«آذربایجانسنینباشینساغاولسون!
بؤیوکاوستاد،سنیناوزونآغاولسون!»
شوعارلاریایلهدفنائدیله‌نحسنآذربایجان
علیشامیل
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Folklor İnstitutu
Xarici əlaqələr şöbəsinin müdiri
حسنآذربایجانیناؤلومخبرینیائلههمینگونآلدیم. رسمیسندلردهسُوی آدیهَرگ‌لییازیلسادا،دوست-تانیشاونو"حسنآذربایجان"کیمیتانیییردی. شعرلرینده،کنسئرتآفیشالاریندا"حسندمیرچی"یازیردی. گؤروشَندهاؤزونو"حسندمیرچی"کیمیتقدیمائدیردی. عائیله‌سینیندولانیشیغینیدمیرایشیندنچیخاردیغیندان"دمیرچی"لقبینیگؤتورموشدو.
پئشه‌سینیچوخسئویردی. یئنی یئتمه لیینده،آتاسیاونوزرگرهشاگیردوئریر. اوستاسینیندوزلتدیگیزینیتاشیالارینینقیزیلینامیسووردوغونوگؤردوکده «منحرامتیکهیئیهبیلمره‌م»دئیه‌رکاوراداناوزاقلاشیر. «دمیرائلهشئی‌دیرکی،هئچکیماونااوجوزمئتالقاتیبباهاساتمیر»-- دئییردی.
دونیاداعدالتلیجمعیتقوراجاقلارینیوعدائد‌نکُمونیستلرینیاراتدیغیایلکدؤولتدهنهسوسیالعدالتاولدو،نهاینسانلارینحقوقلاریقُوروندو،نهدهخالقلاراآزادلیقبخشائدیلدی. عکسینه،سووئتلربیرلیگیسرحدلرینی «دمیرپرده»ایلهقاپاتماغاچالیشدی. سووئتایمپئرییاسییاشاسایدینهحسندمیرچیکیمیبیروطنپروریتانییاجاقدیق،نهدهایللرکئچن‌دنسونرااونوندونیاسینیدَییشدییندنخبریمیزاولاجاق ایدی. سرحدلرآچیلمامیشدانقوزئیآذربایجاندایاشایانلار،گونئیآذربایجانداوایرانیندیگریئرلرینده‌کیآتا-آناسینین،باجی-قارداشلارینین،دوغما-تانیشلارینیناؤلوموندنایللرلهخبرسیزقالیر،یاداآیلار،ایللرسونراخبرتوتوردو. ایندیتئکنیکیایمکانلارداهرهانسیبیرخبرینسورعتلهیاییلماسیناکؤمکائدیر.
"حسندمیرچی"نینهوش‌سوزوضعیتدهخسته خانایاآپاریلماسیخبرینی"سیدمحمدتبریزی"دنائشیتدیم. یاشینینچوخلوغووخسته‌لیگیاونونوضعیتینینآغیراولدوغوندانخبروئریردی. بوناباخمایاراق"سیدمحمدتبریزی"منهتسکین‌لیکوئره‌رکبیلدیردیکی،مشهورحکیم"جلیلشربیان"خسته‌نیمُعایینهائدیب. تبریزشهربلدییه‌سیصدرینینمعاوینی"پورمهدی"ده ،خسته‌یهباشچکیب. یعنی"حسنآذربایجانین"معالیجه‌سیدقتمرکزینده‌دیر.
ایچیمدهاونونساغالاجاغینا،یئنی‌دنگؤروشه جه ییمیزه، بیراومیدیارانمیشدی. همیشهاونوشَنونیکبینگؤرموشدوم. باشیناآچیلاناویونلاریگوله-گولهیولاوئرمیشدی. هئچزامانزمانه‌دن،سیخینتی‌دان،باسقی‌دان،خسته‌لیک‌دنسؤزآچمازدی. دوشونوردومکی،دمیرایراده‌لی"حسن"خسته‌لیگیدفعائده جک. اوچوخچتین‌لیکلری،ایستینطاقلاری،تعقیبلری،تضییقلری،حبسلریآرخاداقویموشدو.
حبسائدیلَنلر،ایستینطاقاچاغریلانلار،عادتاً،اوراداکیزوراکیلیقدان،اینسانلارینآلچالدیلماسیندانشیکایتلَنَرلر. حسنآذربایجاندانایسهبیردفعهدهاولسون،گیلئی-گوزارائشیتمه میشدیم. حَبسیندن،ایستینطاقیندانسؤزسالاندا،اینجهبیریومورلامؤوضوعداناوزاقلاشاردی. بیردفعهاوندانایستینطاقاچاغریلدیغیوحبسائدیلدییحاقیندادقیقبیلگیآلماغاچالیشدیم. منیمعینادیمیگؤروبخاطرلاماغاباشلادی. یادداشی،سانکی،بیلگیسایارایدی. اودئدیکجهمندفترچه‌مهقئیدائدیردیم. باخیب-گؤردومکی،موحاکیمهاولونوبزینداناگؤندریلمه‌سیوایستینطاقائدیلیباوچ-بئشگونساخلاندیقدانسونرابوراخیلماسیحاللارینینسایی ۲۰-یهیاخین‌دیر.
