Buzlu cəhənnəm
   

Gültəkin-Əmin Abid

 
 
 
 
 
 
BUZLU CEHENNEM
ve diger şiirleri
 
 
 
 
 
 
 
 
“GÜNƏŞ” NƏŞRİYYATI
Bakı--1999
 
 
 

83.3 (Аз)

Ч 88

 
 

 

 
 

Tərtib edəni və ön söz müəllifi:

 Əli Şamil
 
 
Məsləhətçisi və elmi redaktoru:
 
filologiya elmləri namizədi
 
İsmayıl Öməroğlu
 
 
 

Ч 88

 
Gültəkin-Əmin Abid.

 

Buzlu cəhənnəm. Şerlər. Bakı, “”Günəş” nəşriy­yatı, 1999, 96 səh.
 
Əmin Abid Türk dünyasında araşdırıcı kimi tanınır. Bu kitabda isə onun Azərbaycanda və Türkiyədə yayınlatdığı və ya yayınlatmadığı şerlər verilmişdir. Şerlər Ə.Abidin milli azadlıq hərəkatının idioloqu kimi tanıdır.
 
ç
ISBN 5-89600-041-3
 “Günəş” nəşriyyatı, N 46
Texniki redaktoru Səlim Əhmədov
Kompöter tərtibçisi: Məhəbbət Orucov
Korrektoru: Raifə Hasanoğlu
 
Yığılmağa verilmişdir 03.02.1999. Çapa imzalanmışdır: 22.10.99
Formatı 60x84 1/16. Şərti ç.v 6. Uçot n.v 6. Tirajı 500.
Sərbəst qiymət.
 
“Günəş” nəşriyyatı, 1999
Hazır plyonkadan “Şərq-Qərb” mətbəəsində çap olunmuşdur.
Bakı, A. Ələsgər küc., 17. sifariş 101
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu şəkil ilk dəfədir çap olunur. Üzərində və arxasında ərəb əlifbası ilə yazılmış avtoqrafları bu səhifənin arxasında latın qrafikası ilə veririk.
 

 

Əziz Necdətə. Istanbul. 12 Təşrin sani 1925.
 
—™
 
Sevgili Necdətə!
Bu fotoqraf iki xatirəii möhtəvidir:
Biri tam 25 yaşımı bitirdiyim gün çıxarıldığına rüb əsirlik bir ömrün təmsilidir.
Ikinci: Türkiyədə vüqu bulan ictimai inqilabın şahididir.
Əgər düşünsən və duysan gərək geyiniş etibarilə qürunu vüstadə pək uzaq olmayan Osmanlı Türkləri son Yunan müharibəsindən sonra kainatı yeni gözlərlə görməyə başladılar. Mədrəsələr, təklüdələr, dərgahlar qapatıldı. Xəlqdən ayrı bir zümrə halında yaşayan mollalıq ləğv edildi. Sarğılar açıldı. Sərpuş olaraq millət məclisi rəsmi qanuna şapqayi qəbul etdi.  İşdə bu gördüyün rəsm də darilfünunun qəbul etdiyi şapka ilə çıxarılmışdır.
Ali məktəblərdən tutunuz ibtidailərə kadar hər məktəbin kəndinə məxsus şapka forması vardır. Türk xanımları da şapka geyirlər. Məmafiə onlar erkəklər kimi rəsmən məcbur deyillər. Ancaq istəsə geyə bilər. Ricali siyasiyyə avropalılar tərzi silindir ilə… geyirlər.
 
 

 

 
 
 
Siz ey vətənin azadlığı uğrunda
              çarpışmalarda hünər göstərən,
Sonra isə zindanlarda zillət çəkən, candan əziz sevdiyiniz vətəndən uzaqlarda yaşamaq zorunda qalan, azadlıqda isə təzyiqlər altında yaşayanlar!
Elə düşünməyin hünəriniz unudulub, yaddan çıxmışsınız. Xalqın tarixini səbirlə araşdıran insanlar əziyyətlərə və çətinliklərə baxmadan Sizlərin hünərinə zaman-zaman işıq salacaq, həqiqəti xalqa çatdıracaqlar. Haqq nazilər üzülməz-deyiblər.
Ə. Şamil
 
 

Üzağlığı  doğuran  mİsralar

 

  ya   “GÜltəkİn” kİmdİrə
 
“Buzlu cəhənnəm” kitabı İstambul Kayabal-Göresin mətbəəsin­də 1948-ci ildə latın qrafikası ilə basılmışdır. Müəllifi Gültəkindir. Ancaq kitabı yayına müəllif deyil, tanınmış siyasi xadim, Müsavat Partiyasının katibi Mirzə Bala hazırlamış, ona “Gültəkin” başlıqlı geniş bir ön söz də yazmışdır. Orada deyilir: “Azərbaycan tür­künün milliyet, hürriyet ve istiklal uğrunda kızıl emperyalizmine karşı kanlı savaşını şiir vadisinde temsil eden mücahitlerden muha­cirette yetişenlerin başında Gültekin gelir. Gültekinin hüriyyet ve istiklal haykıran şiirleri 1923—1928 yıllarında İstanbulda  Resul­zade Mehmet Emin Bey tarafından neşr olunan “Yeni Kafkasya” mecmuasında çıkmıştır. Bazıları daha o zamanlar, rus emprya­lizmi ile çarpışan esir milletler tarafından kendi dillerine tercüme edilmiş ve bir örnek alınmış bu şiirler, milli Azerbaycan neşriya­tının sekizincisi olmak üzere, 1928 de İstanbulda çıkan  “İstiklal uğrunda” adlı şiirler mecmuasında toplanmıştır”.
“Mühacirətdə yetişən millətçi Azəri şairləri” seriyasından yayınlanmış ilk kitab “Buzlu cəhənnəm”dir. Tərtibçi birinci şerin adını da kitabin üz qabığına çıxarmışdı.
Nəşrin varlığından 1990-cı illərdə xəbər tutsam da, əldə edə bilməmişdim. Kitabın diqqətimi çəkməsinin bir səbəbi vardı. Hələ Azərbaycan Dövlət Universitetində oxuduğum illərdə (1968—73) Əmin Abidin  ömür yolu, yaradıcılığı ilə maraqlanırdım. 1926—36-cı illərdə Azərbaycan mətbuatında dərc etdirdiyi dərin məzmunlu elmi məqalələrinə heyran qalmışdım. Onun xidmətinin layiqincə qiymətləndirilməməsi məni narahat edirdi. Ancaq nədənsə onun ömür yoluna işıq saçacaq, ipucu olacaq bir sətirə belə rast gəlmirdim. Bu boşluğu doldurmaq üçün Əmin Abidi tanıyanlara müraciət etmək qərarına gəldim. Dərin biliyinə sayğım olan professor Abbas Zamanova üz tutduqda, “Mən Bakı Pedaqoji Texnikumunda oxuyanda (1927-29) Ə.Abid orada müəllim idi, ancaq bizim kursa dərs demirdi. Sonra oradan uzaqlaşdı. Çox savadlı, yüksək mədəniyyətli insan idi. Gültəkin imzası ilə şerlər yazmışdı” — deyə məlumat verdi.
uzun illər Abbas Zamanovdan başqa bir kimsədən Ə.Abidin Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını bir daha eşitmədim.
Qafqazda türkcə çap olunan qəzet və jurnalları diqqətlə gözdən keçirdim. 1913—1919-cu illərdə “Məktəb”, “Dirilik”, “Övraqi- nəfisə” jurnallarında Abid, Abid Mütəllibzadə, Abid Mütəllib oğlu, Abid Alp Mütəllib oğlu imzası ilə, 1923—25-ci illərdə “Kom­munist” qəzetində, “Gənc pedaqoq”, “Şərq qadını” jurnal­ların­­da Əmin Abid imzası ilə şerlərə, hekayələrə, məqalələrə və tərcümə­lərə rast gəldim. Araşdırıcı Qulam Məmmədli isə “Babayi-əmir” jurnalındakı Qozqurab, Qozqurabbəy imzasının da Əmin Abidə aid olduğunu söylədi. Sonralar çap etdirdiyi “İmzalar”[1] kitabında da bunları Əmin Abidin  imzası kimi göstərdi. Gizli imzaların, dövri mətbuatın gözəl bilicisi kimi tanıdığım Qulam Məmmədli də Ə.Abidin Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığından xəbərsiz idi.
Cəfakeş araşdırıcı Rasim Tağıyev 1976-cı ildə Azərbaycan EA əlyazmalar Institutunda Əmin Abidin  şəxsi işi ilə tanış olmağıma köməklik göstərdi. Ilk dəfə Ə.Abidin öz əli ilə yazdığı bir neçə anketi, tərcümeyi-halı, əsərlərinin siyahısını və s. oxudum.
Ə.Abid 1912—1919-cu illərdə “Kəlniyyət”, “Leylək”, “Məzəli”, “Molla Nəsrəddin”, “Sovqat”, “Azərbaycan” və b. qəzet-jurnallarda şer və məqalələr, Türkiyədə çıxan “İnci”, “Syus”, “Şebab”, “Yarın İstanbul” “Xidməti Ümumiye” jurnallarında şerlər çap etdirdiyini göstərmişdi. əldə etdiklərim haqqında hər dəfə Abbas Zamanova danışıb, Gültəkin imzasına rast gəlmədiyimi söyləyəndə yalnız bir cavab alırdım: “Yaxşı axtarmayıbsan. Get axtar, tapacaqsan!”
Türkiyədə olarkən (1992—1997) kitabxanalarda apardığım axta­rış­lar, tanıdığım insanlarla söhbətlərimdə, “Buzlu cəhənnəm” kita­bı­nın izinə düşməyə imkan vermədi. Azərbaycan Kültür Dərnəyinin hazırladığı cib dəftərçə­lərində, təqvimlərdə və s. Gültəkinin şerlə­rindən gen-bol istifadə edilirdi. Dərnəyin yaşlı üzvləri belə bir kitabın olduğunu söyləsələr də, özlərində olmadığını, təkrar çap etdirdikləri şerləri isə qəzet və jurnallardan aldıqlarını söyləyirdilər. Mehmed Kəngərli, Əhməd Qaraca da Gültəkinin Əmin Abidin  imzası olduğunu yəqinliklə söyləyirdi. Qaynaq göstərmələrini xahiş etdikdə: “Biz  elə bir yazılı qaynaq göstrə bilmərik. Məmməd əmin və Fövzi Aküzüm kimi xocalarımızdan eşitdiklərimizi deyirik. Onlar da bunu hər yerdə söyləməzdilər. Inandıqları adamlara belə yavaşdan deyərdilər” — cavabını almışdım.
Gültəkin imzası ilə dərc olunmuş şerlər üsyankar ruhu, döyüş­kənliyi ilə  Əmin Abidin  digər çap olunan şerlərindən kəskin bir şəkildə seçilirdi. M.Ə.Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində Gültəkinə yüksək qiymət verərək yazır: “Millətin parlaq gələcəyinə böyük ümidlər bağlayaraq hürriyyətə susamış, mübarizə həyəcanının gərginliyini daşıyan bu igidlərin əsil qəhrəmanlığı ilə bizi  həqiqi mə’nada tanış edən ş’er bolşevik senzurasından azad olaraq mühacirətdə nəşr edilən Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Bu ədəbiyyatda,
 
İstiqlal , o yaşayan millətin qəlbində can
İstiqlal , o səadət, həyat, zəfər, şərəf, şan.
İstiqlal , o sönməyən  müəbbəd bir məşalə
Könüllərdə tutuşur, gözlərdə sönsə belə!
 
deyən, Gültəkin adını daşıyan alovlu şairin yazıları xüsusi yer tutur. Gültəkinin şerlərində biz həqiqi, milli-inqilab mübarizə­sinin nəşidələrini[2]  görürük.
…Gültəkinin yanında milli mühacirət şəraitində yaşayan və yurdsevərlik ideyalarını tərənnüm edən başqa şairlər də vardı. Bunlardan Sənan və Yayıcılı Kərimi göstərə bilərik”.[3]
M.Ə.Rəsulzadənin  Gültəkinin milli azadlıq ruhu aşılayan şerlərinə yüksək  qiymət verərək “Bayrağım və İstiqlalım”, “Buzlu cəhən­nəm” şerlərini bütövlükdə əsərinə daxil etmişdir.
Əhməd Cəfəroğlu “Azərbaycan ədəbiyyatında İstiqlal  mücadilə­sinin izləri” əsərində yazır: “Gültəkin bəyin şerlərinin qüvvət və gücü, deyə bilərəm ki, siyasi mətbuatımızdan daha çox rəğbət görə bilmişdi. ən yaxşı bəzi şerləri bəstələnib Istanbul əhalisi arasında bu gün  də tərənnüm edilməkdədir”.[4]
M.Ə.Rəsulzadə nin və Ə.Cəfəroğlu Əmin Abidin  yaradıcılığı ilə yaxından tanışlığına şübhəmiz yoxdur. Amma onlar da Ə.Abidin Gültəkin imzası olduğuna dair kiçik işarə belə verməmişdilər.
Odur ki, yazılanlarla kifayətlənmir, Gültəkinin kitabını axtarır­dım. İstanbulda Azərbaycan Respublikasının Baş konsulu işləyən şair Abbas Abdulla, Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını 1990-cı illərdə Türkiyədən Bakıya apardığını, kitabın özqabığındakı şəkli “Ulduz” jurnalında çap etdirdiyini söylədi. İpucu tapsam da, kitabın əlimə keçməsi Abbas Abdullanın konsulluqdan çıxıb Bakıya qayıt­masınadək uzandı.[5]
Türkiyə radiosunun “Azərbaycanın səsi” redaksiyasının müdiri, ədəbiyyatımızın gözəl bilicisi və təbliğatçısı Seyfəddin Altaylı da Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını axtardığımı bilirdi. O, 1997-ci ildə “İstiqlal  uğrunda” adlı bir kitabın surətini mənə bağışladı. 1928-ci ildə İstanbulun Orxaniyyə mətbəəsində ərəb qrafikası ilə basıl­mış kitabı mühacirətdə olan Azərbaycan siyasi xadimləri hazırla­mışdılar. “Milli Azərbaycan nəşriyyatı” seriyasından buraxı­lan sək­kizinci kitab “İstiqlal  uğrunda”dır. Şerlər toplusuna geniş müqəddimə yazılmış, sonunda isə “Yeni Kafkasya” dərgisindən alınmış “İnqilab nəğmələri” və “Azəri-Türk” dərgisindən alınmış “Usta əli və şerləri” məqaləsi verilmişdi.
Bu nüsxənin dəyərini artıran oradakı avtoqrafdır. Müsavat Par­tiya­sının qurucularından olan Abbas Kazımzadə 18 dekabr 1932-ci ildə avtoqrafla “İstiqlal  uğrunda”nı Muxtar bəyə bağışlayıb.
“İstiqlal  uğrunda” kitabına Kamal imzalı müəllif geniş müqəddimə yazıb. Tərtibçi, şerləri haradan aldığı, müəlliflərin şəxsiy­yətləri haqqında heç bir bilgi verməmişdir. Müqəddimədə və “İnqilab nəğmələri” məqaləsində Gültəkinin yaradıcılığına geniş yer ayırılıb. Şerlər doqquz bölümdədir. Altı bölümün hər birinin başlanğıcında Gültəkinin şerlərindən alınmış bənd və misra­lar var. Şerlər yazarlara görə deyil, mövzuya görə qruplaşdırılıb.
Kitabda Gültəkinin 20, Əhməd Cavadın 9, Sənanın 6, Azəriza­dənin 2, Məs’ud Səfvətin 2, Ə.Yusifin, İsmayıl Zühutinin, Usta əlinin, Gülsərənin, H.Həmidzadənin, Nafiə Şükrünün hərəsinin 1 şeri var. 2 şerin altına “… xanım”,  bir şerin altına “B” imzası, üç şerin altına isə üç nöqtə və ya * * * işarəsi qoyulub.
“Buzlu cəhənnəm” kitabında çap olunan şerlər (“Buzlu cəhənnəm” şerinin önə çıxarılmasını, “Sevimli Bakı” şerinin əlavə edilməsini nəzərə almasaq) “İstiqlal  uğrunda”da Gültəkin imzası ilə çap olunan şerlərlə (hətta sıra ardıcıllığı da) eynidir. “Buzlu cəhənnəm”ə ön söz kimi yazılmış “Gültəkin” məqalə­sindəki fikir və mülahizələr “İstiqlal  uğrunda” kitabının müqəddiməsində Gültəkin haqqında deyilənlərlə üst-üstə düşür. Yoxsa “İstiqlal  uğrunda”ya müqəddimə yazan Kamal “Buzlu cəhənnəm”i toplayıb nəşrə hazırlayan, “Gültəkin” başlıqlı ön söz yazan Mirzə Baladır.
Bəs Gültəkin kimdirə Gültəkin Əmin Abiddirmiə
Suallara cavab tapmaq üçün Gültəkin imzası ilə çap olunan şerlərlə Əmin Abidin  əlimizdə olan şerlərini və faktları tutuşdurmağa başladıq. Ə.Abidin həbsindən (1938) sonra yalnız bir dəfə onun şairliyindən söz açılıb və şerlərindən nümunələr verilib. Cəfər Rəmzi İsmayılzadə Bakı və Abşeron şairlərinin şerlərini topladığı “Deyilən söz yadigardır” kitabında (1981) Ə.Abidin adına “Ayrılarkən”, “Nişansız nişanlıya”, “Vərəmli qız” və iki dördlük çap etdirib. Şerlərin haradan alınması haqda heç bir qaynaq göstərməyib. “Ayrılarkən”ın “İstanbuldan” qeydilə “Kommunist” qəzetinin 1923-cü il 12 oktyabr sayında,”Nişansız nişanlıya” şerinin isə “Şərq qadını” jurnalının 1923-cü il N 2, s. 18-də çap olunduğundan, “Vərəmli qız” şerinin əlyazmasının isə əlyazmalar İnstitutunda Əliabbas Müznibin fondunda (fond 23) saxlandığından xəbərdardıq. Sonda verilmiş iki dördlüyü isə Ə.Abidin böyük qardaşı Ə.A.Müznibin yazdığını nəinki qohumları, ədəbiyyat həvəskarlarının çoxu bilirdi. Qohumlarının evində Ə.A.Müznibin bir şəklinin arxasındakı aftoqrafı görmüşdüm. Orada yazılmışdı:
Ayinədə öz surətü simamı görəndə,
Yarəb, utanıb qərq oluram bəhri-həyayə.
 
