Ali Şamil Hüseyin oğlu
AMEA Folklor Enstitutu
Bakü-Azerbaycan
NOGAY EDEBİYATI ESKİDE VE ŞİMDİ
Özet: Nogaylar da adebiyat tarihlerini Türklerin ortak abidelerinden başlayırlar. Önem verdikleri halk edebiyatının dastanlarını söyleyenleri jırav, halk hikayelerini söyleyenleri bahşı, mif ve öyküleri söyleyenleri ertegişi, ata sözu ve tekerlemeleri söyleyenleri şeşen adlandırırlar. Eski Sovetler Birliginde yaşamış kıpçak kökenli halkların bir çokundan farklı olarak kıpçakların yaratmış oldukları edebi eserlere sahib çıkır, onları kendilerinin sayırlar. “Ahmet Adil ulu”, “Edigey”, “Koplanlı batır”, “Mamay”, “Şora batır”, “Edil Soltan”, “Kırk Nogay batırı” Nogayların ünlü dastanlarından sayılır. “Edigey” dastanını Rus şarkşiyatçısı, milliyetçe leh olan Aleksandr Hodzok 1830’da Haştarhan Nogaylarından Ali Şarapovdan toplayarag 1842’de Londonda bastırır. Nogay folklorunun toplanmasının temeli de 19 yüzyılın başlarından koyulmuşdur.
Halk şiir üslubunda şiirler yazan Sıbra Nogayların yazılı edebiyatının özülünü koyan sayılır. Sıbradan sonra 15-18 yüzyıllarda Parızdak Şaban ulu, Şal Kiyiz Tileniş ulu, Asan Kaygulu, Domambet Azaylı, Jirenşe Şeşen, Kazı Tuan Suyunişin Şaban, ve b. sairler yaşamışlar. Sovet döneminde ise Nogay edabiyatı yenı bır yön almışdı. Edebiyatda Avropa metodlarına sahib çıkmak, yenileşmek adı altında Rus edabiyatının teklıdı başlamışdır. Bu bir terefden edabiyatın siyasileşmesine, Nogayların yazı dilinin komşu Türk halklarının dilinden uzaklaşmağa hizmet etmişdirse, o biri terefden de edebi dilin inkişafına yardımçı olmuşdur. Hasan Şahim ulu Bulatıkovun “İki hayat”(1936), “Çokları için iki”(1936) romanları, “Fatimat”(1936) pyesi yeni Nogay edebiyatının başlanğıcı sayılır. 1970-1990 yıllarda Nogay adebiyyatında Karaçay-Çerkez halk şairleri Asgerbiy Kiriyev ve İsa Kapayev, Keldihan Kurmatova, Anverbek Kultayev, Bekbiyke Kulunçakova,Muharbiy Aybekijov, Farida Sidahmetova kibi yazarlar yetişmişdir.
Anahtar kelimeler Nogaylar, Kıpçak-Nogay edebiyatı, folklor, “Edıgey” dastanı, çağdaş edebiyat
Giriş: Eksér türk halkları kimi nogaylar da adébiyyat tarihlérini miladi V-X yüzyıldé yazılmış Orhon-Yenisey kébirüstü abidélérindén, Mahmud Kaşkarlının «Divanü luğati it-türk»ündén (XI yüzyıl), Yusif Balasakunlunun «Kutadğu bilig»indén, Hosa Ahméd Yésévinin hikmétlérindén (XII yüzyıl), Süleyman Bakırkanlının (XII yüzyıl), Ahméd Yügnékinin (XIII yüzyıl), Rabğuzinin (XIV yüzyıl) yaradıcılığından, «Nahsül feradis» vé s. başka ésérlérdén başlayırlar. Hétta bézi araştırıcılar bu siyahını daha da genişléndirérék Harézminin «Méhébbétnamé»sini, Kütbünün «Husrev ü Şirin»ini, «Codeh sumanisus»u vé b. ésérléri dé dahil edirlér. ( Sikaliev,1994: 44)
Tarih séhnésindé miladi XIV yüzyıldén görünén, yéni kaynaklarda adı hémin vahtdan çékilén nogayların V-XIV yüzyıllarda édébi ésérlér yaratması méntiksiz görüné bilér. Eslindé bir halk kimi nogaylar tarih séhnésindé adı çékiléndén öncé mövcud idilér. Bütün türk halkları kimi onlar da kaynaklarda ayrı-ayrı adlarla kayd edilmişlér. Nogay adının bir ulusa, ilé verilmési tarihi isé XIV yüzyıldén başlayır. Césur döyüşçü, bacarıklı sérkérdé, uzakgörén siyasétçi, mahir diplomat vé güclü devlet kurususu olan Nogay hanın öz étrafına topladığı türk tayfaları sonralar bir etnos kimi birléşérék küdrétli devlet kurmuş vé réhbérlérinin adını ébédiléşdirmişlér. Böyléliklé, küdrétli sérkérdé vé bacarıklı devlet adamı olan Nogayın adı halk, toplum adına çevrilmişdir.
Kaynakların verdiyi bilgiyé göré Nogayın babası Taval béy XII yüzyılin sonlarında Kıpçak bozkırlarının Aksu-Buk çayı çevresinde yaşayan bir peçenék boyunun-tayfasının başçısıymış. (Nogay,1997:20) Atasından gélén béylik hakkıyla boyunun-tayfasının başına keçén Nogay Çingiz hanın névési Batı hanın (1236-1255) yürüşlérindé iştirak etmiş, az bir zamanda césur döyüşçü, bacarıklı sérkérdé kimi şöhrét kazanmışdır. Batı hanın ölümündén sonra hakimiyyété gélén kardaşı Bérké han (1255-1266) kabiliyyét vé bacarığını nézéré alarak onu ordu komandanı téyin etmişdir. Bérké han yeni torpaklar éldé etmék, indiki Azérbaycan arazilérini tutmak için 1262 vé 1265-ci yıllardé İlhanilérlé savaşır ( ASE,1978,2:148). Ordu komandanı kimi Nogay Kafkas dağlarını keçérék Hülakü han vé varisléri üzériné yürüşlér etmişdir. Döyüşlérdé kazandığı kalébélér onun şöhrétini daha da artırmışdır. Böyléliklé, o devleti Berké hanla bérabér hükuklu idaré etméyé başlamışdır. (Safarkaliev,1949:58) Bérké hanın ölümündén sonra Dondan Dunayadék Nogay hanın nézaréti altına keçir. (ASE,1983,7:286) Bir çok tarihçilér Nogay hanın bu kalébésini sérkérdélik méharétilé yanaşı islam amililé dé bağlayırlar. Böylé ki, Hülakü han hémin vahtlar buddist idi. Nogay han vé döyüşçülérinin éksériyyéti islamı kabul etmişdilér. Hülakü hanın işğal altına aldığı arazinin müsélman ahalisi vé hélifé dé bu döyüşdé Nogay hanın téréfini tutmuşdu. Kaynakların verdiyi bilgiyé göré Nogay han islam amilindén bacarıkla yararlanmışdır.
Böylé ki, o Horasandan vé Anadoludan daima islamiyyéti yaymak için kazilér gétirdirmiş. Şeyh Séfiyütdin Erdébili öz müridléri ilé birlikdé Déşti Kıpçakda vé Krımda islamı yayırmış. Anadoludan Sarı Saltuk on iki min türkmén ailési ilé birlikdé gélérék 1263-cü yılda Krım vé Dobrucada – yéni Nogay hanın hakim olduğü bölgédé yerléşmişdi. Nogay han Trakyadakı bir çok Bizans şéhér vé kalalarını almış, Aynos kalasında olan Sélcuk sultanı II İzzéddin Keykavusu islam dinini kébul etdiyiné göré asirlikdén azad etmişdi. (Nogay,1997:20) Nogay hanın émrilé Dobrucaya gedén Sarı Saltuk orada münbit şérait yaratdıkdan sonra Nogay han 1280-cı yılda Varna yahınlığında iki Bulkar kalasını tutmuş vé ömrünün sonuna kimi dé Macarıstana, Balkanlara yürüşlér etmişdir. Yeni yürüşléri ilé Altınordanın (Kızıl Orda) arazilérini genişléndirén Nogay han hémin yerléri istédiyi kimi idaré etméklé kifayétlénmirdi. Altınorda (Kızıl Orda) hanları onun tésiri ilé tahta gétirilir vé tahtdan uzaklaşdırılırdı. Buna göré dé bir çok devletlér onun yanına elçilér göndérir, onunla diplomatik alakélér kurmağa çalışırdılar. 1270-1271-ci yıllarda Mémlük sultanı Mélik Zahirin (Baybarsın) (1260-1277) Nogay hanın yanına elçi göndérmési vé ona méktubla müraciét etmési dediklérimizi tésdiklémiş olur.