تبریزینکوچه‌لرینهآنادیلیایلهباغلیشوعارلاریازدیغیناگؤره ۱۳۶۰-جی (میلادی ۱۹۸۱) ایلدهحبسائتمیش‌دیلر. اونوحبسائده نیده،ایستینطاقینیآپارانیدا،ایستینطاقینگئدیشینیده،تفصیلاتیایلهخاتیرلاییردی. اینجیدیلمه‌سینی،تعقیبائدیلمه‌سینیفاجعه‌یهچئویرمیر،اؤزونوقهرمانکیمیتانیتماغاداچالیشمیردی. گونده‌لیکمعیشتصحبتیائدیرمیشکیمیدانیشیردی.
تخمیناً، ۲۰ ایلاوّلتبریزده"حسندمیرچی"ایلهگؤروشَنده،اوگوله-گولهدئمیشدی:
- منیایستینطاقائده ن،وطنهخیانتدهسوچلایان،خاریجهقاچیب. اوراگئده نکیمیدهمیللتچی،اینسانحقوقلارینینمدافعه‌چیسیاولدوغونودئییب،ایرانایسلامرئژیمینیندوشمنیکیمیخاریجهقاچانلاردانبیرقیسمینیناطلاعات-لا(ایرانایسلامرئسپوبلیکاسینینکشفیاتایشلریاوزرهناظرلیگی) امکداشلیقائتدیگینیبیلدیریب. بونوگئتدیگیاؤلکه‌نینخصوصیخیدمتاورقانلارینابیلدیرمکلهکیفایتلَنمه‌ییب،شَرلَه دیگیآداملارینسیاهیلارینیدامطبوعاتدادرجائتدیریب. اؤزوخیانتکاراولماسیآزمیشکیمی،باشینیگؤتوروبخاریجهقاچانلارینبعضیلرینیدهگودازاوئریب.
هردفعهتبریزهگئدنده،حسنلَهصحبتائد‌َندهاونواینجیدن،ایستینطاقائد‌نخصوصیخیدمتاورقانیایشچیلرینینبیرینینویابیرنئچه‌سینینبدعمللرینهگؤرهجزالاندیریلدیقلارینیائشیدیردیم.
"حسندمیرچی"قورخوحیس‌سینیچوخداناؤزون‌دناوزاقلاشدیرمیشدی. آوروپایادا،آذربایجانادادعوتائدیلَنکیمیموسیقی‌چیدوستلاریایلهبیرلیک‌دهگئدیردی.
۲۰۱۴-جوایلآپرئلین ۲۷-دهحبس‌دنچیخاندانبیرآزسونراگؤروشونهگئتدیم. تانیشلارمنیقوروماقاوچونزنگوورماماغی،ائوینهگئتمه مه ییمصلحتگؤرسه‌لرده،اوره ییمدؤزمه‌دی. زنگووردوم،گؤروشدوک. بیلیردیمکی،حبسخاناداکئچیردیگیگونلرینآغیرلیغینداندانیشمایاجاق،حاقسیزتوتدوقلاریندانشیکایتلَنمه‌یه‌جک. فیکیرلشدیگیمکیمیدهاولدو. اوگوله-گولهزیندانداآداملاریباشیناتوپلایاییباونلاراموسیقیآلتلریندهچالماغی،آنادیلین‌دهیازیب-اوخوماغیاؤیرتمه‌سیندن،شعراَزبَرلتمه‌سیندن،ادبیاتیمیزدان،تاریخیمیزدنموحاظیره‌لرتشکیلائتمه‌سیندنسؤزآچدی. سوندادا «زیندانحامامینسویوچوخگورگلیردی،لذتلهدوشقبولائدیردیم» -- دئدی.
بیردفعهتبریزدهصحبتائده-ائدهگئدیردیک. اورتابوُیلوبیرنفربیزهیاخینلاشیبحسنلَهگؤروشدو. منهدهگؤز- اوجونظرسالیب،آغیز اوجوسلاموئردی. دئیه‌سَن،آذربایجانرئسپوبلیکاسینداناولدوغوموحیسائتمیشدی. حسنآذربایجانلاچوخمئهریباندانیشدی. اونوناوچونداریخدیغینی،ایشلرینینیاخشیگئتمه دیگینیسؤیله‌دی. خواهیشائتدیکی،بیرشئیائله سینیئنهگلسین. او،اولانداایشلرییاخشیگئدیر،گئدن‌دنسونراآراقاریشیر،ایشچوخالیر. آنلایابیلمه دیمکی،بوآدامحسنآذربایجانیهارایاچاغیریر. آیریلاندانسونراحسنآذربایجانگولومسه‌یه‌رک، «زیندانبانلاردان‌دیر» --دئدی. منزینداندااولاندااوراداکیلارباشیماییغیلیرلار. کیمینهآنادیلین‌دهیازیب-اوخوماغی،کیمینهچالیب-اوخوماغیاؤیره دیرم. باشقاریشیر،داوا-دالاشسالان،پیسایشلرلهمشغولاولان،زیندانبانلاریراحت‌سیزائد‌ناولمور. بونلارینداقولاغیدینجاولور. اوناگؤرهمنیمزینداندااولماغیمیایسته ییر.