Sən nəiysə həya eyləməyib xəlqə deyirsən:
Bəndə yaradıb yollamışam dari-fənayə.
 
Şəkli Ə.A.Müznib  Sibir sürgünöndə olarkən (1911-13) çəkdirib­miş. Görünür, diqqətsizlikdən C.Rəmzi bu dördlükləri Ə.Abidin hesab edib.
1990-cı illərdən sonra çap olunan kitablarda[6] Gültəkindən sonra ya mö’tərizədə, ya da səhifənin ətək yazısında Əmin Abid yazılmaqla kifayətlənilirdi.
Əlimdə bu qədər qaynaq və bilgi olmasına baxmayaraq, Gültəkin imzasının Əmin Abidə aid olduğuna şübhə ilə yanaşırdım. Şübhələrim isə əsassız deyildi:
1.     20-30-cu illər Ə.Cavad Türkiyədə çap olunan şerlərinə görə Azərbaycan mətbuatında  kəskin tənqid edilirdi. Amma bu məsələdə Əmin Abidə gözün üstə qaşın var” — deyən yox idi.
2.     Ə.Abidin öz əlilə doldurduğu anketlərdə və yaradıcılıq tərcümeyi-halında  Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını və ya şer, hekayə, tərcümə və məqalələri çap olunan qəzet-jurnallar arasında “Yeni Kafkasya” dərgisini göstərmirdi.
3.     Əmin Abidin  əlyazmalarının, xüsusən də bədii yaradıcılıq nümunələrinin — şer, mənsur şer, hekayə və tərcümə­lərinin qorunub saxlandığı Respublika EA əlyazmalar İnstitutunun Əliabbas Müznib fondunda “Buzlu cəhənnəm”  kitabındakı şerlərdən birinin də əlyazması yoxdur.
4.     “Buzlu cəhənnəm”dəki şerlərdən birinin altında “Qəzvin 28 Mayıs 1924”, ikisinin altında isə “Ərzurum 1925”, “Ərzurum 1926” qeydləri var. Ə.Abid Vyanada, Budapeştdə elmi ezamiyyətdə olduğunu yazır. Amma Qəzvin və Ərzurumda olduğu haqda isə heç bir qaynaq yoxdur.
5.     Ə.Abid1938-ci ildə tutulub, güllələnib. Gültəkinin son şeri isə 1926-cı il tarixi ilə çap olunub. Gültəkin Ə.Abiddirsə niyə 1926-38-ci illərdə bir dənə də olsun şer yazmayıb?
6.     Şəkillərdən və xatirələrdən Əmin Abidin  obrazı yaddaşıma zəif gördüyüdən qalın gözlük taxan, sakit təbiətli, astagəl, necə deyərlər, suyu da üfürə-üfürə içən, ehtiyatla davranan bir alim kimi hopmuşdu. Gültəkin isə Xəlil Rza Ulutürk kimi çılğın, yüksək  səslə bağıran bir şair tə’siri bağışlayırdı.
Tələbəlik illərində Ə.Abid haqqında bilgi əldə etmək üçün onu tanıyanlarla və qohumları ilə tez-tez görüşürdük. Belə axtarışların birində tələbə yoldaşım İsrafil Qurbanovla Hüseyn Necdətin evini tapdıq. Gəncliyində şerlər yazan və dövri mətbuatda çap etdirən Hüseyn Necdət Əmin Abidlə əmi-qardaşoğludan çox, yaşları arasında fərq azlığından və səmimi münasibətlərindən qardaş kimi olmuşdular. Hüseyni tanıyanlar deyirdilər ki, atası Əliabbas Müznib, əmisi Əmin Abid həbs olunanda onun da həyatı təhlükə qarşısında imiş. Arvadı Valentina Aleksandr qızı Pozdşevanın vəzifəli qohumları Hüseyni DTK-nın caynağından qurtarmışdılar. Buna baxmayaraq, Hüseyn Necdət bir müddət Bakıdan kənarda yaşamalı, sürgün həyatı keçirməli olmuşdu.
Hüseyn Necdət 13-14 ildi ki, vəfat etmişdi. Buna baxmayaraq, mühasib işləyən V.A.Pozdşeva ailə arxivinin bir qismini qoruyub saxlaya bilmişdi. Burada Ə.Abidin də əlyazmaları, əsərlərinin makina yazısı vardı.
Tapıntımız haqqında M.F.Axundov adına Respublika kitabxana­sında tez-tez görüşdüyümüz Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktor müavini Qulam Məmmədliyə bilgi verdik və sənədləri arxiv üçün almasını xahiş etdik. O da bizə təşəkkürünü bildirib, arxivin əməkdaşlarından Maarif Teymurov və Bibixanım Hüseynovanı göndərərək V.A.Pozdşevadan 1970-ci ilin oktyabrın 23-də sənədləri və fotoşəkilləri aldırdı. Burada da Əmin Abidin  Gültəkin imzası ilə  şerlər yazdığına, eləcə də həmin imza ilə çap olunmuş şerlərin əlyazmasına rast gəlmədik.
Bəs Gültəkin kimdir? Sualına cavab tapmaq üçün M.Ə.Rəsulzadə nin, M.B.Məmmədzadənin və başqa mühacir ictimai-siyasi xadimlərin həyat və yaradıcılıqlarını gözdən keçirirdim. Lakin yenə heç bir nəticə əldə edə bilmədim.
Bir təsadüf  yenidən Gültəkinin şerləri üzərinə qayıtmağıma və onlara yeni gözlə baxmağıma səbəb oldu. Uzun illər əlçatmaz saydığım bir iş 1998-ci ildə reallaşdı. Əmin Abidin  Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində saxlanan istintaq materialları ilə tanış oldum. Buradakı sənəddə Əmin Abidin  İstanbul Universitetində oxuyarkən Məmməd əmin Rəsulzadə və başqa mühacir siyasi xadimlərlə tez-tez görüşdüyü, onların toplantılarında iştirak etdiyi, “Yeni Kafkasya” dərgisində antisovet şer və məqalələr çap etdirdiyi  yazılıb.
Ə.Abidin İstanbulda təhsil alarkən tələbə yoldaşı Nafiə ilə evləndiyini də bilirdim. Onun Bakıda və Tbilisidə çap olunan “Maarif və mədəniyyət”, “Maarif işçisi”, “Dan yıldızı” jurnallarında Nafiə Abid imzası ilə bir neçə şer və hekayəsini də oxumuşdum. Lakin Nafiənin qızlıqdakı soyadı, atasının adı, ömür yolu haqqında heç bir bilgim yox idi. ərinin həbsindən heç bir ay keçməmiş (1938-ci il 11 avqust) həbs edilən Nafiə xanımın istintaq materiallarından 1903-cü ildə Yanya şəhərində (indiki Yunanıs­tanda) doğulduğunu, kiçik yaşlarında İstanbula  köçdüklərini, atası Əhməd Şükrünü erkən itirdiyindən anası Zəhranın Tevfik Tanurə ərə getdiyini, buna görə də soyadının Tevfik Tanur olduğunu öyrəndim. Bu kiçik qeyd də mənə yardımçı oldu. “İstiqlal  uğrunda” kitabındakı “Qardaş sevgisi” şerinin müəllifi Nafiə Şükrünün  elə Nafiə Abid olduğunu öyrəndim.
Beləliklə, Gültəkinin Ə.Abidin imzası olduğunu söyləməyə imkan verən faktları sıraladım:
1.      Nafiə Şükrünün “İstiqlal  uğrunda” kitabındakı şeri “Azərbay­canın millətpərvər şairi Gültəkin bəyə” qeydilə çap olunub. Sonunda da “15 Kanun-i sani 1925”  tarixi qoyulub. Şer aşağıdakı beyt ilə başlayır:
 
Əsiyor Şərqin o munis rüzgarı
Qafqaziyanın yaşıl yamaclarında. —
 
və:
 
Yalnız sən deyilsən o yurda vurğun,
Bən də abidiyəm o şən məbudun. —
 
beytilə tamamlanır. 
    Son misradakı “abidiyəm” sözünü iki anlamda qəbul etmək olar. Birincisi müstəqim mənada — ibadətlə məşğul olan, ikincisi Əmin Abidin  adı anlamında. Yeniyetməlik və ilk gənclik çağlarında Əmin Abid yazılarının altında “Abid”, “Abid Mütəllibzadə” və s. imzası qoyub. Nafiə xanımın Gültəkinə müraciətlə yazdığı şerdə “abid” sözünü işlətməsi, bizcə, təsadüfi deyil.
2.     İstintaqda “Yeni Kafkasya” dərgisində antisovet şerləri və məqalələrinin çap olunduğunu Ə.Abid etiraf edib. Bu dərgidəki ən üsyankar, antisovet şerləri Gültəkin imzası ilə çap olunub.
3.     Ə.Abidin imzası ilə “Gənc pedaqoq” jurnalında çap olunmuş “Qürbətdən məktub” şeri hər iki kitabda çap olunmuş “Anneme” şeri ilə həm məzmunca, həm də üslubca eynidir. Məs.:
   Azerbaycan benim gözelim, anne!
       Azerbaycan benim emelim, anne!
       Git onun bayrağına yüzünü sür de,
       Rusun çiğnediği toprağını öp.
                 Azeri oğlunun böyük ümidle
                 Gömdüğü üç rengli bayrağını öp.
       Belki de ölürüm qörbetde, anne!
       Ruhumsa qalmasın hasrette, anne!
                                                                                “Anne”
 
Qış gəlir, bahar gəlir
Ayva gəlir, nar gəlir.
Çox üzülmə su kibi,
Gözlədiym yar gəlir…
 
Annə, sən gözlə bəni,
Gözlə, dörd gözlə bəni.
Könlüm yazıqdır şimdi,
Üzmə bir sözlə bəni.
                                  “Qürbətdən məktub”
 
Şairin eyhamla söylədiyi “Gözlədiyim yar gəlir”— ifadəsi Azərbaycanın azadlıq və müstəqilliyinə işarədir.
4.     Belə oxşarlığı “Şərq qadını” jurnalında çap olunmuş “Nişansız nişanlıya” şerilə “Ağla, gözel gelin” şeri arasında da görmək olar. Məs.:
 
Xanım qız, başına örtdüyün qara
Matəmi eşqinin bir siyahımıə
Şimdi yas tutan hər öksöz məzara,
Məzlum əsirlərin bitməz ahımıə!
                                    “Nişansız nişanlıya”
 
Axşam yayılırken öksüz bendeye,
Çemberekendinde yükselt sesini.
Qucaqla mezarı sen “vaten” deye,
Millet duysun solan daş nefesini.
                …Gitmeden  elinin kınası, gelin,
                    Ellə beraber tut bu yası, gelin!…
                                                                               “Ağla gözel gelin”
 
5.     “Dirilik” jurnalının 1914-cü il 5-ci sayında Abid Mütəllibzadə imzası ilə çap etdirdiyi bir dördlükdə yazır:
 
     Yuxlamışdım dün gecə, gördüm deyirlərkin mənə
          Tutmaq istərsən cahanda sən də gər ali məqam,
          Qəflət etmə! Qalx ayağa, düşmən bidindən
          İntiqam al, intiqam al, intiqam al, intiqam!
 
Hər iki kitabda çap olunmuş “Bayrağım və istiqlalım” şerində isə yazır:
 
Kaldıkca  ruslarda diyarım benim,
İntikam  olacak şüarım benim!
Və yaxud:
Biz dalğalar yenen gencleriz
Geliriz, yaşarız, ölür  gideriz…
Korkmayız denizden, fırtınalardan,
Korkmayız ne topdan, ne  de mezardan,
 
Bulunduqca nefesimiz,
“İstiklal” deyəcək yuce sesimiz…
                                      Qızıl Rus şairinə.
 