Çingiz han néslindén olmadığına göré Altınorda tahtını élé keçiré bilméyécéyini anlayan Nogay han sarayla kohumluk élakélérini möhkémlétméklé yanaşı, harici devletlérlé dé sıh alaké kururdu. O, 1273-cü yılda Bizans imperatoru Mihail Paleogosun ögey kızı Efrosiya ilé evlénmişdi. Lehistan (Polşa), Masarıstan, Bulkarıstan, Serbiya yüzériné yürüşlérindé Rus knyazlarını da onunla birlikdé döyüşlérdé iştirak etméyé mécbur edirdi. Küzeydéki rus knyazlarına elçilér göndérérék topraklarından Litva Dukalığına yürüşlér téşkil etmési için ona şérait yaratmalarını téléb edirdi. 1288-1291-ci yıllardé Lehistana yürüş edérkén rus knyazları Mıstislav ilé Danileviçi dé kendı ilé birlikde aparır. Onun siyasi güsü Bulkarıstanda hökmdarların seçiminé Böylé tésir göstérirdi.
«Nogay türkléri» kitabının müéllifi Sami Nogay yazır: «Esgéri séférlérdé tüménbaşı olarak başarısı, komandanlık kabiliyyéti, sért disiplini, téşkilatçılığı, güclü idarési, hökmdar soyu ilé yahınlığı... onu devletin yüksék mékamlarına çıhardı vé geniş imkan kazandırdı. Bu imkan isé, öté yandan, idarési altındakı torpaklarda yeni boyların onun hakimiyyétini tanımasını sağladı. Böylece kısa zamanda Nogay han çevresindé yeni böyük bir etnik birlik (ulus, il) oluşdu vé olğunlaştı»
Böylé böyük küdrété vé nüfuza malik olmasına bakmayarak zaman öz işini görürdü. 1290-cı yılda Nogay hanın tahta oturtduğu Tohta han yerini möhkémlétdikdén sonra kendiné tarafdarlar toplayıb Nogay hanın féaliyyétini nézarét altında sahlamağa çalışır. Uzun sürén bu gizli karşıdurma 1298-ci yılda açık tokkuşmaya çevrilir. Döyüşdé Nogay han méğlub olur. Onun asgérlérinin vé tarafdarlarının bir kısmı asir alınarak Misirdé vé başka kul bazarlarında satılır. Döyüşlér isé ara vermir. 40 yıla yakın Altınorda devletindé aparıcı şéhs olmuş, beş hökmdar yola salmış, kocalmış Nogay han 1300-cü yıldaki tokkuşmaların birindé rus asgéri taraıindé öldürülür. (Krekov, Ekubovskiy,1960:84)
1.1. Şifahi halk edebiyatının tarihle ilişkisi: Digér türk halkları kimi nogayların da şifahi adébiyyatı oldukca zéngindir. Folklor nümunélérindé vé yazılı adébiyyatda halkın tarihi öz éksini tapır.
Yazılı kaynaklar olmasa Böylé toplanmış folklor nümunéléri ilé halkların tarihini yazmak olar. Bu bakımdan nogaylardan toplanmış dastanlar vé yırlar tarihçiyé zéngin material verir. Nogaylar yaranma etibarı ilé «Ahméd Aysul oğlu»nu ilk kahramanlık dastanı sayılır. Dastanda 1343-cü yılda tahta oturmuş Canıbey handan vé onun oğlu Berdibéydén söhbét gedir. Variantların çokluğu onu göstérir ki, bu dastan çok geniş yayılmışdır vé méşhurdur. Dastanın ésas ideyası Ahmédin çok kaddar hanla mübarizésidir, hansı ki, onun atası Aysul sevmir vé onu tékib edir. Mübahisé edén Aysul uzak diyarlara çıkıb gedir.
Ahmmed atasının harada olduğundan habérsiz vé maddi sıhıntılarla böyüsé dé, keyri-adi güsü, fantaziyası, césarét vé hayirseverligi ilé halk arasında tanınır. Ahméd vé atası Aysul için én aziz olan doğma halkı vé vatanidir. Aysul onu aradan götürmék istéyénlérdén eşidéndé ki, düşman onun halkı üzériné baskına hazırlaşır, Çanıbéylé adavétini unudub eviné gélir. Canıbéyin çétin véziyyétdé olduğunu görüb onunla barışır. Oğlunu müharibéyé yola salır. Düşmén Canıbéyin koşunlarını darmadağın edir. Ahméd hana yardım edib onu ölümdén kurtarır. Özü isé héyatı ilé risk edérék döyüşü davam etdirir.
Ahmédin bu hérékéti onun hana şahsi sadakéti kimi deyil, yüksék vatanpérvérlik hissléri kimi izah olunur. Hanın: «Mégér sén öz hayatını kiymétléndirmirsén» sualına Ahméd böylé cavab verir: «Egér méni öldürsélér, méné ohşar çokları doğular. Bunun véténé zéréri olmaz. Egér séni öldürsélér, han, bunu bütün além bilér vé vatanın başsız kalıb dağılar.» (Krekov,Ekubovskiy,1960:57)
Dastanda Canıbéy han çétin véziyyétdé olanda kızı Şaarbeki Ahmédé verécéyini vad edir. Ahmédin döyüşdén sağ çıkmayacağını düşünén han sonradan fikrini déyişérék kızını varlı Bukalın oğlu Teymura éré vermék istéyir. Şaarbek atasınnın védiné hilaf çıkdığını Ahmédé hébér verir. Ahméd kızı alıb kaçır. Handan narazı olan igidlér onun başına toplaşır, birlikdé Canıbéy hana karşı mübarizé aparırlar. Sonda han Ahmédin öhdésindén gélé bilméyécéyini görüb dostları ilé onun arasını vurur. Dostlarından inamsızlık görén Ahméd atını minib Şaarbeki dé kucağına alarak uca kayadan atılır.
İrtışdan Dneprédék böyük bir arazini nézarétdé saklayan, Kuzey Kafkasa, Krıma hakim olan nogaylar sıkışdırılmağa başladılar. Onların böyük bir grupu Volkanın sol sahiliné Ural vé Emba çayları hövzésiné, Hazar sahyilleriné yerléşdilér vé burada mankitlérlé birléşérék yeni bir güc kimi tarih sahnésindé görünméyé başladılar.
Nogayların yenidén bir güc kimi tarih séhnésindé görünmésindé Edige béyin rolu böyük olsa da, Nogayordası devletinin kurucusu kimi oğlu Nurettin Mirzé (1420-1430) tanındı. 1420-cu yılda Edige béy öldürüldükdén sonra devletin mérkézi idarési zaiflédi. Ölkénin dağılıb-parçalandığı zaman Edige béyin Nogay ulusuna hakim tayin etdiyi oğlu Nurettin Mirzé müstakil devlet yaratdı.
1.2. «Edige» dastanı nogayların tarıhının kaynagı kibi: Bu dövrün hadisélérini éks etdirén «Edige» dastanı nogaylar arasında daha geniş yayılmışdır. V.M.Jirmunskinin yazdığına göré dastanın otuzdan çok néşri mövcuddur. (Jirmunsk,1974:349).Eski Türk dastanlarının bédii ifadé vasitéléri Altınordanın çöküş dövründé meydana çıkan küdrétli sérkérdé, bacarıklı devlet adamı Edigein hayatından götürülmüş faktlarla zénginléşdirilérék yeni dastan yaradılmışdır. Edige dé Nogay kimi Çingiz han néslindén deyildir. Buna bakmayarak ağlı, gücü vé diplomatik bacarığı sayésindé çökmékdé olan Altınordanı dirçéldir vé devletdé aparıcı şéhsé çevrilir. 1391-ci yılda Volka (İtil) ilé Yayık arasındakı bozkırlarda yaşayan manğitlér üzérindé hakimiyyétini kuran Edige Temir Kutluk hanın (1396-1399), Sadıbéy hanın (1399-1407) vé b. hakimiyyété gélmésindé aparıcı rol oynasa da aslında, ölkénin idarésini övladları arasında bölüşdürmüşdü. Onun ölümüylé (1420) devletin mérkézi idarési dağıldı. Edige béyin oğlu Nurettin Mirzé yeni bir devletin – Nogayordası devletinin kurucusu oldu. Edige dastanı da hémin vaktdan formalaşmağa başladı. Dastan nogaylar arasında «Edige vé Kubugil» adıyla méşhurdur. Elmi adébiyyatlarda nogay dastanı kimi tanıdılan «Edige» tatarların, başkırdların, kazahların, kırğızların, karakalpakların arasında heç dé nogaylardan az sevilmémişdir. Edigeyin 1391-ci il kalébésini éldé ésas tutarak 1991-ci yılda «Edige» dastanının 600 yilliyi ténténé ilé kayd edildi vé dastanla bağlı çoklu araştırmalar néşr olundu.