یادیما ۱۹۵۰-جیایللردهتبریزدهیاشامیشحاجی‌زادهسوی آدلیبیرکومیکآرتیستحاققینداائشیتدیکلریمدوشدو. حاقسیزیئرهتئز-تئزحبسائدیرلرمیش. حبسمدتیبیتدیکدهزیندانداکیلارموختلیفبهانه‌لرلهاونونحبسمدتینییئنی‌دناوزادیلماسیناچالیشیرلارمیش. «سنگئتسَنبیزبوراداداریخاجاغیق»دئییرلرمیش. حسنآذربایجاندابئله‌لریندنایدی. اونوناوچونتکجهوطنسئوه رلردئییل،حبسدهیاتانجینایتکارلاردا،زیندانینایشچیلریدهداریخیردیلار.
حسنآذربایجانلایادداقالانوتاریخیتانیشلیغیمیزوار.
...ایلکدفعهاونو ۱۹۹۰-جیایلیانوارین ۲۵-دهتبریزدهگؤرموشدوک. اوتکدئییل ایدی. رحمتلیکشاعریحییشیدا،شاعر- معماریعقوبتقوی،رادیوداایشله‌یَنبهروزسلطانپور،سحرلقبیلهشعرلریازاناحمدحیدراوغلووحسینوثوقیایلهبیرلیکدهقالدیغیمیز «تبریزاینتئرنئیشن»اوتئلینهگلمیش‌دیلر. بیزدهسککیزنفر-- ناخچیوانناظیرلرسووئتییانینداکیبین الخالقاقتصادیعلاقه‌لرتشکیلاتینینرهبرییادیگاربابایئو،آذربایجانخالقجبهه‌سیناخچیوانشهرتشکیلاتیادارههئیتینینعضولریصلح الدیناکبر،سردارجلال اوغلو،فخرالدینشئیخ علعسگرسوی،آذربایجانخالقجبهه‌سیفعالیعباسقولوامیراسلانوو،ناخچیوان‌داکیدینیمضمونلوخئیریّهتشکیلاتینینصدریصاحبآخوندوو،ناخچیوانجومعهمسجیدینینآخوندومحمدوآذربایجانخالقجبهه‌سیناخچیوانویلایتتشکیلاتیادارههئیتینینعضووکیمیمنیمدهداخیلاولدوغومبیرقروپناخچیوانیناس– اس- اری-دنآیریلماسیحاقینداقراری، دونیاایجتیماعیتینهچاتدیرماقاوچونایراناگئتمیشدیک.
اطلاعات-ینامکداشلاریگلیشیمیزدنخبرتوتموشتبریزضیالیلارینینایچه ریکئچمه‌سینیانگلله‌مه‌یهچالیشیردیلار. بیزیمهای-کوی‌لواعتراضیمیزواونلارینتاًکیدیندنسونرااوتئلینفویئسینهکئچهبیلدیک. لاکینصحبتائتمه ییمیزهایجازهوئرمه‌دیلر. اونلارییاریزور،یاریخوش،اوتئلینایکینجیمرتبه‌سینده‌کیبیراوتاغاآپاردیلار. بیزیدهساکیتلشدیرمه‌یهچالیشدیلار. لاکینبومومکوندئییل ایدی. بیزیماکثریتیمیزرسمیدؤولتایداره لریندهایشله مه دیگیمیزدندیپلوماتیکقایدالاراعملائتمیردی. میتیناحوال-روحیه‌سیاؤزونوگؤستریردی. آزقالیردیهوتئلینقارشیسیناائنیباورادامیتینگتشکیلائده ک. اطلاعات-ینامکداشلاریدابیزیمداورانیشیمیزاتعجبلهباخیردیلار. تئز-تئزقونشواوتاقداکیتئلوفونلاموختلیفیئرلرهزنگووروردولار. اونلارینکیملرلهدانیشدیقلارینی،نَلَریموذاکیرهائتدیکلرینیبیلمه سکده، سسلریندنچوخعصبیوهیجانلیاولدوقلارینیحیسسائدیردیک. بیرساعاتایاخینهؤجتلشدیک‌دنسونراگؤروشهایجازهآلابیلدیک.