1914-cü ildə intiqam almağa səslədiyi düşmənin adını  çəkmirdisə 1924—25-ci illərdə yazdığı şerlərdə düşmə­ninin Rusiya olduğunu qəzəblə göstərir və xalqı ondan intiqam almağa çağırırdı. Özü də bu intiqam şəxsi intiqam deyil, vətəninin istiqlalı, azadlığı uğrunda bir çarpışmadır.
6.     Belə qarşılaşdırmaları “Kommunist” qəzetində çap edilmiş “Benim yazım” şerilə kitablara daxil edilmiş “Aldı, gitti” və b. şerlər arasında da aparmaq olar. Onlar arasında nəinki dil, üslub, formaca bir yaxınlıq var, hətta bəzən ifadələr, epitetlər də təkrarlanır. Adama elə gəlir eyni şerin ayrı-ayrı parçaları, yaxud eyni mövzuda ayrı-ayrı qəzet və jurnallar üçün yazılmış şerlərdir. Bakıda çap olunan şerlərdə fikirlər daha çox eyhamla, örtülü deyildiyi halda, Türkiyədə çap olunan şerlərdə  misralar siyasi çağırış kimi səslənir.
7.     Gültəkinin şerlərindən Bakını yaxşı tanıdığı və Bakıda baş verən hadisələrdən xəbərdar olduğu aydınlaşır. Əmin Abid də 1898-ci ildə  Bakıda doğulub, Bakıda yaşayıb, 1918-ci ildə təhsil almaq üçün Istanbula gedib.
8.     Hər iki kitabda çap olunan şerlər Türkiyədə yazılıb çap olunduğundan Bakıda əlyazmalarına rast gəlinmir. Yaxud müəllif irticadan ehtiyatlanaraq şerlərin əlyazmalarını məhv edib.
9.     M.Ə.Rəsulzadə nin, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu Ə.Abidi Sovet irticasından qorunmaq üçün Gültəkinin şəxsiyyətini müəyyənləşdirə biləcək  bir işarəyə belə yer qoymayıblar.[7] Buna görə də Azərbaycanda Əmin Abidin  Gültəkin olduğunu bilməyiblər.
10. Ə.Abid irticadan qorunmaq üçün işə girərkən doldurduğu anket və yazdığı tərcümeyi-halda Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını və “Yeni Kafkasiya” ilə əməkdaşlıq etdiyini, Qəzvində, Ərzurumda olduğunu gizlədib.
11. Ə.Abid Azərbaycanda Orxan, Turfan abidələrini, “Oğuznamə”ləri öyrənən ilk peşəkar araşdırıcılardan idi. Buna görə də onun Gültəkin” ləqəbini götürməsi inandırıcı Görünür. Tarixi şəxsiyyət Gültəkin kiçik qardaş olduğu kimi, Bakı xanlarının nəslindən olan əmin  Abid də ailənin son beşiyi — üç qardaşın kiçiyi idi.
12. 1926-cı ildən sonra Bakıya dönərək burada var gücü ilə ideyalarını elmi məqalələrində təbliğ etdiyindən bədii cəhətdən o qədər də güclü olmayan şerlər yazıb çap etdirməyə Görünür vaxt sərf etməyib. Təbi gələndə üç-beş şer yazıbsa o da təqiblərdə, köçlərdə itib-batıb və ya irtica qorxusundan məhv edilib.
13. Son olaraq: 1904-cü ildə Şuşada doğulan, Bakı Dövlət Universitetində oxuyan Qara Hüseynov 1927-ci ildə (Əmin Abid həmin vaxt Universitetdə dərs deyirdi. — ə.Ş.) Türkiyəyə getməli olur. O, Türkiyədə Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda çalışır, Hüseyn Bayqara kimi tanınır. O, 1975-ci ildə Istanbulda çap etdirdiyi “Azərbaycan İstiqlal  mübarizəsi tarixi” kitabının sonunda əli dəyənəkli, ayağı çarıqlı, şalvarının dizləri yamaqlı, əyni çuxalı, başında qoyun dərisindən papaq olan bir kişinin şəklini verib. Şəklin altında isə yazıb:
 
        “Bir İstiqlal  yolçusu…
    …Ve Siz ey ölümün korkunç yolunda
    Yürürken, “Bahtı”da çürüyən genclər…
                                                            Gültəkin (Əmin Abid)
                                                            Azərbaycan şairi”
 
 
Şer kitablarda belə nəşr olunub:
 
Ve Siz, ey ölümün korkunc yolunda
Demir addımlarla yürüyən genclər!
Siz, ey bir-bir taleyin gizli qolunda
Yürürken bahtı da çürüyen genclər.
 
H.Baykaranın kitabında verilmiş çoban şəkli Ə.Abidin oxumağa getdikdən sonra gözlüksüz çəkdirdiyi tək şəklidir.
ox təəssüf ki, H.Bayqaranın “Azərbaycan istiqlal  müba­rizəsi tarixi” kitabı 1994-cü ildə Bakıda çap olunanda həmin səhifəni verməyə ehtiyac duymayıblar). Ə.Abidi yaxından tanıyan H.Bayqaranın əsəri bizim şübhələrimizə son qoydu.
“Buzlu cəhənnəm”i yenidən nəşr etmək, ədəbi ictimaiyyətin diqqətini unudulmuş şairimizə yönəltmək istədik. Bu günün gözüylə baxsaq, dili oxucu üçün ağır, vəzni bir qədər pozuq, bədii dəyəri o qədər də yüksək görünməyən şerləri çap etməyə ilk baxış­da ehtiyac yoxdur. Düşündük ki, bu şerlərdəki coşğun yurdsevərlik, döyüşkən ruh, milli şüurun oyanmasına və formalaşmasına güclü təsir göstərə bilər. “Sovet ədəbiyyatı” adlandırdığımız dövrün şerlərindəki pafosla, tərənnümlə, mədhiyyə ilə, hətta, “Günəşin şimaldan doğduğunu” söyləyən misralarla tanış olan oxucu qoy keçmişinə nifrət və qəzəblə baxmasın. Həmin dövrdə millətinə və xalqına üzaqlığı gətirən şerin olduğunu görüb qürur duysun.
Kitabı nəşrə hazırlayarkən üç bölümə ayırdıq. Birinci bölümə “Buzlu cəhənnəm”  kitabında, ikinci bölümə qəzet və jurnallarda çap olunan, üçüncü bölümə isə əlyazmalar Institutunda Əliabbas Müznib fondunda (fond 23) olan şerləri daxil etdik. M.B.Məm­mədzadənin xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq onun çap etdirmiş olduğu kitabların bir çox texniki cəhətlərini də saxladıq. İstər “İstiqlal  uğrunda”, istərsə “Buzlu cəhənnəm” kitabının öz qabığında müəllifini müəyyənləşdirə bilmədiyimiz rəssamın gözəl bir əsəri verilib.[8] Şəkildə bir əlində qolundakı buxovların qırıqlarını, o biri əlində Azərbaycanın üç rəngli, ay-ulduzlu bayrağını tutmuş gənc təsvir olunub. Arxa fonda da Azərbaycan bayraqları əzəmətlə dalğalanır.
“Məktəb”, “Dirilik” jurnallarında və “İqbal” qəzetində çap olunmuş şerlərin əksəriyyətini Ə.Abidnə məqsədləsə köçürərək “Dördlüklər” adı altında toplayıb. Bunları daha bitkin saydıq. Şerləri ərəb qrafikasından əlyazmalar Institutunun əməkdaşı, Bakı və Abşeron şairlərinin həyat və yaradıcılığını öyrənən Sona Xəyal çevirdi.
 Universitetdə oxuduğumuz illərdə tələbə yoldaşım Müştəba  əliyev “Babayi-əmir” jurnalında “Şapalaq”, “Şapalaqmı-çomaq­mıə”, “Zorba çomaq” və s. rubrikası altında “Qozqurab bəy”””‘‘ imzası ilə çap olunmuş şerləri köçürüb mənə bağışlamışdı. Imkandan yararlanaraq, onu da kitaba daxil etdik. Beləliklə, Əmin Abidin  bizə bəlli şerlərindən ibarət bir toplu yaratdıq. Türkiyədə çıxan “Şebab”, “Inci”, “Syus”, “Yarın İstanbul” jurnallarının əldə olmadığından, “Kəlniyyət”, “Məzəli”, “Leylək”, “Molla Nəsrəddin” jurnalla­rındakı gizli imzaları müəyyənləşdirə bilmədiyimizdən orada çap olan şerləri kitaba daxil etdə bilmədik.
Kitabda və əlyazmada ətək yazıları ərəb rəqəmləri ilə verilmişdir. Onu olduğu kimi saxladıq. Yeni əlavə etdiyimiz qeyd və şərhləri * işarəsi ilə verdik.
“Buzlu cəhənnəm” kitabında olduğu kimi əksər şerlərin sonunda yazılma tarixini göstərdik. Sonunda yazılma tarixi olmayan şerlərə qəzet və jurnallarda  çap olunan şerlərin sonuna isə dərc olunduğu tarixi qoyduq. 1916—1919-cu illərdə yazıldığını güman etdiyimiz şerlərin isə dəqiq yazılma tarixini bilmədiyimizdən tarixsiz verdik. Ə.Abidin başlıqsız və tarixsiz bir məqaləsindən seçilmiş “Turan elləri”, “Arxasız vətənə döşmən yaraşır”, “Bu gün  Qərbin göy­lərin­də”…, “Şərqə irəli”, “Şərqin səmasından qanlar damlayor” şerlə­rinə başlıqları mətnlərdən seçərək kitabın ümumi ruhuna uyğunlaş­dırmağa çalışdıq. Bu günkü oxucu üçün anlaşılmaz hesab etdiyimiz sözlərin izahını son səhifədəki lüğətdə verdik.
Kitab elmi-tənqidi nəşr kimi nəzərdə tutulmasa da, dövrün ab-havası haqqında təsəvvür yaratmaq üçün şerlərin dilini olduğu kimi saxladıq. M.Hadinin, H.Cavidin Ə.A.Müznibin və b. yaradı­cılı­ğından təsirlənən Ə.Abidin şer dilində ortaq Türk dilinə bir me­yililik var. Yəni onun şer dili XX yüzilin önlərinədək işlədilən Osmanlı ədəbi dili adlandırılan dil deyil.
əbdülhəq  Hamidə, Tofiq Fikrətə şerlər həsr edən Abid yalnız onların yaradıcılığından deyil, Namik Kamalın, Mehmet Akif Ersoyun, mehmet Emin Yurdaqulunun, Ziya gögalpın və b. yaradıcılığından da təsirləndiyi şerlərindən aydın görünür.
Ə.Abidin hələ Türkiyədə oxumağa getməmişdən yazıb çap etdirdiyi və çap etdirmədiyi şerlər İsmayıl bəy Qaspıralının, əlibəy Hüseynzadənin ideologiyasının poetik formasıdır.
“Buzlu cəhənnəm” kitabının yeni nəşrini Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin 81-ci illiyinə hədiyyə kimi nəzərdə tutmuşduq. Heyf ki, maliyyə çətinliyi ucbatından bunu gerçəkləşdirə bilmədik.
Yaranmış çətinliyi Bakıda doğulub boya-başa çatan, bakılı təəssübkeşliyi ilə seçilən Tənzilə xanım aradan qaldıraraq, kitabın nəşrini öz üzərinə götürdü. Ona və bu kitabın hazırlanmasında bizə yardımçı olmuş adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz bütün soydaşlara təşəkkürümü bildirirəm. Kitabın hazırlanmasında vəzifə bölgüsünün sərhəddi olmadı. Burada əməyi olan hər bir şəxs redaktə işindən tutmuş, şərhlərin yazılmasınadək iştirak etdi. Kitab kollektiv əməyin məhsuludur.
Ə.Abidin gənclik illərində yazdıqlarının bir qismi, yəni ilk qələm təcrübəsinin məhsulu olan şerləri bir xeyirxah insanın sa­yəsində işıq üzü gördü. Bəs onu məşhurlaşdıran elmi araşdırmaları necə? Onların da işıq üzü görməsinə yardımçı olan tapılacaqmı?
 
                                              Əli Şamil
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“BUZLU CƏHƏNNƏM”
KITABINDAN
Buzlu cehennem
 
Ruslar tarafından Sibirya’ya nefy edilen
Azeri kardeşlerime
 
Sibirya, ey soguk ve korkunc deniz,
Şimalin göğsünde uyuma sessiz,
Kalk bir misafirin geldi, dikkat et;
Sana hediyeler getirdi vahşet...
Elinin buzunu aşkla erit,
Kır acıyan kalple kucağın 
Hediyen: bir demet sararmış yiğit,
Hepsi bitkin, hepsi hasta, hepsi aç...
Sen ey bugün yalnız katilin değil,
Hak diyen başın da kabri olan yer;
Bu solğun demetin önünde eğil,
Ona ölüm verme, hayat ve ruh ver!
Düşün ki hepsini düşman soldurmuş..
Hicran kalplerine bir damğa vurmuş..
Onları yollamış bedbaht bir diyar:
Kalplerinde keder,  gözlerinde nem.
Onları incitme, yetimdir onlar,
Ey soğukla yakan buzlu cehennem!
Söyle tapındığın mabudun kışa:
Kucağında çılpak uyuyanlar var;
Acısın mahvolan bu yaşayışa,
Dinsin kasırgalar, hep fırtınalar...
Soğuğun  altında bir yumak gibi
Gömüldüyse kara,
Rüzgarların ılık bir kucak gibi
Açılsın onlara
 
 
­
—Offf... Bu boğucu karanlık
Nerden  indi gözel yere?
Tıkandı her nefes artık
Sanki boğuluyor küre..
Yerde sürünüyor, işte: Tundura..
—Bulanık bir göğün kirli yarası
Sibiriya, Sibirya.. Evet Sibiriya;
Tabiatın o bir zalim “çeka”sı...
Nine!
Yine
Neler düşündün ki dolu gözlerin?
Rahatsız mı yoksa seninde yerin?
Yoksa oğlunu mu sen hatırladın?
Yok... Onu düşünme, şimdi evladın
Buzlu ufukların kucağındadır,
O, en  emelperver bir çağındadır;
Emdikce  soğuğu, “Daha ver!” diyor...
Kalbindeki alev bak neler diyor:
Sil göz yaşlarını, dur, bekle onu;
Her donduran kışın bahardır sonu..
 
­
 
...Ve siz ey ölümün korkunç yolunda
Demir adımlarla yürüyen gençler!
Siz ey bir bir talinin gizli kolunda
Yürürken bahtı da sürüyen gençler!
Uzatınız bana siz elinizi,
Tebrik edeyim ben, yığitler sizi!
Baş eğmediniz siz hak yiyenlere,
Dediniz yaşamaz Azeri haksız.
Sizi kesmek için inen hançere
 
“Hürriyet isteriz!” diye yazdınız!
Selamet yoludur gittiğiniz yol.
Güneşler doğacak izlerinizde.
Yalnız değilsiniz, yoldaşınız bol,
Bir imanlı millet var yerinizde.
Düşman saldırsa da dört koldan size
Korkmayın “kurtuluş pek mehal” diye.
Biz de geliyoruz o yoldan size
Istiklal, Istiklal.. istiklal diye.
 
15 Mart 1925
 
 

Bayrağım ve İstİklalım

 
Hür  dedim kendime, zincir kırarak,
Git de kemendini cehennemde yak!
Yurdumun müebbet nigahbanıdır
Asırlar altından yükselen bayrak.
Bayrağım ölemez; ölürse eğer
Toprağın altına geçer ülkeler...
 
Azeri kanı ile yıkandın yeter
Yaptığın Neronun zülmünden beter...
Bir zehir sunsa da, emel doğurdu
Türklüğün kalbine vurduğun neşter.
Kaldıkca Ruslarada diyarım benim;
İntikam olacaktır süarım benim!
 
Azeri oğluyum, adımda şan var;
Damarımda zülme haykıran kan var;
Beni öksüz sanıp kükreme düşman
Bak arkamda hakkı seven cihan var
Paçavra bayrağın elbet solacak,
Azerbaycan yine benim olacak!
 
Kurtuluş… ey nazlı, sevimli peri,
Günülden vurğundur sana azeri.
Dişimle kırarım bir gün gelir de
Bağrına saplanan kanlı hançeri
Yaşa ey hasretle doğan istiklal!
Yaşa ey Türk, yaşa ey gözel hilal!
 
Kazvin
28  Mayıs 1924
 

Azerbaycan İstİklalı

 
İstiklal, o sönmeyen müebbed bir meş’al
Gönüllerde tutuşur, gözlerde sönse bile.
 