132 illik ömrü olan bu devlet Nogay Ordası (1426-1558) gündén-güné güclénén génc Rusiyanın vé Doğudan gélén Kalmık baskınçılarının tazyiki altında darmadağın oldu.
Rusiyanın güclénmésindé vé ordu kuruculuğunda konşu Türk halkları kimi nogayların da böyük rolu olmuşdur. Nogay Ordasında dahili ziddiyyét gücléndikcé soydaşları olan halklarla münasibétléri dé késkinléşdirdi. Evézindé onları méhv edécék Rusiya ilé siyasi vé iktisadi alakalar yakşılaşırdı. Yalnız bir faktı kayd etmék kifayétdir ki, nogaylar Moskvaya 1534-cü yılda 50 min, 1548-ci yılda 16 min, 1552-ci yılda 25.200, 1555-ci yılda 46000, XVII yüzyyılda isé yılda 70000 témizkanlı at satmışlar. (Kereytov,1997:24).Bu da Rus devletiné küdrétli süvari ordu yaratmağa kifayét edérdi.
Harici güclérin, dahili ziddiyyétin vé tébiétin yaratdığı kıtlığın néticésindé Nogay Ordası üç yeré – Böyük Nogay ulusuna, Kiçik Nogay ulusuna vé Altı oğul ulusuna parçalandı. Böyük Nogay ulusunun başçısı İsmayıl Mirzé 1558-ci yılda Rusyanın hakimiyyétini kabul etsé dé, halk bununla razılaşmırdı. 1563, 1564 vé 1567-ci yılda Rusiya çarına karşı üsyanlar baş kaldırdı. Halkın böyük bir hissési köçérék Krım hanlığına sığındı.
Lakin bununla da iş bitmédi. Kazanı, Haştarhanı, Krımı işğal etméklé kifayétlénméyén Rusiya çarları bu yerlérin ahalisini dé kölé véziyyétiné – Rusiyanın téhkimli kéndlisinin gününé salmak istéyirdi. Kuldarlık ictimai-iktisadi formasiyasından min yıllar öncé uzaklaşmış, islamı kabul etmiş Türk halkları isé heç bir vashlé Rusiyanın téhkimçilik kanunlarını kabul etmirdi. Buna göré dé, üsyanlar ara vermirdi. Bu üsyanlar isé minlérlé dinc insanın ölümüné sébéb olurdu. Yalnız onu kayd etmék kifayétdir ki, Osmanlı devleti nogayları ölümdén hilas etmék XIX yüzyılin ikinci yarısından başlayarak 700 min nogayın köçürülmésiné isazé vermişdi. (Sikaliev, 1994:4), Araştırıcı M.K.Safarkalıyev ingilis Cenkinsona istinadén 1557-ci ilin sart kışında Haştarhan bölgésindé 100 nogayın aclıkdan vé soyukdan öldüyünü yazır. …»Onbinlerce nogay cocuğu ruslara kölé olarak satılmış ya da bırakılmışdır» (Sikaliev,1993, 164-165). Bu kıtlığın bir sébébi sért kış idisé, başka sébébi dé Kazan hanlığını işğal edib Volkaboyu Haştarhanadék iréliléyén Rusiya orduları idi. Ruslar yeni araziléri işğal etméklé nogayların yaylak vé kışlaklarını mahdudlaşdırırdılar. Bütün bunlar, sözsüz ki, halkın yazılı vé şifahi adébiyyatında éksini tapırdı.
Konşu devletléri zaiflédérék tasir dairésiné salmak vé yeni torpaklar işğal etmék için Rusiya öncé hamin bölgéléri yakşıca ögrénirdi. Bu bakımdan Rusiyanın XVI yüzyılda hazırlatdığı bir harité oldukca önémlidir. «Bolşoy çertej kosudarstva Rossiyskoko, konets XVI veka» adlanan bu harité günümüzédék gélib çatmasa da, bölgélérin, çayların, dağların, şéhér vé kéndlérin sözlé tasviri olan yazı günümüzédék gélib çatmışdır. Burada nogayların yaşadıkları bölgénin tasvirindén söhbét gedérkén méscidlér-cameler tatar méscidléri adlandırılır. Bu da onu göstérir ki, Nogay hanın zamanında da, Nogayordası devleti zamanında da halk nogaylı adı ilé çağrılmakla yanaşı, tatar, kıpçak, hun vé s. adlarla da adlandırılırmış.
Çokadlılık bu günün özündé dé davam etmékdédir. Rusiya Federasiyasının résmi statistikasında nogayların nğfuzunun 90 min olduğu gösterilir. İnternet saytlarında ise dünyada 4 milyon nogayın yaşadığı göstérilir. Rakamlér arasındakı fark, ésasén, halkın adlandırılmasından vé assimilé olunmuşların siyahıya alınmasından yaranır. Böylé ki, Dobrucada, Krımda yaşayanlar résmi statistikada tatar kimi kayd edilsélér dé, internet saytlarını hazırlayanlar onları vé kazak kimi tanıdığımız rusdilli halkın bir kismini ménşélériné göré nogay kimi kayd edirlér. Bunun sébébi isé bugünün özündé dé Krım tatarlarının vé Dobrucalıların özlérini hém tatar, hém nogay, Buhara vé Hivé étrafında yaşayanların isé özlérini mangit (Alparku, 1996) vé nogay adlandırmasıdır.
1.3. Nogay folklorunun toplanması ve yayınlanması: Nogay folklorunun vé adébiyyat tarihinin araştırıcılarından A.İ.-M.Sikalıyev (Şeyhaliyev) nogayların yerléşmésini aşağıdakı kimi tasvir edir: «Nogaylar (özlérini nogay, norkaylı adlandırırlar) türkdilli halklardan biridir. Onların éksériyyéti Nogay çöllérindé – Stavropol diyarının Neftekum rayonunda yaşayırlar. Dağıstan arazisindé isé Nogay, Tarumov, Kizler, Babayurt rayonlarında, hémçinin balıkçılık kasabaléri olan Klavsudar vé Klavlopatindé yerléşmişlér.
Nogaylar hémçinin Kizler, Hasavyurt vé Mahaçkala şéhérlérindé dé yaşayırlar. Çeçen Respublikasının Şelkov rayonunda da nogaylar méskunlaşmışlar. Stavropol diyarının Mineralvodı vé Koçibeyev rayonlarında, Kuzey Osetiyanın Mazdok rayonunda, aynı zamanda Adıgey Respublikası hüdudlarında nogay kéndléri-köyleri vardır. Karaçay-Çérkézin nogay ahalisi, ésasén, Adıge-Habl, Habez, Kubanétrafı rayonlarında, o cümlédén Erkinşéhér kasabasindé vé Çerkessk şéhérindé yaşayırlar». (Sikaliev,1994:3)
Nogaylar bu gün, ésasén, Kafkasın kuzeyindé toplum vé karma-karışık yaşasalar da, onların folklor vé yazılı adébiyyat nümunéléri Avroasiya mékanının geniş arazisindé-Almatıda, Haştarhanda, Buharesté, Varşavada, İstanbulda vé b. şéhérlérdé saklanılır. XVIII yüzyılédék olan abidélér runi-uyğur vé arab alifbalarıyla, sonrakı yüzyıllikdékilér isé arabyladır. Keçmiş SSRİ-dé Türk, müsélman halklarının alifbası déyişiléndé 1928-ci yılda nogaylar da arab alifbasından latın krafikalı alifbaya, 1938-ci yılda isé latın krafikalı alifbadan kiril alifbasına keçdilér.
Hér bir halkın yazılı adébiyyatı onun yüzyyıllar boyu yaratmış vé yaşatmış olduğu folklor nümunéléri ésasında formalaşır. Edébiyyat, bir növ, halkın tarihinin, ménéviyyatının, médéniyyétinin güzgüsü rolunu oynayır. Nogay halkının folkloru vé yazılı adébiyyatı hém dé bu halkın tarihini yazmak için évézsiz kaynakdır.