فویئه‌دهاطلاعات-ینامکداشلارینظارتیآلتینداصُحبتهباشلادیق. اونلاربیزیمگؤروشوموزوکامئراایلهچکیردیلر. بیزنهاوچونچکدیکلرینیخبرآلدیقدا «بیزچکمیریک،تئلئویزیاایشچیلریچکیر. سیزینلهتبریزضیالیلارینینگؤروشونوتئلئویزیاداوئره‌جکلر»دئییردیلر. اوشاقباشیآلدادانبوفیکیرلرهگولوردوک. آچیقشکیلدهدهیالاندئدیکلرینیاوزلرینهووروردوق. اونلاردئدیکلریمیزیائشیتمیرکیمیاؤزایشلرینیگؤروردولر.
نظارتآلتیندااولماغیمیزاباخمایاراقحسندمیرچیگیللهچوخصمیمیوقیزغینصحبتائتدیک. اؤیرَندیککی،قوزئیآذربایجانداباشوئره‌نلَریدقتلهایزلییرلر. سونگونلرباکیدارادیو-تئلئویزیاایشلمه دیگیندنخبرلریناخچیوانوشوشادانیایین‌لانانوئرلیشلردناؤیره‌نیرلر. بیزدنآذربایجانداباشوئره‌نحادثه‌لرینتفصیلاتینیاؤیره‌نمه‌یهچالیشیردیلار. صحبتلریندنآنلادیقکی،دوغرو-دوزگونبیلگیلریاولماسادا، باشوئره‌نلَردنبَرکناراحاتدیرلار.
...۱۹۹۰-جیایلیانوارین ۱۷-دنسده‌رَکیاخینلیغینداآتیشمالارگئدیردی. اورادااولاناس–اس-ریداخیلیایشلرناظیرلیگینینخصوصیدسته‌لرینیظام-اینتیظامیاراتماقاوزینه،ائرمنیسلاحلیبیرلشمه‌لرینهکؤمکائدیردیلرکی،"کرکی"Kərkiکندینیتوتسونلار. "کرکی"کندینینایشغالییئراوان--گؤروسیولونونتهلوکه سیزلیگینیتاًمینائتمکلهیاناشی،سده‌رککندینهبیرنئچهیئردنهوجوماداایمکانیارادیردی. ناخچیوانینرهبرپارتییا-سووئتایشچیلریباکییا،موسکوایازنگووراراقوضعیتینآغیراولدوغونوبیلدیریردیلر. اورادانچوخسرتوتحقیرآمیزجاوابلارآلیردیلار. وضعیتینچیخیلمازاولدوغونوگؤره‌نمختاررئسپوبلیکانینرهبرایشچیلرییئرلیخالقجبهه‌سینینباشیندادایانانلارا «گئدینخالقینئجهباجاریرسینیز،ائله جهدهقورویون. بیزلیکداهابیرایشقالماییب» -- دئییردیلر.
حکومتاورقانلاریناکؤمکاومیدیلهگئده نلرینهامیسینیآذربایجانخالقجبهه‌سیناخچیوانویلایتتشکیلاتینایؤنَلدیردیلر. خالقجبهه‌سینینکیچیکقرا‌رگاهی،آرییوواسینیخاتیرلادیردی.
ایکیایلاولاس-اس-اریداخیلیایشلرناظیرلیگیندنناخچیواناگؤسته ریشگلمیشدیکی،اووتوفنگلریاهالی‌دنزور-خوشآلینسین. میلیسایشچیلریده،وظیفهبورچلارینی «شرفله»یئرینهیئتیرمیشدیلر. اهالینینائرمنیقول‌دورلاریقارشیسیندااَلی یالینقالدیغینیگؤره‌ن‌دهایسهپئشمانچیلیقکئچیریردیلر.
دارگون‌دهنه اینکی،اووتوفنگلری، ۱۹-جویوز ایلدنقالمیشکؤهنهبئش آتیلانلار،حتیقیلینجوخنجرلردهاوزهچیخدی. بئش-اونکالاشنیکووآوتوماتیایلهسیلاحلانمیشمیلیسایشچیلریایلهیاناشی،بالتا-دهرهایلهسیلاحلانمیشدینجاهالیده، سده‌رککندینه،ارمنیقولدورلارینینقارشیسینیکسمه‌یهگئتمیشیدی. هریئرده،ادارهوتشکیلاتلاردا، وضعیت‌دنچیخیشیوللاریموذاکیرهائدیلیردی. یانوارین ۱۹-داسده‌رکیاخینلیغیندادؤیوشلرشدّت لندی. بوطرفدندهخبرگلدیکی،سووئتقوشونلاریباکییاهوجومائدیب. آذربایجانخالقجبهه‌سیناخچیوانویلایتتشکیلاتی،ناخچیوانموختارسووئتسوسیالیسترئسپوبلیکاسیآلیسووئتینیننؤوبه دنکنارفوق العادهسئسسییاسینینکئچیریلمه‌سیاوچونفعالیتهکئچدی. بئلهبیرسئسسییانینکئچیریلمه‌سیاوچونناخچیوانویلایتپارتییاکومیته‌سینینگؤستَریشیلازیمایدی. اوراداندابئلهبیرگؤستَریشآلماقمومکونسوزایدی. اوناگؤرهخالقجبهه‌سیعالیسووئتهتضییقواسطه‌سیکیمیفهله-کندلیدئپوتاتلاردانایستیفادهائتمه ییقراراآلدی. یاخشیبیلیردیککی،رهبروظیفه‌دهایشله‌یَنلریبئلهبیرسئسسییانینکئچیریلمه‌سینهراضیسالماقمومکوناولمایاجاق.