–1–
 
Ansızın beldemizi sardı bir gece,
Hırpaladı hayatı bir kara pençe.
Ufukları titretti  şiddetli yeller,
Bir kiyamet feryadı yükseldi yer yer;
Dağ, taş, deniz çarparak hep birbirine
Gönüller gömüldü yerin derinlerine
Yalçın dağlar başından şimşekler taştı
Ortalıkta bir deli tufan kaynaştı
Yıktı, yaktı, karşısına çıkan şeyleri;
Memleket oldu artık bir yanğın  yeri.
Eski vatandan bize bir viran kaldı
Yurdumuz pek korkulu mateme daldı:
Her kayanın altında bir ruh inlerdi:
Yükselen feryatlara yeller ses verdi.
Bir lüm el uzattı şanlı millete,
Dünkü büyük saadet dndü nikbete;
Devrildi hep tahtından şerefli hayat,
Mahbes kesildi bize büyük kainat.
Artık kaybetmişti kendini herkes,
Ağızlarda donmuştu hıçkırıklı ses;
Benliği alınmıştı Türkün elinden,
Ayrılmıştı vahşetle öz gözelinden.
Bütün millet uçuşup taşlar başına,
İltica eylemişti son göz yaşına;
Vatan harabesinde bürünüp aha
Yalvarıyordu candan büyük Allaha;
Yalvarıyordu Hakka ö z hakkı için...
Yanıyordu elemle hep için-için
Yıllar geçti...Türk eli inlerdi yine.
Azeriler derdini gmdü kalbine,
Bekledi Tanrısının büyüklüğünü
Bekledi kurtaracak mukaddes günü;
Çünki Hakkın nuru idi alnında yanan
Yurdunun halasında etmişti iman,
Biliyordu snmez yaktığı ocak,
Saltanatı ta haşre kadar duracak.
Nihayet bir gün geldi, durdu gz yaşı
Yükseldi çoktan beri eğilen başı!
Milletin ta ruhundan bir güneş doğdu,
Memleketi kaplayan zulmeti boğdu...
 
—2—
 
Bir sabah erkendi, hava parlaktı,
Gnüllerden deryaya merhamet aktı
Ufukta kanarken bir kılıç yeri
Güneşle  beraber doğdu bir peri:
-Bir elinde hilal, birinde hançer,
Gözlerinde ümit, yüzünde keder;
Göğsünde açılan büyük yaradan
Akıyordu hazin hazin kızıl kan-
Alevli nazarla szdü herkesi,
Yükseldi bin dertle titriyen sesi,
Syledi ki: Ey Türk oğlu Azeri,
Bir zaman gzlerin aşsın Hazeri,
Gezsin mahudut fikirin manevralerde,
Neler var, gr anla o dünyalarde...
Szlerimi  dinle, ben tarihinim,
Aç kalbimi oku,  düşün ey benim
Hakim iken esir olan evladım,
Galiba dilinden silindi adım?!
Unutma ki benim, seni doğuran,
Benim bu dünyada tahtını kuran.
Gzel tarihini bırakma sakın
Onda gmülmüştür hayatın, hakkın!
Onun içindedir şerefin şanın
Hayatını ona yazmıştır kanın..
Bugünkü derdini duyduğum zaman
Kaynadı kalbimde bıraktığın şan.
Yaralı bağrımla koştum ben sana
Getirdim kanımdan merhem yarana
Haydi, aczı bırak, bir kendine gel,
Yaşamak istersen gklere yüksel,
Yüksel kucağımda şahadet ara
Alçaksın, baş eğsen o alçaklara!
Biter bitmez asıl nasihatleri
Kayboldu güzlerden sevimli peri
Ortalığı sardı bir derin sükut
Her şey oldu hayran, her insan mebhut..
 
—3—
 
Bu ses nünde biz de her Türk gibi utandık
Bir kılıçla bir kale alınan günü andık;
Baktık kanımız coşkun, küvvetimiz yerinde
Neden topraklarımız kalsın yad ellerinde?
Madem ki kendimize biz de insan diyoruz;
Biz de hakk-ı hayata hep iman ediyoruz,
Artık niçin yazılsın alnımızda esirlik?!
Haydi hayata doğru ileriyelim, dedik.
Felaketler ezdikten sonra milleti, mülkü
Hepimiz kani olduk, hepimiz anladık ki:
Mazlumların sesini duyan mazlumdur ancak
Azerinin güneşi z ruhundan doğacak.
Çok zamanlar bu hakikat bizlerden hep saklandı,
Çok zaman vahşilikte viran bağrımız yandı!
Biz birşeye vurğunduk, candan bir şey sevmiştik,
Yurtlarımız yanarken bu cananla biliştik
Yıllarca biz aradık onu Şarkın kızında,
Dalgaların içinde, kılıçların ağzında;
Yıllarca hasretiyle bin dert içinde yandık,
Yıllarca bir adını ruha teselli sandık,
Bu sevmemiz bizlere galiba çok grüldü.
Süngülerin ucuyla ta kalbimiz sküldü
O canan busesine uzanan her yanağa
Kızıl kurşunlar vurdu birer ateşin damğa..
Hasretle ağlıyanlar sürüldü Sibiryaya
Hakaretle tkürüldü gkte parlayan aya;
Lakin bizim aşkımız gnlümüzde bir seldi
Bize yol gsteren şey bir mukaddes emeldi,
O emel ki doğmuştu milli hayat içinden...
Buyruk alındı yerin ta yedi kat içinden,
 
Sokulan kılıçlara çıplak gğüsle çıktık
Babamızın kabrinde yükselen haçı yıktık,
çiğnedik tahtımızdan bizi yıkan küvveti,
Vahşeti ezdi iman küvveti, kan küvveti
Doğdu bir ay şeklinde sevdiğimiz istiklal,
Sevin ey nazlı hilal, sevin ey şanlı hilal!
 
Evet gönüller coştu bir sevincin gücüyle
istiklal sevinciyle, istiklal sevinciyle...
İstiklal, o yaşayan milletin kalbinde can
İstiklal, o saadet, hayat, zefer, şeref, şan.
İstiklal, o sönmeyen müebbed bir meş’ale
Gönüllerde tutuşur, gözlerde sönse bile!...
İstiklal, o vatanın göğsünden yükselen ay.
İstiklal, o kemikten, kandan yapılmış saray.
İstiklal, o milletin parçalanan bağrından
Gelinlerin, kızların, akan göz yaşlarından
Doğmuş pek mübarek, pek mukaddes bir “İlah”tır,
Hangi bir erkek onu düşmanlara kaptırır?
Anaların saçından ördüğü bir bayrağı
Hangi erkek çıkıp edecek baş aşağı?!
Sen bizimsin, bizimsin, durdukca  bende can
Yaşa, yaşa, çok yaşa, ey şanlı Azerbaycan!
 
28 Mayıs 1919
 
 
 
 

Vatanım  ve aşkım

 

 
 

Gözel ufuk çevrildi kızıl çenberle,

Bense hala  qemle.. Hala kederle...
Hala beklemekteyim  batan güneşi,
Vicdanıma doğacak yegane eşi..
Rengten renge giriyor şen tepeler de;
Matem gönlümü saran  bir hazin perde.
Ay, karanlık ufukta, doğ, bir kandil yak,
Kainata görünsün yakılan toprak,
O toprak ki kökünden Türk bir diyardır;
O şimdi rusun elinde zulme düçardır
Ey yurdumun üstünde titreyen gölge,
Bil ki, mahkumsun elbet sen de ölmeğe.
O sevimli vatana saldırdığın gün
Tarihimin göğsüne saplandı süngün;
Ben  yaptığın vahşeti unutsam bile
Tarihim bildirecek nesilden nesle..
Topunla, tüfeğinle beni korkutma,
Bugün nişan aldığın kalbi unutma!
Vücut yıkarsın, iman öldüremezsin,
Sen git demir hisarlar arkasına sin!
Eğer sevmek günahsa; ben günahkarım;
Ben aşikim, maşukam: gözel diyarım.
Eğer ben bir mücriysem, mücrim aşkımdır,
Başarırsan, ey düşman, gel aşkımı kır...
 
28 Nisan 1924
 

Sevgİlİ  BaküyE

 
Ey sevimli Bakü, solğunsun yine
Bir acıyan gönül yok mu derdine?
Evlatların gibi öksüz kaldınsa,
Ben yanarım sana, ey yetim nine!
 
Hazerin suyunda  çok göz yaşım var,
Bağrına yaslanmış dertli başım var.
Dünyaya geldim ben - toprağım oldun,
Altaylardan indim - durağım oldun.
Yeşil çimeninle - mavi göğünle-
Kırmızı gönünle bayrağım oldun.
Dağların mihrabım, taşın  minberim,
Ben senin adına secde eylerim.
 
Ey kalbine matem bağlayan vatan,
Düşman kucağında ağlayan vatan,
Azmimle ben seni  kurtaramazsam
Halkımla beraber sen de yan vatan!
Hür olan imanın şimdi kalkanım,
Helal hakkın olsun benim al kanım!
 
15 Eylül 1923
 

Anneme

 
İstanbul mektubu
 
Bilirsin ki anne, uzakta kaldım
Yıllar aramızda oldu bir yığın
Bir yapraktım, düştüm toprakta kaldım.
Nerdedir, nerde o müşfik kucağın?
Dertlerim çok büyük, ağırdır anne!
Dinleyen yok, her şey sağırdır anne!
 
Bari sen bana bir parçacık acı,
Sen dinle ruhumu gemiren derdi;
Bir cehennem şimdi içimde acı,
Kader eli bana, gör neler verdi?..
Her şeye  baş eğen değildim anne!
Sevginin önünde eğildim anne!
 
Doğduğum zamandan beri benim de
Bir maşukam vardı, cananım vardı...
Şimdi bilmem ki o hangi iklimde,
Hangi bir yabancı gönüle vardı.
Ben ki aşkiyle  pek yorgunum anne!
Vurdgunum hüsnüne, vurgunum anne!
 
Anne, sen daha çok yakınsın ona
Git bildir ki hala esiridir  can.
Bilmiyorsan eğer, sor da komşuna,
Sevgilimin ismi: şen Azerbaycan!
Azerbaycan benim gözelim, anne!
Azerbaycan benim emelim, anne!
 
Git onun bağrına yüzünü sür de
Rusun çiğnediği toprağını öp;
Azeri oğlunun büyük ümidle
Gömdüğü üç rengli bayrağını öp.
Belki de ölürüm gürbette anne!
Ruhumsa kalmasın hasrette anne.
 
15 Kanun-i evvel 1339
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gurbette bayram
 
Geldim bağrım açık,
Ey ufuk, gecenle gel karşıma çık.
Sedeften bir kadeh olan ayından
Bana sun bir acı, bana sun bir kan;
Göz yaşım yetmiyor, yanıyor bu can
Ey gece, bir kara sel ol da boşan!
İstemem bir başka el  uzanmasın,
Ben bu akşam keder, dert arıyorum.
Yıldızlar kararsın, mumlar yanmasın
Gök karşımda olsun derin uçurum...
Evet, ben
Gürmeden
Bulmak istiyorum ruhun elini,
Ararım gönlümün tek gözelini.
Ey aşkımın solmaz gelini  anne;
Uçat bu gece sen elini anne,
Uzat, bu kanayan yaramı bağla,
Elini öpeyim gözyaşlarımla..
Bu  gece  dizinde yatmak isterdim.
Kalbimi göğsüne atmak isterdim;
Sensiz bu  kaçıncı bayramım  anne,
Derdinle her sabah, akşamım anne,
Bilirim sen beni çok özlüyorsun,
Yollara bakıp da hep gözlüyorsun,
Anne, aramızda bak, gör neler var
Ufuklar önümde olmuş bir duvar;
Şimdi ben yanına nasıl geleyim,
Ölmeden kırıldı bütün dileğim...
Titriyor gözümde bir karanlık gün
Şimdi yabancıdır önce gördüğün,
Şimdi göz yaşınla sen beni yad et,
Gönlümde, fikrimde, ruhumda gurbet..
 
15 Temmuz 1925
 
Azerbaycan  Gençlİğİne
 
—1—
 
Kollarında kuvvet, kafanda bilgi,
Ey aziz yurdumun yiğıt gençliği;
Dinle bugünün çok derin sesini,
Düşün yaşamanın felsefesini.
Bu hayatın oğlu
Kalbine koymadan bir yabancı iz,
Parmağını uzat ufukta çiz
Gittigin yolu
Ne  istersen yalnız kendinden iste,
Kendi sesin olsun ruhuna  beste
Bastıkca toprağa, yer inildesin,
Attdığın adımlar bile “sen” desin…
İşte:
Vatanın istila edildi senin,
İstiklal marşının şimdi yerinde
Kızıl çan sesleri dinlemektesin!
İşte:
Mel’un, cehennemi bir desisenin
Kurbanları olan
Birer birer solan
Gözel kızlar Kürün sahillerinde
Nişanlım!.. diyerek hep ağlıyorlar.
-Ne bir güneş, ne bir rüzgar-
Kimse yok ki onlara “ağlamayınız!” desin
Karşısında seni, yok seni değil,
“Malçi!”[9] diyen bir heyula görüyor hepsi,
Hepsinin gözünde matemin sisi...
Bütün bu  vak’alar önünde, gençlik!
Bugün senden başka kalbinin içi
Cehenneme dünen bir insan var mı?
Esir olanlara acıyan var mı?
Seni düşünen kim? Hatırlayan kim?
Her gönüle yalnız kendisi hakim
Bakma bu yollarda biten çiçeğe;
Yaklaş ruhundakı büyük dileğe,
Yolunda emelden bir meş’ale dik!
Eğil, benliğinin önünde eğil,
Eğil ki  ruhuna saadet insin...
Varsın bugün senden herkes çekilsin;
Varsın  herkes  seni garezle, kinle
Daima  acıtsın,  daima kırsın,
Fakat bu ta’ndan, bu düşmanlıktan
Yılma.. Yorulma.. Korkma.. ileri,
İleri, ileri, ey genç Azeri!..
 
—2—
 
Hak ezilmedikce vicdan haykıramaz,
Hakkı alınana-ölüm bile  az.
Sana dokunmayan ele gel uzat,
Hakkını çiğneyen kafayı kır, at.
Bugün rus diyor ki,
Düşün  ancak benim kafamla sen de.
Peki
Madem ki bir cevher yaşıyor sende,
Niçin
Onun gururuna alet olasın?
Neden bir rus için
Açmadan dünyada düşüp solasın?!
O da bir insandır, sen de bir insan.
Onun da başı var, senin de kafan.
Yok, yok, boş sözlere inanma  sakın,
Yaşamak, hürriyet, saadet hakkın.
Eğilme taş yiyen zülmün önünde,
Bak, koca tarihin ne var dününde;
Yarının müebbed güneşi  sensin;
Bırakma yurdunu  ejderha yesin
Pınar  başındakı taşta  adın var,
Seni bekleyen çok erkek, kadın var,
Sarsılmasın azmin tüfekle, topla,
Azerbaycandan  aşkını topla,
Yürü istikbale  elde bayrağın,
Kurtulsun şerefin, şanın, toprağın!..
 
2 Şubat 1925
 
 
 
 
 

Kork

 

 
 

Yaklaşma ey zalim kahreder seni,

Kalbimden yükselen figanımdan kork!
Getirme yurduma sen desiseni*
Her şeyden  pak olan vicdanımdan kork!
 
Asırlardan beri viransın deme,
Karşımda  bir fakir insansın deme,
Gölgesinden korkan düşmansın deme,
Bu yılmak bilmeyen imanımdan kork!
 
Azmin bir kılıçtır hançer istemem,
Yurduma yabancı bir er istemem,
Senin gibi asla rehber istemem,
Bana yol  gösteren Kur’an’ımdan kork!
 
Heybetli asırlar aşan Türk’üm ben,
Yatakta ölene şaşan Türk’üm ben,
Dünyaya sığmayıp taşan Türk’üm ben,
Gittikce büyüyen Turan’ımdan kork!
 
1 İkinci Teşrin 1925.
 

Moskova

 
O bir  ölüm saçan  alevden  diyar
Yaklaşma ey insan, kalbini yakar.
İçtiği kan evet, o kadar çok ki
Toprağı sıksan, kızıl kan akar.
 
O bir yığın  pıhtı, o bir leş  kokan,
Yerin sinesinde  iğrenç bir çiban;
Uzaklaş,  senin de bulaşır elin
Ey  saadet diye  haykıran cihan!
 
Kaç tarihe “artık gitme, dur!” dedi:
Kaç topa kaç yurdu “vur dağıt!”, dedi,
Taşların altından  yalvaran sese
Söngüyü gösterdi, “hak budur!”  dedi:
 
Kafası yılanla, çiyanla dolu
“İncil”in yol azmış, serseri oğlu
Kudurmuş denizler kadar kızdı da
Kapattı  Doğuya  giden tek yolu.
 