Çok tééssüf ki, bu degerli ménévi sérvét vaktında lazımınca toplanıb vé araştırılmayıb. Aparılmış araştırmalardakı metodoloji séhvlér dé ümumi işé böyük ziyan vurub. Ürék ağrıdan odur ki, metodoloji séhvlér bu gün dé davam edir.
İşğal altına aldıkları halkları uzun yıllar ésarétdé saklamak için Rusiya stratekléri uzunmüddétli plan hazırlamış vé onu reallaşdırmışlar. Bu planın béndlérindén biri dé aynı dilde danışan, aynı tarihé vé médéniyyété malik toplumu bir-birindén ayırmak için az kala hér dialektdén bir müstékil dil, hér tayfadan bir halk yaratmak, bir sözlé halkı kiçik parçalara ayırmak, onu kökündén uzaklaşdırmakla idaré etmékdir.
Bolşeviklér hakimiyyéti élé aldıkdan sonra çar Rusiyasının varisliyinden sözdé imtina etdiklérini elan etsélér dé, «parçala, hökm sür!» siyasétindén él götürmédilér. Sovetlér Birliyi dağılsa da, onun yeritdiyi siyasét hélé dé beyinlérdén témizlénméyib.
Son yıllardé nogayların makik poeziyasını araştıran A.İ.M.Sikalıyev (Şihaliyev) vé epik nogay mahnılarını ögrénén B.B. Kardanova ürék ağrısıyla araştırdıkları mövzuların indiyédék ögrénilmédigini yazırlar. (Vestnik,1999:167, 229) Aslinda onlar halé dé méhélliçilikdén iréli gedé bilmirlér. Yalnız mahtud dairédé nogaylardan toplanmış folklor nümunélérini ögrénméklé kifayétlénirlér. Mövzuya bir az geniş anlamda, ümumtürk kontekstindé yanaşsalar, nogay folklor nümunési kimi takdim etdikléri materialların éksériyyéti kazahlarda, kırğızlarda, tatarlarda, başkırdlarda, türkménlérdé, özbéklérdé, türklérdé vé b. türk halklarında da olduğunu görérlér. Türk halklarının folklorçu alimléri dé janrların tasnifatı vé tadkiki sahasindé hayli iş görüblér. Sadécé bunları okumak vé tatbik etmék gérékdir.
Keçmiş Rusiya arazisindé yaşayan türk halklarının folklor nümunélérinin toplanmasında, néşrindé vé araştırılmasında okşarlık çok olduğundan onları ayrı-ayrılıkda araştırmağa ehtiyac duymuruk. Buna «Edige» dastanı ilé «Koroğlu» dastanının toplanması, néşri vé tadkikini misal göstérmék olar.
Milliyyétcé polyak olan Aleksandr Hodzko 1830-cu yılda Haştarhan nogaylarından olan Elibéy Şarapovdan «Edige» eposunu toplamış, onun yardımı ilé eposun nésr hissésini farscaya çevirmiş vé 1842-ci yılda isé Londonda çap etdirmişdir. (Sikaliev,1994:6) «Koroğlu» dastanı hakkında da aynı şeyléri yazmak olar. Burada déyişén dastanın söyléndiyi yer, yıl vé söyléyén şéhsdir. Böylé ki, A.Hodzkoya «Koroğlu» dastanını 1832-ci yılda İranın kuzeyindé Aşık Sadık söylémiş, Mahmud han Dünbülü Dirsuydan toplanmış dastanı Mirzé Abdülvahab yazıya almışdır. A.Hodzko dastanın nésr hissésini yukarıda adı çékilén şéhsin koméyi ilé türkcédén farscaya çevirmiş vé 1842-cı yılda Londonda ingiliscé çap etdirmişdir. (Koroğlu,1999:6)
Nogay folklorunun Avropa metodları ilé toplanması vé ögrénilmési dé Rusiya işğalı altında olan türk halklarının folklorunun toplanması vé ögrénilmési ilé aynıdır. Kaynakların verdiyi bilgiyé göré İvanom Dobrovolski Haştarhanda çap olunan «Aziatskiy muzıkalnıy jurnal»ın 1817-ci yılın 3-cü sayında «Pesni Astrahanskih tatarov» vé haman jurnalın 1818-ci il 8-ci sayında «Nogayskie pesni» yazılarını néşr etdirmişdir. A.P.Arhipovun «Kavkaz» gazetasının 1850, 1851-ci yıl saylarında (Sikaliev,1994:6) vé «Moskvityanın» toplusunun 1852-ci il saylarında, (Arhipov A. «Kavkaz», 1850, № 78-79, Tayki Kuraz, «Kavkaz», 1851, №70-71) İ.N.Berezin «Turetskaya hrestomatiya» kitabında, (Berezin N. 1-3, 1907, №6, 233-250) K.Krebenskiyin «Niva» jurnalında vé b. materialları nogay folklorunun ögrénilmési vé tadkikindé ilk addımlar saymak olar.
H.A.Baskakovun, S.E.Malovun, V.V.Radloffun, A.Umerovun, M.Osmanovun, Ç.Ç.Velihanovun ésérléri, elésé dé SMOMPK-in burakılışları nogay folklorunun ögrénilmési bakımından oldukca degerli kaynaklardır.
Bolşeviklérin hakimiyyété gélişi vé adébiyyata sinfi mövkedén yanaşmaları folklorun bir çok janrlarının toplanmasına vé tadkikiné marağı artırdı. Bu sahé ilé méşğul olan milli kadrlar yetişméyé başladı. Nogay folklorunun, adébiyyatının, tarihinin ögrénilmésindé A.H.Ş.Canıbekovun hizméti oldukca böyükdür. O yalnız halkının dilini, tarihini, folklorunu, adébiyyatını tadkik etméklé kifayétlénmémiş, övladlarını da bu ruhda térbiyé etmişdir. Odur ki, kızları Sofiya Kalmıkova, Roza Canıbekova, oğlu Envér ömürlérini elmi-tadkikata hasr etmiş vé onlar nogayların manévi sarvétinin ögrénilmésindé çok işlér görmüşlér.
Son yıllardé isé nogay folklorunun vé adébiyyatının ögrénilmési vé tabliği sahésindé A.İ.M.Sikaliev ardıcıl çalışır.
1.4. Nogay folklore ümumtürk folklorunun bir parçası kibi: Nogay folklor nümunéléri çap olunmuş kitabları, topluları, gazeta vé jurnalları gözdén keçirdikdé aydın olur ki, keçmiş Rusiyanın asaréti altında olan éksér türk halkları kimi onların da folkloru geniş, ahatéli şékilda ögrénilmémişdir. Dahili tokkuşmaları özündé éks etdirén, kasıbların varlılara karşı mübarizésindén béhs edén folklor nümunéléri défélérlé çap olunub tadkikata célb edilsé dé, müstémlékéçiléré karşı mübarizéni özündé éks etdirén, işğalçılara karşı mübarizédén béhs edén folklor nümunéléri, miflér, makik nağmélér vé s. kölgédé kalıb. Son zamanlar rejimin yumşalması sayésindé bu sahéléré dé dikkét yetirilméyé başlanılıb.
Nogaylar yaşayan bölgélérdén kadınlara doğuş vaktı zérér verén Albaslı (Halanası) ilé bağlı toplanan métnlér türk halklarının éksériyyétindén toplanmış métnlérlé üst-üsté düşür. Miflér, ovsunlar, nağıllar, méséllér, ata sözléri dé aynıyyét téşkil etdiyindén üzérindé geniş dayanmağa ihtiyac duymuruk. Férk ayrı-ayrı bölgélérdén toplanmış nümunélér arasındakı kaderdir.
Bu okşarlıklara rağmén bir-iki nümuné verméklé kifayétlénécéyik:
Alay da ettik, bılay da,
Arpa kostık biydayka.
Şükür bolsun Kudayka,
İşler geter onayka,
Aytayık bir-ekidi,
Taptayık tamekidi,
Kelmey bolsa evine,
Keltireyik ebine! (Sikaliev, 1999:170)
İslamdan öncéki inancları özündé yaşadan bu türlü néğméléré karaçay-balkarlarda da, kumuklarda da, Azérbaycan türklérindé dé, başka türk halklarında da rast gélinir. Araştırıcıların fikrincé, islamdan öncéki inancları yaşadan, tanrılara hasr olunmuş bu néğmélér mérasimlérdé okunarmış.