مینلرلهاینسانعالیسووئتینبیناسیایلهویلایتپارتییاکومیته‌سینینبیناسیآراسینداکیمئیداناتوپلانمیشدی. میتینگگئدیردی. همیشهمیتینگ لریخالقجبهه‌سینینفعاللاریادارهائدیردیلر. بوگونایسهوضعیتتامامقاریشمیشدی. خالقجبهه‌سینینفعاللارینیناکثریتیسده‌رک‌دهایدی. بعضیلریدهخالقجبهه‌سینینقرا‌رگاهینداتئلئفونلاباکیداکیحادثه‌لردنخبرتوتور،مئیداناگلیبچیخیشائدیردیلر. میتینگناخچیواندااساساینفورماسییامنبعینهچئوریلمیشدی. سدره‌یهدؤیوشهگئتمکایسته‌ینلرینقروپلاشدیریلماسی،دسته‌لرهبؤلونمه‌سی،یارالیلارینودینجساکینلرینکؤچورولمه‌سی،میتینگینادارهائدیلمه سیدهخالقجبهه‌سینیناوزه رینهدوشموشدو.
بونونلایاناشی،جبهه‌چیلرکندلرده‌کیدئپوتاتلاریناخچیوانام-اس-اس-ارعالیسووئتینیننؤوبه دنکنارفؤوق العادهسئسسییاسیناگتیردیلر. سئسسییاباشلادی. رهبروظیفه‌دهاولانلاریناکثریتیقاچیبگیزلنمیشدی. ناخچیوانموختارسووئتسوسیالیسترئسپوبلیکاسیعالیسووئتیریاستهئیتینینصدریسکینهعلیئوا،نئجهدئیرلر،میدانداتکقالمیشدی. اونوناطرافینداکیلارایسهیالنیزآلیسووئتینریاستهئیتینینآپاراتینداچالیشانبیرنئچهوطنسئوَرگنجایدی. نؤوبه دن کنارفوق العادهسئسسییاداائدیله‌جکمعروضهوچیخیشلاراوّلجه‌دنیازیلیب،ویلایتپارتییاکومیته‌سیندهاوخونمامیشدی. قبولائدیله‌جکقرارلارینلاییحه‌لریدهیازیلمامیشدی.
سئسسییاداناخچیوانینایجتیماعی-سیاسیوضعیتیموذاکیرهائدیلدی. اوّللرسئسسییانینتوپلانتیلارینابوراخیلمایانضیالیلار،خالقجبهه‌سیفعاللاری،ایندیآپاریجیناطیقلرهچئوریلمیشدی. توپلانتیداایشتیراکائد‌نناخچیوانام-اس-اس-ار-ین،آذربایجاناس-اس-ار-ین،اس-اس-اریعالیسووئتینینفهله-کندلیدئپوتاتلاریتصوور اولونمازدرجه‌دهدَییشمیشدیلر. اونلارایندییوخاریلاردانامروگؤستَریشگؤزله‌میردیلر. خالقجبهه‌سیفعاللارینابیرخیلاصکارکیمیباخیردیلار. «سیزنهمصلحتگؤرسه‌نیز،هانسیقراریدئسه‌نیز،اونونقبولوناسسوئره جه ییک»-- دئییردیلر.
بیزدهیارانمیشایمکان‌دانایستیفادهائد‌ه رکایستَکلریمیزیرئاللاشدیرماغاچالیشدیق. ناخچیوانام-اس-اس-ار-ییهوباکییاسلاحلیدسته‌لرینیئریدیلمه‌سینهتأثیرگؤسترمکمقصدیله ۱۹۲۱-جیایلده،بئشاؤلکه‌نینموسکواداوقارصداباغلادیقلاریموقاویله‌لرهاساسلاناراق،ناخچیوانموختارسووئتسوسیالیسترئسپوبلیکاسینینلغوائدیلمه‌سی،ناخچیوانرئسپوبلیکاسییارادیلماسیویئنیرئسپوبلیکانیناس-اس-اری-نینترکیبیندنچیخماسیحاققینداقرارقبولائتدیک.