O kandan, kemikten yoğrulan yerin
Elbette olacak senin makberin;
Gün gelir hilale baş eğer yine
Gük bayrağı öpen mağrur burçların
 
Sen ey  hiyanete, zülme bir yuva,
Ey kızıl Moskova, vahşi Moskova!..
 
1 Temmuz 1924
 

“çeka”

 
“Turan yolcusu diyor ki” şairine
 
İçinde  zehirden  bir  hava  esen
Yokluğun sihirli bir diyardır;
Yolcu   içerisine girmek istersen,
Hayatından ümit kes te, öyle  gir.
 
Tavanı  ihtizar,  yeri işkence,
Divarlarında renk: vahşetin içi.
Erkek çocukları orda her gece
Sıra ile  uyutur süngü  ninnisi!
 
“Ben hayat isterim!”diyen başlara
O, muzlim ağzını   açmış bir mezar;
Kurun-u vusta nın asr-ı hazıra
Göndermiş olduğu kanlı  yadigar.
 
1 Ağustos 1924
 

Azerİ komUnİstİne

 
Düşün her adımda gittiğin yolu
Zavallı babamın ey nankör oğlu;
Öyle bir yabancı yerde kaldın ki,
Gözlerde sen o  kadar alçaldın ki,
Sana kardeş demek isterse dilim,
Bana töhmet eder milletim, elim...
Hani kendi  kanın, benliğin hani
Arkadaş olduğun düşmanı tanı.
Bin fikre, hiyleye aldandın yeter,
Çık cihana kendin,kendini  göster;
Düşün,  yaşa ancak kendi kafanda.
Alev söndürülemez kılıçla, kanla.
Elinin kanını artık git, yıka,
Kardeş yurdu olsun  kurduğun “çeka”
Sen nesin,  necisin, kimin  oğlusun?..
Bir çin felsefesinin adi  kulusun...
İnsan öldürerek  insanlık satan
Ne söylerse, bütün yalandır, yalan.
İnsanlık pek derin, geniş bir ova
Görmek için gökte kurmalı yuva
Anlamak istersen, işte yol  açık,
Milliyet denilen şahikaya çık;
Bu yüksek tepeden görülür elbet
Büyük beşeriyet denilen cennet!..
 
Erzurum
1926
 

Kızıl rus şaİrİne

 
Baksan bile, onu sen göremezsin,
“Ural”ı geçemez yalancı sesin.
O, benim babamın yattığı yerdir,
Duyduğu gam, yalnız beni inletir...
 
Sen
Eğer hakiki bir insan değilsen,
Şu kulübecikte aç yatan kadının
Gözlerinden akan
Kan
Dolu  yaşlar, yarın
Billur  kadehinde şarabın olsun.
Hani,
De hanı
Sen maveralara çelenk etmiştin,
İnsanlık aşkı idi inandığın din?;
Neden bağrındakı iman silindi?
Neden gözlerine perdeler indi?
Ne kadar derdi var, bak şimdi Şark’ın;
Kızıl gözlüğünü  tak da gel yakın:
Gör ki bu göklere haykıran yerde,
Bu yanan illerde,
Yığın yığın insan ölüm esiri,
Onlar diri diri
Taş kemiriyorlar, toprak yiyorlar.
Yalnız bir ılık rüzgar
Onların alnında müşfik el gibi.
“Geliniz!” söylüyor yerin de kalbi.
İşte Sır Deryanın gezdiği diyar...
İşte gözel İdil bin dertle ağlar..
İşte Kaf dağının kanlı eteği..
İşte Tebrizin o  solğun çiçeği..
Güruru at, kini aş,
Daha  yaklaş:
Taşı düşmüş bir mezar..
Göğe bakan ihtiyar..
Öldürücü  bir soğuk
“Anne!” haykıran çocuk.
İnildeyen bir gelin.
Ölüm saçan gazab, kin.
Hayat için  uçurum
Olan korkunç bir bodrum.
Süngüye bakan  sine.
Kan ağlayan bir nine.
Kıvranan  nişanlısız
Kimsesiz kalan bir kız.
Buzlar  içinde insan.
Dişle  tutulan bir can.
Ateş saçan  bir deniz..
Adem evladı esir..
Al sana, işte bir sürü manzara!
Yaz, okut kan içen şu insanlara.
Yok, bilirim, onu sen yazamazsın,
Sen göremezsin, sen anlayamazsın,
Çünkü bu gördüğün
Hazin manzaralar hep  Şark’a mahsus,
Ve çünkü sen bugün
Hakiki humanist değilsin, ey rus!
Bunu, evet, bunu ben duyarım, ben..
Ben ki milletimin dertli göğsünden
Yükselen bir  ruhum;
En  küçük  şiirim,
En hakir yazımla Şark’ı severim.
Varsın  senin  altın başlı  kalemin
Bugün mahvedilen  Şark’ı  sevmesin,
Hakikat demekten çekinen  ağzın
Hiç korkmazsızın
Türkün aleyhinde emirler  versin,
Her anda bin  Şarklı düşönü, gebersin..
Sakın, kımıldama, sus!
Çünkü böyle diyor rus.
İndir yüzündeki maskeyi bu an,
Çekil insaniyet denilen  yoldan,
Sen  topalsın  kolay yürüyemezsin;
İlhamların kızıl dünyada  gezsin..
Bağır, titresin o  vahşi  Moskova,
Yansın Azerbaycan  denilen  yuva;
Yürüsün  Kafkasa  o buz denizi;
Söyle, ordunuz hep gemirsin bizi;
Gelsin de yine bir “istanka Razin”*
Hazer  sahilini bir daha  ezsin;
Fakat ey
Rus  denilen şey,
Biz dalgalar  yenen gemicileriz,
Geliriz, yaşarız, ölür   gideriz...
Korkmayız denizden, fırtınalardan,
Korkmayız ne toptan  ne de mezardan,
Bulundukça nefesimiz
“İstiklal” diyecek yüce sesimiz...
 
16 Şubat  1925
 
 
 
 

Esİreler  beldesİ

 

 
 

Onları  biliriz, çok dertleri var,

Hepsinin hayattan gamdır nasibi
Onların boynunda o kumral saçlar
Duruyor esaret zinciri gibi...
Akşamın nefesi
Boğuyor kükremek istiyen sesi.
Ufuktan ufuğa kayan karanlık,
Gönüle öksüzlük yayan karanlık,
Ne kadar hazindir bu  akşam yine,
Ebediyyet girmiş göğün dibine..
çağırın kızları
Gelsinler hep siyah meş’alelerle,
Gelsinler sahile binbir kederle.
Çağırın doğu’dan gelen rüzgarı,
O da katılarak kafilemize
Kurtuluş türküsü söylesin bize.
Söyleyin deniz de gök gibi sussun,
Uyusun dalğalar, dinlensin yosun.
Çagırın-duymadan zülm ilahesi-
Uyansın aşkın da masum sahesi.
Çağırın, o gözel kızlar gelsinler,
Gelsinler  birer birer
 
Başlarında sorguç:
Bir kara duvak.
Alınlarında suç:
Bir sarı yaprak
 
Sürmedir her göze
Gölgeler kat- kat.
Her elde yelpaze:
Bir kırık kanat
Bellerinde kuşak:
Canan eteği.
Kalplere dolacak
Bir solan sevgi...
 
Baykuşlar, ötmeyin,  çekilin siz de,
Şeamet diyarı değil bu belde;
Gidiniz mezarın doğduğu ele
Gidiniz o korkunç mersiyenizle...
Şimdi gayemizin biz seyyahıyız.
Saadet gününün ilk sabahıyız.
Gecenin kalbinden geldi bir haber
Gölgeler yayıldı karşıya yer yer;
Döküldük yollara hep dizi- dizi,
Saçla kucakladık birbirimizi,
 
Gidiyoruz, bize aşkımız rehber,
Nura gidiyoruz, bize aşkımız yeter,
Nura gidiyoruz,  biz  esirler...
Geliniz kardeşler yolumuz yakın,
Geceden inecek ömide bakın.
Haydi,  uzak değil hakkın  beldesi,
İşte bu tepenin biraz ötesi.
Ağlamayın artık, soldu çehreniz..
Şimdicik  maksada biz ereceğiz...
Korkmayın bir şey yok, çayır inliyor..
Susunuz.. kainat bizi dinliyor..
Yürüyün çıkalım kızıl çenberden
Bir “ah” götürelim hakka bu yerden
 
Durun da bakayım..
Bir uğultu var...
Eyvah ki uyandı yine  canavar..
Dinleyin sizler  de... neler oluyor;
Kilise  uluyor, vahşet uluyor;
Çanlar bağırıyor, ne yapalım biz?
Offf.. yine ölüme, çülme esiriz.
Haydi, durmayınız,  dağılın, ka’ın
Gizlenmek için bir mezar açın,
Çekilin bir korkunç nida geliyor...
Felaket geliyor, bela geliyor!..
 
Erzurum
 1925
 
 

Canavar

 

 
 

Dağlardan indi o keskin dişiyle,

Vahşetin titreyen bir gidişiyle;
Çizdi bu yollarda kanlı hırsını,
Gözleri göklerde bile av arar,
Kükreyen sesinde  hançer sesi var,
Uludu dişinden  çıkardı kını,
Anne.. Korkuyorum!..
Girdikce beynine gecenin  rengi
Kalbinde kudurdu ölüm ahengi
“Bu ormanlar şimdi  bana dar” dedi,
“Yeşil ufuklarda cennet var” dedi,
Sükutu toplayıp hep deste deste
Yamaçlara serpti bir korkunç beste.
Uludukca kızdı, kızdıkça coştu,
O şimdi  kemikle, kanla sarhoştu,
Hırsından rüzgarı hep ısırıyor,
Dişi ile dişini sanki kırıyor...
Anne.. Korkuyorum!...
Uzaktan: denizin hırçın sesiyle,
Yakından: yellerin pür nağmesiyle
Derdini avutan elemli yamaç,
Kuzuları için çobana muhtaç.
Doğarken gecenin sisli sabahı,
Tepeden inecek yetimlik ahı..
-Canavar!.. Canavar!..
Yamaçta neler var?!
 
İsarla örtülü penceresinden
Dışarı bir zayıf ışık serpilen
Kulübenin derdini dinledi rüzgar,
Dedi ki, burada ölüm sesi var!
 
Mangalın başında oturmuş nine
Elinde paslanmış demir maşası,
Dalmış yas denilen büyük engine
Alnında hasretin hazin damğası..
 
Odanın her yeri bir yığın gölge,
Yalnız mumun dili uzanır cama,
Küşede bir desti, bir de süpürge,
Duvarda bir saat, bir de bir kama..
 
Mangalın başında dert çeken kadın,
Yanında uyuyan yavruya baktı;
Sesini duydu  bir zalim celladın,
Gözlerinden iki damla yaş aktı..
-Canavar!.. Canavar!..
Bu nine niçin ağlar?!
 
Dağlardan indi o keskin dişiyle,
Vahşeti titreyen bir gidişiyle
Kanlı tılsımını yaydı beldeye;
Kükrüyor, saadet bulurum diye.
 
Akıttığı kandır, dişinin kanı
Bekliyor yamaçta yeni hırsını,
Yıldırım güçü ile göğü deldikce
Kalbinde bir sabah oluyor  gece.
 
Önünde gördükçe hayat dünyası
içinden akıyor murdar salyası;
Bürümüş beynini bir kızıl duman
Gözünde tutuyor bir kaç avuç kan.
 
“Yeşil ufuklarda cennet var!” diyor;
Gördüğü her şeyi yırtmak istiyor;
Bulanık gözünde toplanan hırsı
Kanlı bir maksadın çirkin pıhtısı
Dağlardan indi o keskin dişiyle,
Vahşetin titreyen bir gidişiyle
Yayıldı yollara zalim nefesi,
Boğuldu yamaçta mazlumun sesi.
 
Tamam gücüyle o haykırdıkca
Binlerce yüreği tutup  kırdıkca
Kükrüyor, kükrüyor bütün coşuyor,
Benliği zulümden zulme koşuyor.
 
Kanlı çöllerin bu azğın yolcusu
Bu yerde neden kurmuştur pusu?
Alev görünce o, tez kaçar geri
Ateşgedeyi yak,  durma, Azeri!
 
16 Nisan 1925
 
 
 

KomÜnİzm “deha”sına

 

 
 

—Türkiye’nin genç şairi Mes’ud Saffet’e—

 
Sen  her zaman bana diş gıcırdattın,
Gülüş saçmalıydın, hiddet fırlattın.
Ben insanım, ancak aşka layıkım,
Senden de insanlık beklemek hakkım.
Güvenip gücüne, haris kafana
Bana
Tahakküm etmeğe hakkın var mı?.. Yok.
Bağırmak istersen, dağ, orman pek çok.
Ey ademoğlu,
Ey hırsın kulu,
Sen bana tahakküm eyleyemezsin.
Sesin bir ruh gibi ufukta gezsin.
Madem ki  kafan var, bir dimağın var;
O benim gövdemi daima arar.
Eğer hakim olmak istersen bana,
Bulaştır elini kana!
Önce başımı kes, kalbimi yırt, at,
Sonra cesedime zülmünü uzat;
—Dışarda gece var.
—Sus: ölüm ve mezar..
İstersem, yanlış bir iş mi olacak
Bu koca dünyadan bir karış toprak?
Toprak, evet toprak yaşayanındır;
Ey mahluk, o da bir başka canandır.
Bana toprak verin serbest yaşayım.
Hakka ulaşayım...
Yürek-kokan bir leş, çehre-temiz, saf..
Ne tuhaf,
Ölürsem eğer,
Ey  sersem beşer,
Benim cesedimi gömmek için siz
Üç arşın yer, toprak lütfedersiniz.
İstemem o sizin olsun hep sizin,
Yalnız hayatta iken cenk etmeksizin
Bana  lütfen verin üç karış toprak,
Yaşayım ben asıl bir insan gibi...
Biz insan gibi...
Ey arzın mihverini deviren  eller,
Arabamızı fena  sürüyorsunuz:
“Halley” den korkun, “Fay” dan eyleyin hezer
Of,  sıkıldım, ne olur
Serbest ve mağrur
Yaşayabilmek için
Kardeşcesine sevmek, sevilmek için
Gidebilsem cihanın maverasına
Tükürüp insanların pis dünyasına.
Gidebilsem şu yerden uzak, çok uzak..
Ah, bir avuç serbest azade toprak!...
Yaşayım daima azad olarak!
 
4 Teşrin-i evvel 1924
 
 

Ağla gözel gelin

 

 
 

Ağla, gözel gelin, güneşin soldu,

Gurubun hüznüne karışsın rengin.
Yarinin kabrine şimdi tac oldu
Düğünde başına konan çelengin..
 
Göz yaşlarınla in her gön sahile,
Bağrı kanla dolan Hazerle dertleş.
Dalğalar üzgündür bin iniltiyle,
Ağlayan denize sen de ol bir eş.
 
Ey  gözel elleri  kınalı gelin,
O taze yüreği yaralı gelin!
 
Bakü’nun seması ne kadar hazin..
Derdinle o da solgundur sanki.
Hasretle sararan gül renkli benzin
Hazanın ruhuyla doludur sanki.
 
Git de, bir damla göz yaşı takdim et
Nişanlını  vurup öldüren rusa
De ki: yarim için bu-olsun diyet,
Kendi gitti, bari mezarı dursa!...
 
Bakma elindeki kınaya gelin,
Gönlün bürünsün karaya gelin!
 
Akşam yayılırken öksüz beldeye
Çemberekendde yükselt sesini[10]
Kucakla mezarı sen vatan diye,
Millet  duysun solan taş nefesini...
Gelin, nazlı gelin, ez, üz  kendini,
Vatanında garip olan gamın az.
Azerbaycan’ın o acı derdini,
Yarinin kabrine hıçkırıkla yaz.
 