Anaların beşik başında uşaklarını ovundurmak, onları okşamak, tez böyüyüb boya-başa çatmasını arzuladığını bildirmék için okuduğu mahnı-ninnilérdén vé uşak oyunlarından da bazi nümunélér verécéyik.
Kızım, kızı, kız tana,
Kızıman gele yüz tana.
Yüzevi de ak tana,
Atası sığar maktana.
Ağ tanadı pışaklar,
Kızımı küyev kuşaklar. (Nogay,1997:87)
(Kızım, kızım, kız déné. Kızımdan gélé (ola) yüz déné. Üréyi dé ağ (témiz) ola. Atası çıka öyünér. Ağ danayı pıçaklar (késér). Kızım güvey (nişanlı, ér) kuşaklar)
- Ay Asımelek,
- Kökte ne var?
- Kök şeşekey var.
- Yerde ne var?
- Yer şeşekey var.
(Ay, Hasıleylék, göydé né var? – Göy çiçék var!Yerdé né var? – Yer çiçék var!)
Nogaylar da nağıl vé dastanları hüsusi seçilmiş métnlérlé – yéni mükéddimé,tekerlemeyle başlayırlar. İlk bakışda métné heç bir déhli yokmuş kimi görünem bu başlanğıc eslindé dinléyicini hazırlamak, toplumun dikkétini célb etmék mahiyyéti daşıyır. Azerbaycan folklor neşlerinde bu düzyazi-nesr kimi verilir.
Nogayların tékérlémésindén bir nümuné:
Burin birev bar eken,
Burnında temirev bar eken,
Kara suvuda kaynatıp,
Kaymak alkan bar eken,
Kumırskasın göy etup,
Töske toydan bar eken,
Bir bar eken, bir yok eken.
(Keçmişdé bir kişi var ikén, onun burnunda démirov var ikén, kara suyu kaynadıb, kaymak alarkén, Karışkasın koyun edib, Döşüné döyér (özünü öyér) ikén, Biri var ikén, biri yok ikén...)
1.5. Dastanlarda kahramanlık konusu: Nogaylardan toplanan folklor nümunéléri arasında dastanlar hécminé vé mövzu alvanlığına, bédii degerinin yüksékliyiné göré seçilir. Bu dastanların böyük bir kismi halkın keçdiyi tarihi yola uyğun olarak kahramanlık dastanlarıdır. Onlardan «Ahméd Aysula oğlu», «Koplanlı betir», «Edige», «Musa biy», «Mamay», «Karasaykazi», «Manaşı», «Manaşı ulu Tuyakbiy», «Er Tarkil», «Şora betir», «Edil Soltan», «Kırk nogay betiri», «Er Kusep», «Er Kosay», «Er Şoban», «Er Kökçe», «Kambar betir», «Kurmanbiy», «Elkildek betir» vé b. dastanları ümumi kıpçak dastanları adlandırsak daha doğru olar. Dastanları dikkétlé araştıranda burada néinki miladın ilk minilliyindéki, hétta miladdan öncéki türk folklorunun izini dé göré bilérik.
Nogaylar son yüzyılliklérdé müharibéléré, dahili çékişméléré daha çok vakt sarf etdiklérindén dastanlarının çokunun konusu kahramanlıktır. Halk arasında «Boz yigit», «Kozı-Korpeş vé Bayan slu», «Tolekın vé Kız-yibek», «Ariz vé Kanber», «Şah İsmayıl», «Güntükan vé Kölbiké», «Tahir vé Zöhré» vé b. lirik dastanlar da geniş yayılmışdır. (Sikaliev,1994:5-6)
Yalnız «Edige» dastanı deyil, bir çok dastanlar, kahramanlık vé vatanpérvérlik néğméléri nogaylar Rusiya işğalı altında oldukları zaman yazıya alındığından söyléyisi vé dastanı toplayanlar hakim devletin tésirilé métnlérdé déyişikliklér etmişlér. Bu «Edil Sultan» dastanında vé kahramanlık jırlarında özünü kabarık göstérir. Hüsusén dé Rusiyadakı vatandaş müharibésiné, Fin müharibésiné, İkinsi Dünya Savaşına hasr olunmuş jirlarda, elécé dé kazak mahnılarında, ümumiyyétlé éksér mahnılarda ifa nogayca olsa da, ayrı-ayrı nogay yigidlérinin adı çékilsé dé, ésas dikkét bolşeviklérin, sovet ordusunun, sosializmin, bir sözlé, Rusiyanın küdrétinin öyülmésiné yönéldilib.
2.1 Yazılı edebiyat-Kıpcakların ortak adebiyatı: Araştırıcılar nogay yazılı adébiyyatının XIV yüzyıldan başladığı fikrindédirlér. Sıbra Jırayı néğmékarlarının vé şairlérinin babası hesab edirlér. Nadir hallarda onun adına «Şopbaşlı» ilavé edilmédén deyilir. Bu da «zérif başlı» demékdir. XIV asrin sonlarında yarandığı güman edilén dastanlarda o, 180 yaşlı koca kimi tasvir edilir vé sözlérinin ölkénin hér yerindé böyük nüfuza malik olduğu göstérilir. Bu tür öygüler onu «Kitabi-Dédé Korkud»dakı ozan Korkuda bénzédir. XIV asrin bédii sözünün görkémli ustası olan Sıbra nogay tayfalarının müstékil devlet yaratmak uğrunda Altınorda hanları ilé mübarizésinin téréfdarı kimi tanınır. Sıbra bir çok mahnıların yaradıcısı sayılır. Lakin bizim günlérédék onlardan yalnız bir neçé poetik monolok (tolkan) gélib çatmışdır. Halk yaddaşında onun adı ilé bağlı olan bu monoloklarda (tolkan) müéllif Toktamış hanın vé onun séléflérinin siyasétini ténkid edir. O, nogay tayfa başçılarının ağıllı tédbirlérini réğbétlé karşılayır vé onların téréfindé olduğunu açık söléyir. Çünki onlar halkı inçidén Altınorda hanlarının özbaşınalıklarına karşı çıkış edirdilér. Sıbranın halk arasındakı geniş şöhrétinin sirrini dé méhz bunda görmék lazımdır.
Sonrakı asrlérdé dé Sıbra tez-tez nogay şairlérinin ésérlérindé poetik sözün banisi kimi tasvir edilir. Sıbradan sonra Parızdak Şaban ulunu bu adébiyyatın böyük siması hesab edirlér. XV yüzyılda yaşamış Şal Kiyiz Tileniş ulu, XVI yüzyılda yaşamış Asan Kaykılı, Dosmambet Azaylı, Jirenşe Şeşen XVII yüzyılda yaşamış Kazı Tuğan Suyunişi ulu vé b. yaradıcılığında doğrunun yalan, hakkın, hakikétin kaddarlık üzérindé gélébési aparıcı mövzudur. Şal Kiyiz Tileniş ulunun poeziyasındakı akıcılık, şiir dilinin şirinliyi, Asan Kaykılının poeziyasındakı dérin félséfi fikir néinki müasirlérini, sonrakı nasillarin, nogaylara konak olmuş séyyahları da hayrété salmışdır. Yaradıcılıklarındakı hümanist fikré göré vé sözün tasir gücündén bacarıkla yararlandıklarından onlar nogay adébiyyatının klassikléri sayılır. (Literatura,1999:225)
Néinki yukarıda adları çékilén şairlérin, hatta nogaylar Ural-Volka arasından Kuban çöllériné, Güney Kafkasa, Krıma govuldukdan sonra yazıb yaratmış Elburkan Nayman ulu, Sarkınbay Krımlının, İsmayıl Masarlının (XVIII yüzyıl), XIX yüzyılda yaşamış Menkili Borahan ulu, Mantik As ulu, Alibey Şarap ulu, Ahmedie Adil ulu, Mambet Ali Aşık, Ali Kusi Onkutlu (Sikaliev,1993:164-165) vé b. yaradıcılığını da tatarların, kazakların, kırğızların, karakalpakların vé kıpçak kökénli türk halklarının ortak adébiyyatının nümunési saymak olar. Mambet Ali Aşıkın adındakı aşık sözü nogaylarda arkaikléşsé dé bu gün Azérbaycanda, İranda, Türkiyédé vé b. ölkélérdé çok işlédilir. El néğmékarlarının, hüsusén méclislérdé saz çalıb okuyan, dastan danışan sanatkarların adının évvéliné aşık epiteti artırılır. Nogay halk şairlérinin ésas harakterik céhéti–poetik yaradıcılıkları ilé doğma halka hizmét etmélérindédir.