ناخچیوانائرمنیستانیناحاطه‌سیندهمحاصرهوضعیتیندهایدی. آذربایجانلایئگانهعلاقهطیّارهواسطه‌سیایلهایدی. همینگئجهتَرسلیکدنهاواسیخدومانلیاولدوغوندان،طیّارهدهایشله‌میردی. اوچوشلاراولسادا،اونونبیراهمیتییوخایدی. باکیهاوالیمانینیسووئتحربی‌چیلریتوتموش‌دولار. باکیداخارجیاؤلکه‌لریندیپلوماتیکنماینده‌لیکلریدهچوخدئییل ایدیکی،قبولائدیلمیشقراریاونلارواسطه‌سیلهیایاق.
قبولائدیلمیشقراریدونیاایچتیماعیتینهچاتدیرماقاوچون،هربیریبئشنفردنعبارتایکینمایندههئیتییارادیلدی. بوهئیتینبیرینینایرانایسلامرئسپوبلیکاسینا،اوبیری‌سینیندهتورکیهجمهوریتینهگئتمه‌سیپلانلاشدیریلدی. سرحدلریسووئتعسگرلریقورویوردولار. اونلاردابئلهبیرقراریآپاراننمایندههئیتینینخاریجیاؤلکه‌لرهچیخماسینا،یولوئرمزدیلر.
آرازدابوزساللاریآخانبیردؤوردهنمایندههئیتینینعضولرینینبیرگروپوسحرهیاخین"یاییجی"کندییاخینلیغینداچاییگیزلیکئچه‌رکایرانجولفاسیناگئدهبیلدی. نمایندههئیتینینترکیبینهسالینمیشدؤردنفررهبروظیفه‌لیایسهبیزیقویوبقاچدیلار. آچیقشکیل‌دهدئدیلرکی،سرحدچیلرایجازهوئرمه‌سهبیزآرازیاوتایاکئچمه یه جه ییک.
ایرانایسلامرئسپوبلیکاسینینخصوصیخیدمتاورقانلاریباشوئره‌نلریآنلایابیلمیر،تئز-تئزتئهرانلادانیشیردیلار. ایرانایسلامرئسپوبلیکاسینینرهبرلیگیچاشقینلیقایچه ریسیندهایدی. نمایندههئیتینینتاًکیدیویئرلیحاکمیتاورقانلارینینجسارتیسایه‌سیندهتبریزهگئتمه ییمیزهایجازهوئریلدی.
لاکینتبریزدهبیزیچوخسویوققارشیلادیلار. حتینمایندههئیتینینگلیشینیمطبوعاتایشچیلریندن،خاریجیاؤلکه‌لریندیپلوماتیکنماینده‌لریندنگیزلتمه‌یهچالیشدیلار. تبریزلیوطنپرورلرلهگؤروشدهاؤیرَندیککی،تئهرانقزئتلریباکیداسووئتقوشونلارینینتؤرَتدیگیقیرغینلاباغلیپرزیدنترفسنجانیوخاریجیایشلرناظریولایتینینبیاناتلارینیوئریبلر. بیاناتدادئییلیردیکی،ایرانایسلامرئسپوبلیکاسیروسیانین (همینواختسووئتلربیرلیگیهلهلغوائدیلمه میش،روسیافدراسیاسیدایارادیلمامیشدی) دوستودور،روسیایاقارشیچیخانلارادوشمنکیمیباخیر. اونداآنلادیقکی،نهنگسووئتایمپئریاسینینقورخوسوندانایرانرهبرلریبیزیمگتیردیگیمیزرسمیسندهبئلهلاقئیدیاناشیبلار. بوناباخمایاراق،گونئیآذربایجانداخالقهیجانلاقوزئیآذربایجاندانگلنخبرلریدینله ییردی. تبریزده‌کیبیرقروپمیلتسئوَرگنجایسهمرکزیحکومتینمؤوقعیندنخبرداراولسالارداریسکائد‌ره کامامجومعهمسلمملکوتی نینقبولوناگئدیبباکیدایانوارین ۱۹--۲۰-دهشهیداولموشاینسانلارایاستوتماغاایجازهایسته‌ییب. مرکزیحکومتینموسلمانلاریدئییل،اونلاریحاق‌سیزیئرهاؤلدوره‌نلریمدافعهائتمه‌سیمسلمملکوتی نیدهعصبلشدیریب. تبریزشهرلرین‌ده‌کیجومعهمسجیدن‌دهباکیشهیدلرینهیاستوتولماسیناایجازهوئریب. میللتسئوَرلردهتئزپولتوپلایاراقورقه‌لرچاپائد‌رکخالقیجومعهمسجیدین‌دهکئچیریله‌جکیاسمراسیمینهدعوتائدیر.