Gitmeden elinin kınası gelin,
Elle beraber tut bu yası gelin!...
 
1 Mart 1924
 
 
 

Aldı, gitti

 

 
 

Gönül  bahçesinde bir gonca vardı

Onu da bir zalim yel aldı, gitti.
Orada her sabah şebnem  ağlardı,
Şimdi o cenneti sel aldı, gitti.
Azeri kızı, ey nazenin gözel,
Ne oldu  bizleri yaşatan emel?
Öpüp koklamadan, yabancı bir el
Saçından iki üç  tel aldı, gitti.
Ey kalbine elem dolan sevgilim,
Her adımda gönlü  solan sevgilim,
Öz yurdunda garip olan sevgilim,
O yuvanı hangi el aldı gitti?...
 
15 Ağustos 1924

Kafkas türküsü[11]

 
Dağlarında al çiçekler gülümser,
Göklerinde parlar altın güneşler,
Çaylarında oynar sular perisi,
Güllerinde var sevginin   bir sisi,
Ovasında eser tatlı şen yeller,
Bize gözel bir cennettir bu iller.
Bir... İki...
Kafkas bizimki!...
Elbrusun ak  gümüşlü saçağı
Aydınlatır her karanlık bucağı.
Kürün ona bir ezeli aşkı var,
Her yerini kolları ile kucaklar.
Kazbek gelen misafire baş eğer,
Bize gözel bir cennettir bu iller.
Bir... İki...
Gence bizimki!...
 
Daryal,  şanlı Türkün eski yoludur,
Ormanları izlerimle doludur,
Bağlarında Türke sızlar bülbüller,
Hasretile çarpar bütün gönüller,
Yamaçlarda gelin kızlar inilder,
Bize gözel bir cennettir bu iller
Bir... iki...
Bakü bizimki!...
 
Tatar, Lezgi,  Kumuk, Hinkuş, Kabardin,
Çerkes, Çeçen, Acar, Gürci, Asetin...
Bizimdirler, hepsi, biz de onların,
Karşımızda vardır büyük bir yarın.
Her kalp, her dil bir aşk ile çarpıp  der:
Bize gözel bir cennettir bu iller.
Bir... İki...
Kafkas  bizimki!...
 
8 Teşrin -İ sani  1925
 
 
 
 
 

Gürcü kardeş

 

 
 

Kafkas türküsü

 
Gürcü kardeş, ver elini
Kurtaralım Kaf ilini;
Moskof gelip aldı, kaçtı
Yurdumuzun gözelini.
Mezar bize bir eş olsun,
Ruhlarımız kardeş olsun.
 
Karanlıktı.. biz  bir hiçtik..
Dar yollardan geldik, geçtik
Ayrı durmak yakışır mı?
Bir pınardan şerbet içtik.
Söyleyelim Elburus’a
Yol vermesin hain Rusa.
 
Çık dağların başında yat,
At üstünde kılıç oynat;
Sarsılsın ta temelinden
Sağır olan bu kainat.
Ver elini Gürcü kardeş,
Kafkaslarda doğsun güneş!
 
1 Nisan 1924
 

Bolşevik

 
Bürüdü bir korkunç yel gibi bizi
Bu dağlarda oldu duman bolşevik
Kanlara boyandı Hazer denizi
Vermedi kimseye aman bolşevik.
 
Bolşevik atını sürdü Arasa,
Oğulsuz analar battılar yasa;
Ey aziz kardeşler, bu yıl olmazsa,
Gelecek yıl olur viran bolşevik.
 
Rengini döktüğü kandan aldı o,
Dünyaya bir yeni vahşet kaldı o,
Kafkas onun değil, bizden çaldı o,
Oldu bugün bize düşman bolşevik.
 
Bizde hakikati tutan bir el var,
Aşkımızla yanan  nice gözel var,
Coşkun kalbimizde büyük emel var,
Gösterir sana da  zaman bolşevik.
 
18 Kanun-i evvel 1924
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qəzet
JurnallarDan
DÖRDLÜKLƏR
 
“Məktəbdən:
¯
 
Bir cocuq gördüm: qayırmaq istəyirdi bir silah,
Sordum ondan: neyləyirsən, ey sevimli niki-namə!
Ol çocuq isə dərin bir ah çəkdi, söylədi:
Düşmənimdən intiqam almaq gərəkdir, intiqam…
 
Fikrim!
bir uşaq dilindən
 
Bir kiçik məktəbliyəm, fikrimsə də təhsili-elm,
Eyləyib məs’ud olum, millətmi həm məs’ud edim!
Atam ilə anamə qohum qədər xidmət edib
Onların göstərdigi rahi-nicat ilə gedim!
 
Məktəb yoldaşlarıma
 
Bir para məktəblilər gördükdə düşmən yavrusun,
“Vay nənə!” söylər, girər tez annesinin qoyninə.
Arkadaşlar, qorxmayın, arslan yürəkli türk olun,
İştə qorxub türk balası söyləyərmi: vay nənəə
Arkadaşlarıma
 
Arkadaşlar! İstirahətliklə ömr etmək için
Biz də qeyrət eyləyib tərki-cəhalət eyləyək.
Cürbəcür fisqü ficuri, fitnəti, buğzi atub
   Sadiqanə bir-birə mehri-məhəbbət eyləyək.
 

“Dirilik”dən:

 
Dirilik yolu
      
Könül, bəsdir daha, artıq oyan bir xabi-qəflətdən,
Özüni sən də qurtar buncə zillətdən, zəlalətdən.
Bu  gün bir öylə dəmdir kim, himmət eylə himmətlə,
Özin Türk oğli Türk, əlbət, xilas eylə əsarətdən.
 
dirilik yolu
 
Bərk qaranlıqdı, oturmuşdum ağac altında mən,
Qəflətən bir səs eşitdim ki, deyirdü bu səyaq:
—Gər dirilik etmək isə bu cəhandə məqsədin,
İttifaq et, ittifaq et, ittifaq et, ittifaq!
 
¯
 
Dün dedim zahidə daha bəsdir,
Hiylə ilə əvami aldatdın!
Parəsin gər əvamın aldıqca
Lakin öz dinini gözəl satdın!..
 
“İqbal”dan:
 
¯
 
Köhnə qanundur ki, səkkiz yaşlarında bir qızı
Arvad eylərlər qoca, yetmiş yaşında kaftara.
İndi isə tazəsi, doxsan yaşında kaftarı
Arvad eylirlər kiçik beş yaşlı bir xoşrəftara.
 
 
 
Ə.Müznib əfəndiyə bənzətmə
 
Bicləri, bədzatları, şipyonları, quldurları
Ki, yıqarsaq bir yerə buynuzlu bir şeytan çıxar.
Bihəyanı, şeytanı cəm eylər isən bir yerə
Mirbağır oğulları gibi bin başlı bir insan çıxar.
 
¯
 
əhli-himmət bir kişi fikr eylədi məscid yapa,
Heyf ki, gəzdi, dolandı yaxşı bir yer tapmadı.
Sonra xəlqin güc ilə aldı əlindən töyləsin,
Himmətindən ol yeri hörmətli məscid yapmadı.
 
¯
 
Yatub röyadə gördüm əhli-islam, bütün cəhli
Tutub əhli-səxavət, əhli-ürfan, əhli-elm olmuş.
Oyandım şadlığımdan, va əsf! Gördüm ki, əvvəl təki
Hamu əhli-xəyanət, əhli-hüsran, əhli-zülm olmuş.
 
¯
 
Qeyrilər dünyadə elmin qüvvəsilə daima
Həp fəxarətlə, sədaqətlə, səadətlə yaşar.
əhli-islam isə də zülmün gücilə daima
Cürbəcür möhnətlə, zillətlə, zəlalətlə yaşar.
 
Orucluq münasibətilə
 
Hər gün iftardə yol üstündə qoyur bir təşt su
Bir parə millətimizin dövlətlisilə kasibi.
Maşallah böylə bir ehsan verir
Çün içirdir tərli-tərli xəlqə ehsan sahibi.
¯
 
Biz böylə bilik cəhanında həmişə yamanları
Pul sərf edüb də kəndimizə mal eylərik.
əmma gözəl olanları gördükdə cümləmiz
“Tulla o yana getsin onu, peydi!” söylərik.
 
¯
 
Dört, beş il biçarə bir qız məktəbi-rüşdiyyədə
Xeyli şövqilə, həvəslə eylədi təhsili-elm.
Bir qədər keçmiş atası elmsiz bir kəndliyə
Eylədi arvad qızın… aya, olarmı böylə zülmə
 
Sual:
 
Mollalar söylər: həramdır zurna çalüı cümləyə!
Eləyər tənbeh ona həqq, çalsa zurna kimsə gər.
Bir də derlər ki: qiyamət aşikar olduqda həp
Surini çalmaqla İsrafil bizi e’dam edər!
İndi məzkur mollalardan mən soruşmaq istərəm:
Söyləyin: İsrafilin suri degil zurna məgər?..
 
¯
 
Nə qədər görsə iş xəyanətkar,
Bir işi kimsəyə müfid olmaz.
O səbəbdən yanında məxluqat
Yüzi qaradır, hiç səfid olmaz.
 
¯
 

Dahi, əzəm İismayıl bəg Qasprinskinin

vəfatı münasibətilə
 
Getdi əldən va əsfü..! Ol sevgili ustadımız,
ərşə əks əndaz oldi naləvü fəryadımız.
Ah!.. Yarəb, biz necə bədbəxt millət olmuşuq,
Şad olmazmı məgər bir dəm dili-naşadımızə..
 
¯İntiqam!
Yuxlamışdım dün gecə, gördim deyürlər kin bana:
Tutmaq istərsən cəhandə sən də gər ali məqam,
Qəflət etmə! Qalx ayağə! Düşməni-bidindən
İntiqam al, intiqam al, intiqam al, intiqam!
A. Mütəllibadə
 “Babayi-əmir”dən:
 
Tövsiyyə
 
Ay baba! Gəl, özünü, sən bulara tay eləmə,
Dərdü millət ilə sən də belini  yay eləmə.
İndi xahiş edirəm hər kəsi rüsvay eləsən
Yalanın üstün açıb Zorbanı rüsvay eləmə.
 
                            21 aprel 1965
 
Hürriyyət nisvan tərəfdarlarına!
 
Ey açıqlıq diləyənlər, gözünüz aydın ola!
Söyləyim mən sizə arvadların ə’la xeyrin;
İndi toylarda qavalçı yerinə cümlələri;
Gətirir çalmaq üçün erməni sazəndələrin.
                 
                    29 aprel 1915
 
 Sual və cavab
 
—Kimdir o; səhralar içrə boylə sərgərdan gəzir?..
—Bilməyirsən kimdir o? Rustamdır; olmuşdur həqir.
—Bəs onun başına nə olmuş, baülamış paltar ilə?
—Başını əzmişlər it tək! —Doğru? — vallah ay fəqir!  
                                  
                6 may 1915
 
Kəblə Səlam ilə Kəblə Qulam
 
Tanıyırsanmı onu? — Kimdir?  — Axundov əli bəy!
—Bay, xəta eləmisən! Rusdur bu ay, Kəblə Qulam!
— Yox, degil rus! — Bəs o rusca danışır, a kişi!
—Bu, müəllim əlidir, qəm yemə, ay Kəblə Səlam!
 
                 27 may 1915
 
qardaşım Nəsim cənablarına
 
Ay nəsim qardaş, müdirə eləmə artıq maşat!
Qoy içib keyf eyləsin azadlıq əyyamıdır!
Sən deməklə eləməz təsir ona heç bir sözün;
Çün “piyan” ləfzi onun ən sevgili bir namıdır.
 
                        10 iyun 1915
Cananı cənablarına bənzətmə
Cəhd elə zor ilə qoşul şairə!
Şerə çatıb böyrünə vur bir təpik.
Vəzn nədirə  Şeri vurub mə’r qıl!
Me’rə çatıb böyrünə vur bir təpik.
 
             10 iyun 1915

Taza dildə

 
(İntelgent tərəfindən “Baba”nı təhdid)
 
Qospoda!  Asqarabit etmə məni. tak neliza!
Tebe nişto, a Baba! Vardı yanımda  Lizaə
Net prava ne imeyeş!” —Eləsən bir də belə,
Çəkərəm — bax, deyirəm—-mən səni tut çast suda”.
 
                   15 iyun 1917
 
Ona
 
Gəzmək ilə içməyi, gəlməklə getmək məsdərin,
əmr hazır elədikdə: “Gəl, gəz, iç get” tək olur.
Bəs, a şair!  Bunları sən eləmişsən qafiyə;
Söyləyə nədə kim: Xətadur! beyniniz odla dolur.
 
¯
 
Etmə bu qədər şairi bədnam, a mürəttib!
Qoyma, “nun” əvəzində daha “lam”, a mürəttib!
Bir hərflə sən şeri əzib mə’r qılırsan.
Tutsun dilini daima alam, a mürəttib!
 
                 9 sentyabr 1915
 
 
¯
 
Gönü qalınlara əsla əsər etməz şapalaq;
Onlar üçün gərək olsun dəyənək ilə çomaq!
 
 
İzin versən, a Baba! Gər yazaram hərdənbir
Olsun ancaq balaca, cunculı, yastı bir yapalaq!
 
            16 sentyabr 1915
 
Bir uşaq deyir:
 
Gəldi məktəb çağı, düşdü yenə qorxu canıma
Bilirəm “qospodin uştel” gəlib əbasın geyəcək!..
Gər yazıb ismə yenə tazə şəriət kitabı.
“Al şəriət kitabın, ver üç abbası!” — deyəcək.
 
             30 sentyabr 1915
 
¯
 
Çeşmimin nurini aldın, kor etdin sən məni!
Gözlərin çeşmim kimi qan ilə dolsun, ay kitab!
“Rey”lərin başın üçün əyrinü kəssin bir qılınc.
“Mim”lərin də qələminə mismar olsun, ay kitab!
 
                  30 sentyabr 1915
¯
 
Yetmiş ildir ki, müəllimlik edir, “mir...”
Hələ  hicrət sözünün bilməyir heç yazmağını,
Şübhəsizdir ki, yanında oxuyan  şagirdlər;
Yazının bir biləcəkdir qarasilə ağını.
 
           30 sentyabr 1915

¯

 
Cəmdəyin şapalamaqla çəkirisən öləsən,
Çəkmərəm əl yaxasından o həyasız qoyunun;
On bir ay on bir ilə döndü. bu müddətdə yenə,
Çox cəfası bəla olmuş o səfasız qoyunun.
Ola: iki qulağın verərəm itlərimə
Heyflər, keyf edələr həmdü sənasız qoyunun
Şişləri sonra ağacda edib isti dağ tək.
Kəlləsin dağlayaram mən o ədasız qoyunun.
Qolların qıçların da keçirib odlu şişə
Ataram cızhacız ilə o sədasız qoyunun.
Görsün indi adama  öylə cəfa etməzlər!
Kim deyər yoxdu cəfası, o cəfasız qoyununə..
 
7 oktyabr 1915
 
Danışıq
 
— Kəblayi! Qurban alıbsanmıə.. — Bəli, ağrın alım!
— Dərisin satma: — Niçünə — Qarslıların nəfinə ver!
— Get, get axmaq! — Axı onlar da müsəlmandılar;
— Vermərəm bir dalağın,   küll   yerə qarın qoya gər.
 
         7 oktyabr 1915
 
    Qahir-ü əyyar əfəndinin oxşatmasına oxşatma
 
Gözsüz həmişə tülkünü çaqqal  zənn edər,
Hər yerdə tük görərsə də saqqal zənn edər.
Məclisdə  Məşədi  gör neçə saət çərənləmiş!..
əmma özgəni yenə naqqal zənn edər.
         7 oktyabr 1915
 
¯
 
Sarsaq cahanda aləmi sarsaq güman edər,
Hər dalda qalmışı dəxi axmaq güman edər.
İsbat olan həqiqəti həp iftira edər,
Gördükdə bir  torağayı  dovdaq güman  edər.
 