Nogaylar islamı kabul etdikdén sonra XVIII yüzyılédék uyğur alifbasını arab alifbası ilé yanaşı işlétmişlér. Arab alifbası ilé yazılarda saitlérin olmaması vé türk dillerindéki bézi samitlérin arab alifbasında bir neçé hérflé yazılması bugünkü araştırıcıya klassiklérin ésérlérini müasir yazı kaydalarına uyğun okumağa imkan vermir. Son yüzyılliklérdé nogayların Haştarhanda, Kuban çöllérindé, Busakda, Kuzey Kafkasda, Krımda vé Türkiyédé bölünmüş şékilda yaşamaları, onlar arasında sık alakénin olmaması édébi dilin formalaşmasına ménfi tésir göstérmişdi. Bu kimi çétinlikléré vé mécburi köçléré, müharibéléré, hébs vé sürgünléré bakmayarak Abdulhalık Abdulraşid ulu, Oraz Aytmambet ulu, Taram Kumuk ulu, Menkilişeyh İsmail ulu, Baymurza Manap ulu, Abdulkadır Bekbay ulu, Nekmat ulu, Ajimolla Nokman ulu kimi XIX yüzyılin sonları vé XX yüzyılin başlanğıcında yaşayarak énénévi poeziyanı davam etdirib yarlau(şer), destan(poema), tolkau(monolok), maktau(oda), munklau(elegiya) vé başka janırlarda yaradıcılıklarını davam etdirén sénétkarlar yeni nogay adébiyyatının formalaşması için zéngin bir baza yaratdılar. (Sikaliev,1993:164)
2.2.Avropanın tesırıyle yaranan adebiyat: Rusiya işğal etdiyi arazilérdé toplumu idaré etmék, vergi toplamak, déftérhana işlérini kurmak için yerli halklardan azsaylı kadrlar hazırlamağa çalışırdı. Yerli kadrlar da rus dilini ögrénméklé Avropaya çıkış, Avropadakı elmi, médéni fikirlé tanışlık éldé edirdi. Rusiya vé Avropa ziyalılarının tésirilé onlar adébiyyata yeni édébi janrlar-hekayé, povest, roman, sonet, dramaturgiya gétirirdilér. Rusiyanın hökumét idarélérindé kiçik mémur kimi çalışanlar tarihini, adébiyyatını, folklorunu ögrénir, millétinin maariflénmésiné çalışırdılar.
Abdurahman Ömérov (1867-1933) médrésé dérs kitablarını redakté vé néşr edir, siyasi vé édébi gazeta vé jurnallara maarifçi mékalélér yazır, folklor nümunéléri toplayarak çap etdirirdi. Onun 1913-cü yılda çap etdiyi «Nogay yirları» kitabına yazdığı ön söz bu gün dé elmi éhémiyyétini itirméyib. Hébibulla Ömérov, Nésib Mevlüberdiyev, Abdurrahman Eliyev, Eli Hosayev, Kurbanéli Erembetov kimi maarifçi ziyalılar 1914-cü ilé kimi Haştarhanda «Toy», «İslah» vé «Maarif» adlı jurnallar néşr etmişlér. Siyasi bakışlarına göré çar mémurları jurnalları kapatmış, onları néşr edénléri sürgüné göndérmişlér.
Birinsi Dünya Savaşı, 1917-ci yılda baş verén fevral vé oktyabr ihtilalları, vatandaş müharibéléri nogay adébiyyatının gélişmésiné dé oldukca ménfi tésir göstérmişdir. Vatandaş müharibési başa çatdıkdan sonra bolşeviklér öz ideyalarını halk arasında geniş yaymak için azsaylı halkların dillarindé méktéblér açılmasına, dérsliklér yaradılmasına, gazeta-jurnal néşriné dé dikkéti artırdı.
2.3.Sovyet döneminde yaratıla adebıyat: 1925-ci ilin aprelindé dağlı halkların (Kafkasın kuzeyindé yaşayan azsaylı halklara XX yüzyılın évvéllérindé verilén ümumiléşdirisi ad – A.Ş.) konfransı keçirildi. Bu konfransın asas mésélési médéni-maarif mésélési oldu. İnzibati muhtariyyatı olmayan halklara médéni muhtariyyat verildi. Kuzey Kafkasda Mérkézi Néşriyyat kuruldu. Azsaylı halkların dillarindé dérs kitablarının yaradılmasına başlandı. 1927-ci yıldan isé «Krasnaya Çerkasiya» gazetasinin yanında bir séhifélik «Nogay bet» (Nogay séhifési) yayına başladı.
Sovetlér Birliyindé gedén ideoloji mübarizé Nogay adébiyyatından da yan keçmir. Cagdaş Nogay adébiyyatının inkişafında vé formalaşmasında Abdulhamid Canıbekovun (1879-1955) hizméti böyükdür. O, etnokrafik vé tarihi materiallar toplamakla, yayınçılık vé pedakoji féaliyyétlé méşğul olurdu. 1928-ci yılda Moskvada «Karaydar vé Kızılgül» lirik poemasını, Moskvada, elécé dé Kazanda çap olunan «Beznen yol» jurnalında folklor materiallarını çap etdirir.
Çoksahéli édébi, elmi, pedakoji féaliyyétilé yeni bir édébi nésil yetişmişdir.(Literatura,1999:234) Adébiyyata yeni gélén Musa Kurmanaliyev vé Z.Kaybéliyev kimi génclér énénévi poeziyanı yeniléşdirméyé çalışır, sinfi mübarizéni aparıcı mövzuya çevirirlér. Bununla yanaşı Basir Abdulin 1932-ci yılda yazdığı «Düşmén yenildi», «Batrak», 1934-cü yılda yazdığı «Emégin yendiyi zaman», Hasan Bulatıkov 1936-cı yılda yazdığı «Fatimat» pyesléri ilé Nogay adébiyyatında dramaturgiyanın ésasını koyurlar. (Abdulhamid Canıbekovun 1918-ci yılda «Nogay toyu» adlı pyes yazdığı kaynaklarda göstérilsé dé günümüzédék gélib çatmayıb-A.Ş.)
Hasan Şahim ulı Bulatıkovu nogayların birinci peşékar yazıçısı sayırlar. Onun «İki héyat» (1936), «Çokları için iki» (1936) povestléri vé «Fatimat» pyesi sosializm kurusuluğunun ilk yıllarında müsélman respublikalarında sifarişlé yazılan kadın azadlığına, çadranın atılmasına, kadınların kişilérlé bérabér işlémésiné, kasıbların varlılıra karşı mübarizésiné hésr olunmuş ésérlérdéndir.
Sosializm kuruculuğunun ilk yıllarindé adébiyyatla méşğul olanların yazdıklarından çok onların térsümeyi-hallarına daha çok dikkét yetirilirdi. Kasıb ailédén olan géncléré daha geniş imkanlar açır, onları yazıb-yaratmağa hévésléndirir, ésérlérini néşr edir, pyeslérini séhnéléşdirirdilér. Kasıb ailédé doğulub adébiyyata gélén génclérdén biri dé Fazil Apas ulı Abdulcelilov 1913-cü yılda Mineralovodsk yakınlığındakı Kanklı kéndindé anadan olan Fazil Çerkessk pedakoji teknukumunda okuyub. 1932-ci yıldan dövri matbuatda şıır vé hekayélérini çap etdirib. «Murat şéhérdé né gördü?» (1932), «Biz sosializm kururuk» (1932), «İki dünya» (1932), «Uşaklar için mühtélif hekayélér» (1933) vé b. ésérlérini yazıb çap etdiréndé F. Abdulcelilov 19-20 yaşlarında imiş.
1937-ci il Sovet irticası nogay adébiyyatına da ağır zérbé vurur, Basir Mesid ulı Abdullin (1892-1937) kimi istedadlı dramaturk vé yazıçını méhv edir. 30-cu yıllardé o «Kırmızı gül» (1934) romanı vé «Kır batirleri» (Çöl kahramanları) (1934), «Aktivis» (1936) kimi sosializm kuruculuğunu, Sovetlérin kalabésini öyén nésr ésérlérini yazır. Yalnız B.M.Abdullin vé H.Ş. Bulatikov (1907-1937) deyil, onlarla aydın, yazıçı hébs edilir vé güllélénir. Sağ kalanlar korku içérisindé yaşadıklarından césarétlé édébi aktarışlara girişmir, kommunist partiyasının karar vé göstérişlérini, réhbér partiya işçilérinin méruzé vé çıhışlarını bédii şékyılda halka çatdırmağa çalışırlar.
II Dünya Savaşının başlanması da adébiyyatda bédii degerlérin arka plana keçmésiné, publisistikanın kabarmasına şérait yaradır. 1941-1950-ci yılda yazılan şıır, hekayé, roman vé pyeslér bédii céhétdén zéif olub gazeta vé jurnal mékalésini hatırladır. 50-ci yıllardén sonra faşist Almaniyası üzérindé Sovetlér Birliyinin kalabési adébiyyatın ésas mövzusuna çevrilir. Fazil Abdulcélilovun (1913-1972) «Güclülér ailési» (1950), Suyun Kapayevin (1927-2001) «Tazasu sérgisi» (1965), «Durnacık»(1974) vé b. nogay adébiyyatının müharibéyé hésr olunmuş én yakşı ésérléri sayılır.
Sovetlér dönémindé nogayların adabi vé elmi mérkézléri Karaçay-Çérkéz Muhtar Vilayétindé vé Dağıstan Muhtar Respublikasında yerléşdiyindén Karaçay-Çérkézdé Fazil Abdülcélilov (1913-1972), S.Zalyandin, Gülcamal Mirzayeva, Suyun Kapayev (1927-2001), Keldihan Kumratova (1944), Askerbiy Kireyev (1938), Makomet Kirimov (1927), Canpolad Türkmenov (1935), Dağıstanda isé Musa Kurmanalıyev (….), Z.Kaybalıyev, Kuruptursun Orazbayev, Kamzat Asıgeldiyev (1939-1969), Kadriya Temurbulatov (1948-1978), Anvarbiy Kultayev (1941) vé b. témsil edirdilér.
1956-cı yılda kuruluşun bütün nöksanlarının İ.V.Stalinin adına yazılması, 1937-ci yıl irticası kurbanlarına fiziki béraét verilmési, bir sözlé rejimdé baş verén yumşalma adébiyyata da tésirini göstérdi. Nogay nésrindé sürétli bir dirçéliş baş verdi. Tééssüf ki, bu dirçéliş yeni yazılan ésérlérin mézmununda deyil, hécmindé özünü göstérirdi. Neşrlérin sayı artdığı kimi, roman, povest vé hekayélérin hécmi dé böyüyür, mövzu dairési genişlénirdi.
2.4.Adabiyatda insanın iç alemine dikketin artması: 1960-cı yıllardé Sovet adébiyyatında baş verén déyişiklik nogay adébiyyatından da yan keçé bilmézdi. Adébiyyatda «60-cı yıllar nésli» deyé bir ifadé işlédilméyé başladı. Bu néslin nümayéndéléri 20-50-ci yıllarin adébi simaları kimi ideoloji hatta aparıcı hatt kimi bakmır, sénétkarlığı öné çékir, bédii tasvir vasitélériné üstünlük verirdilér. İsa Kapayev, Valeriy Kazakov, B.Kulunçakov kimi yeni nésil peşékar şair vé yazıçıların meydana çıkması adébiyyata marağı artırdı. İ.Kapayevin yaradıcılığı müasir problemléré hésr edilib. İnsanın gündélik kayğıları yazıçının asas mövzusudur. Onun kahramanları insanlık léyakéti, manévi borc, méhébbét vé léyakét hakkında düşünür. Yazıçı keçmişdén ménévi degerléri alarak gélécéklé birléşdirméyé çalışır. İ.Kapayevin yaradıcılık ahtarışları bédii céhétdén dé dolğundur.
İ.Kapayevin «Kurcın»(1975), «Sıntaslı Akında Tolgav» (1977), «Vokzal» (1980), «Sülder»(1975-85) V.Kazakovun «Altun kemer» (1977), «Dokkuz kapıtal» (1983), «Babay ulduzu» (1983), S.Kapayevin «Torpağın heraretı» (1976), Bekbiyke Kulunçakovanın «Çol torağayı» (1980) kimi hekayé vé povestlérin néşri nogay nésrinin yeni çağının başlandığından habér verirdi. (Türkiye, 2002, 2:21)
Ümumtéhsil méktéblérindé nogay dili vé adébiyyatı tédris edilsé dé kalan fénnlér rusca keçildiyindén, ölkédé rus diliné hüsusi öném verildiyindén nogay génclérinin éksériyyéti dé rus diliné daha çok dikkét verirdi. Mérkézdén maddi vé ménévi céhétdén hévésléndirildiyindén génc nogay yazıçıları da fikirlérini daha çok insana çatdırmak, daha çok okucu kazanmak vé méşhurlaşmak için rus dilindé yazıb-yaratmağa üstünlük verirdilér. Rusca yazmak onların yabançı dillaré tércümé olunmalarında kapı rolunu oynayırdı.
60-cı yıllar nésli insanın iç dünyasının bédii dillé tasviriné dikkéti artırsa da, Kolumbiya yazıçısı K.K.Markesin yazdığı «Yüz il tanhalıkda» éséri halkların tarihiné, ilkin başlanğıca, mifléré marağını artırdı. Uzun yıllar tarihi mövzulara yalnız bayları, mirzéléri, bir sözlé, hakim sinfi tankid etmék méksédilé müraciét edén yazıçı vé şairlér indi keçmişlériné tamam başka gözlé bakmağa başladılar.
1970-1990-cı yıllarin nézmi Kadriya Temirbulatovanın, Karaçay-Çerkes halk şairi Keldihan Kurmatovanın, Nésimi mükafatı laureatı Murat Kirimov, Askerbiy Kireyevin, Muharbiy Aybekijovun, Farida Sidahmetovanın ésérléri sayésindé gélişir. Onlar şiirlérindé tarihi mövzulara daha hassaslıklı yanaşır, epik vé lirik dastan janrını mükémmélléşdirirlér. Nogay nézminin gélénéksél türlérini vé klassik ünsürlérini canlandırma prosesi davam edir.
1970-1990-cı yıllardé dramaturji-sosial, éhlaki problemlér (M.Kirimov) gündémé gétirilir, epik vé lirik halk dastanları asasında pyeslér (Askerbiy Kireyev) yazılır.
Sonuc:Sovetlér Birliyinin çöküşündén yararlanan nogaylar coğrafi olarak dağılmış soydaşlarının içtimai vé adébi küvvélérini birléşdirméyé çalışırlar. Bu méksédlé 1989-cu yılda Rusiya Yazıçılar İttifakının Nogay Yazıçılar Birliyi yanında «Birlik» ictimai-siyasi téşkilatı yaradılır. Lakin bu téşkilat hélé dé halkın tam istéyi ilé işléyé bilmir. Bunun bir sébébi téşkilatın üzvlérinin içindén imperiya korkusunun çıkmamasıdırsa, o biri sébébi dé Rusiya Federasiyasının hüsusi hidmét orkanlarının bölücülük féaliyyétidir. Bütün bunlara bakmayarak nogay adébiyyatında sürétli bir yeniléşmé gedir. Bu yeniléşmé tarihé obyektiv yanaşma, milli miraslara sahib çıhma, milli özünüdérk, kapalı Sovet mékanından çıkıb çokçalarlı dünya sivilizasiyasına canatma şéklindé özünü göstérir.
Nogayların aşağıdakı gazeta, jurnal vé almanahları néşr olunur: Mahaçkalada «Tuvkan erim» (almanak) 1973-cü yıldan, «Laçın» uşak jurnalı 1989-cu yıldan, «Şollik davası» gazetai, Çerkesskdé 1991-ci yıldan «Polovetskaya luna» jurnalı, «Nogay davası» gazetası , «Kıpçak Ay» (nogay, karaçay-malkar dialektlérindé vé rusca) yayınlanır. Maliyé sıkıntısından bu néşrlérin baziléri davamlı çıkmır, baziléri bağlanır, yeni adda gazeta vé jurnallar da yayınlanır başlayır. (Kalafat,1999)
Kaynaklar
Azérbaycan türkcésindé
1.ASE (Azérbaycan Sovet Ensiklopediyası). (1978), 2-ci cild.
2.ASE (Azérbaycan Sovet Ensiklopediyası). (1983) 7-ci cild.
3.Babayev Ş. (1986) Edébi mübahisélér, Bakı.
4.Çobanzadé B. (1926) Kumuk dili vé adébiyyatı tédkikléri, Bakı.
5. Kéhramanlı N. (1994) Karasubazardan olan professor, Bakı.
6. Méhémméd Tahir. (1992) Şeyh Şamil, Bakı.
7.Mirzé Bala. (1955) Karaçay vé balkarlar. İslam Ansiklopedisi, 6 –cı cild, İstanbul
8.Ortak türk keçmişindén ortak türk gélécéyiné. (2004). İkinci Uluslarası Folklor Konfransının materialları, Bakı.
Türkiyé türkcésindé
1.Bise Hayatı. (1991) Kafkasyadan Anadoluya göçler, Ankara.
2.Bozkurt Fuat. (1999) Türklerin dili, Ankara.
3.Caferoğlu Ahmet. (1983) Türk kavimleri, Ankara.
4. Caferoğlu Ahmet. (1988) Türk kavimleri, İstanbul.
5. Cihad önderleri. Şeyh Şamil ve cihadı. (1986) «İslam» dergisi, Yay, İstanbul.
6.Hasıoğlu Bedri. (1993) Kafkasyadan Anadoluya göçler, İstanbul.
7.Kırzıoğlu M.Fehrettin. (1992) Yukarı-Kür ve Çoruk boylarında kıpçaklar, Ankara.
8.Sami Nogay. (1997) Nogay türkleri, Ankara.
9.Türk dünyası el kitabı. (1992) Içinsü silt, edebiyat, İkinci baskı, Ankara.
10.Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. (2002) Kumuk edebiyatı, Ankara, 20-ci cild.
11.Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. (2002) Nogay edebiyatı, Ankara, 21-ci cild.
12.Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatıları Antolojisi. (2002) Karaçay-Malkar adébiyyatı, Ankara, 22-ci cild.
Kuzey Kafkas türklérinin dilindé
1.Alişeva Ş.H. (1981) Yolda yır, Maksaçksala.
2.Alişeva Ş.H. (1995) Sön! Yıla! Söön! (Nazmular majmuası), Maksaçksala.
3.Djaubalanı Husey. (1987) Kömöş djankur, Çerkassk.
4.Djaybalanı Husey. (1990) Djankı nazmula, «Leninni bayrağı» gazetai, 20 sentébr, № 109 (8179) s.3.
5.Ksaraçay-Malksar folğklor. (1996) Hrestomatié, (Kitapnı basmakğa jaraştırkğan gm al sezö jazkğan Hadjilanı Tanzilé ), Nalğçik.
6.Ksumuks halks avuz ératğçulukğu, (2002) Hrestomatié (Studentler uçun), Maksaçksala.
7.Ksumuks halks yırları. (1990) Maksaçksala
8.Meçiev Kézım. (1987).Nazmula bla pogmala, Nalğçik.
9.Oğsiet (Revolöüiédan burınkı nogay pogtlerinins şıkarmaları. Sost. Mşum İmam-Mazemoviç Sikaliev (Şeyhaliyev). (1990) Antalokié, «Dakknikozdat», Maksaçksala.
10.Sozayev Ahmat. (1987). Ksolla. (Nazmula kitabı), Nalğçik.
Rus dilindé
1.Antalokié literaturı narodov severnoko Kavkaza.(2003) Pogzié. Péatikorsk, t. I.
2.Alişeva Ş.H. (1990) Plaçğ, löbvi, vspominanié, Moskva.
3.Bayramukov İ.Z. (1999) Etimolokiçeskiy analiz imen klavnıh keroyev starşeko pokoleniya i natsionalnıh versiyah eposa «Nartı», Karaçayesk.
4.Bataşova B. (2001) İstoki Karaçayevskoko i balkarüskoko teatrov (avtoreferat), Moskva.
5.Beroev B.M. (1984) Prielbrusye, «Profizdat», M.
6.Voprosı iskusstva narodov Karaçaevo-Çerkesii. (1993).Çerkessk.
7.İsaev M.İ. (1970) Sto tridsat ravnopravnıh, İz. «Nauka», Moskva.
8.İstoriénarodov severnoko Kavkaza. Koneü XVIIIv-1917k.(1988) Moskva.
9.Kadızagjuyev K.S. (1992) Zakadki Kumıkskoy i Törkskoy istorii ot Ekeyskoko do Kaspyskoko more, Mahaçkala.
10.Kereytov R.H. (1997)Kulğturnom v zaimodeystvii törkskih narodov v gtniçeskoy istorii nogayüev. «Vestnik Karaçaevo-Çerkesskoko instituta kumanitarnıh issledovaniy» Vıpusk 2, Çerkessk, st.24.
11.Koroklı H. (1976) Oğuzskiy keroiçeskiy gpos. İzd. «Nauka», Moskva.
12.Kratkaé literaturnaé Gnüiklopedié. (1966) Moskva.
13.Literatura narodov Karaçaevo-Çerkesii 1 tom. (1999) Çerkessk .
14.Kulğturnaé diaspora narodov Kavkaza:kenezis problem iziçenié (po materialam mejdunarodnoy nauçnoy konferenüii.14-19 oktébré 1991 k. Çerkessk), (1993)Çerkessk.
15.Malkonduyev H.H. (1990) Drevnéé pesennaé kulğtura balkarüev i karaçevüev. İzdatelstvo «Elbrus», Nalğçik.
16.Osmanov M. (1990) Nogayski i kumukskie tekst. SPb: Tinok Akad. Nauk 1883. Ksumuks halks yırları. Maksaçksala.
17.Pesni Dakestana. (1970). (İz kumıkskoy narodnoy pgzii Perovod Nauma Krebneva). «Dakuçpedizdat», Mahaçkala.
18.Posloviüı i pokovorki narodov Karaçaevo-Çerkesii. (1990) (Sostaviteli:R.A.K. Ormabaeva, M.İ.Mijaev, S.U.Çikatueva,A.İ.-M.Sikaliev), Çerkessk.
19.Raevskiy.D.S.(1985) Model mira skifskoy kulturı, İz. «Nauka», M.
20.Semenlanı Azret.(1999) Makana, Çerkessk, t 1.
21.Simirnov N.A.(1970) Myuridizm na Kavkaze, Moskva.
22.Sozayev Ahmat.(1985) Letyayişie okna, Moskva.
23.Suinsev A.(2001) Belaya lebed na siney volne, Karaçayevsk.
24.Suineyev Azamat.(2002) Zanovednıy kray, Teberda Dambay, Stavropol.
Ali Shamil Huseyin oglu
ANAS Institute of Folklore
Baku-Azerbaijan
THE LOOK TO THE NOGAYS LITERATURE
Abstract: The Nogays begin the history of their literature from Turkic literary monuments. They call jirav who tell sagas, bahshi who tell folk stories, ertegishi who tell myths and stories and sheshen who tell proverbs and tongue-twisters. Apart from other Kipchak people living in Soviet Union, they declare themselves the owner of the literary works made by Kipchaks. “Ahmet Adil Ulu”, “Edigey”, „Koplanli batir“, “Mamay”, “Shora Batir”, “Edil Soltan”, “Kirk Nogay batiri” are outstanding sagas of Nogay literature. Russian orientalist Alexander Hodzok gathered saga „Edigey“ from one of the Hashtarhan Nogays Ali Sharapov in 1830 and published it in 1842 in London. The base for gathering Nogay folklore started at the beginning of XIX century.
Poet Sibra Nogayar who wrote in the style of folk poem, is called the one who laid down the foundation for written literature. We may call other poets such as, Parizdak Shaban ulu, Shal Kiyiz Tilenish ulu, Asan Kaygulu, Domambet Azayli, Jirenshe Sheshen, Kazi Tuan Suyunishin, Shaban and others who lived in XV-XVIII centuries.
Soviet Union period turned a new page in Nogay literature. Imitation of Russian literature for possessing European methods and for modernization began during that period. Though this process led Nogay literature to political level and separated it from neighboring Turkic languages, at the same time this process played an important role in the development of Nogay literary language. The novels “Iki Hayat” (Two lives) (1936) by Hasan Shahim ulu Bulatikov, “Choklari ichin iki” (two for most people) (1936) and the play “Fatimat” (1936) are called the beginning of Nogay literature. Many famous Karachay-Cherkez folk poets such as Asgerbiy Kiriyev, Isa Kapayev, Keldihan Kurmatova, Anverbek Kultayev, Bekbiyke Kulunchakova, Muharbiy Aybekijov, Farida Sidahmetova lived and demonstrated creative activities in 1970-1990.
Key words: Nogays, literature of Kipchak-Nogay, folklore, epos “Edigey”, modern literature
Çap olundu: Nogay edebiyatı eskiden ve şimdi. Abay türkoloji yıllığı, (Abay atındağı kazak Pedaqoqikalık Universiteti, türk Dünyası araştırmaları Vakfı, türk Dili ve Edebiyatı Bölümü), Almatı, 2006, sayı, 2, səh. 44-61.
|