بئلهبیریاسمراسیمیکئچیریلجه ییندنخبرتوتوبتاًکیدائتدیککی،بیزیدهاورایاآپارسینلار. ایرانینخصوصیخیدمتاورقانلارینینامکداشلاریمجبورقالیببیزیمسجیدهآپاردیلار. جومعهمسجیدینده،حیاطینداواطرافیندااینساناَلیندنحرکتائتمکچوخچتینایدی. مسجیدیناطرافینداکیدیرَکلرینباشیناسس اوجالدانلارقویولموشدو. ایچه ریدهدئییلَنهربیرسؤزه،آغلاشماسسیاطرافایاییلیردی. اورادااولانلاریندئدیگینهگؤره،جومعهمسجیدیندهواطرافیندا ۳۰ مین‌دنچوخآداموار ایدی.
توک اورپَدیجیآغلاشماسسیندنقولاقتوتولور،بعضاًدانیشانلارینسؤزونوائشیدیلمزائدیردی. توپلانتیزامانیمسجیدده‌کیاینسانلاربیزهیاخینلاشماغا،گؤروشوبصحبتائتمه‌یهجانآتیردیلار. چئوره‌میزدهبیرسیخ‌لیقیارانمیشدی. حرکتائدهبیلمیردیک. آداملارسابیزهیاخینلاشیبنَسَهوئرمک،نَسَهدئمکایستیردیلر. بیز «تبریزاینتئرنئیشئن»اوتئلیندهقالدیغیمیزیسؤیله‌یهبیلدیک.
چتین‌لیکلهبیزیتوپلومونآراسیندانچیخاریبآوتوبوسامیندیردیلر. آداملاراوتئلهگلمه‌سیندئیهبیزیجومعهمسجیدیندنبیرباشاقالدیغیمیزیئرهگتیرمه‌دیلر. بوانگللرهباخمایاراقحسندمیرچیواونونمسلکداشلاریبیزیملهگؤروشوبگئنیشصحبتائتدیلر. بیر-بیریمیزهعنوانو آدرس وئردیک.
۱۹۹۰-جیایلنویابرین ۱۹-داتبریزهگئدَندهحسندمیرچیایلهیئنی‌دنگؤروشدوک. شاعررضاافشارپورونتَشَببوسوایلهبیزیمگلیشیمیزشرفینه ۶۰--۷۰ نفرلیکبیرییغینجاقتشکیلائتمیشدیلر. توپلانتییاشاعرلر،رسساملار،موسیقی‌چیلرومیللیروحلواینسانلارقاتیلمیشدیلار. اؤلکه‌دهموسیقیایفاسییاساقاولسادا،حسندمیرچیدهموسیقیچیدوستلاریوطلبه‌لریایلهگلمیشدی. دقت‌دنیایینماقاوچونمجلیسیتبریزاطلاعاتینینبیناسینینقارشیسینداکیبیرائوینزیرزَمیسیندهتشکیلائتمیشدیلر. آخشامدانباشلایانتوپلانتیسحره دکداوامائتدی. اورادااونلارلایئنیمیللیروحلواینسانلاگؤروشوبتانیشاولدوق. سونرالارنهواختتبریزهگئدیردیمسهچالیشیردیمکی،حسندمیرچیایلهگؤروشوم. اوداباکییاگلندهزنگووروبگلیشینیخبروئریردی. صحبتلریمیزدنبیلیردیمکی،حسن ۱۳۲۰-جی(میلادی ۱۹۴۱-جی) ایلینشهریورآیینداآناداناولوب. آتاسیحبیب،آناسیکبریتبریزیاخینلیغینداکی"هرگیلان"کندیندن‌دیر. تبریزدهبئش صینیفلیمکتبیبیتیریب، ۱۶ یاشینداگورَش(= ورزش کشتی) دَرنَه یینهیازیلیب. ۱۸ یاشیندابیرنئچهدفعهموکافاتالایقیئرتوتوب. لاکینبورادادااؤزونوتاپابیلمه‌ییب. سرابلیاوستادعیسیبالانینیانیناگئدیباوندانتارچالماغیاؤیرَنیب. سونرابؤلگه‌نینمشهورموسیقیچیسیوبسته کاری"محمودشاطریان"لابیرلیکده، موسیقیکورسلاریآچاراقگنجلریمیللیروحداتربیه‌لَندیر‌مکاوچونآذربایجانموسیقیآلتلریندهچالماغیاؤیره دیب. ایرانایسلاماینقیلابیزامانیحسندمیرچیهئچبیرسیاسیجریاناقوشولماییب. اینقیلابیدادستکله‌مه‌ییب. فعالیت‌سیزده،قالماییب. آنادیلیندهشعرلریازیب،میللیروحلوشعرلرهموسیقیبسته‌له‌یه‌رکاونلاریمجلیسلردهاوخویوب. حسندمیرچیمیللیروحلوبیراینسانایدی. موسیقیقاداغاناولونموشبیراؤلکه‌دهغئیریرسمیکورسلارآچیباوشاقلاراموسیقیآلت لریندهچالماغیاؤیرَتمه‌سیده،شعریازماسیدا،بسته‌چیلیگیده، میللیروحوناویادیلماسینایؤنَلدیلمیشدی. «سهندیه»آدلیاوپئرادایازمیشواونونتاماشایاقویولماسینانایلاولموشدو.
آنادیلینینومیللیدَیَرلرینقورونماسیندابعضاًفاناتیک‌لیکائدیردی. بوناگؤرهحاققیندالطیفه‌لردهقوشوردولار. بولطیفه‌لرینبیریندهدئییلیر:
یاراشیقلیبیرقیزاگؤزودوشَناوغلاناونایاخینلاشاراقسوروشور:
--آدینیزندیر؟
--پروانه!
حسنآذربایجانینیاخینلاشدیغینیگؤره‌نقیزتئزسؤزونودَییشه‌رکدئییر:
--فارسلارمنهپروانهدئییرلر،منیمآدیمکپنک‌دیر!
حسندمیرچینینآذربایجانسئوگیسیبؤیوکایدی. تبریزینموحافیظکارموللالاریاونونموسیقیکورسلارینیباغلاتدیقدانسونراروحداندوشمه‌ییب. «آذربایجان»آدیندابیرموسیقیکورسوآچیب. بورادایئنی‌یئتمهوگنجلرهتاردا،گارمون‌دا،کمانچادا،ناغاراداچالماغیاؤیره دیب. یاراتدیغیاورکئسترله ۱۹۹۱-جیایلده «باباباغی»نداجوزاملیخسته‌لریننفعینهکونسئرتوئریب.
 اؤزودرینموسیقیتحصیلیآلابیلمه دیگینهگؤره،اوغلومازیاریباکیکونسئرواتورییاسیندااوخوتدو،بوتایآذربایجانداندابیرقیزآلدیکی،علاقه‌لرمؤحکم لَنسین.
۲۰۰۶-جیایلدهتئهران‌داچاپاولونموشبیرکاریکاتوراداتورکدیلیتحقیرائدیلمیشدی. تبریزآیاغاقالخمیشدی. کوچهومیدانلاراینسانآخینیایلهدولموشدو. اعتراضحرکاتیاطرافشهرلرهدهیاییلمیشدی. دیلمسئله‌سیحسنآذربایجانیناَنحسّاسیئریاولدوغونداناو، ۳۰ نفرلیکاورکئستریایلهمیتینگایشتیراکچیلاریناکونسئرتوئرمیشدی. بوناگؤرهاونونموسیقیکورسلاریواورکئستریداغیدیلمیشدی. اؤزونهده ۶ آیحبسجزاسیوئرمیشدیلر. حبس‌دنچیخاندانسونرااوغلومازیارینآدینابیراورکئستیرقورموشدو. بواورکئسترلهآلمانیادا،ایسوئچده،تورکیه‌ده،آذربایجانداکونسئرتوئرمیشدی. لاکینهرقاسترولدانقاییداندانسونرااونوایستینطاقاچکیر،خاریجیپاسپورتونواَلیندنآلیر،هَدَه لَییردیلر.بورچالیجمعیتینین،بوتؤوآذربایجاناوجاقلارینینعضولریقارشیسینداکونسئرتوئریبتبریزهقاییداندااونویئنهایستینطاقائتمیشدیلر. حسنآذربایجانایسهایستینطاقیآپارانلارینمنطیق‌سیزداورانیشینیلاغاقویوبگولوردو. دئییردی:«بوعقل‌سیزلارکونسئرتدهنهاوخودوغوم،نه ییتبلیغائتدیگیملهماراقلانمیرلار. منهایرادتوتورلارکی،نیهبوتؤوآذربایجاناوجاقلارینینائمبلئمینینقارشیسینداشکیلچکدیریبسینیز». شکیلچکدیرَندههئچاهمیتوئرمیرمکی،آرخافوندانهوار.
حسنآذربایجانتبریزده‌کیعلینسبخسته خاناسیندا ۲۰۱۸-جیایلایونون ۲۴-دهگؤزلرینیابدییومدو. بیرگونسونرامینلرلهاینساناونو "آذربایجانسنسنمنیمعولوییه تیم،شانشؤهرتیم" موسیقی‌سینینصدالاریآلتینداو «آذربایجانسنینباشینساغاولسون! بؤیوکاوستاد،سنیناوزونآغاولسون!» شوعارلاریایلهتبریزده‌کیصنعتکارلارقبریستانلیغیندادفنائتدیلر.
بوتونحیاتینیآذربایجانینمدنیّتیومیللیوارلیغیمیزینیاشاماسیناصرفائتمیشحسناؤزونودمیرچیلقبیلهتقدیمائتسهدهچوخلوقاونوحسنآذربایجانکیمیتانیدیوسئودی.
26/06 /2018
علی شامیل
آذربایجان میللی علملر آکادمیاسی _ فولکلور اینستیتوتو
خارجی علاقه لر شعبه سینین مدیری alishamil@yahoo.com
|