                  18 noyabr 1915
¯
 
Olma əsəbi! Eylədiyin cövr cəfanı,
Mən xəlqə əyan eyləməsəm, kim edəcəkdir!
Hər kəlmə sözündə dediyin föhş yalanı,
Mən xəlqə bəyan eyləməsəm, kim edəcəkdir?
 
15 fevral  1916
 
 
 

“Bəsirət”dən:

 

İNTİQAM
 
Baküdə qərib ölən Türklərin qəbirləri üstündə
milli zabitlərimizə töhfə
 
Ey zülmət içrə xabə dalan nuri-sayədar,
Ey aləmi-digərdə koşan ruhi möhtəşəm.
Uç, uç, yücel səmalərə, pürşüvqü iftixar,
Uç kəhkəşani-fitrətə, yüksəl də bas qədəm.
 
Artıq dağıtdı qaili dəhşət avəri,
Övladın imdi axtarıyor ərşə məqam.
Mümkün degil unutmaq o məzlum Türkləri,
Titrər gözdə bariqeyi-kinü intiqam...
Düşmən layı himməti-islami yırtaraq
 
Basmun yetim elləri, etdikcə paymal,
Batmaz bununla Türklük, əvət, batmadı hilal.
 
Hüzni burax, burax da fəqət şatəraz bax.
Övladının əlində bu gün seyfi-intiqam,
Həp sütut ilə parlayur, ey “namdar atam!”
 
 10 dekabr 1917
 

KILICIM VƏ BAŞIM

 
Türküm...
Ey Türk oğlu,
Qəlbdə hilalü eşqi-mələk,
Başda yenə bir özgə sevda.
Mazi gibidir gözdə fərda,
Hal iştə edər buna dəlalət
Həp övladə bilik məlali-peyda.
 
Bin zülmlə döşmən öz elimdə
Davranmadadır hilala qarşı...
Boyunda kəfən kılıç əlimdə
Çıxdım ölümə, zəvalə qarşı...
Fikrimdə doğan məlalə qarşı.
 
Ey düşmən, əya, ləinü qəhhar,
Qorxutma bəni ölümlə, zinhar.
Vəqta ki, məmatdır həyatım,
Yoxluqla edərmi xof zatımə
Türkəm, klıcım başında parlar.
 
Türkəm, sana bir ədövvi-əkbər,
Türkəm, sana daima müzəffər,
Vardır sana qarşı intiqamım.
Həp kılıcla öz əlimi dəldim,
Gəldim, kılıcım, başımla gəldim.
                                                          
                     3 yanvar 1918
 

“Azərbaycan”dan:

 
TÜRKÜN DƏRDİ
 
Yigit bəgim, sənin qəlbin bir işıqlı səma olsun,
Ay, yıldızın Günəş gibi şənlik nuri saçsun daim.
Həyatının ən qaranlıq guşəsinə ziya dolsun,
Üzərinə, yavrucuğum, nuraniyyət olsun qaim...
Bənim qəlbim bir  laneyi-məlaldır, küdurətin
ən hüznlü, qəmli quşi onda yaşar,
Bənim qəlbim bir aləmdir, ən zəhərnak bir həyatın
Son günləri onda keçir
Bir iftixar...
Türkün sənin yazıq oldi, qayğulardan göz açmadı,
Hər saniyə onun içün bin dərdlə dolu oldi.
Hər dəqiqə onun içün bin qüssəli bir yıl idi.
Hiç bir yerdə sanılmadı.
Hər məkandan adı, sanı çıkarıldı,
İstatistikdən də təmizləndi namı.
Avropalı tərəfindən ən sonundə
Tarixdə “ölü adam” şot olundu şanlı adı...
Türkün dərdi gayət böyük, sanamaqla tükənməzdir,
Türkün dərdi bir cahan ki,
Yeni-əski
Mübarizlər onda baqi.
Türkün dərdi bir kitab ki, bin vaqeələr andırır.
Hər bir sətri bin yigitin al qanilə yazıldı.
Türkün dərdi bir aləm ki, iş bu aləm pək azdır,
Pək kiçikdir, pək özgədir, pək aydın...
 
Ey tanrının əziz qulu, ey Türk oğlu!
Ey  Şərq səmasının parlaq yıldızı!
Qərb istəməz  Türkün gözəl simasında
Qalibiyyət təbəssümi hiss olunsun.
Qərb istəməz Türk ocağı, Türk dünyası
Mə’nəviyyat Günəşilə işıqlansun.
Qərb istəməz islamiyyət yucalansun,
Qərb istəməz Türkün gözəl bağçasında
Məarifin əlvan gülü çiçəklənsin.
Qərb istəməz Türkün yaşıl səmasında
Birlik saçan yıldız, Günəş, Ay bulunsun.
Qərb istəməz Türkün geniş yürəğində
Türk duyğusu, millət hissi köklənsin.
Qərb istəməz  Türkün canlı damarında
Türkün islamiyyət qanı aksin yenə.
Qərb istəməz  “bir söz” cəhan üzündə...
 
Fəqət, ey  arslan yürəkli bəgim!
Ey yigit, qəhrəman, rəşid Türküm!
əldə Türklük nişanı al bayrağı
Bu çəkişmə cəhanına çıkarak
Yaşasın tacdar millət!
Yaşasın şəhriyar millət!
 
11 avqust 1917
 
 
 

BÖYÜK SİMALAR

 

 
 

Əbdülhəq Hamidə

 
Fələklər, kəhkəşanlar, asimanlar,
Onun cövlangəhi-fikrü-xəyali...
Mələklər, pərilər, huri cananlar,
Onun həp həmdəmi hüsn-ü  hilali.
Üfüqlər qarşusunda səcdə eylər,
Səmalər devrilir də ərzi-dünə.
Bütün asari ilə dahiyanə,
Qoca Türk ellərinə inci sərpər.
O Türkün ən böyük şanlı dühası...
Onunla nurlanır Şərqin səmasi.
 
O bir müvcud idi ki, hüsnü şerlərdən
Yaratdı iştə bir bürci-mütəntən.
Fikirlərdə dərinliklər oyatdı,
Dərinliklərdə yüksəklik yaratdı.
Həman şerində ülviyyət gülümsər,
Münəvvər şeri-hamid, pək münəvvər...
 
 
12 teşrin 1918
 

“Övraqi-nəfisə”dən:

 
 
DİL
 
Böyük qardaşım Ə.Münzibə
 
Uzun müddət koşdum, durdum, dolaşdım,
Qafamı sərt fikrin taşına çarpdım.
Nəhayət, aülımla bir noi uzlaşdım,
Dil ismində gözəl bir heykəl yapdım.
Gözəldir, əmma ki, çirkinlər içrə.
Gözəldir, əmma ki, bir meymun qədər.
Heyranıdır onun iştə gözəllər,
Gözəlləri ən əsil bir türk dildarı.
Həbəşidir onun qara qaşları.
Dişarı qaftası inci iləndir,
Dodaqları yeni dünya gülündən.
Sürmə telli, gözəl, parlaq saçları
Əcəm degil, ancaq hey ərəb karı.
İncə burnu londonlu bir ingiliz,
Beyaz köksi fransızdır şübhəsiz.
Şümşad parmaqları yunan yavrusi,
Bir baxışda olur insan məhbusi.
Çığatay kəməri incə belində,
Uyüur yelpazəsi pəncə əlində.
Milli bürümcəklə həp yaşmaq tutar,
Ara-sıra nazla qaş-gözin atar.
Bir gözəldir pək sevməli, nəzihə,
Bir çiçəkdir bəndən sizə hədiyyə.
 
Kanun-i səni 1334
 

MİLLİ  MAHNI*

 
Zülfüqar Hacıbəyov cənabları tərəfindən bəstələnmiş bu nəğmə
“Leyli və Məcnun” operasında oxunaraq sürəkli alqışlara nail olunduğundan “Övraqi-Nəfisə”də dərc edirəm.
 
Xudam məni yaratdı,
Yoxdan var etdi.
İslam qoyub adımı,
Vətənə qurban etdi.
 
Türk oğlu, türk oğluyam,
Millət vətən quluyam.
Düşmənin qarşısında
Vətənin zor qoluyam.
 
Əsgərlikdir vəzifəm,
Hazıram cəngə gedəm.
Millət, vətən uğrunda
Qırmızı qanlar tökəm.
 
Qanlı kəfən boynumda,
Bazubəndim qolumda.
Zülfüqarım belimdə,
Allahu əkbər dilimdə.
 
Əlvida bacı, ana,
Dua edin siz bana
                                      Xətər tapsın düşmənim,
                                      Abad olsun vətənim.
şərq qadını”ndan:
 
NİŞANSIZ NİŞANLIYA
 
(Aşiqlər tərzi)
 
Xanım qız, başına örtdüyün qara
Matəmi-eşqinin bir siyahımı?
Şimdi yas tutan hər öksüz məzar?,
Məzlum əsirlərin bitməz ahımı?
 
Axşamlar gözünü dumanlar sarar,
Şu issız yollarda kimləri ararə
Qaliba, sənin də coşqun dərdin var,
Həsrətin, qardaşım, pək Allahimı?
 
İnsana daimi yoldaşdır tasa,
Ayrılıq uzundur, ömr pək qısa,
Çəkdigin çilənin sonumu yoxsa,
Taleyn fərmani-iftitahımı?
 
Pək dalğın keçirsən düz civarından,
Tüylərim ürpərdi fəryadlarından,
Bir xəbər yoxmudur nazlı yarından,
Qəlbini yandıran onun ahımı?
 
Ağlama, a bala, dur, gözlərin solar,
Yarının ruhuna alovlar dolar.
Bax üfüqdə şimdi bir günəş parlar,
Bəxtinin mövsümi-intibahımı?
 
 
2 dekabr 1923

“Kommunist”dən:

 
AYRILARKƏN
 
Sən ruhumda açılmış bir şən çiçəksən,
Gül üzünə gələn xəzan olmasın
Könlümü şənlətən sevimli səsin,
Hicran yollarında fəğan olmasın
 
Səni bir ay kibi gördüyüm gecə,
Qulağına bir söz dedim gizlicə.
Ürəyində qalsın iş bu bilməcə,
Çalış bir kimsəyə əyan olmasın.
 
Səni əvvəllərdə bir də görmüşdüm,
Olmamışdın mənə bir qədər nədim…
Saçların boynuma sarılsın dedim,
Fəqət eşq öldürən ilan olmasın.
 
Keçən gün həsrətlə baxarkən sənə,
Pək dalıb getmişdim sirri hüsnünə.
Üzündən bir busə vəd etdin mənə,
Sakın şu sözündə yalan olmasın.
 
 
İstanbul.
12 oktyabr 1923.

BƏNİM YAZIM

 
Ayrılıqla yanan o kor könlümün
Pək təsirli bir ahu zarıdır.
Şu gördüğün gülab gənc babamın
Xəzanə uürayan laləzarıdır.
 
Məhəbbət sevməyən bir yabançı əl
Şerimə qəm sürər, şənliüə bədəl.
Hər sözlə aülayan nazənin gözəl,
Ruhumun ən məhrəm gülizarıdır.
 
Qaradır gün axşam gördügün daü-daş,
Yazım oldu  mənə qürbətdə yoldaş.
Baxınca gözlərə dolar qanlı yaş,
Zira ki, eşqimin bu məzarıdır.
 
Şe”‘rimdə bir hüsnün dərin hüzni var,
Məhzun bir qəribin dərdindən doğar.
Bana ilham verən gül baxışlı yar
Bu cismin güldür, ruhun yadigar.
 
Abid, ayrılıqla yandı gəncliğin,
Bilmədən həyatı bu anə dəğin.
Açar indi-indi nazlı çiçəğin,
Bu hangi bir gəncin növbaharıdırə
 
    23 noyabr 1923
 

“Gənc pedaqoq”dan:

 
QÜRBƏT MƏKTUBİ
 
cəvab
 
Sevgilim, gülüm annə,
Şirin bülbülüm annə.
Yalnız bəni istə sən,
İstəmə ölüm, annə.
 
Qış gəlir, bahar gəlir,
Ayva gəlir, nar gəlir.
Çox üzülmə, sevgilim,
Gözlədigin yar gəlir.
 
Könül aldatdı məni,
Qürbətə atdı məni.
Annə, yazdığın sözlər
Xeyli ağlatdı məni.
 
Nə bir sığınacaq yer,
Nə naz çəkən dilbər var.
Söyləsəm çox ağlarsan,
Bu könüldə nələr var.
 
Annə, sən gözlə məni,
Gözlə dört gözlə məni.
Könlüm yazıqdır şimdi,
Üzmə bir sözlə məni.
 
may 1925
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
əlyazmalar İnstİtutunun
ARXİVİNDəN
 
 

BİR GÜN GƏLƏR Kİ…

 

 
 

Heca vezninde

 
bir gün gələr yurdumuzu basan qara dumanların
Qalmaz hiç bir nişanəsi, o vəqt şanlı elimizdə
—Həp ədalət günəşilə işıqlanub — işıq, aydın,
Gözəl, xoş günlərə çıxar… olar hər iş əlimizdə…
 
 
Əcdadımız şanlı olmuş, dünyaları titrətmişdir,
Çalışmaqdan usanmamış, uyumağı sevməmiŗdir.
Hər saniyə, hər dəqiqə çarpışmış, qeyrət etmişdir,
Eyşü işrət şərqisini oxumağı sevməmişdir.
 
 
Biz onların övladıyız, bir gün gələr qəlbimizdə,
Ol möhtərəm babaların mətin, möhkəm əzmi doğar.
Böyük bir hiss, böyük duyğu oyandırar cümləmizdə,
Eyşin kəsavətin atar, qafil, cahilləri boğar.
 
19 oktyabr 1916
 
       
 
 
     

QANLI HƏDİYYƏ

 
Yandırıb evləri xərab etmək,
Analar qəlbini kəbab etmək,
Canavarlar kibi qızub basmaq,
Böyük-kiçikli kəsib asmaq,
Bacını qardaşa, qızı anaya,
Ananı oğula, övladı ataya,
Atanı övlada - gözi yaşlı,
Sinəsi dağlı. Ah...Neyləməliə
Mütəhəssir və müntəzir qoymaq,
Bir-birindən uzaqlara atmaq,
Xırda ətfalı süngüyə  taxmaq,
Ah, ey alçaq, ah...Ey alçaq!
Mədəniyyət değil, dəniyyətdir...
Mədəniyyət bumuə  Bu — vəhşiyyət!
Dəniyyətdir, dəniyyət.
Adətlər yıqub, kaşanələr yakmaqla dünyanı
Məzarıstanə döndərmək Azərbaycanı!
Nədir, söylə, nədirə Aya,
Degilmi sırf vəhşiyyətə
Səraylar üzrə, evlər üzrə ya bayquşlar ötdürmək
Ki, onlardan qalır hala
Fəqət bir gülgü
Qanlı bir ləkə
Ancaq bana əhd!..
Bitər əhd!”
Sunar sana hədiyyə!
Bana vəhşiyyətdən yadigar oldu. Fəqət sən
Nəhayətdə, görərsən:
O damla intiqam öldi, dirildi.
Sana qarşı qalınca türkün həp
Sütutla* çevrildi.
                         15 iyul 1917

VƏRƏMLİ QIZ

 
Talaq zənciri altında
 
Bir qız ki, tanırdım  mütəvərrim, mütəvəhhəş,
Bir qız ki, tanırdım mütəvəllim və mükəddər.
Dəryayi-ədəm mövcləri içrə mühəqqər,
Təzyiq olaraq çarpışıyordu mütəhhəş.
 
Bir qız ki, qızıl surəti solmuş və saralmış,
Bir qız ki, dərin gözləri ancaq baxaqalmış.
Bir qız ki, nihani qəm ilə bir həyəcandır,
Bir qız ki, kədurəti cahandır və cəhandır...
Üç-beş sənə qalmış talaq altında zəvallı,
Hər dəmdə ziyadə olıyor dərdü-məlalı...
Yoxluq ona varlıqdan ali oldu nəhayət.
 
Təbdil olundu vərəmə dərdi, həqiqət
Şərin bu əsarətilə işindən, əvət, artıq
Varlıq ona yoluqdu və yoxluq ona varlıq...
 
24 iyul 1917
 
 
 

ALİYEYİ-HÜSN

 
Türk qızına
 
Kimsən? Adın nə? Sevdicigim, söylə namını!
Nerədə doğuldun? Hankı mələkdir anan? Və ya
Göydə bitən çiçəkmisən endin yerə, ya ki,
Bir cənnəti-mübarəkə yapmağmı fikrinə
Ey eşq pakı, qibləgahi adəmiyyətin,
Ey hüsn safi bu ləkə, bu eyb, bu riya,
Mavi gözün nə yaxşı səfalı cəfa edir...
Ey şərqin ən yüce yüksək səmasının
Bir süslü nəcim şaşaa baş mənuri
Dutğun, kədərli gönlümün ey mehri-ənuri.
Sevgi sənin, bahar sənin, yıl həp sənin.
Yalnız adın nə? Canlı gülim var degilmidir?
Söylə, çəkinmə, “qutluyayım namü şanlı”.
Təqdis edim də lütfinlə, feyzi-bəyanınla,
Kimsən? Nəsən? Adın nə? Çəkinmə de...
                                       Türk qızı.
Ey afət, ah, ey aliyeyi-hüsn, ey mələk,
 
Ey  Türk səmasının gözəl, ən saf yıldızı...
                
25 avqust 1917
 
 
 
 SÜKUTİ-PÜRHƏYƏCAN
 
Vapurda
 
Yenə coşqun dəniz sükut  ediyor,
Yenə susmuş mühibb, ağır, azğın.
Rəhmsiz, dalgalu, fəqət məğrur,
Mütəkəbbir xəyal ilə dalğın.
 
Bu xəyal bir sükuti-pürhəyəcan
Bir məzar gəmi xatırlatıyor.
Bu günün bu sükuti pürhəyəcan
Vəhşicə bir yarın hazırlatıyor.
 
Yenə müdhiş, mühibb, furtınalı,
Dalğalarla coşar Xəzər dənizi.
Bağırar, hayqırar, köpər, çağlar,
Qaplayar kainatı gurlu səsi...
 
Susamaz bir zaman, həman köpürər,
Yeni qurbanlar istəyər zatən.
Daima kəndisinə qan bəslər,
Daima qəlbi qanlıdır, erkən.
 
Aldığı müstəhasələr, izlər,
Al yanaqlı, zərif, gözəl qızlar.
Xəzər[12]in vermiş olduği qurban
Yatıyor sinəsinə həp əl’an.
 
Xəzər dənizi
 25 noyabr 1917
 
BÖYÜK TÜRK ŞAİRİ
TOFİQ FİKRƏTƏ KİÇİK HƏDİYYƏ
 
Ah ey zəmanə, əhdim idi etməyüm bir səf,
ətrafımi nə qədər fəlakətlər alsa da.
Ruhim qırılmasın iləri məqsəd ardına
Daim edüm mübarizə canım yox olsa da.
 
Mövci-bəla yıxarsa da qalxam hücum edəm,
Olsam zəbun isğəmi degil ruhi pürsəbat.
Şəmşiri-rəsədarımı çarpum təcdidə,
Çöhrəmdə bir təbəssüm ümid bir həyat.
 
Bayraqlarımda xəndeyi-fərdası Fikrətin,
Huşimdə “vardır hər gecənin gündüzü” müdam.
Bir inqilabə doğru koşardım dayanmadan,
Bəs indi!.. əhdimə eləyümmi genə dəvamə..
   
 
 
 
 
 
TURAN ELLƏRİ
 
Bax turan elləri, turan elləri
Fəryadlar edir, daim inləyür.
Göglərində bayqu şərqi söyləyür,
Gədalərə qaldı Turan elləri.
 
İrmaqlar yerində qanlar çağlıyor,
Bülbüllər ötüşməz, sızlar, ağlıyor,
Lalənin bağrını dikən dağlıyor,
əğyarə keçdi həp canan elləri.
 
Bağlar xərab oldi bahar çağında,
Çiçək görünməyür Türkün bağında.
Obasında, çölündə, yaylağında
Məzarlığa bənzər turan elləri.
 

“ARXASIZ VƏTƏNƏ DÜŞMƏN

YARAŞIR”
 
Ağlamaq istəyür qanlı gözlərim,
qanlı olur da həp qəmli sözlərim.
Türklük həqir oldu yüksəlməmişkən,
Qovuldu alçağə yüksəkliklərdən.
Bahar dünyaları xəzan adlandı,
Doğma yaşıl yurdlar yakıldı, yandı.
Bəladır, gövşənlər həp batdı, dağıldı,
Bayquşlar hər yanə uçdu, yayıldı.
İmdi eşidilən qorxulu səslər,
Hər bir yerə ölüm, yoxluq, şər edər.
“Ağla gözüm, ağla, hicran yaraşır,
Arxasız Vətənə düşman yaraşır”.[13]
 
 
 

BU GÜN QƏRBİN GÖKLƏRİNDƏ…

 
Bu gün qərbin vəhşi, yırtıcı qartalı
Qara qana təni ürkdi səmamıza.
Boğmaq istər fəqət sevimli hilalı,
Saçmaq dilər murdarlıqlar axır bizə.
Türkün dərdli olmasını niyaz edər,
Türkün dərdilə öz nəfsini şənlədər.
Bu gün qərbin göglərində türkə qarşı
Kəsafətli bulutlar da qabarıyor,
Bu gün qərbin göglərində türkə qarşı,
Həp çıldıranlar, gedənlər bərq vuruyor.
Bu gün türklük yoxalırsa, — qərbə bayram!
İslamımız ucalırsa — qərbə matəm!
Şərq aləmi yüksəlirsə, ucalırsa,
Şərq ölkəsi nurlanırsa, canlanırsa,
Şərqin gözü açılırsa, şən qalırsa,
Şərq elləri xanlanırsa, şanlanırsa,
Qərbin gözü həp ovulub kor oluyor.
Qərbə atəş, zülm, intiqam kin dolıyor.
Xaçlı çıxmaq istər kəhkəşanə,
Hilalımı salmaq istər daim qanə.
Xaçlı koşmaq dilər səmalərə,
Xaçlar baxmaq istəməz də ilhaq yerə.
Lakin koşmaqla yetişməz asimanə,
Alçalar, çatamaz bunla şanə.
Mə’bədlər başında zəvallı hilalın
Üzərindəkilər dikənmiş alçaq cəhanə.
 
 
 
 

ŞƏRQƏ İRƏLİ

 
Haydı səadətə doğru, həyatə doğru,
Canlı addımlar at, ey türk oğlu!
Qərbin zəhərlidir süni gülləri,
Şərqə doğru yürü, Şərqə iləri.[14]
Şərqin çiçəkligi solmaz, saralmaz,
Qoxusunu başqa güllərdən almaz.
K, ey qərib övlad, bağla bir dəmət,
Şərqə xəzan deyən xəlqə təqdim et.
Duyğusuz insanlar görsən ağlarsın,
Şərqin baharını arzulayarsın.
 
 

TÜRKÜN SƏMASINDAN

QANLAR DAMLIYOR
 
Bu bir səs deyir hər kəs, ey düşkün ellər,
Yaralandı qəlbim bir çarə istər.
Türkün səmasından qanlar damlıyor,
Könüllər titriyor, gözlər ağlıyor.
Öksüz Vətən artıq bayquş yuvası,
Sızıldıyor, axıra qvamı, xası.
Sinələr gül rəngli qanla bəzəndi,
Döşlər yarələrlə süslü düzəndi.
Yarələrə kılıc, xəncər soxulmaz,
lhəmlər yerinə zəhər qoyulmaz.
Köksüzə, kömək elə, dil yetir,
Bir şirindil, sınıq könüllər tikir.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
asri-hazir —orta əslər. Qədim Roma Dövlətinin ikiyə ayrılmasından, İstanbulun müsəlmanlar tərəfindən zəbt edildiyi tarixə qədər olan vaxt.
buqz —kin, hüsunət.
bürji-mütəntən—dəbdəbəli, təntənəli ulduz.
dəniyyət—əxlaqsızlıq, aşağılıq.
dəsisə —gizli, hiylə, oyun.
diyet —qan vədəli, qan bahası.
esf  —təəssüf, peşmanlıq.
fərda  —sabah.
fisqu-ficuri —əxlaqsızlıq, pozğunluq.
fuhş —çirkin və pis əməllər, haram, günah.
hicrət —bir yerdən başqa yerə köçmək. Həz.Peyğəmbərin 622-ci ildə Məkkədən Mədinəyə hicrəti.
ihtizar —qan vermə
kəsafət  bulanıqlıq, kir.
qana —mənfəət.
lefs  söz.
ləinü qəhhar  lənətlənmiş, qəzəbə uğramış.
makbek  qəbir, məzar.
mazi —keçmiş.
mebhut  çaşqın, sərsəm.
məlal    qan sıxıntısı, qəmlilik, bezginlik.
məlalipeyda     sıxıntı verən
məlamət    rüsvay və rəzillik, qınanmışlıq.
mevc —dalğa, titrəşim.
mənur  işıq saçan.
məzkur  haqqında bəhs olunan, zikri keçən.
mutantan — dəbdəbəli, qorxunc, əzəmətli, təhlükəli.
müəbbəd —əbədi.
nezihe  pak, təmiz.
nəcim    ulduz.
nisvan  qadınlar.
paçavra —köhnə parça, dəyərsiz.
rahi-nicat — nicat, kurtuluş yolu.
satvet — əzici qüvvət, qəzəb, hiddət.
sefid — ağ.
seyfi - intiqam  intiqam qılıncı.
sütut —  zülmət, qaranlıq insanlara zəhmət verənlər.
şahika — ağ təpəsi, zirvə.
şeamət — uğursuzluq, bədbəxtlik.
 
 
 
İcİNDƏKİLƏR
UZAĞLIĞI DOĞURAN MİSRALAR
VƏ YA “GÜLTƏKİN “ KİMDİR............................................................................. 6
“BUZLU CEHENNEM” KİTABINDAN
BUZLU CEHENNEM ............................................................................................ 22
BAYRAĞIM VE İSTİKLALIM .............................................................................. 25
AZERBAYCAN İSTIKLALI .................................................................................. 26
VATANİM  VE AŞKIM ......................................................................................... 31
SEVGİLİ  BAKÜYA .............................................................................................. 32
ANNEME .............................................................................................................. 33
GURBETTE BAYRAM .......................................................................................... 35
AZERBAYCAN  GENÇLİĞİNE ............................................................................. 36
KORK .................................................................................................................... 39
MOSKOVA ............................................................................................................ 40
 “ÇEKA” ................................................................................................................ 41
AZERİ KOMUNİSTİNE ........................................................................................ 42
KIZIL RUS ŞAİRİNE ............................................................................................. 43
ESİRELER  BELDESİ ............................................................................................ 46
CANAVAR ............................................................................................................ 49
KOMUNİZM “DEHA”SINA................................................................................... 52
AĞLA GÖZEL GELİN .......................................................................................... 54
ALDI, GİTTİ ......................................................................................................... 56
KAFKAS TÜRKÜSÜ  ............................................................................................ 57
GÜRCÜ KARDEŞ .................................................................................................. 59
BOLŞEVİK ............................................................................................................ 60
QƏZET    JURNALLARDAN
DÖRDLÜKLƏR ..................................................................................................... 62
“Məktəbdən .......................................................................................................... 62
 “Dirilik”dən .......................................................................................................... 63
“İqbal”dan ........................................................................................................... 63
“Babayi-Əmir”dən ................................................................................................. 66
İNTİQAM .............................................................................................................. 72
KILICIM VƏ BAŞIM ............................................................................................. 73
TÜRKÜN DƏRDİ .................................................................................................. 74
BÖYÜK SİMALAR ................................................................................................ 76
DİL ........................................................................................................................ 77
MİLLİ  MAHNI ..................................................................................................... 78
NİŞANSIZ NİŞANLIYA ........................................................................................ 79
AYRİLARKƏN ...................................................................................................... 80
BƏNİM YAZIM ..................................................................................................... 81
QÜRBƏT MƏKTUBU ............................................................................................ 82
ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN ARXİVİNDƏN
BİR GÜN GƏLƏR Kİ… ......................................................................................... 84
QANLI HƏDİYYƏ ................................................................................................ 85
VƏRƏMLİ QIZ...................................................................................................... 86
ĄLİYEYİ-HÜSN .................................................................................................... 87
 SÜKUTİ-PÜRHƏYƏCAN ..................................................................................... 88
BÖYÜK TÜRK ŞAİRİ TOFİQ FİKRƏTƏ KİÇİK HƏDİYYƏ ................................. 89
TURAN ELLƏRİ ................................................................................................... 90
“ARXASİZ VƏTƏNƏ DÜŞMƏN YARAŞIR” ........................................................ 91
BU GÜN QƏRBİN GÖKLƏRİNDƏ…..................................................................... 92
ŞƏRQƏ İRƏLİ ....................................................................................................... 93
TÜRKÜN SƏMASINDAN QANLAR DAMLIYOR ................................................ 94
LÜĞƏT  ................................................................................................................. 95
 

[1] Qulam  Məmmədli.  İmzalar.  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı, Bakı,1977, s.33
 
[2] Beytlərini, misralarını
[3] M.Ə.Rəsulzadə. Əsrimizin Səyavuşu. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Gənclik, Bakı, 1991, s. 81-82.
[4] Ə.Cəfəroğlu. Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisi, 1932, N 8-9.
[5] Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını geniş ürək və böyük məmnuniyyətlə mənə verən Abbas Abdullaya minnətdaram — Ə.Şamil.
[6] Almas İldırım. Qara dastan. Şer və poemalar. Tərtib edən və ön söz müəllifi Maarif Teymurov. Bakı, 1994, s. 10., Nəsiman Yaqublu. Müsavat Partiyasının tarixi. Bakı, 1997, s. 154 və s.
[7] Ə.Abid 1938-ci ildə həbs edilib qusa istintaqdan sonra elə həmin il oktyabrın 21-də saat 2130-da güllələnsə də, çoxları bundan xəbərsiz olub. Qohumları 1962-ci ildə Ə.Abidə  bəraət alanda  belə öldüyünü bilsələr də nə vaxt, harada öldüyündən xəbər tutmayıblar. Belə olduğu halda, İstanbulda yaşayan Mirzə Balanın 1948-ci ildə çap etdirdiyi kitabda şerlərin  yazarının güllələndiyini yazmamasnı təbii saymaq olar.
[8] 1990-cı ildən sonra  “Ulduz” jurnalının, eləcə də Hacı Hacıyevin nəşr etdirdiyi  “İstiqlalın əzablı yolları” kitabının üz qabığında da həmin şəkil heç bir qeyd verilmədən çap olunub.
[9] Rusca «sus» demektir
* gizli hiylə, oyun
* Meshur bir rus  haydudu
[10] Çemberekend Bakü mezaristanının bulunduğu mahallin adıdır.
[11] Bu manzume Türkiye düşmanlarının  birinci dünya harbi esnasında Erzurumun  sukutu üzerine «Bir, iki, Erzurum bizimki» nakarati ile söyledikleri «şarkı»  ya cevaben yazılmıştır.
* Diqqətimdən yayınmış bu şe”ri kitab çapa hazırlanarkən mənə təqdim edən gənc araşdırıcı Maral Leylaya mbnnəndarlığımı bildirirəm. — Ə.Şamil.
* zülmət, qaranlıq, insanlara zəhmət verənlər
[12] Türk Xəzər Qumzaşarə.
[13] Beyt Ağa Gündüz Məkakənindir.
[14] İləli-irəri
Sayğac
 
Flag Counter
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol