ƏLİ ŞAMİL

İRFANİ LƏQƏBLİ AŞIQLAR VƏ “URFANİ” HAVALARI

(Araşdırmalar, şeirləri, dastan-rəvayətlər və not yazıları)

ELEKTRON KİTAB

BАKI – 2016

“Çıldırlı Aşıq İrfani (şеirlәri, haqqındakı dastan-rəvayət­lər)” kitabını nəşrə hazırlayarkən Azərbaycan kitabxanalarında, internet saytlarında İrfani ləqəbli aşıqlar, onların şeirləri haqqında bilgiləri, “Urfani” havalarının notyazılarını tapmağın necə çətin olduğunu gördüm. Ona görə də Türkiyədən topladığım bəlgələrdən Azər-baycanlı araşdırıcılar rahat istifadə edə bilsin deyə topladıqlarını sistemə salıb kitaba daxil etdim. Lakin maliyyə xərclərinə görə kitabı həmin formada nəşr edə bilmədik. Orada yalnız Çıldırlı Aşıq İrfaninin(Süleyman) haqqında bilgiləri, şeirlərini və haqqın-dakı dastan-rəvayətləri verdik.

Kitabdan kənarda qalan bilgilərin araşdırıcılar üçün önəmli ola biləcəyini nəzərə alıb elektron kitab hazırladım. Elektron kita-ba Çildırlı Aşıq İrfani(Sülüyman) ilə yanaşı Gürünlü, Çorumlu (Dodurqalı), Sunqurlu, Anamurlu İrfanilərin də şeirlərin daxil etdim və onlara izahlar yazdım. Beləcə İrfani ləqəbli aşıqlar haqqında bir kitab ya-randı. Onu sizlərə təqdim edirəm.

İÇİNDӘKİLӘR

“İrfani” havası və İrfani ləqəbli aşıqlar................................. 9

Giriş....                                                                                 ..9

Aşıq İrfaninin şeirləri haqqında ilk bilgim.......................... 11

Çıldır-Axısqa bölgəsinin tarixi haqqında........................... 14

Çıldır əyalətinin yaradılması....................................... 15

Çıldır əyalətinin Rusiya tərəfindən işğalı..................... 18

Rusiyanın Axısqada türk izini silmək cəhdi................. 20

Axısqa Sovet dövründə................................................ 22

Axısqalıların vətənə dönmək uğrunda mübarizəsi....... 24

Çıldır-Axısqa aşıqları mənəvi körpü rolunda..................... 25

“İrfani” havası.................................................................... 28

Aşıq İrfani haqqında axtarışlarım....................................... 35

İrfani haqqındakı xalq hekayəsinin qısa özəti.................... 37

Aşıq İrfani haqqında Azərbaycandakı araşdırmalar........... 38

Aşıq İrfani haqqında Türkiyədəki araşdırmalar................. 39

İrfani haqqında yazılanlara müqayisəli bir nəzər................ 41

Çıldırlı İrfani aşıqdır, yoxsa el şairi?.................................. 55

Köhnə mövzuya yeni baxış................................................ 57

Sonuc................................................................................. 59

Qaynaqlar........................................................................... 60

Kitabın tərtibi haqqında..................................................... 66

Qoşmаlаr

Açılmış............................................................................... 70

Bağımız.............................................................................. 71

Bağlandı............................................................................. 70

Bəlasıdır............................................................................. 74

Bilməzsən........................................................................... 74

Bu sevda............................................................................ 76

Çıldırın............................................................................... 76

Cilvələnirsən....................................................................... 77

Gəlmədi.............................................................................. 78

Denir.................................................................................. 79

Derlər................................................................................. 80

Dolanayım.......................................................................... 81

Durnam.............................................................................. 81

Düşərmi.............................................................................. 83

Düşəsən.............................................................................. 83

Edərlər                                                                                       84

Getdi.................................................................................. 86

Gəldin ............................................................................... 85

Gəlmədi.............................................................................. 85

Gəlmişəm........................................................................... 88

Gətirdim............................................................................. 89

Gətirir  ............................................................................... 91

Gəzər.................................................................................. 91

Qalmasun........................................................................... 92

Qəbahətimdir..................................................................... 93

Qədər................................................................................. 94

Qocalur............................................................................... 95

Qızlаrın............................................................................... 96

Könlümün.......................................................................... 96

Münasibdir......................................................................... 97

Ucundan............................................................................. 99

Uyanıqdır........................................................................... 99

Yanağına............................................................................ 100

Yar ilə ............................................................................... 101

Yaylalar.............................................................................. 101

Yetiş…............................................................................... 102

Yıxıldı ............................................................................... 103

Qoşma müstəzad

Yeri.................................................................................... 105

Vücudnamələr

Hal olur.............................................................................. 107

Yaş dastanı......................................................................... 108

Ömür dastanı...................................................................... 113

Dеyişmә

İrfаni ilә Xəstə Hаsаnın dеyişmәsi

Dörtdü dörd....................................................................... 118

Aşıq İrfaninin ömür yolu və şeirlərinin yaranması

hаqqındа dastan-rəvayətlər

İrfani və Sənəm xanım...................................................... .121

Çıldırlı İrfani xoca............................................................. .127

İrfani xoca ilə türkmən qızı............................................... .138

Xəstə Hаsаnın qаrdаşı oğlu Dәli Bayramı

türmədən azad etməsi.........................................................164

Sözlük .............................................................................. 174

Əlavələr............................................................................179

Gürünlü (Sivas) İrfani.................................................... 181

Bağlandi..............................................................................182

Çürüyeyim mi.................................................................... 183

De gәlsin.............................................................................184

Dilber..................................................................................184

Eylәr................................................................................... 185

Gafilin.................................................................................186

Gel seninle danişalim.........................................................187

Gәzәr...................................................................................188

Gәtirir.................................................................................188

Haci Bektaşa.......................................................................189

İlimiz...................................................................................190

Kulundur sәnin...................................................................191

Olmadı................................................................................191

Uyanamadik........................................................................192

Yetiş...................................................................................193

Çorumlu (Dodurgalı)  İrfani.............................................194

Bu işe..................................................................................196

Çikar...................................................................................197

Dedim.................................................................................197

Pirimiz var..........................................................................198

Taşım var............................................................................199

Sungurlu İrfani.................................................................200

Adular kem dese.................................................................200

Çıktı....................................................................................201

El aman..............................................................................202

Gel talip..............................................................................203

Geldim................................................................................204

Gönül arz eyledi.................................................................205

Ne derse desin....................................................................205

Anamurlu İrfani................................................................207

Gəraylilar..........................................................................209

Allahım...............................................................................209

Durur...................................................................................210

Nazlanı nazlanı...................................................................211

Oldu....................................................................................211

Şimdi...................................................................................212

Qoşmalar...........................................................................213

Aldi getti.............................................................................213

Ayrıldım..............................................................................214

Beni.....................................................................................214

Çekemem gönül..................................................................215

Dargindir.............................................................................216

Darilir m’ola.......................................................................216

Dedim.................................................................................217

Diyemez..............................................................................218

Durmasın............................................................................218

Geldi...................................................................................219

Geldin.................................................................................220

Geldin mi............................................................................220

Getti...................................................................................221

Gönül.................................................................................222

Gül alır..............................................................................222

Güzel...................................................................................223

Güzeldir..............................................................................223

İniler...................................................................................224

Kalmadı..............................................................................225

Olur.....................................................................................225

Olur mu..............................................................................226

Sılanın.................................................................................227

Silen yok.............................................................................227

Solamaz misin? .................................................................228

Sorayim..............................................................................229

Şerifim................................................................................229

Varayım..............................................................................230

Var deyi..............................................................................231

Yanaştı 1.............................................................................232

Yanaştı 2.............................................................................232

Yavaş- yavaş.......................................................................233

Yaylaya..............................................................................233

İrfani-Urfani-Ruhani havalarinin not yazıları..............236

Sazda çalan: professor İlqar İmamverdiyev,

nota köcürən: professor İlqar İmamverdiyev......................237

Sazda çalan: Aşıq Hüseyin Saraclı,

nota köcürən: professor Taryel Məmmədov.......................242

Sazda çalan: Aşıq Kamandar Əfəndiyev,

 nota köcürən: Nazim Bağırov...........................................248

Sazda çalan: Aşıq İsgəndər Ağbabalı (Gülməmmədov),

 nota köcürən: Afiz(Hfiz) Kərimov.....................................264

Sazda çalan: Aşıq Hüseyn Saraclı,

 nota köcürən: Afiz (Hfiz) Kərimov.................................265

Nota köcürən: Əkrəm və Kənam Məmmədlilər..................266

“İRFANİ” HAVASI VƏ İRFANİ LƏQƏBLİ AŞIQLAR

 İrfani henüz çözülmemiş bir bilmecedir. Tarihî kaynaklar, ken­­­­disine dair söz söylemekte ısrar et­tikleri cihetle, onu geçmişin ka­ranlığından çıkar­mak ve hâlin ışığına kavuşturmak oldukça çetindir.

M.Halit Bayrı

Giriş

Radio-televiziya verilişlərində, mətbuatda, sosial mediada, rəs­mi toplantılarda və s. saz havalarımızdan birinin adı “Ruhani” ki­mi təqdim olunur. Yallılarımız arasında isə “Urfani” adlı gözəl bir rəqs havamız var. Keçmişdə isə saz havamızı yaşlı aşıqlar “İr­fani”, “Ürfani”, “Urfani” deyə tanıdırdılar. Bəzi böl­gə­lə­ri­mi­zin aşıq­ları da ənənəyə sadiq qalaraq yenə də “İrfani”, “Urfani” deyirlər.

Ruhani və irfani, urfani, ürfani sözlərinin mənası eynidirmi? Ara­larında məna fərqi varmı? Yoxsa eyni söz bölgələrimizə, ağız­lara görəmi dəyişir?

İslam dini sayəsində dilimizə ərəbcədən keçmiş ruhani və ir­fan sözləri lüğətlərdə belə aydınladılır: «1. ruhani-ruh və cana mən­sub olan, sırf mənəvi, maddi olmayan, yalnız din və mə­nəviy­yat ilə məşğul olan adam, din xadimi. 2. irfan-bilmə, xəbər­dar ol­ma, təsəvvüfdə-Allahı dərk etmə” (Ərəb, 1985:527, 249). Tə­səv­vü­fə dair ədəbiyyatlarda isə irfan belə aydınladılır: “haqq və həqi­qəti tanıma yolu irfan adlanır. Ariflərə görə bəşər öz nəf­si­ni pak­laş­­dırmaqla, batini işıqlanma və əqli-mənəvi yüksəliş tap­maqla haq­­qı tanıya bilər. Ona görə də irfan təkcə əqli-məntiqi dəlillərlə deyil, həm də ruhu kamillik və mənəvi yük­səliş dəyərlərinə sığı­na­raq həqiqətə qovuşmağı mümkün sa­yır” (Göyüşov N., 2001:95).

Belə olduqda hansı doğrudur? Saz havamızın adı Ru­ha­ni­dir­mi, yoxsa İrfanidirmi? İrfani, Ürfani, Urfani, Ülfani eyni sözün ağız­lara görə dəyişməsidir. Bəzi araşdırıcılara görə “Urfanı” yallı­sı isə əzəmət, vüqar, mərdlik və qəhrəmanlıq hərəkətləri ilə zəngin olan yal­lılardandır. Adı “ruh” sözündən götürülən bu yallı ifa edilərkən yallı üzvlərinin bütün bədən əzaları hərəkət edir” (Əzizə­liyev N., 2014: 24 aprel). Akademik Valeh Haclar (Hacılar V., 2015), Prof. M.Qasımlı (Qasımlı M., 2011:127), Əli Şamil (Şamil Ə., 2006) və b. “İrfani” havanın və aşığın ləqəbinin su­fi dünyası ilə bağlı oldu­ğunu yazırlar. Azərbaycan Sovet En­sik­­lopediyası kimi ciddi və So­vet ideologiyasının daşıyıcısı olan bir nəşr yazır: “Ürfanı-aşıq ha­vası 18-ci əsr Azərbaycan aşığı Ürfanı tərəfindən bəstələnmişdir. Adı da buradandır. Çox vaxt bu ha­­vanı aşıqlar yanlış olaraq “ruhani”, “ruhanı” da ad­lan­dır­mış­lar” (Aşığın harada doğulduğu, ha­rada yaşadığı ensiklopediyada ya­zılmayıb. Yazılsaydı məqalə bəlkə də nəşr edilməzdi. Necə ki, hə­min bölgədə yaşamış Xəstə Hasan, Qul Qarani, Şenlik və b. aşıqlar haqqında məqalələr nəşr edilmə­mişdir – Ə.Ş.) (ASE, 1986:496, 9-cu cild). Ciddi elmi qay­naqda saz havamızın adının “ru­hani”, “ruhanı” yazılmasının yanlış olduğu göstərilsə də bu yan­lışlıq 60 ildən çoxdur davam edir.

Biz isə yanlışlığı aradan qaldırmaq üçün saz havamızdan, onun müəllifi sayılan aşıqdan söz açanda İrfani yazacağıq. Bu möv­­zudakı qaynaqlara müraciət etdikdə isə orada neçə yazılıbsa o cür də göstərəcəyik.

Ensiklopediyadakı məqalədən də, araşdırmalardan da aydın görünür ki, “İrfani” saz havasının yaradıcısı olan Aşıq İrfani 18-19 yüzillərdə yaşayıb. Aşığın müasirlərinin çoxunun şeirləri top­la­nıb nəşr edilsə də onun şeirlərinin toplanması və ömür yolunun öyrənilib, təbliğ edilməsi kölgədə qalıb.

“İrfani” havasını çalanların sayı çox olduğu halda Aşıq İr­fa­ni­nin sözlərini bilən və öxuyanlar tək-təkdir. Onun şeirlərini ilk də­fə, universitetdə oxuduğum illərdə (1972) eşitmişəm. Azər­bay­can aşıq ədəbiyyatının canlı ensiklopediyası hesab edilən Göyçə, Gən­cə, Qazax, Borçalı aşıqları “İrfani” havasını böyük şövqlə məc­lislərdə çalsalar da, havanın yaradıcısı olan aşığın şeirlərini oxuduqlarına rast gəlməmişdim. Qəribə burası idi ki, sanballı araşdırıcılarımız da Aşıq İrfaninin ömür yolu haqqında ciddi bir mə­qalə yazmamış və şeirlərini toplayıb nəşr etdirməmişdilər.

Araşdırıcılarımız yalnız Aşıq İrfani haqqında deyil, Xəstə Ha­san, Qul Qarani, Usta Polad və b. Axısqa-Çıldır aşıqları haq­qında heç nə yazmamışdılar. Onların şeirləri, ömür yolları haq­qında bil­gi­ni ilk dəfə Aşıq İslam Erdenerdən(1921-2000) aldım.

Aşıq İrfaninin ömür yolu və yaradıcılığını araşdırarkən böl­gə­nin tarixi haqqında da bilgi verməyə çalışacağıq. Çıldır-Axısqa böl­gəsinin tarixini bilmədən sənətkarın ömür yolunun, yara­dı­cı­lı­ğının nədən kölgədə qaldığına aydınlıq gətirmək çətindir.

1.    Aşıq İrfaninin şeirləri haqqında ilk bilgim

Aşıq İrfaninin şeirləri haqqında ilk bilgini Türkiyəli Aşıq İslam İsa oğlu Erdenerdən eşitmişdim. Aşıq İslamın atası İsa ki­şinin ailəsi 1917-1920-ci illərin qovğasında ata-baba yurdu Dağ Borçalının (indiki Ermənistan Cümhuriyyətinin Kalinino rayonu) So­yuqbulaq kəndindən qaçaraq Türkiyənin Kars ilinə (vilayə­ti­nə) bağlı Ladıkars kəndində köçənlərdəndir (Aşırlı M., Qıllözdü M., Dərviş O., 2003, Kamaloğlu M., Dərviş O., Qarapapaq Ş., 2005). Sonralar sərhədlər bağlandığından İsa kişi və övladları uzun illər Sovetlər Birliyində yaşayan əzizlərini görə bilmirlər. Qa­dağalara baxmayaraq qohumlar bir-birinin varlığından xəbər tu­turlar. Bu xəbərləşmələr onlarda görüşmək istəyini daha da ar­tı­rır. İsa kişi bir daha geri dönə bilməsə də oğlu İslam Erdener 1972-cü ilin aprelində Gürcüstana SSR-in Marneuli rayonundakı Ke­şəli kəndinə, bacısı Anaxanımı və qohumlarını görməyə gəlir. Bu səfər bölgədə hadisəyə çevrilir.

1948-ci ildə Keşəli kəndində doğulub, Azərbaycan Dövlət Uni­versitetinin Filologiya Fakültəsində oxuyan, dostum Osman Əhməd oğlu (Osmanov) kəndlərinə Türkiyədən bir aşıq gəldiyini söy­lədi. Bu xəbər oluqca gözlənilməz, şirin və maraqlı idi. Dərs­dən qaçdığımıza görə cəzalandırılacağımızı göz altına alsaq da Gür­cüstana getməyi qərara aldıq.

Aşıq İslam Erdenerlə görüş bizə elə bil yeni dünya bəxş etdi. Adam­lar Aşıq İslamı evinə qonaq dəvət etmək üçün növbə tut­muş­dular. Hər gün onun görüşünə 50-60 nəfər gəlirdi.

Aşıq İslam soydaşlarımıza 19-20-ci yüzillərdə Osmanlı döv­lə­tinə getmiş və İkinci Dünya Savaşında “itkin düşmüş” əzizləri haq­qın­da xəbər gətirməklə yanaşı, Türkiyədəki, Almaniyadakı hə­yat tərzi haqqında maraqlı hadisələr danışırdı. O, Azər­bay­can­da ədəbi oğru kimi tanıdılan Xəstə Hasanın həyat və yara­dı­cı­lı­ğın­­dan, çağ­daşı olan İrfanidən, Qul Qaranidən, Usta Poladdan, Küfdadidən, Aşıq Şenlikdən və b. şeirlər deyir, ömür yollarından bil­gilər verir­di. Bu da məndə Kars, Çıldır, Ardahan bölgəsinin aşıq mühitini, “vətən xaini“ elan edilərək Qazağıstana sürgünə gön­dərilmiş Axısqa türk­lə­rinin folklorunu öyrənməyə həvəsi ar­tırdı. Xəstə Hasanı sınağa çəkmək üçün zamanəsinin ustad aşığı İrfani ilə qarşılaşdırıldığını ilk dəfə ondan öyrəndim. (Şamil Əzizə, Şamil Əli, 2005:11-15)

Xəstə Hasanla bağlı yazılarımda və çıxışlarımda diqqəti aşı­ğın çağdaşı olan, Azərbaycan folklorşünaslığında öyrənilməmiş aşıq­lara və el şairlərinə yönəltməyə çalışdım. (Şamilov Ə., 1984: 29 mart, 1986:1 iyul) Belə sənətkarlardan biri də adını saz ha­va­sın­da ya­şadan İrfani idi. Aşıq İslam Erdener söyləyirdi ki, Xəstə Hasan qar­daşı oğlunu həbsdən azad etdirmək üçün Xosbiya bəy­lə­rinə xahişə gedir. Xosbiyada Ramazan bayramı günü məclis qur­muş bəy­lər Xasta Hasanın haqq aşığı olub, olmadığını yox­la­maq üçün İrfani ilə deyişməsini istəyirlər. Xəstə Hasan bəylərin sözündən çıxa bilmir.

Aşıq İslam Erdener Çıldır-Axısqa aşıq mühiti haqqında ba­şı­na toplaşanlara, onu görməyə gələnlərə söhbət edirdi. O, müx­tə­lif mövzuda söhbət etsə də toplananların əksəriyyəti üçün ən diqqəti çəkən Çıldır aşıq mühiti haqqında verdiyi bilgilər idi.

Kars yaxınlığındakı Ladıkars (Hümmətli) kəndində yaşayan aşığı bacısı oğlu Qənbər çox çətinliklə də olsa kəndlərinə, Gür­cüs­­tan SSR Marneuli rayonunun Keşəli kəndinə qonaq gətirdə bil­miş­di. Sovet-Türkiyə münasibətlərini soyuq olduğu, dövrü mət­buatda, radio-televiziyada durmadan Türkiyə əleyhinə təbli­ğat getdiyi, sərhədləri “dəmir pərdələr qapatdığı”, insanlar tərcümeyi-hal­la­rın­da Türkiyədə yaşayan qohumlarının, doğmalarının adını belə yaz­mağa cəsarət etmədiyi bir zamanda belə bir iş görməyin, Tür­ki­yədə yaşayan dayısını SSRİ-yə gətirtməyin özü bir qəhrə­man­lıq idi.

Aşıq İslam Erdener 50 ildən çox üzünü görmədiyi bacısı Anaxanımı və onun övladlarını görməyə gəlmişdi. Onun gə­li­şin­dən xəbər tutanlar isə nəinki qonşu kənd və rayonlardan, hətta uzaq bölgələrdən də Keşəliyə axışırdılar. Ömür yoluma dərin iz sa­lan bu görüş məni Axısqa aşıq mühitini öyrənməyə hə­vəs­lən­dir­di. Yaşım yetmişi haqlamaqda olsa da hələ də gənclik eşqilə gah Qazaxıstana - sürgün olunmuş axısqalılardan folklor nü­mu­nə­­ləri toplamağa, gah Türkiyəyə, gah Gürcüstana gedirəm.

Axısqa aşıqlarının şeirlərini toplayanda, ömür yollarını öy­rə­nən­də ilk gəldiyim qənaət bu oldu: Sovetlər -Türkiyə mü­na­si­bət­lə­rinin soyuqluğuna, bölgədə yaşayan müsəlmanların 1944-cü ilin noyabrın 13-14-də “vətən xaini” elan edilərək elliklə Orta Asiya və Qazaxıstana sürgün edildiyinə görə Axısqa haqqında az ya­zılıb, fölkloru toplanmayıb. Sovetlər Birliyi dağılandan sonra Tür­kiyəyə gediş-gəliş artdı. Türkiyədəki araşdırıcıların əsərləri ilə tanış olanda gördüm ki, Axısqa bölgəsi haqqında araşdırmalar ora­da da könülaçan olmayıb. Dünyaya meydan oxuyan Sovet im­pe­riyasının sərhədləri yaxınlığında yaşayan türklərin tarixinin öy­rənilməsində, bölgədən dialekt, folklor, etnoqrafiya ma­terialla­rı­nın toplanıb nəşr etdirilməsində, araşdırılmasında bir çəkin­gən­lik olub.

2.    Çıldır-Axısqa bölgəsinin tarixi haqqında

Xalqların köçləri haqqında qaynaqlar yetərincə deyil. Buna gö­rə də hətta peşəkar tarixçilər belə bu mövzudan bəhs edərkən çox ehtiyatlı davranırlar. Çünki qaynaqlar az olduğunda araş­dırı­cı­lar eh­timallara dayanırlar. Buna görə də bölgənin tarixindən söz açar­kən türklərlə bağlı yazılı qayaqlar olan dövrə qısa bir nə­zər salacağıq.

Bölgəyə türklərin miladdan öncəmi, yoxsa sonramı yer­ləş­dik­ləri məsələsində tarixçilər arasında fikir ayrılığı var. Gürcü ta­rix­çiləri Sultan Alparslanın 1068-ci ildə Ardahan, Oltu, Tortum, Pe­neki tutduğunu, səlcuqların 1080-ci illərdə Acaraya qədər bü­tün bölgəyə sahibləndiklərini yazırlar. Gürcü çarı İkinci David səl­cuqların basqınının qarşısını almaq üçün Azov dənizi ilə Qaf­qaz dağları arasında yaşayan xristian inanclı qıpçaqların xanı ilə da­nışıq aparıb 45 min çadırlı bir toplumu 1118-1120-ci illərdə Çoruh ilə Kür çayı arasına köçürülməsinə nail olur. O həm də Gür­cüstana köçən qıpçaq bəyi Atrakın qızı ilə evlənməklə ailə bağ­larını möhkəmləndirmiş olur. Beləcə Kartlini səlcuqlardan qo­­­rumaq üçün qıpçaq türklərdən bir sipər yarada bilir. (Berdze­neşvili N., Canaşia S., 2000:142).

Gürcü çarı Dördüncü Davidin (1073 – 24 Ocak 1125) öl­kə­sini qorumaq üçün gətirdiyi xristian qıpçaqlar sonradan güc­lə­nə­rək Atabəylik yaradır və bölgəni müstəqil idarə etməyə çalışırlar. Onlar öncə bölgədəki az sayıda səlcuqluları 1125-ci ildə qo­vur­lar. Gürcü çarı Üçüncü Gorgi zamanında (1156-1184) da 20-30 min qıpçaq Gürcistana gətirilir. Qıpçaqlar gürcü çarlarının də­və­ti­lə gəlmələrinə baxmayaraq bölgədə güc sahibinə çevrildikdən son­ra onları gətirənlərə qarşı da çıxırlar. Sonrakı yüzilliklərdə qıp­çaqların xahişi ilə Əmir Teymur bir neçə dəfə Gürcüstana yürüş etməli olur.

Bölgənin tarixinin, folklorunun, etnoqrafiyasının öy­rənil­mə­si və təbliğində böyük xidmətləri olan Prof. Dr. Asif Hacılı yazır: “Türk-islam nüfuzunun Axısqada, ümumən cənubi-qərbi Qaf­qaz­da əhəmiyyətini belə bir fakt da təsdiq edir: həmin dövrlərə aid gür­cü mənbələrində indiki Gürcüstan ərazisi “Kartveloba” (“Gür­cüstan”) və “Didi Türkoba” (“Böyük Türküstan”) adlı iki hissəyə bölünür! Əsas mərkəzi Axısqa-Axılkələk və Borçalı olan “Didi Türkoba”nın hərbi-siyasi qüdrəti 13-cü yüzildə elə güc­lənir ki, İlxanlılar dövründə, yəni 1267-ci ildə türklər Axısqanın Gürcüstandan asılılığına son qoyur və paytaxtı Posof yaxın­lı­ğın­da Caksu qəsəbəsi olan Samshida qıpçaq bəyliyi yaratdıqlarını elan edirlər... Samshi bəyliyi müəyyən dövrlərdə zəifləsə də 1578-ci ildə Osmanlı fəthinə qədər faktiki müstəqilliyini və türk­lü­yünü saxlayıb, Axısqa bəyliyi, gürcü mənbələrində isə Saata­baqo, Samshi Saatabaqo (Atabəylər yurdu, Samshi Atabəyliyi) kimi tanınıbdır (Hacılı A., 2014:5).

Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, xüsusən də Səfəvilər sü­la­lə­lə­rinin qurduqları dövlətlərlə öyündüyümüz halda, “bu dövlətləri bizim babalarımız qurmuşdur” deyə qürurlanmamışıq.

2.1. Çıldır əyalətinin yaradılması

Günümüzdə Çıldırlı Aşıq Şenlik, Çıldırlı Aşıq İrfani, Çıldırlı Aşıq Qaranı və s. onlarla ada rast gəlmək olur. Türkiyənin fərqli böl­gələrində rastlaşdığımız bəzi insanlar Azərbaycan türkcəsində danış­dığımızı gördükdə bizlərlə ünsiyyət qurmağa can atır, Çıl­dır­lı olduqlarını söyləyirlər. Danışığımızda o qədər fərq hiss edilmir. Onları Qazax-Borçalı ləhcəsində danışanlardan seçmək heç də asan olmur. Çıldır vaxtilə Borçalı, Göyçə, Zəngəzur kimi bir bölgənin, ərazi vahidinin adı olmuşdur.

Qıpçak Atabəyliyi müstəqil sayılsa da qonşu dövlətlərin tə­si­rin­dən tam çıxa bilmirdi. Hələ 1514-cü ildə Çaldıran savaşında Axısqa Atabəyləri Osmanlı ordusuna ərzaq göndərdiyinə görə Yavuz Sultan Səlim tərəfindən təqdir edilmişdilər. 1536-cı ildə Osmanlı-Səfəvi savaşında bölgə I Şah Təhmasibin tam təsiri al­tı­na düşsə də öldürülmüş məlikin oğlu İkinci Keyxosrov Os­man­lı­lardan yardım istəmişdir. Osmanlı dövləti ona yardım etsə də böl­gədə hakimiyyəti tam ələ ala bilmir. Sonradan İkinci Key­xos­rov mövqe dəyişərək I Şah Təhmasibin tərəfinə keçir. Beləcə 1578-ci ilədək Osmanlı və Səfəvi tərəfdarları arasında zaman-za­man savaşlar olmuş, Atabəyliyin sərhədləri tez-tez dəyişilmişdir. (İslam Ansiklopedisi, 1993:300, 8 cild).

M. Fahrettin Kırzıoğlu yazır ki, Osmanlı sultanı Üçüncü Mu­radın dönəmində, yəni 1578-ci ildə şeyxülislam Qədrizadə Əh­məd Şəmsəddin əfəndi Səfəvilər əleyhinə fitva verdikdən sonra Osmanlı sərkərdəsi Lala Mustafa paşanın yüz minlik or­dusu Çıldır gölü ətrafında Səfəvi sərkərdəsi Toxmaq xanın 15 minlik ordusunu ye­nir. Beləcə bölgə 32 qalasıyla birgə Osmanlı dövlətinin tərkibinə qatılmış olur. Döyüşün şərəfinə bura Çıldır əyaləti adlandırılır. (Kırzıoğlu M. F., 1992:)

 Ciddi mənbə sayılan Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası isə yazır: “Çıldır vuruşması (1578) - Osmanlı qoşunları ilə qızılbaş dəstələri arasında Çıldır gölü (indiki Türkiyə ərazisində) yaxın­lı­ğında baş verən döyüşdür. Ərzurumda yüz minlik ordu toplayan Osmanlı sərkərdəsi Lala Mustafa paşa Amasya müqaviləsini (1555) pozaraq hər iki dövlət arasında bitərəf bölgə sayılan Kars qa­lasını tutur. Avqustun 9-da 15 minlik qızılbaş qoşunu os­man­lı­ların ön hissələrini məğlubiyyətə uğradıb düşməni 2-3 fərsəx tə­qib etdi. Lakin Lala Mustafa paşa ehtiyatda olan əsas qüvvələrini dö­yüş meydanına çıxartdı. Təqribən 10 min itki verən qızılbaş qo­şunu məğlubiyyətə uğradı. Çıldır vadisindəki qələbə Os­man­lı­la­rın Gürcüstan və Şirvanı işğal etmələrini sürətləndirdi. (ASE, 1987:366,10-cu cild).

Ciddi bir nəşrə-ensiklopediyaya məqalə yazan müəllif sanki bu savaşın Osmanlı-Səfəvi döyüşü olduğunu bildirməyə ehtiyac duy­mur. Lala Mustafa paşanın ordusu ilə döyüşən Səfəvi döv­lə­ti­nin ordusu deyil hansı bir silahlı dəstə, yəni “qızılbaş qoşunu” tə­siri bağışlayır.

Səfəvi-Osmanlı orduları arasında savaş gedərkən Axısqa Ata­­bəyi Mamuçahr bəy Lala Mustafa paşanın yanına gələrək qa­la­nın açarını verir və ona itaət edəcəyini bildirir. Beləcə Lala Mus­tafa paşanın qələbəsi qıpçaq Atabəyliyinin (1267-1578) 311 illik tarixinə son qoyur.

Lala Mustafa paşa işğal etdiyi bölgədə aşağıdakı san­caq­lıq­ları: Oltu, Ardanuç, Ardahan-i büzürg, Çıldır, Xırtız, Tavusgər, Çe­­çərək, Gölə, Macaxel (Mahcil), Axılkələk, Penək, Posof, Axıs­qa (Şavşat), Pərtəkrək, Livanə, Nisf-i Livanə özündə bir­ləş­di­rən Çıl­dır Əyalətini yaradır. (İslam Ansiklopedisi, 1993:300, 8-ci cild).

Prof. Dr Asif Hacılı isə yazır ki, bölgə, Osmanlı dövləti tər­ki­bində əyalətə çevrildikdən sonra Çıldır gölündən Borjoma qə­dər 21 sancaqdan ibarət, 15 şəhəri olan qüdrətli vilayətə çevrilir. Burada güclü qalalar tikilir, məscidlər ucaldılır, mədrəsələr, ki­tab­­xanalar açılır. (Hacılı A., 2014:5).

Osmanlı dönəmində də əyalətin sərhədləri və mərkəzi sabit qal­­­mır. Gah böyüyür, gah da kiçilir. Mərkəz bəzən Axısqaya da­şı­nır.

Müasir inzibati ərazi bölgələri haqqında coğrafiya ki­tab­la­rın­da, xəritələrdə Çıldır əyalətinin adına rast gəlinmir. Türkiyədə Kars ilinə (vilayətinə) bağlı kiçik bir ilçə (rayon) Çıldır adlanır. Gü­neydoğudakı Ağbaba dağı(yüksəkliyi 2040 metr) ilə Qu­zey­ba­tıdakı Kısır dağı (yüksəkliyi 3150 metir) arasındakı Çıldır ili­nin ərazisi 1416 kvadratkilometrə yaxın, əhalisi 40 mini keç­mə­yən bir bölgə Çıldır adlanır. (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985:566, 2-ci cild). Çıldır əyaləti isə daha böyük bir ərazini, yə­ni bugünkü Ermənistan Cümhuriyyətinin ərazisinə yaxın tor­paq­la­rı olan inzibati vahidi əhatə edirmiş.

 Türkiyədə Ardahanla Kars arasında Çıldır gölü var ki, onun da sahəsi 123 kvadratkilometrdir. Çıldır Doğu Anadolunun ən bö­yük şirinsulu gölüdür. Dəniz səviyəsindən 1959 metr yük­sək­lik­dədir. Ən dərin yeri 30 metrdir. Göldən axan Telek çayı Ermə­nistandakı Arpaçaya tökülür. Naxçıvan ərazisində üzərində su an­­barı ti­kil­miş Arpaçaydan onu ayırmaq üçün çox vaxt Nax­çı­van­dan Araza tö­külən çaya Doğu Arpaçay, Ermənistandan Araza tökülən çaya Batı Arpaçay deyirlər.

Göldə Ağcaqala adlı bir ada var. Adını vaxtı ilə burada ti­ki­lən qalanın adından alıb. Bölgədə yaşayanların aynalı ad­lan­dır­dı­ğı sazan-çə­ki (Cyprinus carpio) balığı çox məşhurdur. Gölün üstünü qışda qa­lın buz örtdüyündən üzərində at qoşulmuş xizəklə gəzir, yük da­şıyır, buzda dəliklər açıb balıq ovlayırlar.

2.2. Çıldır əyalətinin Rusiya tərəfindən işğalı

İnzibatı vahid kimi Çıldır əyalətinin adı 200 ildən çoxdur ki, rəs­mən ləğv edilib. Lakin onu insanların yaddaşından silmək müm­kün olmayıb. Necə ki, Göyçə, Borçalı, Zəngəzur, Dərə­lə­yəz, Dərəçiçək, Ağbaba və s. inzibati vahidlər olmasa belə insan­lar göyçəliyəm, borçalıyam, zəngəzurluyam, dərələyəzdiyəm, də­rə­çiçəkliyəm, ağbabalıyam və s. dedikləri kimi, özünü çıldırlı ki­mi təqdim edənlər, çıldırlı olması ilə qürur duyanlar da var.

Çıldırın bir parçası olan Axısqa isə inzibati vahid kimi yox ol­sa da ictimai-siyasi, rəsmi sənədlərdə onun adı hələ də keçir. Çıl­dır və Axısqa inzibatı ərazi vahidlərinin sıradan çıxmasına sə­bəb Rusiyanın Qafqazı işgalı və bölgədə yeritdiyi assimlə si­ya­səti olmuşdur.

Osmanlı Dövləti gücdən düşdükcə bölgədə nəinki söz sa­hib­li­yini, hətta ərazilərini də itirirdi. Rusiya isə Kırımı, Balkanları, Qafqazı işğal etməklə kifayətlənmir, İstanbulu tutaraq Ağ Dənizə çıxmağa can atırdı. 1826-cı ildə yeni islahatlar aparan, nizami ordu yaradan İkinci Mahmud 400 ilə yaxın Osmanlı dövlətində apa­rıcı güc olan yeniçər əsgəri birliklərini ləğv etməyə çalışır. Bu zaman qarşıdurmada minlərlə döyüşçü öldürülür. Bu da öl­kə­nin müdafiə qüdrətinin zəifləməsinə səbəb olur.

1829-cu il savaşında Ərzurumadək irəliləyən Rus Ordusu Axıs­qa, Ardahan, Kars, Çıldır ve Doğu Beyaziti tutur. Edirne an­laş­masıyla (14.09.1829) Ardahan Osmanlıya, Çıldır Rusiyaya qa­lır. Beləliklə İkinci Mahmud dönəmində Osmanlı savaşda ye­ni­lincə Axısqa Ruslara təzminat olarak verilmiş olur.

Tekin Taştemir isə “Ahıskanın Osmanlı devleti zamanında Çıl­dır eyaletinin başkenti ve önemli bir kültür ve ticaret merkezi” olduğunu, 1828-ci il Rus işğalı ərəfəsində şəhərin əhalisinin 50 min nəfəri keçdiyini yazır (Taştemir T., 2005:33-34).

Rusiya işğal etdiyi ərazilərdə mövqeyini möhkəmlətmək üçün müstəmləkəçilərdən narazı olan müsəlmanları ata-baba yurd­­la­rın­dan köçməyə və onların yerinə Osmanlı Dövlətindən gə­ti­rilmiş xristianları yerləşdirməyə başlayar. Bu köçlərin bir qismi iki dövlət arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənirdisə, bir qis­mini də icazəsiz köçlər, Rusiyadan gizli qaçmalar təşkil edirdi.

Rusiyanın Çıldır Əyalətinə işğalçı yürüşü bölgənin türk-is­lam mədəniyyətinə ağır zərbə vurur. Bölgənin sərvəti Peterburqa daşı­nır. Ruslar xristian olmalarına baxmayaraq islam dininə dair ki­tab­lara da tamah salırlar. Rus generalı N. N. Muravyovun rəh­bər­liyi ilə Axısqa mədrəsəsinin kitabxanası müsadirə edilir. Prof. Dr. Asif Hacılı yazır ki, həmin vaxt rus ordusunda tər­cü­mə­çi olan Abbas­qulu ağa Bakıxanov kitabxanada 300-dən çox əsər ol­duğunu yazır. O, bu əsərlərdən daha dəyərlilərini, yəni St. Pe­ter­burqa göndəri­lə­cəklərinin siyahısını tutur. 148 nömrə altında qeyd edilən siyahıdan 153 cild kitab, iki nadir Quranı- Kərimi seçib və onların həm ərəb, həm də rus dillərində 14 səhifəlik təs­vi­rini veribdir. Abbasqulu ağa Bakıxanov qrammatika, ritorika, söz sənəti, riyaziyyat, astrono­mi­ya, fəlsəfə, ilahiyyat, hüquq, əd­liyyə və başqa sahələrə aid bu nadir əsərlərin Rusiyada yara­dıla­caq Asiya Tədris Müəssisəsi üçün çox gərəkli olacağını xüsusi olaraq qeyd edib. (Hacılı A., 2014:6).

Rus əsgər və zabitlərinin qəddarlığını qəbul etməyən əha­li­nin bir qismi Osmanlının daha güvənli bölgələrinə köçüb. Bir çox məscidlər, mədrəsələr məhv edilib, bağlanıb, zəngin kitab­xa­na­lar müsadirə edilib, dindarlar təqib olunub, əhalini xristian­laş­dır­mağa cəhdlər edilib.

Beləcə 1829-cu ildə Çıldır Əyaləti ləğv edilərək bir hissəsi iş­ğalçı Rusiyanın tərkibinə qatılıb, bir hissəsi isə Osmanlı döv­lə­tin­də qalıb. Bu bölgü də bölgəyə dinclik, əminamanlıq gə­tir­mə­yib. Ondan sonrakı yüzildə bölgə dörd dəfə savaş meydanına çevrilib. 1879-cu il fevralın 8-də İstanbulda bağlanmış an­laş­ma­da Qaf­qaz­dan müsəlmanların kütləvi köçü rəsmiləşdirilir. 1879-cu ildən 1881-ci ilədək 82 min nəfər Osmanlı dövlətinin iç böl­gə­lərinə kö­çü­rü­lür. Hökumət bu qədər insanı yerləşdirmək gü­cü­nə malik ol­madığından Kars konsulluğuna Mehmet Asim bəyi gön­dərir. İmam­lar və müftilər də köçün durdurulması yönündə təbliğat apa­rırlar. Bu köçün qarşısını tam almasa da səngitmiş olur.

2.3. Rusiyanın Axısqada türk izini silmək cəhdi

Rusiya əsarətində qalan müsəlmanların çoxu Osmanlının ye­ni­dən bölgəni ələ alacağını, tarixi ədaləti bərpa edəcəyini səbir­siz­lik­lə gözləyirdilər. Bunu Rusiyanın hakim dairələri, dövlət qulluq­çu­ları da yaxşı bilirdilər. Ona görə də Rusiya bölgədə mü­səl­manların sayını azaltmaq, boşalmış ərazilərə erməniləri yer­ləş­dirmək siya­sə­ti yeridirdi. Bölgəyə Osmanlı Dövlətindən ki­tab­lar, qəzet-jurnallar gətirilməsi üzərində ciddi senzor nəzarəti qoymuşdu. Osmanlı Döv­lətinə gedib-gələn, ora ilə hər hansı bir əla­qəsi olan müsəl­manlar gizli izlənilirdi. Rusiya həm də yerli xalq­lardan böyük casus şəbəkəsi yaratmışdı. Casuslar nəinki Rusiya ərazisində, hətta Osmanlı Dövlətinin sərhəd bölgələrində də ciddi iş aparırdılar.

Lakin onların bölgədə möhkəmlənmək cəhdi boşa çıxırdı. Rus orduları Ərzurumadək hücum edib Doğu Anadolunun bir qis­mini işğal etsə də insanların qəlbinə yol tapıb bölgədə möh­kəm­lənə bilmirdi. Uzun müddət Kars və çevrəsi Rusiya işğalı altın­da qalsa da orada yaşayan Aşıq Şenliyə Rusiyanı təriflətmək müm­kün olmamışdı. O, qalib Rusiyanı deyil savaşda məğlub ol­muş Osmanlı dövlətini belə tərənnüm etmişdi:

Qurşannıq qılıcı, geyinnik donu,

Qovğa buludları sarır hər yanı.

Doğdu qoç iyidin şan almaq günü,

Can sağ ikən yurd vermərik düşmana!

Əsgər olan bölük-bölük bölünür,

Sandınızmı Kars qalası alınır,

Boz atlar üstündə qılınc çalınır,

Can sağ ikən yurd vermərik düşmana.

Hələ Alosmanın görməmiş zorun,

Din qeyrəti olan tədarük görün,

At təpin, baş kəsin, kazağı qırın,

Can sağ ikən yurd vermərik düşmana.

Şenlik, nə durursan atlara minin,

Sıyra qılınc düşman üstünə dönün,

Artacaqdır şanı bu Alosmanın,

Can sağ ikən yurd vermərik düşmana.

                     (Qarapapaq Ş., 2004:47-48).

Rusiya işğal etdiyi bölgədə möhkəmlənə bilmədiyini görərək bu­raya Osmanlıdan erməniləri, urumluları, Rusiyanın daxili əya­lət­lərindən malakanları və b. xristian xalqları köçürürdü. Bu da bir nəticə vermədikdə bölgədəki türkləri və müsəlmanları sürgün etməyi planlamışdı. Çar dövründə bu plan tədricən və müxtəlif bəhanələrlə həyata keçirilirdi.

2.4. Axısqa Sovet dövründə

Köçlər bölgədə türklərin sayını azaltsa da 1921-ci ilədək on­lar aparıcı xalq və söz sahibi olurlar. Belə ki, Ömər Faiq Ne­man­za­dənin başçılığı ilə 1918-ci ilin oktyabrın 29-da Axısqa Hö­ku­məti Müvəffəqitisi adlı bir hökumət qurduqlarını elan edirlər.

Kars İslam Şurasının dəvətilə 1918-ci ilin noyabrın 30-da Or­­dubad, Naxçıvan, Qəmərli, Sürməli (İğdir), Sərdərabad, do­ğu Şürügel, Axısqa və Axarkələkdən gəlmiş 60 nəfər nü­mayəndə (ikin­ci gün onlara başqa bölgələrdən gəlmiş 10 nəfər də qatılır) Ba­tumdan Ordubada və Ağrı dağından Azqurq qə­dər bir ərazidə dövlət qurmağı qərara alırlar. Həmin ərazidə qu­rulmuş Cənubi Qərbi Qafqaz Höküməti Müvəqqəti Mil­li­yə­sinin ömrü o qədər də uzun olmur. 1919-cu ilin aprelin 13-də İngilislər Karsda hiylə ilə Cə­nubi Qərbi Qafqaz Hökümətinin rəhbərlərini həbs edərək Mal­ta adasına göndərir və hökuməti də ləğv edir. (Cenub-i Garbi Kafkas Hükumeti, 1989:69)

Xarici güclərin təzyiqinə baxmayaraq Axısqa türkləri öz haq­ları uğrunda mübarizəni davam etdirirlər. Sərvər bəyin baş­çı­lı­ğı ilə Güney Qafqaz Əhalisinin Haqlarını Qoruma Mər­kəzi (Axısqa-Axarkələk Müsəlmanları Milli Şurasını) yaranır. Lakin bu qurumun da ömrü çox uzun olmur. Nisbi sakitlik 1921-ci ilin martınadək davam edir. Gürcüstanı işğal edən bolşeviklər martın 9-da Axısqanı da tuturlar.

1921-ci ilin martın 16-da bağlanmış Moskva müqaviləsi ilə Axısqa və Axarkələk bölgələri Gürcüstan SSR-in tərkibinə qa­tı­lır. Bundan sonra da sinfi mübarizə və kollektivləşmə adı altında əha­linin sıxışdırılması, təqibi, həbsi və sürgünlər baş­layır. Beləcə böl­gədə türk əhalisinin sayı gündən-günə azalır. 1926-cı ilin si­ya­hı­yaal­masında bölgədə 138 min nəfərə yaxın türk qaldığı qeyd edilir.

Sovetlər dövründə isə sürgün kütləviləşdi. 1921-1923-cü il­lər­də bölgədən türkləri, müsəlmanları Sovet hökumətinə mü­qa­vi­mət göstərməkdə təqsirləndirərək sürgün etməyə başladılar. Son­rakı illərdə onları dini təbliğatda suçlayıb sürgün etdilər. 1929-cu ildən sonra isə ailəliklə sürgün olunanların sayı daha da artdı. Bu də­fə insanları kollektiv təsərrüfata üzv yazılmadıqlarına və ya kol­­xozların yaradılmasına əngəl olmaqda suçlayıb sürgün etdilər.

Hökumətin gizli sənədlərindən aydın olur ki, bölgədən türk­lə­rin sürgün edilməsi üçün müxtəlif bəhanələr uydurulmasına yu­xa­rıdan göstəriş verilmişdir. 1936-1937-ci il repressiyaları Axıs­qa ziyalılarına da ağır zərbə vurdu. Yüzlərlə ziyalı güllələndi, həbs edildi, sürgünə göndərildi.

Bölgədən türklərin və müsəlmanların kütləvi sürgünü 1944-cü ilin noyabrın 13-14-də başa çatdı. Axısqa bölgəsindəki mü­səl­man­ların hamısı qəflətən Türküstana sürgün edildi. Baxmaya­raq ki, burada yaşayan türklər İkinci Dünya Savaşına qatılmış Sovet ordusuna 40 min əsgər və zabit yola salmışdı. (Ahıska türkləri, 1995). Hər an Sovetlərin basqını qorxusu altında olan Türkiyə Cüm­huriyyəti sürgünü durdurmağa cəsarət etməməsi bir yana, milli düşüncəli insanlara qarşı təqib və təzyiqləri artırdı. Xüsusən də ölkənin Doğusundakı müsəlmanların Qafqazda yaşayan soy­daş­ları, əqrəbaları ilə əlaqə saxlamalarını, tarixi yaddaşı yaşat­ma­la­­rını əngəlləməyə çalışdı. Beləcə uzun illər Doğu bölgəsinin ta­ri­xi dərindən öyrənilməmiş, təbliğ edilməmiş, folkloru, etnoq­ra­fi­yası toplanmamış qaldı. Eyni proses Sovetlər Birliyində də davam edirdi. Sovetlər Birliyində yaxşı bilirdilər ki, bölgədən folklor, etnoqrafiya materialları toplanarsa, tarixi öyrənib təbliğ edi­­lərsə əhali Türkiyəyə tərəf meyillənər.

1957-ci ildə sürgünə göndərilmiş xalqların bir çoxuna vətənə dön­mə­lərinə icazə verildi. Lakin bu qanun Kırım və Axısqa türk­lə­rinə şamil edilmədi.

Sovetlər Birliyinin iqtisadiyyatı çökdükcə, ölkə zəiflədikcə ida­rəetmədə də pozuntular yarandı. Bu da istər Türkiyədə, istərsə Qaf­qazda araşdırıcıların fəallaşmasına səbəb oldu. Bölgədən folk­lor və etnoqrafiya materialları toplamağa, tarixi haqqında araş­­dırmalar aparıb nəşr etdirməyə imkan yarandı. Beləcə İrfani, Qul Qarani, Xəstə Hasan, Şenlik, Sefili kimi ustad sənətkarların haq­qında dövrü mətbuatda məqalələr nəşr olundu və şeirləri toplandı.

2.6. Axısqalıların vətənə dönmək uğrunda mübarizəsi

Həbslərə, təqib və təzyiqlərə baxmayaraq minlərlə axısqalı vətənə dönmək uğrunda onilliklər boyu hökumət orqanlarına qarşı mübarizə apardılar. Tək-tək cəzalandırmalarla axısqalıların iradəsini qıra bilmədiklərini görən Sovet xüsusi xidmət orqanları 1989-cu ilin yayında Fərqanədə özbəklərin əlilə kütləvi qırğın təşkil etdilər. Yüzlərlə axısqalı öldü və yaralandı, minlərlə insan isə bölgəni tərk etmək, qaçqına çevrilmək zorunda qaldı. 

1989-cü ildə, yəni Sovetlərin çökməsi ərəfəsində Axısqa türk­­­lərinə də vətənə dönmək üçün izin verildi. Lakin bu qa­nun­da sür­gündən dönənlərin yerləşdirilməsi, onlara kompen­sasiya ve­ril­məsi, işlə, mənzillə təmin edilməsi haqqında heç bir maddə ol­ma­dı. (Kukulov T., 1999). Beləcə qanun kağız üzə­rin­də qal­dı. Beynəlxalq təşkilatlar da işə qarışma­larına baxmayaraq Axıs­qa türkləri hələ də elliklə vətənlərinə dönə bilməmişlər.

Tbilisinin güneyin­də yerləşən, doğudan indiki Ermənistan Res­pubilikası, batı­dan Acariya Muxtar Respublikası, güneydən Tür­kiyə Cümhu­riy­yəti ilə sərhəd olan 6,5 min kvadratkilometrlik böl­gə qə­dim­lərdə Mesxetiya, Cavaxetiya da adlandırılıb. Gür­cüs­tan 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra bölgədə Mesxe­tiya-Cavaxetiya quberniyası yaradıb. (Taşdemir T., 2005:17).

Lakin min bir əngəlləri aşaraq bölgədə yerləşən axısqalıları barmaqla saymaq olur.

3. Çıldır-Axısqa aşıqları mənəvi körpü rolunda

Çıldır əyaləti Anadolunu Qafqaz və Güney Azərbaycanla bağ­layan karvan yollarının üzərində yerləşdiyindən mədəni əla­qə­lərdə də bir körpü rolunu oynamışdı. Burada doğulub, boya- ba­şa çatan aşıqlar məclislərdə Yunis İmrənin də, Qaracaoğlanın da, Əmrahın da, Kərəmin də, Qurbaninin də, Duxarxanlı Abbasın da, Xəsdə Qasımın da, Tahir Mirzənin də, Vanlı Gök­çəyin (Ku-çek) də və b. onlarla aşığımızın şeirlərini, Türk dünyasının on­­lar-la qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanını eyni şövqlə çalıb oxu­­muş-lar. Həm də Qafqaz, İran aşıqlarının şeirlərini Ana­do­lu­ya, Ana-dolu və Balkan aşıqlarının əsərlərini də İrana və Qafqaza ötür­müşlər. Onların fəaliyyəti yalnız türk mədəniyyətinin inki­şa­fı­na deyil, fərqli dillərdə danışan, türk mədəniyyəti dairəsində olan ermənilərə, gürcülərə, kürdlərə, ləzgilərə, avarlara, tatlara və b. xalqlara da güclü təsir etmişdir.

Təsəvvüflə sıx bağlı olan aşıqlar, mətbuatın, radio və te­levi­zi­yanın olmadığı bir çağda kənd-kənd gəzib, məclis aparmaqla, çalıb-oxumaqla, dastan danışmaqla yanaşı kifayətlənməmiş, həm də bir bölgənin xəbərlərini başqa bölgəyə daşımışlar.

Çıldır-Axısqada elə bir aşıq məktəbi yaranmışdır ki, inzibati əra­­zi vahidlər dəyişsə də, dövlətlər arasında dəmir pərdələr çə­kil­sə də onu yox etmək mümkün olmamışdı. Aşıqlar arasındakı usta-şa­gird münasibətləri, ənənənin qırılmaması mədəniyyətimizi ya­­şat­mış və toplumun malı etmişdir. Xəstə Hasan özündən əvvəl ya­­şa­mış və çağdaşı olmuş ustad aşıqları “Yüzdə bir” rədifli di­va­ni­­sin­dən belə xatırlayır:

Аb-i çеşmə göllәrindә sonа dа bir, qаz dа bir.

Sü­­sәn, sünbül, mor mәnәvşә, bülbül ötәr yаzdа bir.

Vаqif dәrtdәn xәbәrdаrdı, Gövhәrin qiymәti yox.

Qul Qаrаnı, Qаrа Zülаl, Аşıq Ömәr sözdә bir.

Qurbаnı hаqq аşığıdır – dаimа xаmnаn sökәr,

Dәstinә аlıb qәlәmi, xәtdinә bir xәt çәkәr.

Çöllü İsmаyıl bаş tаcı, cаnnаn qәsәvvәt tökәr.

Kәrәm ki, yаndı аtаşа, od dа birdi, köz dә bir.

Mollа Xәlis dәlаlәtdә içdi еşqin bаdаsın.

Küfdаdiyа pay vеrildi onnаn dа ziyаdаsın.

İrfаni dәryа-ümmаndı, kеçmәk olmаz аdаsın.

Аşıq Sеyfi, Ustа Polаt, Dәli Tаmu sаzdа bir.

                                                    (Şamil Ə., 2013:153)

Şeirdə adları çəkilən Gövhәr, Qul Qаrаnı, İrfаni, Küfdаdi, Qа­rа Zülаl, Аşıq Ömәr, Çöllü İsmаyıl, Аşıq Sеyfi, Ustа Polаt, Dә­li Tаmu, Mollа Xәlis Çıldır bölgəsinin ustad aşıqları olub. On­ların şeir qoşanları haqqında bilgimiz az da olsa var.

Gələcəkdə onların şeirlərindən bir toplu nəşr etdirməyi nə­zər­də tutduğumuzdan burada əlavə bilgi verməyə ehtiyac duy­mu­­ruq.

M. Fahrettin Kırzıoğlu 1936-37-ci illərdə Karsda “Özəl idarə təh­sil müfəttişi” işləyərkən 76 kəndi bir neçə dəfə gəzdiyini, für­sət tap­dıqda aşıq şeirlərini və folklor nümunələrini topladığını ya­zır. Araş­­dırıcı topladığı nümunələrin bir qismini 30 il sonra, yəni 1966-cı ildə “Türk kültürü” dergisinin sentyabr (sayı 47) sa­yında nəşr etdirib. O, şeirlərində nümunələr verdiyi çıldırlı aşıq­la­rın ad­la­­rını belə sadalayır : “Ahılkelekli Hasta Hasan, Ko­nul­yanlı (Al­tun­­kale) Çerkezoğlu, Ahıskalı Çirkini, Gülalı Xoca, Ahıl­kelekli Taştemir, Ahıskalı Emrah (İşığı), Üzeyri Usta (Fa­ki­ri), Ahıskalı Korhan, Ahıskalı Pir Mehdi, Hırtızlı Sevdayı, Hırtızlı Nihani, Ahıskalı Şehri, Azqurlu İsmail” (Kırzıoğlu M.F., 1966 ).

Bu ozanların günümüzə kimi gəlib çatan şeirlərinə da­ya­na­raq onların ömür yolları, yaradıcılıqları haqqında söz demək olur. La­­kin bəstəkar aşıqlar, gözəl səsli aşıqlar, məclislər yola verən akt­­yor, rejissor aşıqlar haqqında isə heç nə deyə bilmirik. Çünkü əli­­mizdə heç bir bilgi yoxdur.

Qazaxıstana sürgün olunmuş Axısqalı bir ailədə doğulmuş gənc araşdırıcı İlham Katib “Aşuxlux sənəti” məqaləsində böl­gə­də yaşayan axısqalılardan Aşıq Şenlik, Aşıq Sümmanı, Aşıq Ab­bas, Aşıq Quleli (Qoçoğlu), Aşıq Şeydalı, Aşıq Sefili, Aşıq Cev­ri, Aşıq Emrah və b. haqqında xeyli material toplamaqla ya­na­şı, aşıqların çaldıqları 70 havanın da adını qeydə alıb. Bu ha­va­la­rın əksəriyyəti eyni adla bu gün də Azərbaycan aşıqları tə­rə­fin­dən ifa olunur. (Katib, 2007:325).

Yazılı qaynaqlara və aşıqların ustadlarından eşitdiklərinə da­ya­nan araşdırıcılar bölgədə Suxaralı Şenlik, Narmanlı Sümmanı, Po­­soflu Faqiri, Hanaklı Mezlumi, Artvinli Şamili, Yusifelili Keç­fi, Ardanuçlu Efkari, Şavşatlı Recai və b. haqqında son illərdə xey­li araşdırmalar aparmışlar.

Bölgə aşıq mühitinin gözəl bilicisi, rəhmətlik Valeh Hacılar da araşdırmalarında tez-tez 18-20 yüzillərdə Axısqa bölgəsində ya­­şamış aşıqlardan Xəstə Hasanın, Qul Qaranının, Usta Poladın, Molla Xəlisin, Şeydayinin, Feydayinin, Lebisli Aşıq Nurunun, onun oğlu, Aşıq Şenliyin şagirdi olmuş Aşıq Balakişinin, Lebisli Aşıq Orucun, Aşıq Əhmədin, Aşıq Balabəyin, Aşıq Məftunun, Xır­tızlı Aşıq Həmzənin və b. adlarını çəkib, onların şeirlərindən nümünələr vermişdir (Hacılar V., 2005).

Aşıq yaradıcılığı haqqında dəyərli araşdırmaların müəllifi, aşıq şeirləri və dastanlardan ibarət 20-dən çox kitab nəşr et­dir­miş, Si­vasdakı Cümhuriyyət Unversitetinin müəllimi, Doç. Dr. Do­­ğan Ka­ya Aşıq Şenlikdən söz açarkən onun şagirdləri haqqında belə ya­zır : “Aşık geleneğinin çok güclü temsilçisi olan Şen­liyin çırak­ları (şagirdləri) da Karsın yetiştirdiği güclü aşık­­­lar­dan­­dır. Oğlu Aşık Kasım, köylüsü Aşık Mehmet, Aşık Sü­ley­man, Aşık Asker, Aşık İbrahim, Çıldırın Cala köyündən Aşık Hü­seyin, Çıldırın Bek­teşin köyündən Aşık İbrahimim oğlu Ka­sım, Arpaçayın Keçit kö­yün­dən Aşık Mansur, Arpaçayın Sosih kö­­yündən Aşık Mehmet, Aşık Merdan, Aşık Mirza, Çadıralı kö­yün­dən Aşıq Mevlüt, Muzu­lu Aşık Latif, Selimin Bezirgankeçit kö­yündən Aşık Ömər, Revanlı Bala Mehmet, ...Gümrülü Aşık Ah­met gibi aşıklar Şenlik kolu­nun önəmli simalarıdır”. (Doğan K., 2009:3, Doğan K., 2012:10)

İstər keçmişdə, istər günümüzdə Çıldır bölgəsində yetişmiş, o mühitin təsirilə böyümüş aşıqlar Qul Qarani, İrfani, Xəstə Ha­san, Şenlik ənənəsini ləyaqətlə və sevə-sevə davam etdirirlər.

Bu günün özündə Türkiyədə yaşayan aşıqların çoxu ya keç­miş Çıldır əyalətində doğulanlar, ya da ata-babaları oradan olan­lar­dır. Onların sayı çox olduğundan adını çəkməyə ehtiyac duy­ma­dıq.

4. İrfani havası

Sözə, yazıya nisbətən musiqi üzərində senzor qoymaq çə­tin­dir. Ona görə də Sovet dönəmində İrfaninin şeirlərinin toplanıb, nəşr edilməsi əngəllənsə də, haqqında bir məqalə yazılmasa da, İrfani-Ruhani saz havası aşıq məclislərində, toylarda, şənliklərdə ən çox ifa edilən musiqi olmuşdur. Televiziya və radioda aşıqlar tez-tez İrfani-Ruhani havası çalmışdılar. Hətta Moskvaya və xa­ri­ci öl­kələrə festivallara gedən Şərurun yallı ansamblının İrfani mu­siqisinin sədaları altında yallı getməsinə əngəl olmamışdılar. Bu festivalların təşkilatçıları, hətta musiqini ifa edənlər İrfani ha­va­sının müəllifi haqqında dolğun, dürüst bilgi sahibi ol­ma­mış­dı­lar.

 Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Prof. Dr. Nailə Rəhimbəyli saz havasının müəllifi və onun ömür yolu haqqında bir kəlimə belə söz açmadan “Ruhani” saz havasının təhlilinə ge­niş bir məqalə həsr etmişdir. O, yazır: “Ruhanı” klassik aşıq ha­va­­larından olub, lad-intonasiya və harmonik dil xüsusiyyətlərinə görə aşıq yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu hava qoş­ma poetik şeir növü əsasında oxunur. . .

"Ruhanı", "Rast" ladı əsasındadır. Havacat "Rast" ladı əsa­sın­­da olsa da, onun melodik quruluşu "Mahur-Hindi" muğamının lad-intonasiyaları əsasında yaradılmışdır…

Bu hava aşıq yaradıcılığında o qədər dərin iz salmışdır ki, onun adı qeyd etdiyimiz kimi, aşıq musiqisinin kök sisteminə də da­xil edilmişdir. Bu onu göstərir ki, həmin havacat klassik aşıq havaları arasında böyük önəm daşıyan və xüsusi əhəmiyyəti olan ha­valardan biridir. Eyni zamanda kök sisteminin kvinta-sekta in­ter­val­larının münasibətindən yaranan harmonik səslənmə ha­va­nın melodik xüsusiyyətlərində özünü daha parlaq şəkildə gös­tə­rir.

"Ruhanı"nın melodik dilinin nəzəri təhlili ilk növbədə onun me­­lodik dilinin zənginliklərini, dilin formayaradıcı amillərini, bədii ifadə xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmış olur” (Rəhimbəyli N., 2009, 1(30).

“İrfanı” saz havasının geniş musiqi təhlilini verən Prof. Dr. Nailə Rəhimbəyli sonda aşağıdakı nəticəyə gəlir: "Ruhanı" ha­va­sı­nın musiqişünaslıq təhlili göstərdi ki, bu hava klassik aşıq ya­ra­dı­cı­lığının bütün spesifik xüsusiyyətlərini, məsələn: ritmik, me­lodik, lad-intonasiya və forma rəngarəngliklərini özündə hifz et­mişdir. Bu hava özünün kvint-sekst harmonik dil xüsusiyyətinə məx­sus intonasiya çeşidlərini bu kök üstündə ifa edilən digər aşıq havalarına da təbdil etmişdir (Rəhimbəyli N., 2009, 1(30).

Sənətşünas Tariyel Məmmədov yazır ki, ənənəvi aşıq hava­la­­rının yaşadılması mətnlərin yığılıb toplanması ilə bağlı deyil: şi­­fa­hi yaşayan və ötürülən havaların sayı az-çox sabit olub, kol­lek­­­tiv yad­daşın imkanları ilə məhdudlaşır. (Məmmədov T., http: //www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=4). Araşdırıcının “kol­lektiv yaddaşın imkanları ilə məhdudlaşan” və “az-çox sa­bit” saydığı saz havaları zaman-zaman çilalanmış, tək­mil­ləş­miş­dir. Bunu “İrfani” havasının timsalında da aydın görmək olar.

Belə ki, 1960-cı illərdən ustad sənətkarlar saz havalarını ci­la­lamağa, ritmikləşdirməyə daha çox təşəbbüs göstərmişlər. Əda­lət Nəsibov bu prosesin öndəgedənlərindən olmuşdur. Bizim bu düşün­cə­lərimizi professor İlqar İmamverdiyev aşağıdakı kimi əsas­lan­dı­rır: “Aşıq İslam Yusifovun sazda çaldığı “Ruhani” aşıq ha­vası ilə Aşıq Ədalət Nəsibovun sazda ifa etdiyi “Ruhani” temp, sürət baxı­mından eyni havanın müxtəlif variantlarıdır. Aşıq İslam bu havanı ağır, salğarlı, ləngərli, andante tempində ifa et­diyi halda, Aşıq Əda­lət Nəsibov eyni havanı özünün əhval-ru­hiyyəsinə ovqatına müna­sib orta bir sürətlə, moderato tem­pin­də çalmışdır” (İmamverdiyev İ., 2004:56).

Aşıq musiqisinin araşdırıcısı Tariyel Məmmədov yazır ki, “Azərbaycan aşıqları ən qədim xalq-professional musiqi ənə­nələ­ri­nin öncül daşıyıcılarından sayılırlar...Çalğıçıların çoxu daxili tər­tib tarazlığını saxlamaq şərti ilə, havanı ustalıqla ge­nişləndirib-qısalda bilirlər. Bəziləri ifanın gedişindən, şəraitdən və dinləyici zövqündən asılı olaraq daxili nisbəti dəyişir, is­tə­nilən məqamları vurğulayır, yəni daha aydın nəzərə çarpdırırlar və i. a. Bütün bun­lar yaxşı təlim və sonrakı daim yetkinləşmədən irəli gələn ge­niş təcrübə, bilik və bacarıq sayəsində əldə olunur” (Məmmədov T., http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=5).

 Aşıqlarımızın bilik və bacarığı sayəsində “İrfani” saz ha­va­sı az qala iki havaya-“Köhnə İrfani” və “Yeni İrfani”yə çevrildi. “Köhnə İrfani” ağır, ləngərlidirsə, “Yeni İrfani” olduqca ritmik və oynaqdır.

Tariyel Məmmədov bu cür çevrilmələri, dəyişikliyi belə izah edir: “Yeniliklər ənənəvi mətnin şəklidəyişməsi, ən başlıcası, bu­nun mədəni inkişafın yeni-yeni mərhələlərinə qoşulması ilə başa gə­lib. Hər bir hava ənənə baxımından tam əsaslanmış olsa da, ifa­çının özünün şərhi ilə, özünün duyduğu və yozduğu şəkildə ifa olu­nur. Ha­vacatın mətni həyat şəraiti; ifaçı aşığın sənətkarlıq səviyyəsi; ifa­nın məkanı və baş verdiyi şərait; nəhayət, yerli ənə­nə­lərdən ası­lıdır. Minlərlə ağızdan-ağıza, ifaçıdan-ifaçıya keçən aşıq havala­rının say­sız şəklidəyişmələri olur və olmalıdır. (Məmmədov T., http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine. asp?id=39&page=5).

“İrfani” aşıq havasından başqa “Urfani” adlı yallımızın ol­ma­sı, onları dəfələrlə dinləməm məndə belə bir qənaət ya­rat­mış­dır ki, hər iki hava eyni kökdəndir. Musiqi savadım və duyumum olma­dığına görə qəti bir fikir söyləyə bilmirdim. Tanıdığım mu­siqi­şünaslardan dəfələrlə bu işdə mənə yardımçı olmalarını xahiş et­səm də işləri çox olduğundan mövzunu araşdırmağa gi­riş­mir­di­lər.

Türkiyənin Qazi Antep şəhərindəki universitetin professoru, aşıq musiqisi sahəsində dəyərli araşdırmalar müəllifi Prof. Dr. İlqar İmamverdiyevdən 2016-cı il aprelin 3-də aşağıdakı emaili aldım: “Əli müəllim "Ürfani" ilə bağlı nota yazdığım qədim va­riantı "Saz havaları antologiyası" kitabımda vermişəm. Sizə gön­də­rirəm. Doğru deyirsiniz bu hava 1937-ci illərdə ağır-ağır çalı­nırdı. (Aşıq Sadıq Sultanov, Aşıq İslam Yusifov) Sonradan Aşıq Ədalət Nəsibov başda olmaqla musiqinin tempini artırdı. Gənc ifaçılar da bu tərzdə çalmağa başladılar. Qədim ta­ma­şa­çı­la­ra bu ha­vanı iti sürətlə çaldıqda qəbul etmirdilər. Bizə iradını bil­dirir­dilər. 1985-ci ildə Şair Mustafa İsgəndərzadə ilə birgə Şəmistan Əsgərovu ziyarətə getmişdik. İlk dəfə gördüyüm bu insanın ixti­yar vaxtında sazda qədim "Ürfani"ni çalanda mənə dedi: "Ay oğul, çox sağ ol. Rəhmətlik atam Kərbəlayi Əsgər kişi gö­­zümün önünə gəldi. Bu havanı ağır-ağır və sındıra-sındıra oy­na­­­yaraq dəs­malı yerdən dişi ilə tutub qaldırdığını indi də xa­tır­layıram."

Qazax bölgəsinin zurnaçılarının bu saz havasını rəqs kimi ifa etdiklərini 1982-ci ildə müşahidə etmişəm. Bununla da anlaşılır ki Ürfani klassik saz havası olmaqla həm də rəqs havası kimi ifa olun­muşdur. “Ürfani” havasını Azərbaycan və Borçalı aşıqları 2 variantda kökləyirlər. Azərbaycanda 1-ci qrup tellər I oktavanın Do, 2-ci qrup tellərdən biri I oktavanın Mi bemol və kiçik ok­ta­va­nın Mi bemol səsinə kökləyirlər. 3-cü qrup tellər isə kiçik ok­ta­vanın Si bemol səsinə nizamlayırlar. Borçalı aşıq məktəbinin us­tadlarında I və III qrup tellər eyni ilə Azərbaycan aşıqları ki­mi­dir. Sadəcə fərq orta qrup tellərdə bir səsin dəyişik olması ilə fərq­lənir. Borçalı aşıqları 2-ci qrup tellərin ikisini I oktavanın Mi bemol, birini isə kiçik oktavanın Lya bemol səsinə kökləyib ifa etdikləri üçün sazın səsində fərqli bir ahəng əmələ gəlir”.

Kitaba ön söz yazarkən yenidən bu mövzuya qayıtdım. 1980-ci illərdən tanıdığım, öncələr də saz havaları mövzusunda mə­­nə yar­dımçı olmuş, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İn­cə­sə­­nət Uni­versitetinin “Musiqişünaslıq” kafedrasının müdiri, əmək­­dar in­cə­sənət xadimi, professor Kamilə xanım Da­daş­za­də­dən xahiş etdim ki, “İrfani” havalarını müqayisə etsin. Çox sağ olsun ki, özü­nün vaxtı olmadığından bu işi gənc araşdırıcı Afiz (Hafiz) Kə­ri­mova həvalə etdi. Afiz (Hafiz) Kərimovla xeyli söhbət etdik. Ona məndə olan “İrfani” havalarının not yazılarını və eşitdiyim ha­vaların hansı aşıqlar tərəfindən ifa edildiyini söylədim.

Afiz (Hafiz) Kərimov bir neçə aşığın ifasındakı “İrfani” ha­va­larını və “Urfani” yallısının musiqisini müqayisə edərək geniş bir məruzə hazırladı. “Tasavvufta Musiqi: Urfanî Havaları Haqqında Bazı Araştırmalar” adlandırdığı məruzəsnini T.C. Baş­ba­kanlık Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Baş­kan­lı­ğının desteğinde; Hacı Bektaş Velî Kültür Derneği Başkanlığı ile Ukrayna-Gürcistan Beynelhalk Üniversitesinin birlikte 30-31 Mayıs 2016 tarihlerinde düzenlediği Türkiye Gürcistan Bektaşî Kültürü ve Ozanlar Sempozyumu”nda oxudu.

Afiz (Hafiz) Kərimov araşdırmasında “İrfani” havasının İl­qar İmamverdiyevin (nota köçürən İlqar İmamverdiyev), Ka­man­dar Əfəndiyevin (nota köçürən Nazim Bağırov), Hüseyn Sa­rac­lının (nota köçürən Tariyel Məmmədov), İsgəndər Ağbabalının (no­ta köçürən Afiz (Hafiz) Kərimov) və “Tütək səsi” filmindəki (no­ta köçürən Afiz (Hafiz) Kərimov), eləcə də Əkrəm Məm­mədli və Kənan Məmmədlinin köçürdüyü “Urfani” yallı­sı­nın mu­siqilərini müqayisəli təhlil edir. (Kərimov A., 2016)

Aşıqların ifasındakı “İrfani” havası haqqında yazır: “Ürfani” ha­vasının əlimizdə olan bir neçə not variantını müqayisə etdikdə va­riantlar arasında müəyyən ortaq və fərqli xüsusiyyətlərin ol­du­ğu­nu görürük. Aşıq havalarında çox tez-tez baş verən hallardan biri met­rik dəyişkənlikdir və bu mənada “Ürfani” havası da is­tis­na­lıq təşkil etmir. Lakin bu hava melodik quruluşuna görə əsas eti­barilə 2/4 ölçüsü üzərində qurulub marşvari xarakter daşıyır. Bu xüsusiyyət əlimizdə olan bütün not nümunələrinə şamildir. Mü­­hüm ortaq cə­hətlərdən biri də havanın intonasiya-məqam əsası ilə bağlıdır. Sazın “Orta pərdə kökü”ndə ifa olunan “Ür­fani” havasının məqam əsası təbii ki, bütün variantlar üçün xa­rak­terikdir” (Kərimov A., 2016).

“İrfani” saz havasının oxşar cəhətlərini təhlil etdikdən sonra fərqliliklərinə münasibət bildirərkən araşdırıcı yazır: “variantlar ara­sında müəyyən özəlliklər də müşahidə edilməkdədir. Məsələn, fərqli cəhətlərdən biri variantların ayrı-ayrı tonallıqda ifa edil­mə­si­dir. Əgər sazın I qrup alt simləri İ. İmamverdiyevin nota kö­çür­dü­yü ifada və “Tütək səsi” filmindəki “Ürfani” havasında birinci ok­­ta­vanın “do” səsinə uyğun gəlirsə, Kamandar Əfəndiyevin və Hüseyn Saraclının ifa etdiyi “Ürfani”də kiçik oktavanın “si”, İs­gən­­dər Ağbabalının ifa etdiyi “Ürfani”də isə kiçik oktavanın “lya” səsinə uyğun gəlir. Hər bir ifaçı I qrup alt simləri öz zöv­qünə və səs imkanlarına görə nizamladığından əslində bu və ya di­gər ha­va­nın müxtəlif tonallıqda ifa edilməsi aşıq musiqisi üçün təbii haldır. Bununla belə, ayrı-ayrı aşıq tərəfindən müxtəlif yük­sək­likdə ifa olunan məsələn “Ürfani” havasının səslənmə eti­ba­rilə kifayət qə­dər fərqli variantları ortaya çıxır. (Kərimov A., 2016)

Saz musiqisi araşdırıcılarının qənaəti budur ki, sadə üslubda ger­­çəkləşən “İrfani” havası Ədalət Nəsibovun ifasında tamamilə mü­rək­kəbləşmişdir. Ədalət Nəsibov ... müasir çalğı tex­nika­sın­dan istifadə edərək ikinci və üçüncü barmağı bütün simlərə eyni vaxt­da toxundurmaqla melodiyada kiçik fasilələr yaratmışdır. Saz­da məxsusi səslənmə verən bu ifa üsulunun müasir dövrdə daha ifrat formalarına rast gəlinir.(Kərimov A., 2016).

Afiz (Hafiz) Kərimov saz havasindakı dəyişiklikdən aşa­ğı­da­kı qənaətə gəlir: “Müşahidələrimiz onu deməyə əsas verir ki,  ritmik fiquru ilə birləşib musiqi motivi əmələ gətirən me­lo­fi­qur qədim üslubda çərək notla (), nisbətən yeni üslubda punktir səciyyəli ritmlə (), daha sonralar isə ən müxtəlif şəkil­lərdə (, , ) təzahür et­miş­dir”. (Kərimov A., 2016).

Saz havası “İrfani” ilə “Urfani” yallısının musiqisini qar­şı­laş­dı­ran Afiz(Hafiz) Kərimov aşağıdakı qənaətə gəlir: “Yallının 2/4 öl­çüsü üzərində qurulan I hissəsinin birinci variantı ilə “Ürfani” ha­vası (araşdırıcı saz havasını nəzərdə tutur—Ə.Ş.) ara­sında musiqi-sintaksisi səviyyəsində də olsa cüzi oxşarlıqlar hiss olu­nur. Lakin I hissənin ikinci variantında isə “Ürfani” havası ilə uy­ğun­luq daha çox nəzərə çarpır... Ümumiyyətlə, I hissənin ikin­ci va­rian­tını 1 ton aşağı transponizə etməklə “Ürfani” havası ça­lı­nan pərdələrdə yallı­nı ifa etdikdə sözü gedən havanın into­na­siyaları açıq şəkildə özünü büruzə verir. “Urfanı” yallısının II hissəsi 6/8 ölçüsünə əsaslanıb tamamilə fərqli bir istiqamətdə in­kişaf etmişdir ki, bu, yallı tipinə xas olan əlamətlərdən biridir. II hissənin heç bir variantında “Ürfani” havası ilə hər hansı bir uyğunluq görmürük. Beləliklə, I hissənin birinci variantında sözü gedən hava ilə kiçik işar­tılar sə­viyyəsində mövcud olan ox­şar­lıq­lar, ikinci variantda ciddi uyğun­luqlara gətirib çıxardır. Yallının II hissəsində isə yeni möv­zuların işlənməsi ilə musiqi tam fərqli axarda inkişaf edir. Hər hal­da, bizim müşahidə edə bildiyimiz və bilmədiyimiz uy­ğun­luq­lar bu nümu­nələrin ortaq mənşəyindən xəbər verir. (Kərimov A., 2016).

Musiqiçilərin araşdırmaları onu göstərir ki, “İrfani” saz ha­va­sını formalaşdıran sıradan bir aşıq deyil, yüksək musiqi du­yu­mu və bəstəkarlıq qabiliyyəti olan ustad sənətkardır. Belə bir us­tad yal­nız bir hava yaratmaqla kifayətlənməzdi. Təəssüf ki, onun ya­ratmış olduğu saz havaları haqqında əlimizdə qaynaq, bilgi yox­dur.

5. Aşıq İrfanı haqqında axtarışlarım

Aşıq İslam Erdenerlə söhbətimdən (1972) sonra Azərbaycan mət­­buatını, folklorşünaslığa dair ədəbiyyatı nə qədər araş­dır­dım­sa İrfani, Qul Qarani, Xəstə Hasan və Çıldır-Axısqa aşıqları haqqında dəyərli bir qaynağa rast gəlmədim. Tanınmış aşıq­la­rı­mızla söhbətlərimiz də bir nəticə vermirdi. Aşıq Hüseyin Saraclı mə­ni Ağbabalı Aşıq İsgəndər Gülməmmədova yönləndirdi.

Axısqa, Çıldır, Kars aşıq mühitinin mahir bilicisi olan sənət­kar­dan “Xəstə Hasanla İrfaninin deyişməsi”ni və bölgənin aşıq­la­rının şeirlərini, haqqlarında ağızlarda dolaşan söhbətləri yazıya al­dım. Aşıq İsgəndər vasitəsilə Xəstə Hasanın qohumlarından olan Aşıq Murtaza ilə məktublaşdım. Qazaxıstanın Talqar şə­hə­rin­də yaşayan Aşıq Murtaza da 1985-ci ildə Xəstə Hasanla İr­faninin deyişməsini və başqa şeirləri, rəvayətləri yazıb mənə gön­dərdi. Aşıq İslam Erdenerin, Aşıq İsgəndərin, Aşıq Mur­ta­zanın və Qa­zaxıstan Cümhuriyyətinin Çimkənd şəhərində ya­şa­yan Aşıq İlyas Dadayevdən toplanmış mətnlər arasında fərq ol­duq­ca cüzi idi.

Topladığım folklor nümunələrindən aydın olurdu ki, Xəstə Ha­­sanla çağdaş olan Aşıq İrfani hətta bir məclisdə deyişiblər. Aşıq İrfani ilə Xəstə Hasan arasındakı deyişmə zamanı söy­lən­miş bağlama və onun açması belədir:

İrfanı:

Aradım, yoxladım könül şəhrini,

Gördüm bu könlümdə yenə dörd qaldı.

O dördün birini qaldırdım atdım,

Baxdım gerisinə yenə dörd qaldı.

Xəstə Hasan:

Ol yaradan bu dünyanı xəlq etdi,

Nişangahı dörd qıvladı, dörddü dörd.

Yoxdan var eylədi cəmi insanı,

Abı, ataş, xaki, badda dörddü dörd.

İrfanı:

Oxudum, oxudum mətləbə çatdım,

Bir bəzirgan tapdım yarısın satdım.

İndi də o dördün ikisin atdım,

Yenə baxdım gerisində dörd qaldı.

Xəstə Hasan:

Yoxdan var eylədi cümlə aləmi,

Endi fəriştələr, çəkdi qələmi,

Məhəmmədə gəldi haqqın salamı,

“İncil”, “Tövrət”, “Zabur”, “Quran” dörddü, dörd.

İrfanı:

İrfani de[yə]r bu sözləri alana,

Eyvallahım var təcnisi bilənə,

Üçün[ü] atdım, birini aldım qələmə,

Dörddən dörd tulladım yenə dörd qaldı.

Xəstə Hasan:

Dövr edilər [bu] dünya dönər, ha dönər,

Bir gün olar çıra bəndindən sönər,

Xəstə Hasan, sinən[ə] əzrayıl qonar,

Dörd kimsə aparar, yenə dörddü dörd.

                                      (Şamil Ə., 2012:160)

Deyişmə hər iki aşığın ustadlıq məharətindən xəbər verir.

Aşıq İslam Erdener İrfaniyə buta verildiyini, onun sev­gi­lisi­nə qovuşmaq üçün səfərə çıxdığını və bu yolda qarşılaşdığı çə­tin­likləri şirin bir dillə danışırdı. Bu dastan-rəvayətdəki bəzi epi­zodlar “Əsli-Kərəm” dastanını xatırladırdı. Sujet oxşarlığına bax­ma­yaraq dastan rəvayətinin önəmli cəhəti İrfaninin şeirlərini qo­ru­yub saxlaması idi.

6. İrfani haqqındakı xalq hekayəsinin qısa özəti

 Aşıq İslama görə İrfaninin adı Süleyman olmuş, atasını er­kən itirdiyindən paşa olan əmisinin himayəsində böyüyüb. Əmisi onun dərin dini təhsil almasını istəyib. Yeniyetmə çağlarında ərən­­lər ona yuxuda buta verdiyindən təhsilini yarımçıq qoyaraq sev­gilisi, Türkmən bəyinin qızı Sənəmi axtarmağa başlayıb. Çox ma­niələri aşdıqdan, çətinliklərə qalib gəldikdən sonra sevgilisini ta­pıb. Lakin qızı ona verməyiblər. Dəliqanlı Süleyman qızı qa­çı­ra­raq Ardahanla Axısqa arasındakı Ulqar dağdakı xaraba kilsədə giz­lənib. Türkmən bəyi hökümətə şikayət edib. Axtarıb İrfani və sev­gilisini tapıblar. İrfanini həbs edərək Çıldır gölündəki Ağ­ca­qa­laya göndəriblər, sevgilisini isə valideyinlərinə veriblər. Ərən­lə­rin köməyi ilə Süleyman gölün ortasındakı Ağcaqaladan qaçıb. Gəlib yenidən sevdiyi qızı - Sənəmi qaçırdıb. Bu hadisə bölgədə ya­şayan insanların heyrətinə və söz-söhbətlərinə səbəb olub.

Başına gələn macəralar və İrfani təxəllüsü ilə söylədiyi şeir­lər xalq arasında dastana dönüb, haqqında hər yerdə mə­həb­bət və ehtiramla danışılıb. Bu söz-söhbətdən xəbər tutan Çıldır pa­şası onu yanına gətirdib. Haqq aşığı olub-olmadığını yoxlamaq üçün məclis qurub və çalıb-oxumasını istəyib. İrfaninin oxu­ma­sı, onun bə­dahətən söylədiyi şeirlər və çaldığı saz havaları məc­lis­dəkilə­rin hamısının xoşuna gəlib. Paşa İrfanini Arpaçay qə­za­sındakı Də­­mirçilik kəndinə göndərib və oradakı məscidə imam təyin edib.

7. Aşıq İrfani haqqında Azərbaycandakı araşdırmalar

Sovetlər Birliyi dağılandan sonra Axısqa türklərinin folk­lo­ru­nun nəşrinə və təbliğinə imkan yarandı. Qaynaqlarda Çıldır, Axıs­qa, Mesxetiya, Cavaxetiya kimi qeyd olunan bölgənin folk­lo­runun toplanmasında və çap etdirilməsində Azərbaycanlı araş­dı­rı­cılardan Asif Hacılının, Valeh Hacıların, Şurəddin Məmmədli Qa­rapapağın, Tacir Səmiminin, Afdandil Ağbabalının və b. əmə­yi böyükdür. Bu sətirlərin müəllifi də Xəstə Hasanla bağlı araş­dır­malarında İrfa­nidən söz açmaqla kifayətlənməyib, 2006-cı ilin no­yabrın 1-3-də Bakıda keçirilən “Ortaq türk keç­mi­şindən ortaq türk gələcəyinə” 4-cü Uluslararası Folklor Konfran­sı­nda “Aşıq Ür­­faninin ömür yolu və şeirləri” mövzusunda məruzə edib. (Şamil Ə., 2006:85-91).

Valeh Hacılar (Hacılar V., 2005), Şurəddin Məmmədli Qa­ra­pa­paq (Qarapapaq Ş., 2000, 2004) əsərlərində Axısqa mühi­tin­dən bəhs edərkən İrfanidən də söz açıblar. Asif Hacılı hazırladığı “Qə­ri­bəm bu vətəndə” (Hacılı A., 1992:195) kitabında İrfanidən (o aşı­ğın adını Ülfani kimi yazıb) söz açmaqla yanaşı “Bu dərd mə­ni öl­dü­rür» qoşmasını və Aydın Poladoğlu ilə birgə hazırladığı “Axıs­qa türk folkloru” (Hacılı A., 1992:195) antologiyasında isə “Bu dərd məni öldürür”, “Qocalır” qoşmalarını çap etdirib. Asif Ha­cılının çap etdirdiyi “Bu dərd məni öldürür” şeiri İslam Erdener və İs­gəndər Ağbabalının söylədiyi “Qədər” rədifli qoşmayla eynidir.

8. Aşıq İrfani haqqında Türkiyədəki araşdırmalar

Sovetlər Birliyinin dağılması Türkiyə ilə əlaqələri ge­niş­lən­dir­di. 1995-ci il, iyunun 9-11-də Qırıqqala valiliyi - KİBATEK və Folklor Araştırmaları Kurumunun birgə keçirdiyi “Dünya-Hoşgörü-Manas-Abay yılı” 7. Uluslararası Türk Xalq Ədəbiyyatı Se­­minarı və 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayında Kars bölgəsinin ünlü aşıqlarından Aşıq Şərəf Taşlıovayla gö­rüş­düm. Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının gözəl bilicisi olan bu insanı qiyabi tanıyırdım. Ona görə də bir-birimizdən tanışlarımızı xəbər al­maq, hal-əhval tutmaq, onlara salam yollamaqla başlayan söh­bət Xəstə Hasan, Qul Qaranı, İrfanı, Şenlik və bölgənin başqa aşıq­larına doğru yönəldi. Onların həyat və yaradıcılıqlarına dair yeni materiallar toplamağa başladım. İrfani haqqında söy­lə­dik­lə­ri­ni yazıya almaq istədikdə səmimiyyətlə “Əziyyət çəkməyin, mə­nim banta söylədiklərimi Ensar Aslan 1980-ci ildə “Köz” der­gi­sində (Ensar A., 1980,5:23-34.) yayınladıb. Dərgidəki mə­qa­lənin fotokopisini verərəm yararlanarsan” – dedi.

Aşıq Şərəf Taşlıovadan yazıya alınmış variant Aşıq İslam Er­denerin söylədiyindən elə ciddi fərqlənmirdi. Məzmunca oxşar olsa da ayrı-ayrı hadisələrin izahında fərqlər vardı. İslam Er­de­nerə görə İrfani haqq aşığı olduğu üçün Paşa onu Dəmirçilik kən­di­nə molla-came imamı göndərir. Aşıq Şərəf Taşlıova va­riantın­da isə İrfani Sənəmi qaçırdığına görə qızın atası Çıldır paşasına şi­kayət edir. Paşa da Sənəmi aşığın əlindən alıb atasına verir, Sü­ley­manı da həbs etdirir. Aşıq oradan qaçaraq sevgilisinin ya­şa­dığı Alagöz kəndinə gəlir və qızı ikinci dəfə Çıldıra qaçırır. Bu hadisə bölgədə dastana çevrilir.

Paşa da İrfani təxəllüsü ilə şeirlər qoşan Süleymanı yanına gə­tirtdirir. Aşıq çalıb oxuyanda Paşanın gənc və gözəl xanımı Xür­rəmzay içəri girir. İrfani onun gözəlliyinə heyran olub “İndi könlüm Xürrəmzaya bağlandı“ qoşmasını oxuyur. Paşa İrfaninin xanımına eşq elan etdiyini düşünərək onu yenidən həbs etdirir.

Aşıq bir il həbsdə yatdıqdan sonra “Gəlmişəm“ rədifli qoş­ma­nı yazıb üzrxahlıq edərək bağışlanmasını istəyir. Paşa onu həbsdən azad etsə də Dəmirçilik kəndinə sürgün edir.

İslam Erdenerə görə paşa İrfaninin həqiqi haqq aşığı ol­du­ğu­nu yoxlamaq üçün xanımını tərif etməsini tapşırır. O da “Bağ­lan­dı“ qoşmasını deyir. Paşa da bundan razı qalır və onun haqq aşığı olduğuna inanır.

2007-ci ilin noyabr ayının 29-30-da Ankarada, Qazi Uni­ver­site­tində professor Öcal Oğuzun təşkilatçılığı ilə “Somut ol­ma­yan kültürel miras. Yaşayan aşık sanatı” möv­zusunda elmi kon­frans keçirilirdi. Orada mən də “Axısqalı Xəstə Hasan və onun yaratdığı aşıq məktəbi” adlı bir məruzə oxumalı idim. Konfransa araşdırıcılarla yanaşı aşıqlar da dəvət edilmişdilər. Aşıq Şərəf Taş­lıova da orada idi. Mənim məruzə edəcəyim sa­lo­na gəlib çıxışımı dinlədi. Sonra da dedi ki, 1998-ci ilin iyulunda Türk Dil Qurumu onun ifasinda “İrfani hoca ilə Türkmən qızı” das­tanını lentə yazıb. Nədənsə dastanın nəşri yubanır. Səmimi eti­raf etdi ki, Ensar Aslan üçün 1976-cı ildə danışdığından Türk Dil Kuru­mu üçün danışdığı daha yaxşı alınıb. Mənə də məsləhət gör­dü ki, yazılarımda həmin variantdan istifadə edim. Arzu edir­di ki, hə­min variantı əldə edib Azərbaycanda nəşr etdirim. Hər iki va­riantı əldə edib gözdən keçirəndə gördüm ki, Aşıq Şərəf Taş­lıova 22 ildə nə qədər dəyişiklər edib.

9. İrfani haqqında yazılanlara müqayisəli bir nəzər

Türkiyədən F. Saltkan (Fehrettin Kırzıoğlu), M. Halit Bayrı, Vasfi Mahir Kocatürk, İbrahim Aslanoğlu, Ensar Aslan, M. Sabri Koz, Yunus Zeyrek və başqaları Azərbaycanlı araşdırıcılardan ön­cə İrfanidən söz açıb, onun şeirlərini çap etdirib, haqqında bil­gi veriblər. F. Saltkan 1942-ci ildə yazır: “İleride hakkında bili­nen­leri ve deyilenlerden elde edilenleri ayrıca tanıtacağımız İr­fa­ni, Batum’dan Tiflis’e ve Kutayıs’dan Muş’a dek uzayan böl­ge­lerde deyişlerı yayılmış olan Ahıskalı bir aşıkdır. 19. yüzyıldakı bu böl­ge­lerde yetişən aşıklardan daha eski olduğu söylenen İrfani’nin 18. yüzyılda yaşadığı ve Ahıska’da doğup büyüdüğü, Ardahan Türk­­menlerinden bir kızı kaçırarak evlenip, Poskov ile Ardahan ara­sında Ulgar dağı eteğindeki meşede bulunup-kaçırdığı Türk­men qızına göre adlanan Kız kilisəsinde yedi yıl bu qızı Qızılbaş (Bektaşi-Alevi) soyu ve sopundan gizledigi anlaşılmakdadır.

Degerli deyişleri olan İrfaninin aşağıdakı yaş destanı, bütün (Ahıska, Kars, Erzurum, Artvin ve Batum) illerinde bilinip, aşık ve hekayeciler tarafından fasıl veya hikaye başında “döşeme” ya­ni mukaddeme olarak söylenir. Kendisinden sonrakı aşıklara bu yol­dakı destanlarda iyi bir örnek olan ve birkaç da nazire söy­len­miş bulunan bu destanın, Sarıkamış Türkmenleri arasında söy­le­nen biçimini aşağıda alıyoruz ki, bunda her yaş hakkındakı eski Türk inanç ve töresi görülmekdedir:

Ezel benim bu cihana gelişim,

Hüdadan emr oldu düşdüm erkana.

Ana erkanında kaynayıp pişdim,

Perküşüben döndüm bir katre kana. . . ”  

                       (Satılkan F., 1942:229, 5-ci sayı).

Aşıq İsgəndər Ağbabalı, Aşıq Murtaza və Qazaxıstan, Qırğı­zıs­tan, Özbəkistanda yaşayan aşıqlar Ulqar dağının adını Bulqar, Bolqar dağı kimi oxuyurlar. Mustafa Kafalı Bulqar dağı haqqın­da yazır: “6. yüzyılın ortalarından 7. yüzyılın ortalarına kadar Avar Kaganlıgı’na bağlı olan Bulgar Türkleri, daha sonra istik­lallerini ilan ederek 250 yıldan fazla Bizans’ı zorlayacaklardır. Bu duruma son vermek için büyük bir ordu ile hareket eden İm­parator Nikephoros Phokas (963–969) 967- 968 yıllarında Bul­garları perişan edecektir. Bu tarihten sonra Bulgar Türkleri kıs­mən Makedonya’ya kısmən Anadolu’ya iskan edileceklerdir. Ana­dolu’da bunların iskan edildikleri bölgeler Bizans’ın uç böl­geleri olması gerekir. Nitekim Konya Eregli’sinin güneyindeki dağlar, halen Bulgar Dağı adıyla anılmaktadır. Bu bölge Bizans ile devamlı mücadele eden Abbasilere tabi Hamedanilere komşu uç bölgedir. Dolayısıyla Bizans İmparatorlugu Grek olmayan pek çok Anadolu ve Balkan kavimlerini Ortodoks birliği içinde kul­lan­mışlardır. Bulgarları Hamedaniler’e uç halkı olarak yer­leş­tirildikleri anlaşılmaktadır. İkinci bir diğer Bulgar iskan bölgesi ise Erməni ve Gürcü hududu olacaktır. Doğu Karadeniz dağları­nın Trabzon’dan Rize’ye devam eden bölümü Bulgar dağı adıyla bilinmekteydi”. (Kafalı M., 2002:180, 6 cild).

Nəzərə alsaq ki, Volqa Bulqarıstanında yaşayan türklər sö­zün əvvəlinə “v” və ya “b” səsinin artırılması qanunauyğunluğu var, on­da Ulqar dağının keçmişdə adının Bulqar kimi səs­lən­mə­sini normal saymalıyıq. Bu günün özündə belə Azərbaycanda oğuz soyundan gələnlərin ulasa (ağac növü) vələs, Uçağana(ad) Vaçağan, Utiyə (bölgə) Veti (Vedi) və s. işlədilməkdədir. Demək Qa­ra dənizdən Ardahan tərəflərədək uzanan dağların Ulqar, Bul­qar adının günü­müzədək yaşaması onu göstərir ki, tarixin müx­təlif dövrlərində bu­rada bulqar və oğuz türkləri yaşayıb. Bu da bir çox erməni və gürcü tarixçilərinin bölgədə yalnız onların ya­şa­dığını, türklərin bura son yüzillərdə gəldiklərini yaz­ma­la­rı­nın yanlış olduğunu göstərir.

 F.Saltkan (Fahrettin Kırzıoğlu) 1937-1938-ci illərdə Kars və Posofda topladığı materiallara dayanaraq, bu gün də bölgədə ağız­dan-ağıza gəzən İrfani haqqında xalq hekayəsinin söy­lən­di­yi­­ni ya­zıb. O, İrfaninin bir qoşmasını 1950-ci ildə Çıldırın “Do­ğuş” dergi­sində və dörd qoşmasını 1969-cu ildə “Türk Folklor Araş­tırmaları” dergisinin 238-ci (may) sayında çap etdirib. F. F. Saltkan, sərhədlə­rin bağlı olmasına görə İrfani nəinki Türkiyənin o bölgələrində, İran İslam Cümhuriyyətinin, Azərbaycan, Ermə­nis­tan (1988-ci ildə Türk­lər oradan qovulduğundan bölgədə aşıq qal­mayıb), Gürcüstan Cümhuriyyətlərinin aşıqları arasında da məş­­hur olduğunu yazıb. Aşıqlar toylarda, şənliklərdə, rəsmi kon­sert­­lərdə “İrfani” havasını böyük şövqlə çalırdı. Hətta 19-20-yüzillərdə Türküstana, Qazaxıs­tana sürgün olunan Qafqazlılar ora­da da havanı yaşadaraq yayıblar.

İrfani haqqında kiçik, lakin olduqca dəyərli bir araşdırma apar­mağa nail olaraq bunları yazıb: “Aşık İrfani’ni aydınlatmak için, bugün her türlü imkandan uzağız. Bu şair haqqında şimdiye ka­dar görebildiğimiz tek yazı, ona ait “Yaş destanı”nın ya­yım­lan­­ması münasibetile F. Saltkan tarafından başlangıç tarzında sı­ra­lanmış beş on satırdan ibaretdir. (Türk Amacı, sayı 5, Kasım 1942). Biz sayısı kırka varan elimizdeki yazma cönklerde İr­fa­ni’nin yirimi üç koşmasına rastladığımız gibi, Murad Uraz da iki koşmasını tespit etmiştir. (Xalq edebiyatı – Şiir ve dil örnekleri, s. 183-184). Ancak bunlar, aşıkın manevi şahsiyetini ve sanatının bünyesini tanıtacak unsurlardır” (Bayrı M. H., 1955:302).

M. Halit Bayrının haqqında söz açdığı “sayı kırka varan əli­miz­dəki yazma cönklər”i görə bilmədiyimizdən “İrfaninin iyirmi üç koşması”nın da hansılar olduğunu müəyyənləşdirə bilmədik. Araş­dırıcı İrfaninin “Yıxıldı” qoşmasından sonra, “bu koşma ilə il­gili menkıbeyi de naklediyoruz” deyə yazıb. O, mənqəbə ha­ra­da olduğu, orada aşıq haqqında başqa ələvə bilgilər də varmıdır sualına cavab tapa bilmədik.

Araşdırıcı məqaləsində İrfaninin aşağıdakı möhürbəndini də verib:

İrfaniyəm qaldım dünayaya həsrət,

Olmadı yar ilə qovuşmaq qismət,

Cümlə aləm etdi bizlərə nisbət,

Qovuşdur cənnətdə yara, ey fələk.

Şeirin öncəki bəndlərinə başqa qaynaqlarda rast gəlmədik. Bu­na görə də o qənaətdəyik ki, M. Halit Bayrının haqqında söh­bət açdığı 23 qoşma arasında bizim kitaba daxil edə bilmə­diklə­ri­miz də var. Düşünürəm ki, Türkiyədə yaşayan araşdırıcılarımız M. Halit Bayrının arxivi ilə tanış olduqdan sonra bizim üçün ay­dın olmayan məsələləri öyrənəcək, Aşıq İrfani haqqında qaran­lıq­ları bir az da aydınladacaqlar.

M. Halit Bayrı İrfaninin ömür yolundan söz açarkən əsasən F. F.Saltkanın topladığı materiallara dayanır. Araşdırıcı İrfaninin “Türkmən Kars elinə aşdı gəlmədi” misrası haqqında belə yazır: “Bi­lindiği gibi Ahıska yerlileri tamamen Sünnidirler. Halbuki bu ta­raflarda yaşayan Alevi Türkler de vardır ki, Sünni Türkler bun­la­ra “Türkmen” derler, onlara kız vermeği geleneğe aykırı say­dıktan başka, kendileri de onlardan kız almazlar. Sünni Türklere göre, Türk­men denilen Alevi Türklerin buldukları yerler “Kem ülke”dir. Koşma da Aşık İrfan’nin sevgisi için: “Kem ülkenin suyun içti gel­­medi” misrasında Kars-Çıldır bölgesi nezerde tutulur. “Dahi bit­mez oldu gülü Çıldırın” misrasından da bu şeiri söyləyən aşığın böl­gəni yaxşı tanıdığından xəbər verir. (Bayrı M. H., 1955:304)

M.Halit Bayrı F.F.Saltkanın İrfani haqqında fikirləri ilə ra­zı­­laşdığını belə bildirir: “F. Saltkan, halk rivayetlerine dayanarak Aşık İrfani’nin 18 yüzyıl saz şairlerinden olduğunu tereddütsüz kabul etmektedir. Aşık İrfani’nin bir koşması ve onunla ilgili bir menkıbe, şairin 18 yüzyılda yetişmiş olduğuna dair F. Saltkan’ın düşüncesini haklı göstermek mahiyetindedir” (Bayrı M. H., 1955:304). Bunun ardınca aşığın beş bəndlik “Yıxıldı” qoş­ma­sı­nı verir. Araşdırıcı qoşmanın son misraları:

Şikəstə Vaqifin-Molla Pənahın,

“Hayıf olsun Medinəsi” şeirinə dayanaraq yazır: “Bu koşma ile ilgili menkibeyi de naklediyoruz: Aşık İrfani gürbette do­la­şır­ken bir gün bir köy odasında misafir olur. Odaya girince ocağın ba­şında iki ihtiyarın demisini dertli dertli tüttürdüklerini, ah çekip lülelerinin dumanıyla beraber ocağın küllerini de sa­vur­duk­larını görür. . . Sonra da, ihtiyarladan birinin Azerbaycan şair­leri arasında “Va­kıf” adıyla tanınmış olan “Molla Penah”, ölen gelin de Va­kıf’ın kızı Medine olduğunu anlar”. (Bayrı M. H., 1955:303).

M. Halit Bayrı görünür M. P. Vaqif haqqında bilgisi az ol­du­ğun­dan onun xanımı Mədinəni qızı bilib. O, Molla Vəli Vi­da­di­nin (1709-1809) oğlunun və gəlini, Qarabağ xanının vəziri olan Vaqifin (1717-1797) qızının yasını təsvir etdikdən sonra Vaqif haqqında qısa bilgi verir. Bu qənaətə gəlir ki, Vaqif və Vidadinin öv­ladlarının yasına gələn İrfani onlardan yaşda kiçik imiş. Be­lə­cə İrfaninin 18 yüzilin sonu 19 yüzilin əvvəllərində yaşadığını ya­zır və məqaləsinə aşığın iki qoşmasından tam, bir qoşmasının da son bəndindən istifadə edir.

İrfaninin yasa gəlməsi rəvayəti həqiqətə uyğundur. Azər­bay­ca­nın məşhur araşdırıcısı Salman Mümtaz yazır: “Mərhum Abbas Ağa Nazir vəqti ilə mənə demişdi ki, Vaqifin iki qızı var imiş, bö­yü­yünün adı Pəri Soltan, kiçiyinin adı isə Mələk Cahan. Vidadinin böyük oğlu Məhəmməd ağa Pəri Soltanla, Kiçik oğlu Osman isə Məlik Cahanla evlənmişdi. Pəri Sultandan Yəhya bəy dün­yaya gəl­mişdir ki, şairdir” (Dünyamalıyeva T., 1987:50). Hüseyin Qa­yıbovun məcmuəsinin 2-ci cildində “Nə müş­küldür” rədifli qə­zəlinin müqəddiməsində şairin iki oğlu haqqında mə­lumat vardır.

Vidadinin böyük oğlu Məhəmməd ağa qardaşı Əyyüb ağanı tüfəng gətirmək üçün evə göndərir. Əyyub ağa da ehtiyatsızlıq edə­rək tüfəngin lüləsindən tutub çəkəndə qəflətən tüfəng açılır. Güllə Əyyub ağanın cigərindən keçir. Bu da Əyyub ağanın ölü­münə səbəb olur (Qayıbov H., 1987:321-322, 2cild).

Firudin bəy Köçərli də şairin üçüncü oğlu haqqında məlumat ve­rir. Qocalığında Vidadinin gözü yaxşı görmədiyindən oğlu Os­man Əfəndi gəzdirirmiş. Vidadi onu çox sevər, xeyir dua ve­rər­miş (Köcərli F., 1978:196, 1-ci cild).

Rəvayətdə Aşıq İrfaninin “qürbətdə dolaşarkən” Vaqif və Vi­dadinin övladlarının yasına gəlməsi söylənilir. M.P.Vaqif Qa­ra­bağ xanının vəziri, necə deyərlər dövrünün məşhur şəxs­lə­rindən idi. Vidadi də tanınmış şair, ictimai xadim olmaqla yanaşı Gür­cüstan sarayında da tanınan birisi idi. Belə məşhur insanların evinə İrfa­ninin təsadüfən gəlməsi inandırıcı görünmür. Yas Vidadinin evində Qazağın Salahlı kəndində olub. O dövrdə də Qa­zaxdan, Borcalıdan Axısqaya gediş-gəlişdə elə bir problem yox imiş. Gəncəli, Şəkili, İravanlı Tiflisə necə gedib-gəlirsə, axıs­qalılar da Borçalıya, Gən­cəyə, Şəkiyə və b. bölgələrə elə asan­lıqla gedib-gəlirmiş.

 İrfaninin şeirlərində Vaqifin təsiri açıq-aydın duyulur. Gö­rü­nür İrfaninin Vaqif və Vidadi ilə öncədən tanışlığı varmış ki, o yasa da gəlməyi özünə mənəvi borc bilib.

Vasfi Mahir Kocatürk 1963-cü ildə nəşr etdirdiyi “Saz şair­ləri” kitabında İrfaninin “Gətirir” “Yetiş” və “Getdi” rədifli qoş­ma­larını verərək yazır: “İrfani, tahminlere göre, 18-ci yüzyılın so­­nu, 19-cu yüzyılın başlarında yaşamıştır. Elimizde bulunan cönk­lerde şiirlerine rastlanmaktadır” (Kocatürk V.M., 1963:271-272).

İbrahim Aslanoğlunun yayınlatdığı “İrfani” məqaləsi (Asla­noğ­lu İ., 51:23) isə mövzunu mübahisə obyektinə çevirdi. O yazır: “Bilhassa Sıvas’takı sünnilerin düzenledıkleri cönk ve mec­mua­lar­da adına sık-sık rasladığım İrfani, kudretli bir şairdir... Kim­­­liğine dair tahmin edici bir bilgi edemedim. Yalnız, İstan­bul’da Nakışlar Yayınevi’nin sahibi olan Gürünlü H. Cengiz Al­pay, bu hususta şunları anlattı: Babam ve dedem bana zaman zaman İrfa­ni’nin kendi soyumuzdan olduğunu söylerdi. Hatta de­demin dedesi imiş. Elimizde 100 sayfaya yakın bir şiir mecmuası vardı. 30 yıl kadar önce həmşehrimiz Kaya bey (Prof. Dr. Kaya Bil­gegil), bu mec­muayı incelemek amacıyla istedi. Ben de ver­dim. Ara­dan epeyce zaman geçti. Bir gün iade etmesini rica ettim. Ba­na “qaliba kay­bet­tim, bulamıyorum” dedi. Bir daha da eli­me geçmedi.

Cengiz beyin verdiği bilgiye dayanarak, İrfani’nin Gürünlü ol­duğunu ve yaklaşık bir hesapla 19 yüzyılın ilk yarısında ya­şa­dı­ğını söyleyebiliriz” (Aslanoğlu İ., 1977:23 sayı 51).

Tanınmış folklorçu alim ve Sivas aşıqları haqqında bir neçə ki­tabın müəllifi olan Dr. Doğan Kaya mənim İrfanilərlə bağlı mək­tubuma cavab olaraq yazır: “İrfanilər konusu bir az çətindir. Çün­kü Gürünlü İrfani ilə Doğulu İrfaninin bazi şiirləri bir-birinə karışmışdır. Gürünlü Muhammed Sezai Alpay (Layiki) (1892-1950) İrfaninin nevesidir. Layikinin oğlu Hakkı Cengiz Alpay (1922-1991) küvvetli bir şairdir. Şair Emin Alpay (1949-) ile şair Şahin Alpay (Hilal) (1943) de İrfani sülalesindendir”.

Ata oğul arasındakı fərqi orta hesabla 25-50 il hesablasaq Hak­kı Cengiz Alpay dedikləri doğru gəlir. Burada ay­dın­laş­dı­rıl­ma­­mış bir məsələ qalır: İrfaninin məzarı Güründədirmi? Yaxud ailədə yaşayan xatirələrə görə İrfani Güründə doğulub, orada ölüb, yoxsa ya özü, ya da övladları Gürünə başqa yerdən gə­lib­lər. Bu məsələyə önəm verməmiz səbəbsiz deyil. Rusiyanın Qaf­qazı işğalından son­ra Çıldır-Axısqadan Sivasa çox ailə köçüb. Çıl­dırlı İrfaninin də öv­ladlarından və nəvə nəticəsindən bəzilə­rinin bu köçlərlə Sıvasa gəlməsi mümkündür. Çıldırdan gəl­miş çox ailə Sivas çevrəsində yerləşib. Ola bilər ki, o ailələr içə­risində Çıldırlı İrfaninin övladları da olub, babaları ilə bağlı xa­tirələri və onun şeirlərini burada yayıb­lar. Buna aydınlıq gə­tir­mək üçün Çıldırlı İrfani ilə Gürünlü İrfa­ni­nin soyundan olanlar ara­sında bir bağ olub olmadığını araş­dır­maq lazımdır. Bir də ona diqqət yetirmək lazımdır ki, Güründə İrfaninin qəbri varmı. Əgər orada qəbri yoxdursa onda Çıldırlı İr­faninin nəs­lindən olanların köçlər zamanı Gürünə gəlmələri ehtimalı artır.

İkincisi İbrahim Aslanoğlunu Gürünlü İrfaninin şeirlərinə da­yanaraq onun da Türkmən qızına aşiq olduğunu yazır. Araş­dı­rıcı İr­faninin 11 qoşmasını məqaləsinin sonunda verir və qeyd edir: “Aşağıdaki örneklerden 2, 7, 9 numaralı şiirleri halen İs­tan­bul’da öy­retmenlik yapan Divriğili Mehmet Aslan’a ait mec­mua­dan, 3 num­ralı şiiri “Ortayayla” dergisinden, 4 numralı şiiri Zi­ya­bey Ki­tap­lığındakı mecmuadan, 6 numralı şiiri Emekli vali mua­vinle­rin­den Abdul Karir Keskine ait mecmuadan, digerlerini de bendeki cönk ve mecmualardan aldım”. (Aslanoğlu İ., 1977:23 sayı 51). Şeir­ləri haradan aldığını dəqiqliklə yazan araşdırıcı nə­dənsə sağ olan insanlardan İrfaninin şeirlərini hara­dan aldıqlarını xəbər almayıb.

İbrahim Aslanoğlu məqaləsində, Eflatun Cem Güneyen “Xalq şiir antolojisi” kitabında 19-cu yüzilin şairləri sırasında İr­fa­ninin də üç şeirini çap etdirdiyini yazır. (Aslanoğlu İ., 1977: 24, sayı 51).

Kitablarında və Aşıq Şenliklə bağlı araşdırmalarında İr­fa­ni­dən də söz açan Ensar Aslan 1980-ci ildə “Köz” dergisində “Aşıq İrfani” adlı bir məqalə də çap etdirib. Məqaləsini “Asıl adı Sü­leyman olan Aşık İrfani, Çıldırın şimdi harabe hâlinde olan Kunduhxev köyündendir. Doğum ve ölüm tarihi bilinmemekle be­raber 18 yüzyılda yaşadığı bellidir. Küçük yaşta babasını kay­beden İrfani, bir müddet zamanın Kars süvari paşalarından am­cası olduğu söylenen Sabri Paşa’nın yanında kalmış, onun ölü­mün­den sonra da köye dönerek baba mesleği olan çifçilikle uğ­raş­mağa başlamıştır. Amcası yanında medrese öğrenimi görmüş ve köyüne dönüğü zaman da imamlık yapmıştır. Bu yüzden bazi şiirlerinde İrfani Hoca mahlasını kullandığı görülür”. (Ensar A. , 1980:23, sayı 5).

Ensar Aslan 1974 yılın Temmuz ayında Çıldırlı Aşık Şeref Taşlıova’dan banta aldığı dastan-rəvayəti də məqaləsində tam ve­rib. O məqaləsində M. F. Kırzıoğlunun müxtəlif adamlardan top­layıb nəşr etdirdiyi dörd şeiri verdikdən sonra önemli bir möv­zuya keçir. Bu da Atatürk Üniversitetinin Fən Ədəbiyat Fa­kül­təsi Türk Dili və Ədəbiyyatı bölümü öyrəncilərindən Orhan Ya­vuzun Konya Ərmənək çevrəsindən tapdığı bir şeir top­lu­su­dur. Ərəb əlifbası ilə yazılmış şeirləri Orhan Yavuz Latın əlif­ba­sına çevirib və Xalq Ədəbiyyatı bölümündə diplom işi yazıb.

Ensar Aslan, İrfani’nin Konya’ya getmədiyini, lakin şiir­le­ri­nin bir başqası tərəfindən yazıya köçürülərək Konya’ya gö­tü­rül­dü­yünü əminliklə söyləyir” (Ensar A., 1980:29, sayı 5). Həm də mə­qaləsinin sonunda İrfaninin 10 şeirini verir. Bunlar da Orhan Ya­vuzun diplom işindən alınmış şeirlərdir.

İrfani təxəllüslü aşıqlara diqqəti çəkən araşdırıcılarımızdan bi­ri də aşıq yaradıcılığını gözəl bilən və qaynaqlarla işləməyi se­vən Sabri. M. Kozdur. O, 1983-cü ilin may ayının 7-9-da Es­ki­şe­her­də keçirilən “Birinci Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Se­mi­ner”ində “Aşık edebiyatımızda ortak mahlaslar sorunu” adlı mə­ruzəsində eyni təxəllüsü ilə yazıb yaradan aşıq və şairlərdən söz açarkən on­ları dörd qrupa bölür. Birinci qrupa dörd aşıq, ikin­ci qrupa üç aşıq, üçüncü qrupa iki aşıq, dördüncü qrupa isə bir aşıq tərəfindən isti­fadə edilən təxəllüsləri sıralayır. İrfani təxəllüsünü üçüncü qrupa, yəni iki aşıq tərəfindən işlədilən təxəllüslər sı­rasına daxil edir. M. Sabri Koz eyni təxəllüslü aşıq və şairlərin əsər­­lərinin müəyyənləş­dirilməsindən yaranan çətinliklərdən söz açarkən yazır: “Beş yüz yılı örnekleri ile bilinen, tarihi daha eskilere uzanan geçmişi ile âşık edebiyatımız, araştırıcıların işlə­rini gücleştiren pek çok aşığın ayrı zamanlarda ya da bir-birinden habersiz, ya da haberli olarak aynı dönemlerde aynı mahlası kullanmış olmasıdır. Bu durum, türlü yollarla elde edilen şiirlerin kime aid olduğunu kesin olarak saptamamızı gücleştiriyor, hele aynı mahlası kullanan aşıkların sa­yı üçü, dördü bulunca içinden çık­ması mümkün olamıyor. Gerçi, bu güne kadar, âşık edebiyatı ile uğraşan araştırıcılar üzerinde çalıştıkları aşıklarla ilgili olarak bir takım yöntemler geliştirme­mişlerse de konu, bir bütünlük içinde ve her yönü ele alınacak genişlikte sistemleştirilmemiştir” (Koz M.S., 1987:174)

Çıldırlı Aşıq İrfani kitabını nəşrə hazırlayarkən bilgisayarda yı­ğılmış variantını Doğan Kaya və M. Sabri Koza göndərdim. Kitabla tanış olan M. Sabri Koz aşağıdakı məktubu yolladı: “Hangi yıldı tam hatırlamıyorum. 1990'lı yıllardan biri olmalı... İs­tanbul Kadı­köy'də sahaflık yapmakta olan Sami Önal Bəy, Prof. Dr. Kaya Bilgegil mərhumun Anadolu yakasındaki Maltepe semtinde bulu­nan evinde bazı eski yayınlar (dergi, gazete vs.) bu­lunduğunu, asıl kütüphane Samsun 19 Mayıs Üniversitesi'ne gittiği için bunların pek öyle önemli şeyler olmayacağını söyledi. İstersem kendisine eşlik edebileceğimi, bundan memnunluk duyacağını da ilave etti.

Birlikte biraz uzak olsa da evə gittik. Eşi ve kızı vardı evde. Bah­­si geçən yayınlara baktık, Sami Bey alıcı olmadı. Tam ayrı­la­ca­ğımız sırada İrfanî'nin cönkü aklıma geldi ve rahmetli hocada kal­mış incə uzun bir yazma defter olması gerektiğini, acaba Sam­sun'a gidenlər arasında mıydı yoksa başka bir yerde miydi, dedim. Büyük hanım, çekmecelerden birinde tarifimə uygun bir defter ol­duğunu ve Samsun'a gitmediğini söyledi ve haman gidip cönkü getirdi.

Çok kalın bir yazma değildi, ama biraz varaklayınca haman her yaprakta İrfanî mahlaslı koşmaların kayıtlı olduğunu gördüm. O an, tepeden tırnağa ürperdiğimi hatırlıyorum. Haman aradığım def­terin bu olduğunu, satmak isteyip-istemediklerini sordum. Sami Bey de bilirkişi olarak benim bu hususlarla ilgili bir araş­tır­macı olduğumu söyledi. Gənç hanım sata bileceklerini ifade etti. Ben ne kadar istediklerini sordum. Genç hanım, öyle bir para söy­­lədi ki o yıllarda almakta olduğum öğretmen maaşının birkaç ka­tı idi. Üzüntü ve iç çekmeyle karışık birkaç dafa daha yap­rak­la­­rına baktıktan sonra cönkü iade ettim. O gün bu gündür yanarım ve Mehmet Akif'in şu mısraını tikrar ederim: "Ya ha­miyyetsiz olaydım, ya param ola idi"

Rasim Deniz “Erciyes” dergisinin 1983-cü ildə nəşr edilən 66-cı sayında “İrfaniler” və 69-cu sayında isə “Çıldırlı İrfani ho­ca” adlı məqalələrini çap etdirib. Birinci məqaləsində (Deniz R., 1983:8-9, sayı 66) “Yazılı kaynaklarımızda İrfani mahlaslı üç şaire rastlamaktayız. Bunlardan biri Gürün’lü, diğer ikisi Do­ğu Anadolu bölgesinde birbirine yakın yerlerde yetişen şair­le­ri­miz­dendir. Bunların aynı mahlası kullanması, aynı yö­re­de bu­lun­ma­ları ve sevdikleri gözellerin de Türkmen oymaklı ol­ma­ları do­la­yısiyla şairleri ister istemez birbirlerine karıştırmıştır. İr­fani­ler­den Ahıskalı olanın 17. yy sonu ve 18 yy başlarında yaşa­dığı tah­min edilmektedir” (Deniz R., 1983:8-9, sayı 66).

Sonra da İrfaninin şeirlərindən nümunələr verir və F. Kır­zıoğ­ludan başlayaraq İrfani haqqında yayınlanan məqalələrdə və aşıq­lar arasında söylənən “İrfaninin Türkmən qızı” ilə macə­ra­sın­­dan söz açır.

Rasim Deniz birinci məqaləsində şəxsi kitabxanasındakı cönk və məcmuədən 17-18-ci yüzildə yaşadığını güman etdiyi Axıs­qalı İrfaninin altı qoşma və bir qoşma-müstəzadını nəşr et­di­rib.

Maraqlı burasıdır ki, Rasim Deniz üç İrfaninin olduğunu söy­ləsə də üç ay sonra, yəni 1983-cü ilin sentyabrında işıq üzü gö­rən “Erciyes” dergisinin 69-cu sayında nəşr etdirdiyi “Çıldırlı İr­fani ho­ca” məqaləsində “Türk Folklor Araşdırmaları” der­gi­si­nin 8687 sə­hi­fəsınə dayanaraq yazır: “Aras boyu âşıklarımızdan Çıldırlı İrfani, 18 yy sonları ile 19 yy başlarında yaşamıştır. Asıl adı Süleyman’dır. Çıldır’ın Karayel köyü yakınlarında bulunan, bu gün harap “Kun­duz­hev”de, İsmail Oğulları’na mensup, hali vak­ti yerinde bir ailede dünyaya gelmiştir. Gençliğinde iyi bir tah­sil gören şair, dinî bilgileri öğrenerek hafiz olmuş”dur (Deniz R., 1983:12, sayı 69).

Araşdırıcı bundan sonra da, İrfani, pirlər əlindən badə iç­di­yin­dən, Türkmən Karacaoğlanın bacısı Zəlihaya aşiq olduğundan və başına gələnlərdən danışır. Məqalədə İrfaniyə aid edilen 13 qoş­ma var. Bunlardan 9-u 3 bəndli, 2-si 4 bəndli, 1-i beş bəndli, bi­ri isə 8 bəndlidir. Araşdırıcı “Bağlandı“ qoşmasının “Türk Folk­lor Araş­tır­ma­ları” dergisində Nizamettin Onkun yayınlatdığı “Araz boyu ozan­larımız-İrfani Hoca” məqaləsindən aldığı va­rian­tını da verib.

Axısqa türklərinin tarixini, folklorunu, etnoqrafiyasını araş­dı­ran Yunus Zeyrək də “Axıska aşıqları: İrfani” məqaləsində qay­­naq göstərmədən İrfaninin adının Süleyman olduğunu, “Ahıs­ka­nın bir kazası olan Çıldırın Kunduzhev köyünde” doğul­du­ğu­nu, “günümüzde harabe olan bu köy 1877-78 (Türkiyədə bu sa­vaş 93 hərbi kimi məşhurdur-Ə. Ş.) Osmanlı-Rus Harbine kadar şen” olduğunu və “İrfaninin torunları bu gün Çıldırın Koravel və Ur­ta köylerinde yaşadık”larını yazır. (Zey­rek Y., 2005, 4:36)

Aşıq İrfaninin doğulduğu kəndin adını Türkiyədəki qay­naqlar­da öz orfoqrafiyalarına uyğun, yəni Kun­duz­hev/Gunduz­hev yazırlar. Aşıq Şərəf Taşlıova idə danışanda kən­din adını qun­duzxev kimi söyəyirdi. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün bölgəni yaxşı tanıyan, Azərbaycan və Türkiyə yazı qay­da­larına bələd, “Bi­zim Ahıka“ yurnalının başyazarı, Axısaqlılar haqqında bir neçə kitabın və onlarla məqalənin müəllifi, Doç.Dr. Yu­nus Zey­rik bəyə müraciət etdim. O, 2016-cı il aprelin 4-də yaz­dığı mək­tubunda qeyd edirdi ki, hazırda xəritələrdə olmayan, yal­nız xa­rabalığı qalan kənd öz adını qunduz sözündən alıb. Hər hal­da kəndin adı qunduz dərəsi anlamındadır. Ona görə mən də aşı­ğın doğulduğu kəndin adını Qunduzxev kimi yazdım.

Yunus Zeyrək “F.Kırzıoğlunun 1938 yılında Kars’ta anne­si­nin arkadaşı olan Atbaşoğullarından Hurize hanımın defterinden al­dığını kayde dayanaraq yazır: “İrfani, hapisteyken bir deyiş ya­zıp üze­rine de, “Süleyman Paşaya takdim kılınacaktır. ” diye not dü­şer. Bu deyişi, Vali Paşanın medreseye gidip gelirken hapis­ha­ne­nin önün­den geçen oğlu Şerif Muhammed’in önüne atar“ (Zey­rek Y., 2005, 4:35). Bu mektup da İrfaninin həbsdən qur­tul­ma­sı­na səbəb olur.

 Yunus Zeyrekin, “Hoca İrfani olarak da bilinen aşık hak­kın­da tek kaynak rahmetli Prof. Kırzıoğludur. Ondan bize intikal eden eski yazılı bir kaç derleme defterinde İrfaniyle ilgili notlara rast­lamaktayız”, “Bu güne kadar İrfaniyle ilgili geniş çaplı bir araş­­tırma yapılmamıştır” (Zey­rek Y., 2005, 4:36) fikri özünü doğ­rult­­mur. Bu onu göstərir ki, Yunus Zeyrək İrfani haqqında nəinki Azər­­baycanda, heç Türkiyədə yazılanlarla da yaxından tanış de­yil.

Kitabı nəşrə hazırlayıb elmi redaktorlara oxumağa verdikdən az sonra Yunus Zeyreyin “Bizim Ahıska” dergisinin 2015-ci il, son­bahar, sayı 40, səh. 49-50-də Nusret Kopuzlu imzası ilə “Eski bir defteri karıştırırken: Çildirli Aşik İrfaninin qoşmaları“ adlı bir məqaləsi nəşr edildi. O yazır: “Ahıska Araştırmaları adlı kita­bı­mız­da (Çıldırın şimdi virane olan Kunduzhev köyünden) 18. yüz­yıl aşıklarından İrfanî’nin hayatı, aşk macerası ve şiirlerinden ör­nekler vermiştik.

Eski defterleri karıştırırken onun başka şiirlerine rastladık. Mer­hum Hocam Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu, bir cönkten İr­fa­ni, Erbabi, Zülali (Karslı), Harabi, Tüccari, Keşfi, Kerem, Ha­ya­li gibi aşıkların şiirlerini eski yazıyla kopya etmiş. Kendisi bu cön­gü şöyle tanıtıyor: “Ermenek-Başdere cöngü, 121 yaprak, 270x170 mm boyunda. Başı ve sonu kopuk. Kara mürekkeble ya­­zılmış. 1835-1840, Gazi II. Sultan Mahmud çağı. Dulkadirlü Şâir Ca’fer Divanı’nda Alâü’d-Devle kasideleri. ”

Meşe Ardahan’ın Alevî-Türkmen köylerinden bir dilbere âşık olan İrfanî’nin yine bu sevdanın izlerini gördüğümüz birkaç koş­masını veriyoruz. Şimdiye kadar bir yerde yayımlanmadığını tah­min ettiğimiz bu koşmalarla halk edebiyatımız yeni incilere ka­vuşmuş olacaktır”.

Bu qeyddən sonra aşığın “Getdi”, “Qəbahətmidir”, “Derlər”, “Dü­şəsən”, “Gəlmədi” rədifli qoşmalarını nəşr edib. Aşıq İr­fa­nı­nın adını çəkdiyimiz beş şeiri olan dəftərdəki tarix əgər doğru oxu­nubsa onda İrfaninin həmin illərdə və ya ondan əvvəl ya­şa­dı­ğı fikri özünü doğruldur. Amma araşdırıcının şeirlər haqqında söy­lədiyi “Şimdiye kadar bir yerde yayımlanmadığını tahmin etti­ğimiz” fikri həqiqətə uyğun gəlmir. Belə ki, Ensar Aslan “Köz” dergisinin1980-ci il, 5-ci sayındakı məqaləsində nəşr et­di­rib və onları söyləyicidən toplamadığını, yazılı qaynaqlardan al­dı­ğını göstərib. Görünür elə buna görədir ki, şeirlər arasında heç ver­siya fərqi də yoxdur. “Qəbahətmidir” qoşmanın o biri ver­si­yasını isə Rasim Deniz “Çıldırlı İrfanı Hoca” məqaləsində (“Erciyes” der­gisi, 1983-cü il, sayı 69, səh. 14), “Gəlmədi” qoş­ma­sının bir versi­ya­sını isə M. Halit Bayrı “Saz şairləri: Aşık İr­fani” məqaləsində (“Türk dili” dergisi, 1 Şubat 1955-ci il, sayı41, səh. 304) çap et­dirib. Görünür Yunus Zeyrek bu məqalələrə rast gəl­məyib.

Aşıq Şenlik şeirlərinin son və təkmil nəşirlərindən sayılan “Çıldırlı Aşıq Şenlik. Divanı (Hayatı, şiirleri, atışmaları ve he­ka­ye­­lerı) kitabına yazdığı ön sözdə A. Barat Alptekin ilk dəfə Aşıq Nu­­r­­unun doğum və ölüm tarixini müəyyənləşdirir. O, yazır: “1811-1885. yıllar arasında Gürcüstanın Ahıska vilayetinin Ahıl­ke­­lek kazasının Lebis köyünde yaşamış olan Aşık Nuri Hasta Ha­sa­nın çırağıdır. Sazı ve sözü Hasta Hasandan ögrenmiştir. Çıl­dır­lı Aşık Senliyin saz ustadıdır”. (Alptekin A.B., Çoşkun M.N., 2006: 44).

Aşıq Şenlik 1853-1914-cü, Aşıq Nuru 1811-1885-ci illərdə ya­­şamışlarsa, Xəstə Həsən 1760-1840-ci illərdə yaşadığı qə­naətin­dəyiksə onda da İrfanının (adı Süleyman) doğum tarixi 1750-ci illər olmalıdır. Bu da Yunus Zeyrekin “Atabekli Sü­ley­man pa­şa­nın 1771 yılında Ahıska valisi olması“ fikirni də İr­fa­ni­nin doğum tarixinə ipucu verən sənəd saymaq olar. Demək 1770-ci illərdə Süleyman 20-25 yaşlı dəliqanlı bir gənc imiş ki, qız qa­çı­rır­mış.

10. Çıldırlı İrfani aşıqdır, yoxsa el şairi?

Eyni təxəllüslə yazıb-yaradan şairlərin və aşıqların şəx­siyyət­lərini müəyyənləşdirmək, şeirlərini bir-birindən ayırmaq hə­mişə problemə çevrilib. Aşıq İrfani də belələrindəndir. “Kara mavi” nəşriyyatının 2016-cı ilin martında Ankarada çap etdirdiyi “Alevi-Bektaşi şairleri” kitabında İrfani Süleyman oğlundan başqa İrfani ləqəbli sənətkarlar haqqında yazır: “Ayrıca 1800’lü yıllarda yaşayan Dodurğalı İrfani, 1800’lü yıllarda yaşayan, asıl adı Abdullah olan Gürünlü İrfani, 1800’lü yıllarda yaşayan, er­meni kökenli bir İrfani (ya da Urfani), Anamurlu İrfani, asıl adı Ali Osman Şimşek olan Ardanuclu İrfani(1921), asıl adı Gazi Sarş­sakal olan sungurlulu İrfani(1926-1968), asıl adı Orhan Şa­ba­d­oğlu olan Kul İrfani (1946-2010) aşıqlar bulun­maq­da­dır”. (Alevi-Bektaşi şairleri, 2016:138)

Çağdaşımız olan türkiyəli Aşıq Mustafa Ruhani haqqında Di­­lavər Düzgünün (Düzgün D, 1997), Azərbaycan türkcəsində ya­zıb-yaradan, milliyətcə gürcü Aşıq Ruhani (İseb Beridze) haq­qında Valeh Hacıların (Hacılı V., 2005, HacıyevA., 1991) araş­dır­ma­ları yayımlandığından biz onların ömür yollarından və ya­ra­dıcı­lığından söz açmağa ehtiyac duymuruq. Əsas diqqəti “İrfa­ni” saz havasının yaradıcısı sayılan sənətkarın ömür yoluna ay­dın­lıq gə­tirməyə çalışacağıq. Aşıqlar adətən saz havalarının rit­mi­nə uy­ğun şeirlər söyləyirlər. Onların içərisində qoşma, təcnis, çığalı təc­nis, gəraylı, divani, duvaqqapma və s. olur. Aşıq İrfani Sü­ley­man oğlunun əlimizdə olan şeirlərinin hamısı qoşmadır. Hal­buki, həmin dövrdə bölgədə yaşamış aşıqların təcnislərinə, cı­ğalı təc­nislərinə, divanilərinə, duvaqqapmalarına tez-tez rast gəlinir.

Buradan ilk baxışda belə qənaət doğur ki, İrfani aşıqlıq et­mə­­yib. El şairləri adlandırdığımız, aşıq havaları ilə oxuna bilən, he­ca vəznli şeirlər yazan sənətkarlarımızdan olub. Şurəddin Məm­mədli Qarapapaq da “Borçalı-Axısqa-Kars ədəbi arealının ta­­rixi təmsilçilərinin tarixi-coğrafi-ədəbi şəcərəsini” hazır­la­yar­kən “Urfanini 19-cu yüzildə yaşamış şair” kimi təqdim edib. (Qarapapaq-Məmmədli Şurəddin, 2004:5).

“Axısqa türk folkloru” kitabının tərtibçıləri də İrfanini aşıq ki­mi deyil, 19-cu yüzildə yaşamış “El şairi” kimi tanıdıblar. (Axıs­qa türk folkloru, 2008:216).

Ensar Aslan da “İrfani xoca həyatının sonuna qədər De­mir­ci­lik köyündə yaşamışdır, məzarı da buradadır” – yazır. (Aslan E., 1980:27). Rəvayətlərdə İrfaninin Dəmircilik kəndinə sür­gün edildiyi də söylənilir. Sürgün olunan adama əlində saz kənd-kənd dolanıb məclis aparmasına icazə verilməsi inandırıcı görün­mür.

Sürgün əsasən daimilik deyil, müəyyən bir müddətlik olur. Gö­rünür Aşıq İrfani sürgün müddətini başa vurduqdan sonra oranı tərk etməyib. Buna görə də qəbri doğulduğu kənddə deyil, yaşadığı və ömrünü başa vurduğu kənddədir.

İrfani Süleyman oğlunun əsasən qoşmalar yazdığı və kənddə imamlıq etdiyi fikri ilə razılaşsaq onu bir aşıq deyil, el şairi kimi qə­bul etməliyik. Amma gözəl saz havası yaratması, bəylərin məc­­lisində Xəstə Hasanla deyişməsi, Qazağa yasa gəlməsi fakt­la­rı onun əlində saz bölgəni gəzdiyindən xəbər verir. Bir yerdə ya­­şayıb, imamlıq edən birisinin sazda gözəl hava yaratması inan­dı­­rıcı gö­rün­mür. Görünən odur ki, İrfani sürgün edildiyi müd­dət­də kənddə imamlıq etsə də sürgün müddəti başa çatdıq­dan sonra əlində saz el-el, oba-oba gəzib, aşıqlıq edib. Bu sə­nət­də o qədər məş­hurlaşıb ki, onu hətta Borçalıya, Qazağa da məclis apar­­­mağa dəvət ediblər. Buralarda da M.V.Vidadi və M.P.Va­qif­lə tanış olub, dostlaşıb.

İrfani haqqında söylənən dastan-rəvayətləri diqqətlə nəzər­dən keçirdikdə bu qənaətə gəlirik ki, onları aşıq özü yaratmayıb. Bir çox aşıqlarımızın həyatı haqqında olan dastan rəvayətlər kimi bun­la­rı da ölümündən sonra şeirlərinin yaranması haqqında söh­bət­­­lər əsa­sında formalaşdırıblar. Paşanın xanımı Hürüzad haq­qın­da şeirin yaranma­sından söz açanda aşıqların bəziləri şeirin pa­­şanın xa­hişi ilə yaran­dığını söyləyir. Bəziləri isə İr­fa­ni­nin Hü­rü­zad xa­nı­mı görəndə onun gözəlliyindən ilhamlanıb bə­da­hətən şeir qoş­du­ğu­nu və onun bu hərəkətin paşa sayğısızıq sa­ya­raq aşı­ğı cəza­lan­dır­dığını danışırlar.

Bu cür faktların sayını artırmaq da olar.

Heca vəznində şeir yazan şairlərimizin şeirlərindən fərqli ola­raq İrfaninin qoşmalarının hamısı müxtəlif saz havaları üs­tün­də asan­lıqla oxunur. Bu da onu göstərir ki, şeirlərin müəllifi mu­si­qidən gö­zəl baş çıxarırmış. Ola bilsin ki, Aşıq İrfani bir çox saz ha­valarını yeni çalarda ifa edib. Onlardan biri daha populyar ol­duğu üçün aşı­ğın adı ilə adlandırılıb, o birilər isə ümumi saz ha­vaları içərisində əriyib.

11. Köhnə mövzuya yeni baxış

Durnalara müraciətlə dərdini, düşüncəsini oxucu və din­lə­yi­cisi ilə bölüşən şair və aşıqlarımız az olmayıb. Onlardan biri də İr­fanidir. Yaşadığı bölgənin kəndlərini, dağ və dərələrini xəyalən gə­zən, o yerlərin məziyyətlərini mədh edən aşıq durnaları da o yer­ləri gəzməyə çağırır. Əslində bu mövzu yeni deyil. Orhan Uru­velli topladığı materiallara dayanaraq yazır ki, Osmanlı sul­ta­nı Üçüncü Muradın (04.07.1546, Manisa – 16.01.1595, İstanbul) za­manında, yəni 1578-ci ildə Çıldır bölgəsi fəth edil­dik­dən sonra Kon­ya, Tokat və Yozqat ətrafında yaşayan türk tay­fa­larının bə­zi­lə­ri buraya köçürüldü. Osmanlı ordusu o günlərdə Axıs­qa yo­lun­da­kı Vale qalasını fəth edir. Ertəsi gün Axısqa, Tu­muk, Axıl­kə­lək və Çıldır qalalarını alır. Çıldır savaşının sonunda or­du şairi Xə­yali bu şeiri söyləyir:

Durnam gedər bizim ellərə,

Vəzir Ardahandan köçdü deyəsən.

Qarşı gəldi qızılbaşın xanları,

Çıldırda bir döyüş oldu deyəsən.

(Urveli O., 2007:27).

İrfaninin şeiri mövzuca Xəyalinin şeiri ilə yaxın olsa da qa­fi­yə­lən­məsi fərqli olduğu kimi təsfir forması da fərqlidir. O, sanki böl­gə­nin xəritəsini cızır. 8 bəndlik qoşmada yarı, sevgilisi, türk­mən qızının gəzdiyi 25 kəndin, çayın, dağın, gədiyin, çəmənin adını çəkir. Aşıq deyir:

İrişdi, Külverən qalır sağ yana,

Çıx Qızılverana, en Kamervana,

Albız ıssızlıqdır, Cala virana,

Orda da bir zaman qalasan durnam.

Səfil Ağcaqala döndümü yaza,

Uğrama Kakaça, bəlkə yol aza,

Oralar susuzdur, keç get Cambaza,

Qarasuda qərar qılasan durnam.

İrişdi, Külverən yolun sağ yanında qaldığını söyləyən aşıq Ka­kaça da getməməyi məsləhət görür. Çünki o yerlər susuzdur. Tə­biət təsviri, gözəllərə həsr edilmiş romantik-lirik məhəbbət hiss­lərinin tərənnümü ilə yanaşı dünyanın gedişi haqqındakı fəlsəfi-didaktik şeirləri də dinləyicinin qəlbinə yol tapa bilir. Aşıq özündən əvvəl yaşamış sənətkarlardan təsirləndiyi kimi, özün­dən sonra gələn nəslin yaradıcılığına da təsir göstərə bilib

Sonuc

Araşdırdığımız qaynaqlara və topladığımız folklor nümu­nə­lə­rinə dayanaraq aşağıdakı qənaətə gəlirik:

1. Övladlarına adı valideyinlər verir. Buna görə də ey­ni­ad­lı­lı­ğa çox rast gəlinir. Təxəllüsü isə aşıqlar, şairlər özlərini baş­qa­sın­dan fərqləndirmək üçün seçirlər. Ona da belə bir şübhə ya­ra­nır: Necə ola bilər ki, eyni dövrdə, yaxud 100 il fərqlə yaşayan, bir-biri ilə sıx bağlı olan bölgələrdə yaşayan, Türkmən qızına vu­ru­lan, ona şeirlər qoşan aşıqlar eyni təxəllüsü daşısın? Bu bir az inan­dırıcı görünmür və Rasim Denizin 17-ci yüzildə yaşamış İr­fa­ni haqqında yazdıqlarına şübhə ilə yanaşmamıza səbəb olur. Onun nəşr etdirdiyi şeirlərin dili də 18-19-cu yüzillərədə yaşamış aşıq­ların söylədikləri şeirlərin dili ilə oxşardır.

2. 18-ci yüzilliyin ortalarında Çıldır əyalətində doğulan Sü­ley­man yeniyetmə çağlarında mədrəsə təhsili görsə də sonralar aşıq yaradıcılığına böyük maraq göstərərək onu dərindən öy­rən­miş və şeirlərini də saz havalarının ritminə uyğun olaraq heca vəz­nində yazıb. Təsəvvüf əhli olduğundan İrfani təxəllüsünü götürüb, fitri istedadı sayəsində saz havaları da yaradıb. Axısqa-Çıldır böl­gəsində yaşayan aşıqların Xəstə Hasan, Qul Qarani, Sefili kimi təxəllüslər götürməsi onu göstərir ki, orda təsəvvüfün təsiri güclü imiş. Buna əsaslanaraq aşığın təxəllüsünün də Ruhani deyil İrfani olduğu qənaətinə gəlmək olur.

3. İrfaninin ustadının adı unudulduğundan və özünün fitri istedadına görə aşıqlar dastan ənənəsindən bəhrələnərək ona ərən­lər tərəfindən buta verildiyi qənaətində olublar. Xalq arasında aşı­ğa marağın çox olduğuna görə məclislərdə ömür yo­lun­dan epizod­lar və şeirlərini söyləyə-söyləyə bir “İrfani və Türk­mən qızı” das­tanını yaratmağa çalışıblar. Bu dastan da aşı­ğın şeirlərinin qoru­nub saxlanmasında, onun tez-tez xatırlan­ma­sın­da mühüm rol oy­na­yıb. Pertev Naili Boratav Doğuş 1945-ci il­de AÜ-ATCF dergi­sinin 4-cü sayında “Anadoluda folklor der­le­meleri“ adlı məqa­lə­sində “İrfani ve Türkmen qızı“nı “Hikaye olmaya doğru giden ma­caralara ait epizotlar“ adlandırmıştır. (Zey­rek Y., 2006:74)

3. İrfani Dəmirçilik kəndində mollalıq və aşıqlıq etməklə ya­na­şı çağdaşı olan aşıqlarla da qarşılaşmışdır. Onlardan yalnız bi­ri­ni, Xəstə Hasanla Xosbiya kəndində qarşılaşmasını toplaya bil­mi­şik.

4. 17-ci və 18-ci yüzillikdə yazıya alınmış cünklərdə İr­fa­ni­nin şeirlərinə rast gəlinmir. 19-20-ci yüzildə yazıya alınmış cünk­­lərdə İrfaninin 30-a yaxın şeiri var. Bu da bir daha onu gös­tə­rir ki, aşıq 18-19-cü yüzillikdə yaşayıb.

5. Hazırda əlimizdə aşığın həyatından bəhs edən iki dastan-rə­vayət və 40-a yaxın şeir və bu şeirlərin variant və versiyaları var. Şeirlər onun geniş dünyagörüşlü, islam fəlsəfəsini və tə­səvvüfü dərindən bilən, musiqi duyumlu bir sənətkar olduğunu gös­tərir. Əldə edilən materiallardan İrfani təxəllüsü ilə şeirlər qo­şan Süleymanın 18-19-cu yüzillikdə yaşadığı, yaratdığı musiqi və şeirlərlə çağdaşı olan, özündən sonra yaşayan aşıqlara güclü tə­sir göstərdiyi aydın olur. Hətta onun yaratdığı saz havası zur­na­çı­lar tərəfindən aranje edilərək rəqs havasına çevrilib. Geniş yayılan “Urfani” yallısı da buna gözəl nümunədir.

Qaynaqlar

1.    Alevi-Bektaşi şairleri.(2016). Yayın yönetmeni Bekir Ka­ra­deniz, “Kara Mavi“ yayınevi, Ankara.

2.    ASLANOĞLU İbrahim. (1977). İrfani, “Sivas folkloru” top­lusu, Nisan, sayı 51.

3.    ASE. (1986). Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 9-cu cild, Bakı.

4.    ASE. (1987). Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10-cu cild, Bakı.

5.    AŞIRLI M., Qıllözdü M., Dərviş O. (2003). Kürüstü Də­mir­çihasannı. (Birinci kitab), “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı.

6.    AXISKA türk folkloru. (1998). (Toplayanlar və tərtib edən­­lər: Asif Hacılı Aydın Poladoğlu), “Mütərcim” nəşriyyatı, Ba­kı.

7.    AXISKA türk folkloru. (2008). Tərtibçilər: Atəş Əh­məd­li, Qədim Qubadlı, “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı. (216-217 səhifələr. Ül­fəni 19-cu əsr el şairi)

8.    Bağırov Nazim.(2011) Azərbaycan klassik aşıq havaları, Bakı-Trabzon.

9.    BAYRI M. Halit. (1955). Aşıq İrfani, “Türk dili” dergisi, sayı 41.

10.     BERDZENEŞVİLİ N., Canaşia S. (2000). Gürcüstan ta­rixi (Çevirən H. Hayrıoğlu), İstanbul.

11.     ALPTEKİN A. Berat, COŞKUN M. Ni­zamettin, Çildirli Aşık Şenlik. (2006). Divanı. (Hayatı, şiirlerı, atış­maları ve hikayeleri), Ankara.

12.     ENSAR Aslan. (1980). Aşıq İrfani, “Köz” dergisi, av­qust, sayı 5.

13.     ƏRƏB və fars sözlərinin lüğəti, (1985). “Yazıçı» nəş­riyyatı, Bakı.

14.     GÖYÜŞOV Nəsib. (2001). Təsəvvüf anlamları və dər­viş­lik rəmzləri, “Tural-Ə nəşriyyat poliqrafiya mərkəzi”, Bakı.

15.     DENIZ Rasim. (1983). İrfaniler, “Erciyes” dergisi, Kay­se­ri, Haziran, sayı 66.

16.     DENIZ Rasim. (1983). Çıldırlı İrfani hoca, “Erciyes” der­­­gisi, Kayseri, Eylül, sayı 69.

17.     DÜNYAMALIYEVA Töhfə. (1987). Molla Vəli Vi­da­di, “Ya­zıçı” nəşriyyatı, Bakı, səh. 35.

18.     DÜZGÜN Dilaver. (1997). Aşık Mustafa Ruhani (Ha­ya­tı-sanatı-şiirlerinden seçmeler), Atatürk Universitesi ya­yın­ları, Erzurum.

19.     ƏZİZƏLİYEV Nizami.(2014) Yaranması Naxçıvan əra­zi­si ilə bağlı olan yallılar xalq ruhunu oxşayan müxtəlif çalarlarla zən­gindir, “Şərq qapısı” qəzeti, Naxçıvan, 24 aprel

20.     HACILAR Valeh. (2005). Gürcüstanda Türk xalq ədə­biy­yatı ənənələri, “Səda” nəşriyyatı, Bakı.

21.     HACIYEV Valeh. (1991). Folklorumuzun üfüqləri. (Azər­­baycan-Gürcüstan folklor əlaqələri tarixindən), “Yazıçı” nəşriyyatı,

22.     HACILI Asif. (1992) “Qəribəm bu vətəndə”. “Gənclik” nəş­riyyatı, Bakı.

23.     HACILI Asif. (2014). Ahıska türkləri: inanc dünyası, “Mü­tərcim” nəşriyyatı, Bakı.

24.     İMAMVERDİYEV İlqar. (2004) Azərbaycan aşıq ifa­çı­lı­­ğı sənətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri (Qərb bölgəsi üzrə). Ba­kı, “Şir­vannəşr”, 138 s.

25.     İMAMVERDİYEV İlqar. (2006) Azərbaycanın 20 saz havası (III kitab). Bakı, “Şirvannəşr”, 94 s.

26.     İSLAM Ansiklopedisi. (1993). 8-ci cild, İstanbul.

27.     KAFALI, Mustafa. (2002). “Anadolu’nun Fethi ve Türkləşməsi” Türkler Ansiklopedisi, 6-cı cild.

28.     KAMALOĞLU M., Dərviş O., Qarapapaq Ş.(2005). Borçalı aşıqları. “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı.

29.     KATIB İlham. (2007). Aşuxlux sənəti, Ahıska türk­lə­rinin tarixi, edebiyatı ve aşıklarının kısa antolojisi (Hazırlayan: İbrahim Türki), Şımkent “Kitap” basması.

30.     KAYA Doğan. (1994). Sivasta Âşıklık Geleneği ve Âşık Ruhsati, Sivas.

31.     KAYA Doğan. (2004). Yaşnameler, Akçağ yayınları, An­kara.

32.     KAYA Doğan. (2009). Âşıq Şenlik’in Sevdakar ilə Gül­naz Hanım Hikayəsi, Sivas.

33.     KAYA Doğan. (2012). Âşık Şenlik’in Latif Şah İle Meh­riban Sultan Hikayesi, Vilayet Yayınları, Ankara.

34.     KƏRİMOV Afiz (Hafiz). (2016). “Tasavvufta Musiqi: Ur­fanî Havaları Haqqında Bazı Araştırmalar”, T.C. Başbakanlık Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Başkanlığının des­teğinde; Hacı Bektaş Velî Kültür Derneği Başkanlığı ile Ukrayna-Gürcistan Beynelhalk Üniversitesinin birlikte 30-31 Mayıs 2016 tarihlerinde düzenlediği “Türkiye Gürcistan Bektaşî Kültürü ve Ozanlar Sempozyumu”nda oxunmuş məruzənin mət­ni.

35.     KIRZIOĞLU M. Fahrettin. (1966). “Türk Kültürü” der­gi­si, (bax : Kazımov İsmayıl . (2012). Axıska türkləri: dil, tarix və folklor, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, səh. 361-375, Bakı.

36.     KIRZIOĞLU M. Fahrettin.(1992) Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında KIPÇAKLAR. İlk Kıpçaklar (M.Ö.VIII-M.S.VI yy) ve Son Kıpçaklar (1118, 1195) ile Ortodoks Kıpçak Atabekler Hükûmeti (1267-1578) (Ahıska/Çıldır Eyâleti Tarihi'nden), Atatürk Tarih Kurumu yayınları,7, dizi sayı 121.

37.     KOCATÜRK Vasfi Mahir. (1963). Saz Şairləri An­to­lo­ji­si, “Ayyıldız” matbası, Ankara.

38.     KOPUZLU Nusret. (2015). Eski Bir Defteri Ka­rış­tı­rır­ken: Çıldırlı Âşık İrfani‘nin Koşmaları, “Bizim Ahıska” dergisi, 2015-ci il, sonbahar, sayı 40, səh. 49-50.

39.     KOZ M. Sabri. (1987). 1. Uluslararası Türk Halk Ede­bi­ya­tı Semineri, Yunus Emre Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Ya­yın­la­rı 1.

40.     KÖÇƏRLI Firudin. (1978). Azərbaycan ədəbiyyatı (iki cilddə), birinci cild, “Elm” nəşriyyatı, Bakı.

41.     KUKULOV Tahircan. (1999). Axıska türklərinin ta­ri­xi­nə bir nəzər, Bakı.

42.      MƏMMƏDLİ Əkrəm, MƏMMƏDLİ Kənan. (2015). Naxçıvan-Şərur el yallıları, Naxçıvan: “Əcəmi” nəşriyyat po­liq­ra­fiya birliyi, 276 səh.

43.     MƏMMƏDOV Tariyel. Azərbaycan xalq – professional mu­­­siqisi: aşıq sənəti http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=4

44.     QARAPAPAQ (Məmmədli) Şurəddin. (2000). Borçalı ədə­bi mühiti. “Elm” nəşriyyatı, Bakı.

45.     QARAPAPAQ (Məmmədli) Şurəddin. (2004) Borçalı-Ahıska-Kars ortaq ədəbi arealı. Tbilisi.

46.     QASIMLI Məhərrəm.(2011) Ozan-aşıq sənəti, “Uğur” nəş­riyyatı, Bakı, 304 s.

47.     QAYIBOV Hüseyin Əfəndi. (1987). Azərbaycanda məş­hur olan şüəranın əşarına məcmudur, 2 cild, “Elm” nəş­riyyatı, Bakı.

48.     “ORTAYAYLA” dergisi. (1938). sayı 3, Sivas.

49.     RƏHİMBƏYLİ Nailə. (2009) “Ruhani” Aşıq havasının elmi-nəzəri məsələləri, “Dədə Qorqud” jurnalı, sayı 1(30).

50.     SATILKAN F. (1942). Ahıskalı İrfaninin Yaş Des­ta­nı, “Türk Amacı”, 5-ci sayı, səh. 229-232.

51.     ŞAMİL Əli. (2012). Ahıskalı Xəstə Həsən, “Elm və təh­sil“ nəşriyyatı, Bakı.

52.     ŞAMİL Əli. (2013). Axısqаlı Xәstә Hаsаn (şеirlәri vә şеirlәrinin yаrаnmаsı hаqqındа söhbәtlәr), Almatı.

53.  ŞAMİL Əli (2006). Aşıq Ürfaninin ömür yolu və şeirləri. “Or­taq türk keç­mi­şindən ortaq türk gələcəyinə” 4. Uluslararası Folk­lor Konfran­sı­nın materialları. (1-3 noyabr 2006-cı il), AMEA Folklor İnstitutu, 2006, Bakı.

54.  ŞAMİL Əzizə, ŞAMİL Əli. (2005). Aşıq İsgəndər Ağ­ba­ba­lı. “Səda” nəşriyyatı, Bakı.

55.     ŞAMİLOV Əli. (1984). El sənətkarlarımız. Xəstə Hə­sən. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 29 mart, sayı 67 (13805).

56.     ŞAMİLOV Əli. (1986). Xəstə Hasan və müasirləri. “So­vet Gürcüstanı” qəzeti, 1 iyul, sayı 79(9182).

57.     TAŞTEMİR Tekin. (2005). Türkiyenin Kafkasya Po­li­ti­ka­sında Ahıska və Sürgün Halkı Ahıskalılar, İstanbul.

58.     URVELİ Orhan. (2007). Ahıska Türkleri ve Bölgenin Tarihi, Ahıska Türklərinin Tarixi, Edebiyatı ve Âşıklarının Kısa An­tolojisi (Hazırlayan: İbrahim Türki), Şımkent “Kitap” bas­ma­sı.

59.     ZEYREK Yunus. (2005). Ahıska Âşıkları: İrfani. “Bi­zim Ahıska” dergisi, Aralık, sayı 6.

60.     ZEYREK Yunus. (2006). Ahıska Araştırmaları, Ankara.

61.     YENİ Türk Ansiklopedisi. (1985). 2-ci cild, “Ötüken” nəşriyyatı, İstanbul.

KİTABIN TƏRTİBİ HAQQINDA

Çıldırlı Aşıq İrfani (Süleyman) haqqında kitab nəşrə ha­zır­layarkən təkrarçılığa yol verməmək, qarışıqlıqdan qaçmaq və is­tə­ni­lən şeiri asan tapmaq üçün oxucunu bilgiləndirməyi də nə­zərdə tutduq. Günümüzdə işlənməyən, arxaikləşən və məhəlli söz­lərin əlifba sırası ilə lüğətini hazırladıq.

Aşığın şeirlərinin ilk dəfə nə vaxt yazıya alındığını müəy­yən­ləşdirə bilmədik. Dövrü mətbuatda yazılanlar haqqında fikir­lə­rimizi ön sözdə verdik.

Kitab geniş oxucu kütləsi üçün deyil, araşdırıcılar üçün ha­zır­landıqdan əsas aldığımız bir şeiri tam verdik. Həmin şeirin fərqli variant və versiyaları haqqında bilgini səhifənin altına əla­və etdik. Eyni olan bəndlərin birini saxlayıb o birilərini atdıq. Nəşrə hazırladığımız mətnlərin alındığı qaynağı göstərmək üçün M.Halit Bayrının “Türk Dili” dergisinin 1 Şubat 1955-ci ildə çap olunan 41-ci sayındakı “Aşık İrfani” məqaləsindən alınmış şeir­lər (M. Halit Bayrı), Vasfi Mahir Kocatürkün 1963-cü ildə nəşr etdirdiyi “Saz şairləri antolojisi” kitabından alınmış şeirlər (Vasfi Mahir Kocatürk), Ensar Aslanın 1980-ci ildə “Köz” dergisinin avqust ayında, çap olunmuş 5-ci sayındakı “Aşıq İrfani” məqalə­sin­dən alınmış şeirlərin altından (Ensar Aslan), Rasim Denizin 1983-cü ildə, iyun ayında çap olunan 66-cı sayındakı “İrfaniler” məqaləsindən alımış şeirlərin altından (Deniz Rasim, 1), həmin müəllifin 1983-cü ildə, sentyabr ayında çap olunan 69-cu sayın­dakı “Çıldırlı İrfani hoca“ məqaləsindən alınmış şeirlərin altın­dan (Deniz Rasim, 2), Yunus Zeyrəkin 2005-ci ildə, “Bizim Ahıs­ka” dergisinin 6-cı sayındakı “Ahıska aşıkları. İrfani“ mə­qa­lə­sindən alınmış şeirlərin altından (Yunus Zeyrək), Asif Hacı­lının 1992-ci ildə nəşr etdirdiyi “Qəribəm bu vətəndə” kitabından aldığımız şeirlərin (Asif Hacılı), Asif Hacılı və Aydın Pola­doğ­lu­nun toplayıb tərtib edərək 1998-ci ildə nəşr etdirdikləri “Axısqa türk folklor” kitabından aldığımız şeirlərin altından (Asif Hacılı və Aydın Poladoğlu), Atəş Əhmədli və Qədim Qubadlının 2008-ci ildə nəşr etdirdikləri “Axısqa türk folklor” kitabından aldığı­mız şeirlərin altından (Atəş Əhmədli və Qədim Qubadlının), Do­ğan Kayanın 2004-cü ildə nəşr etdirdiyi “Yaşnameler” kitabın­dan alınan şeirlərin altından (Doğan Kaya), Əli Şamilin 2012-ci ildə nəşr etdirdiyi “Axısqalı Xəstə Hasan” kitabından alınan şeir­lərin altından (Əli Şamil) yazdıq. Şeiri ki­min məqaləsindən almı­şıqsa yer-yurd, insan adları ilə bağlı olan izahları həmin araş­dırı­cıdan aldıq və izahlara lazım gəldikdə mü­nasibətimizi bildirdik.

Kitaba Çıldırlı Aşıq İrfani haqqında məclislərdə aşıqların söy­lədikləri dastan-rəvayətlərin mətnlərini variantları ilə birgə daxil etdik. Türkiyədə günümüzdə işlədilən əlifbada ə, x və q işa­rə­­ləri yoxdur. Lakin bu işarələr Azərbaycanda əlifbasında var. Tür­­kiyənin Anadolu bölgəsində, xüsusən də Ərzurum, Kars, Van və b. bölgələrdə həmin işarələrin ifa etdiyi səslərdən da­nı­şıqda geniş istifadə edilir. Aşıq İrfani ilə bağlı şeirlər də əsa­sən ə, x, q səsləri geniş yayılmış bölgələrdən toplandığından biz kitabı ha­zır­­layarkən mətinləri Azərbaycan türkcəsinin yazı qaydalarına uyğunlaşdırdıq.

Kitabı hazırlayarkən Doğan Kaya, Sabri Koz, İlqar İmam­ver­diyev, Kamilə Dadaşzadə, Afiz (Hafiz) Kərimov, Aynur Qə­zən­fər qızı, Məhsəti Vaqifqızı mənə olduqca böyük köməklik gös­tərdilər. Onlara və kitabın nəşrində əməyi keçənlərə tə­şəkkü­rü­mü bildirirəm.

İrfani mövzusunu davam etdirmək istəyən araşdırıcılarımız çox zəhmətə qatlaşmasınlar deyə kitabın sonuna Gürünlü İrfaninin, Çorumlu (Dodurqalı) İrfaninin, Sungurlu İrfaninin şeirlərini və “İrfani”, “Urfani” havalarının not yazılarını əlavələr bölməsinə daxil etdik. Kitab Çildırlı İrfani haqqında ilk toplu olduğundan sözsüz ki, qüsursuz deyil. Arzu edərdik ki, gənc araşdırıcılar mövzuya yenidən girişsinlər, nəinki kitabdakı nöqsanları aradan qaldırsınlar, Çıldırlı Aşıq İrfaninin daha təkmil nəşrlərini ortaya qoysunlar.

Arzu edərdik ki, gənc araşdırıcılar mövzuya yenidən giriş­sin­lər, nəinki kitabdakı nöqsanları aradan qaldırsınlar, Çıldırlı Aşıq İrfaninin daha təkmil nəşrlərini ortaya qoysunlar.

QOŞMALAR

AÇILMIŞ

Yenə ziynətləndi hüsnün bağları,

Lala, sümbül, mor mənəvşə açılmış,

Səhər-səhər gahdan gəlir sədalar,

Bülbül kimi xoş lisanın açılmış.

Duyulurmu şu simanın özündən,

Söylədikcə şəkər damlar sözündən,

Ləvənd-i kəkildir, bədir üzündən,

Tel-tel olmuş, top zülflərin açılmış.

Əcəb kimlər ola İrfanin dosdu,

Günbəgün artmaqda canımda qəsdi,

Qorxarım dəymişdir adnın dəsti,

 Ol səbəbdən giribanın açılmış.

(Ensar Aslan, səh. 28)

BAĞIMIZ

Bizdən salam olsun eşə, yarana,

Qəmə təbdil oldu ülfət çağımız.

Pərakəndə düşdü gönül bülbülü,

Orda qaldı bostan ilə bağımız.

Hasut çoxdur, fitnə qalxmaz aradan,

Alnımıza böylə yazmış yaradan,

İş təqdirin, qismət qalxdı buradan,

Ya suyumuz çəkər, ya torpağımız.

Başına döndüyüm yaradan Qani,

İgid ölsə qalır ad ilə şanı,

Çox da təlaş etmə Xoca İrfani,

Tərlana muqabil olur zağımız.

(Zeyrək Yunus, səh. 37, Alevi-Bektaşi şairleri, seh. 139)

BAĞLANDI

Yeni başdan dərdə düşdüm oxlandım,

Dəli könlüm bir sevdaya bağlandı.

Özü şirin, sözü şirin, şux gözəl,

Qəmzəsi ox, qaşı yaya bağlandı.

Şirin gülər, şirin söylər, naz eylər,

Hər kəmiyi yüz min türlü saz eylər,

Çarqatı çevirip tel pərvaz eylər,

Sanarsan bulutdu, aya bağlandı.

İrfani yenidən buldu bir dövlət,

Daha hərcayıya eyləməm minnət,

Əski beynəvadan qalxdı məhəbbət,

İndi könlüm Xürrəmzaya bağlandı.

(Onk Nizamettin, 8690)

Ensar Aslanın nəşr etdirdiyi şeirin yuxarıdakında elə bir fərqi yoxdur. Rasim Denizin “Çıldırlı Aşıq İrfani” məqaləsində isə şeir aşa­ğı­dakı variantda verilib.

Necə odlanmayan, necə yanmayan,

Könül, bir saçı-leylaya bağlandı.

Özü şirin, sözü şirin şux güzəl,

Qəmzəsi ox, qaşı yaya bağlandı.

Yar oturmuş, cila verir özünə,

Qudrət sürməsini çəkmiş gözünə,

Daranmış zülfünü, dökmüş üzünə,

Sanasan ki, bulud aya bağlandı.

Kəbeyi kevséyndir, qaşın əymələr,

Bu təriflə vəsf edəməz dəymələr,

Gülabət gömləyi, altun düymələr,

Takılandan qaşı yaya bağlandı.

İrfani yenicə buldu bir dövlət,

Dəymə, kimsələrlə eyləməz ülfət.

Əski sevdiyindən kahdı məhəbbət,

Şimdi könül bir yosmaya bağlandı.

Rasim Denizin həmin məqaləsində Nimetin Onkun mə­qa­ləsindən götürdüyü aşağıdakı variantı da verir:

Yeni başdan dərdə düşdüm, oxlandım,

Dəli könül bir sevdaya bağlandı.

Özü şirin, sözü şirin şux gözəl,

Qəmzəsi ox, qaşı yaya bağlandı.

Şirin gülər, şirin söylər, naz eylər,

Hər kəmiyi yüz min dürlü söz eylər,

Çarqat çevirib, tel pərvaz eylər,

Sanarsan bulutdu, aya bağlandı.

İrfani yenidən buldu bir dövlət,

Daha hərcayıya eyləməm minnət,

Əski bivəfadan kahdı məhəbbət,

İndi könlüm Xürrəmzaya bağlandı.

Rasim Denizin həmin məqaləsində Saminin şeir məc­muə­sin­dən götürdüyü üçüncü variant belədir:

Necə ağlamayım şah-i ləvəhril,

Dəli könül bir sevdaya bağlandı.

Sözü şirin, kəndi nazik əfəndim,

Qəmzəsi ox, qaşı yaya bağlandı.

Pəri-peykər cila vermiş özünə,

Qüdrətullah sürmə çəkmiş gözünə,

Siyah kəkilləri tökmüş üzünə,

Mən sandım ki, bulud aya bağlandı.

İrfaniyəm qönməz başa bir dövlət,

Qeyri yadlar ilə eyləməm ülfət,

Əski sevdiyindən kahdı məhəbbət,

Şimdi yeni bir sevdaya bağlandı.

Alevi-Bektaşi şairleri kitabında (səh. 146) Gürünlü İrfani adına verilmiş bu şeirin yalnız ikinci bəndi fərqlidir.

BƏLASIDIR

Nədir bu həngamə vakt-ı səhərdə,

Dərdimənd bülbülün vaveylasıdır.

Məhəbbət yelləri əsdikcə sərdə,

Çək cəvrini, yarın baş bəlasıdır.

Mən halımı yara etsəm ifadə,

Mərhəmətsiz zalım gəlməz imdadə,

Sirr-i yar ilə mülk-i fənada,

Necə tərk eyləsin o sılasıdır.

Çox gördük, keçirdik fələk devrini,

Xeyli çəkdim bu dilbərin cəvrini,

Kimsə bilməz dərunumun, dərdini,

İrfani bir Türkmən mübtəlasıdır.

(Deniz Rasim , 2, səh. 15)

BİLMƏZSƏN

Əl çək təbib, əl çək dərdli sinəmdən,

Sən mənim dərdimə çara bilməzsən.

Sən necə təbibsən yoxdur ilacın,

Yaram içərdəndir sara bilməzsən.

Yıxılsın fələyin tacıyla-taxdı,

Ox vurdu sinəmə, al qanım axdı,

Əzəl verməsəydin ikrarı, əhdi,

O ki ikrarında dura bilməzsən.

Dinlə Sənəm Qul İrfanı sözlərin,

Yaxdı ciyərimi atəş-közlərin,

Ağlasana, nə durursan gözlərim,

Daha yar yüzünü görə bilməzsən.

(Ensar Aslan, səh. 24)

Rasim Denizin və Nizaməttin Onkun məqalələrində şei­rin birinci bəndləri yuxarıdakı ilə eyni olduğundan ixtisar et­dik. İkinci və üçüncü bəndlərdə fərq olduğuna görə aşağıda ve­ri­rik.

Yıxılsın fələyin tacınan-taxdı,

Elə bir ox vurdu hicranım axdı,

O yar da vermişti ikrarı əhdi

O ki ikrarında dura bilməzsən.

İrfaniyəm başa gəlməz sözlərim,

Qələm alar, kağız üstə izlərim,

Nə durursan, ağlasana gözlərim,

Bir daha o yarı görə bilməzsən.

Yunuz Zeyrəkin nəşr etdirdiyi şeir dörd bənddir. Birinci və ikinci bəndi Ensar Aslanın nəşr etdirdiyi ilə eynidir. Üçün­­cü bənddəki fərq isə aşağıdakı kimidir:

Qaradır qaşların, gözlərin xayın,

Çəkməyən nə bilir bu eşqin yayın,

Yıxdın, viran etdin könlüm sarayın,

Sən ki bir daşını hörə bilməzsən.

İrfaniyəm bu sirləri gizlərim,

Xənçər alıb bağrım başın közlərim,

Nə durursan, ağlasana gözlərim,

Dahi yar yüzünü görə bilməzsən.

BU SEVDA

Ta əzəldən bu sevdayı bilməzdim,

Bir gözəldən yadigardır, bu sevda,

Çəkən bilir eşq ataşı nədəndir,

Çəkməyən nə bilsin, nədir bu sevda?!

Sağımda, solumda duran mələkdir,

Haq yolunda qəbul olan diləkdir,

Sevda dedikləri oddan köynəkdir,

Geyən bilir, nasıl nardır bu sevda.

İrfani der: sana eylədim nəzər,

Çox zamandır ahı-zarından gəzər,

Sevdana düsənlər yolundan azar,

Mənə sərmayəsiz kardı bu sevda.

(Ensar Aslan, səh. 27-28)

ÇILDIRIN[1]

Bu qışın da qışlasında qışladıq,

Görüm mamur olsun eli Çıldırın.

Hoçuvandan bəri gəlir dərəsi,

Əsər, əksik olmaz yeli Çıldırın.

Yaz olanda gəlir qələm qaşlılar,

Güz olanda gedər siyah saçlılar,

Zərdən zərgüşlular, yaşıl başlılar,

Dolmuş sona ilə gölü Çıldırın.

İrfani yalvarır Qanı Xudaya,

Qaracaoğlanı gəlsin qadaya[2],

Türkmən qızın alıp keçəm adaya,

Daha uğramasın yolu Çıldırın.

(Ensar Aslan, səh. 28-29)

CİLVƏLƏNİRSƏN

Nədir cürmün, söylə ey şux-i bəyaz,

Niçin məndən böylə şüphələnirsən.

Bizlərə gələndə, naz üstünə naz,

Gedər, yad əliylə cilvələnirsən.

Bu dil-i məhzunum, bir dəm şad olmaz,

Hər şahin olduğu yerdə sar olmaz,

Əgər ki naz isə, böylə naz olmaz,

Hər gün də dirilir, öfkələnirsən.

İrfani, nafilə gəl savaş etmə,

Fələyə qəhr edib belini bükmə,

Vəfasız dilbərin cevrini çəkmə,

Yazıq könül sana örsələnirsən.

(Ensar Aslan, səh. 30)

GƏLMƏDİ

Be ağalar hankı dərdim söyləyim,

Yarım yad ellərə getdi, gəlmədi.

Tərk eylədi vətənini, yurdunu,

Qəm ölkəsin suyun içdi gəlmədi.

Hey sevdiyim, xar olurmu güllərdə,

Söyləməz olmuşdur ismi dillərdə,

Bu həsrət gözlərim qaldı yollarda,

Yarım qürbət elə düşdü gəlmədi.

Be qazilər İrfaniyi öldürün,

Yoxsa bu dərdinə dərman bildirin,

Daha bitməz oldu gülü Çıldırın,

Türkmən Kars elinə aşdı gəlmədi.

(Bayrı M. Halit, səh. 304)

Be ağalar necə məcnun olmayım,

Yarım yad ellərə köşdü, gəlmədi.

Tərk eyləmiş vətənini, elini,

Qəm ölkənin suyun içdi gəlmədi.

Xalı-xərac gör Çin-i Maçindən,

Gözəl bir busə ver əhmər içindən,

Bir kəz xəlvət oldu getdi laçindən

Tərsinədir göldən uçdu gəlmədi.

(Ensar Aslan, səh. 31-32)

Şirin son bəndində M.Halit Bayrıda “qazilər”, Ensar As­lan­da “ağalar” kimidir. Rasim Denizin məqaləsində şeir beş bənddir və aşağıdakı şəkildədir.

Hey ağalar necə məhzun olmayım.

Yarım yad ellərə köçdü, gəlmədi.

Tərk eylədi vətənini, elini,

Gömülganın suyun içdi gəlmədi.

Qanıya ol mənim şirin makalım,

Dahi guşumdadır sadayı alım,

Nazu- qəmzə ilə şu qanlı zalım,

Kəsdi qara bağrım, biçdi, gəlmədi.

Gəlməmişdi səncileyin cahana,

Bir mələksimadır yoxdur bahana,

Dedim ki, toxuram tülin şahana,

Duyuq düşdü, eldən uçdu gəlmədi.

Xalı-xərac olur Çin-Maçindən,

Didəm bir muy vurur siyah saçından,

Bir kəz hıfzın bulmuşdur Laçindən

Pür-sonadır, göldən uçdu gəlmədi.

Hey ağalar İrfaniyi güldürün,

Var isə dərdinə dərman, bildirin,

Dahi bitməz oldu gülü Çıldırın,

Türkmən Kars elinə köçdü, gəlmədi.

DENİR

Aşikar cismim yaşı misal-ı Ceyhun,  

Haldan bilən yara arifan denir.

Bir saçı leylaya olmuşam məftun,

Sevda çəkməyənə fakılan denir.

Ağladır yarını, kəndisi gülməz,

Gəlməmiş başına sevdayı bilməz,

Rəhmi yox, aşığa ihmaya gəlməz,

Böylə bivəfaya mihriban denir,

Ağlın olsa İrfaniyə gülməzsən,

Aşınalıq nədir onu bilməzsən,

Mərhəmətsiz, sən imana gəlməzsin,

Buna Türkman denməz, “tərk-imran” denir.

(Deniz Rasim , 1, səh. 9)

DERLƏR

Aşiq ta məşuqa verirsə bada,

Bu eşqin tasını al iç, qan derlər.

Bu eşq, bu sevda indi qanımda,

Onun üçün məhşərədək yan derlər.

Yar sənin yolunda olmuşam dindar,

Eşq ataşı sərdi cana bir mindər,

Yusuf-i Züleyxa, Dara-İskəndər,

Çəkdi bu sevdayı Süleyman derler.

Çox ağlarsın İrfaniyi gülməzsən,

Sevda nə hal olduğunu bilməzsən,

Yüz möcüzat görsən islam olmazsan,

Sizə Türkmən deyil, türk iman derler.

(Ensar Aslan, səh. 30)

Nüsret Kopuzlunun “Bizim Ahıska” dergisi, 2015-ci il, son­ba­har, sayı 40-da nəşr edilən şeiri Ensar Arslanın nəşr etdirdiyi ilə eynidir.

                            DOLANAYIM

Şahin əldən uçdu, yenə qəm gəldi,

Çıxdı asimana, nə dolanayım.

Səndən oxlanmışam, kimə qılam dad,

Nə sultana-xana, nə dolanayım.

Xoyrat girdi dost bağından bar aldı,

Qırmızı gül, çevrə-yanın xar aldı,

Əvvəlcə ağlımı başdan yar aldı,

Olmuşam divanə, nə dolanayım.

İrfani der: Haqdan olsun imdadım,

Asimana çıxdı dadi-fəryadım,

Yandım, tütdüm məleyiklər şahadım,

Ya şama pərvanə, nə dolanayım.

(Ensar Aslan səh. 28)

DURNAM

Sabah namazında Zarşat düzündən,

En Qaraçayırı bulasan durnam.

Aş Lavaş gədiyin, bağla qatarın,

Məkan-ı Daşbaşı görəsən durnam.

İrişdi, Külverən qalır sağ yana,

Çıx Qızılverana, en Kamervana,

Albız ıssızlıqdır, Cala virana,

Orda da bir zaman qalasan, durnam.

Səfil Ağçaqala döndümü yaza,

Uğrama Kakaça, bəlkə yol aza,

Oralar susuzdur, keç get Cambaza,

Qarasuda qərar qılasan durnam.

Zinzallar çəkildi ucadan-uca,

Xəbər al Çamdırı, gör halı necə?

Suxara mamurdur barın bir gecə,

Dosd köyündə mehman olasan durnam.

Köyhas süvaridir, Purut piyada,

Urtayla, Meredis qalmasın yada,

Qırx Çataxbaşıdır, keç Zurzunada,

Künduzhev öz köyüm, biləsən durnam.

Yolun düşər Otağvanın sağına,

Uğra Ardahana öylə çağına,

İkindi namazı çıx Cin dağına,

Qarış Qamərəyə, bina sal durnam.

Yeri durnam, yeri dönmə izindən,

Aləmi mat etdin xoş avazından,

Əsli türkmən qızı, Xırmandalıdan,

Yarımdan bir xəbər alasan durnam.

Tez pərvaz eyləyin, tez qanad çalın,

O nazlı yarımdan bir xəbər alın,

İrfani xocada bekliyor yolun,

Bəlkə bu günlərdə gələsən durnam.

(Ensar Aslan, səh. 26-27)

Şeirdə Çıldırın kəndlərini, dağ, dərə, təpə və s. adları sa­dalanılır.

Nizamettin Onkun nəşr etdirdiyi şeir də yuxarıdakı ilə de­mək olar ki, eynidir. Bir iki yer adında və sözdə fərq var. Ra­sim Denizin məqaləsindəki şeirin Enser Aslanln çap etdirdiyindən fərqi bunlardır: Birinci bəndin son misrası “Qarış Daşbaşında Gölə, sən durnam”, ininci bənddəki ikinci misra “Aş Qızılkil­sə­dən keç, Kamervana”, üçüncü bəndin üç və dördüncü misraları “Gəl Suqatışandan, var en Canbaza, Canbaz-Çuxurunda güləsən dur­nam”, dördüncü bəndin dördüncü misrası “Əylənib rahatı bu­lasan durnam” kimidir.

DÜŞƏRMİ

Bir fəqir bus etsə şah damanını,

Təqdir etmək alişana düşərmi?

Bir igidin yaman dərdi olmasa,

Dərman üçün heç Loğmana düşərmi?

Şux didələrin dəmdə olmasa,

Tiğ qəmzələrin qəmdə olmasa,

Pərvanənin meyli şamda olmasa,

Dolanır, fırlanır nara düşərmi?

İrfanim der: zikrin kəsmə Mövladan,

Məcnun nələr çəkdi bilsən Leyladan,

Səfil bayquş ləzzət bulsa leyladan,

Firar edib heç virana düşərmi?

(Zeyrək Yunus, 36)

DÜŞƏSƏN

Başıma gətirdin olmaz qovğayı,

Barı könül sən de, qana düşəsən,

Maya səndən oldu, kimdən biləyim,

Bir vəfasız mehribana düşəsən.

Ağlamaqdan getdi gözüm qarası,

Sağalırmı böylə oxun yarası,

Min təbib cəm olsa yoxdur çarası,

Yara göyü yaradana düşəsən,

El içində məcnun oldu İrfani,

Bir şux Türkmənə qul etdin məni,

Bağrı yanıq, giryan olasan səni,

Olmaz dərdə, qəm- hicrana düşəsən.

(Ensar Aslan, səh. 32)

Nüsret Kopuzlunun “Bizim Ahıska” dergisi, 2015-ci il, son­ba­har, sayı 40-da nəşr edilən şeirin Ensar Arslanın nəşr et­dir­di­yin­dən fərqi bunlardır: 2-ci misra “Yürü könül seni kana dü­şe­sin”, 3-cü misra “Mayasından oldu, kimden bileyim”, 5-ci misra “Göz süzende güzel edalaşanda”, 10-cu misra “Bir şuh-i Türk­man’a kul etti beni” kimidir.

EDƏRLƏR

Aşiqi məşuqdan cüda qılanlar,

Bilməm onlar nə cəsarət edərlər.

Könül də Xüdanın nəzərgahıdır,

Onu yaxmasına qeyrət edərlər.

Varam, düşəm sultanlara, xanlara,

Bu xüsusda çıxdım çox divanlara,

Mənim bu işimə ket vuranlara,

Ruz-i məhşərədək ta׳at edərlər.

Hər təbib saramaz bu yaramızı,

Qəm-hicran kəsdi muradımızı,

İrfani der: bizim macəramızı,

Bizdən sonra bir hekayət edərlər.

(Ensar Aslan, səh. 32-33)

GETDİ

Bir növrəstə, növcivanın ucundan,

Olanca axlımız havaya getdi.

Leyl-ü-nahar ədasından-nazından,

Ömrüm sərmayəsi yağmaya getdi.

Atəşimdən bahrə daldı səməklər,

Hanı bunca mədhin qəzəl deməklər?

Ta əzəldən çəkdicəyim əməklər,

Bulmadım vəfasın, hər zaya getdi.

Canım müştaq məhəbbətin meyinə,

Hər dəm qonar, yavru, zülfün muyunə,

İrfani, əzm etsəm dostun köyünə,

Derlər ki Məcnundur Leylaya getdi.

(Kocatürk Vasif Mahir, 272)

Ensar Aslan (səh. 29-30) və Nüsret Kopuzlunun “Bizim Ahıs­ka” dergisi, 2015-ci il, sonbahar, sayı 40, səhifə 49 nəşr et­dir­diyi “Getdi” rədifli qoşmaların yuxarıdakı ilə fərqi çox azdır.

GƏLDİN

Nəzakətli yarım, sər bərabərim,

Ey mənim cananım, sən səfa gəldin.

Gözləri xumarım, lala rüxsarım,

Dərdlərə dərmanım, sən səfa gəldin.

Ey mina gərdanlım, qədd-i ararım

Buxağı billurum, sədr-i mərmərim,

İqbalım, dövlətim, şahım, sərdarım,

Əfəndim, sultanım, sən səfa gəldin.

Tuti, qumru dillim, tovuz-u nəzim,

Ufacıq cilvəlim, ördəyi- qazım,

Şahım və şahbazım, bağ-i Şirazım,

Üsküfi tərlanım, sən səfa gəldin.

Qolları salıncaq, qədd-i surahım,

Qəmzəsi cəlladım, çeşm-i siyahım, 

Mehrab-i minbərim, həm qıbləgahım,  

Həm əbr-kamanım, sən səfa gəldin.

Der ki bu İrfani: Səm mənim canım,

Gülməzsən, gələli dildə dəhanım,

Guşunda küpəli, təzə gülşanım,

Sərv-i xuramanım sən səfa gəldin.

(Deniz Rasim, 1, səh. 9)

GƏLMƏDİ

Hey ağalar necə mahzun olmayım,

Yarım yad ellərə köçdü, gəlmədi.

Tərk eylədi vətənini, elini,

Gömülqanın suyun işdi gəlmədi.

Kanıya ol mənim şirin makalım,

Daha guşumdadır sadayı alim,

Nazu-qəmzə ilə şu qanlı zalım,

Kəsdi qara bağrım biçdi gəlmədi.

Gəlməmişdi səncileyin cihana,

Bir mələk simadır yoxdur bahana,

Didim ki, toxuram tülün şahana,

Duyuq düşdü, eldən uşdu gəlmədi

Xalı-xaraç olur Çin-Maçindən,

Didəm bir muy virür, siyah saçından,

Bir kəz hıfzın bulmuşdur laçındən,

Pir-sonadır, göldən uşdu gəlmədi.

Hey ağalar İrfaniyi güldürün,

Var isə dərdinə dərman, bildirin,

Dahi bitməz oldu gülü Çıldırın,

Türkmən Kars elinə köşdü gəlmədi.

(Deniz Rasim, 1, səh.

Ensar Aslan və Nüsret Kopuzlunun “Bizim Ahıska” dergisi, 2015-ci il, sonbahar, sayı 40-da nəşr edilən “Gəlmədi” rədifli qoş­­manın 4-cü misrası “Qəm ölkənin suyun içti gəlmədi“, Ensar As­­landa 9-cu misra “Be qazilər bu İrfaniyi öldürün“, Nüsret Ko­puz­­luda “Hey ağalar bu İrfanı öldürün“, 10-cu misra Ensar Aslan və Nüsret Kopuzluda “Yoksa bu derdime derman bildirin“ ki­mi­dir. Ensar Aslan və Nüsret Kopuzluda şeir 3 bənddir. Nüsret Ko­puz­lu­nun nəşrindəki ikinci bənd isə belədir:

Hey ağalar haraç gör Çin Maçin’dən

Güzel, bir bûse ver ahmer vechinden

Bir kez halvet aldı gitti laçinden

Ter sunadır gölden uçtu gelmedi.

GƏLMİŞƏM

Daha pünhan tutma mənim dərdimi,

Bir dərdim var, min loğmana gəlmişəm.

And verirəm Məhəmmədin başına,

Duacıyam, qədd-imana gəlmişəm.

Dedim yüz min qafiyədən, qəzəldən,

Bu dərdimi pünhan tutma tez eldən,

Bir sevdanın cünunyum əzəldən,

Duaçıyam qədd-imana gəlmişəm.

İrfani məhrumdur, binəva quldur,

Eşqin qədimidir, arizdə güldür,

Ya çırağ et, ya bağışla, ya öldür,

Möhür dəsti Süleymana gəlmişəm.

(Onk Nizamettin, 8690)

Rasim Denizin məqaləsində şeir yuxarıdakı ilə eynidir. En­sar Aslanın nəşr etdiyi (səh. 25-26) şeirdəki fərqli misralar aşa­ğıda­kılardır:

Min dərdim var, bir dərmana gəlmişəm.

Çevir Şərif, Məhəmmədin başına.

Mənim dərdim pünhan tutma tez eldən,

Alışıban yana-yana gəlmişəm.

Ensar Aslan şeirdəki “Çevir Şərif, Məhəmmədin başına” mis­­rasınındakı Şərif və Məhəmmədin paşanın oğlanlarının adı ol­­duğunu yazır.

Yunus Zeyrəkin məqaləsində şeir aşağıdakı kimidir:

Dahi pünhan doğmuş bilməm dərdimi,

Dərman üçün bir loğmana gəlmişəm.

Çevir Şərif, Muhammədin başına,

Duacıyam qədd-imana gəlmişəm.    

İrfani məhrumdur binəva quldur,

Eşqin qadimidir, ariz deyildir,

Ya lutuf qıl, ya çıraq et, ya öldür,

Mihr sahibi Süleymana gəlmişəm.

GƏTİRDİM

Şükür yaradana, çox şükür,

Min dərdimə bir dərmanı gətirdim.

İllər ilə intizarın çəkdiyim,

Pəri-peykər növcavanı gətirdim.

Tifilkən sevmişdim pəri-peykəri,

Ol səbəbdən olmuşam mən sərsəri,

Bir mina gərdanlı qədd-i ararı,

Təzə zülfü pərişanı gətirdim.

Bizi ihrak edən hicran gözüdür,

Mərifətdə Züleyxanın özüdür,

Sakın demə bir Türkmənin qızıdır,

Bir əhl-i dil, gövhər kanı gətirdim.

Keçmək olmaz ol dilbərin nazından,

Bülbül sada eylər xub-avazından,

Xeyli gündür uçurmuşum bazımdan,

Toru saldım o tərlanı gətirdim.

Kimsə bilməz İrfaninin dərdini,

Bülbül kimi bəslər idi gülünü.

Viran etdim Harmandarın elini,

Alagözlü bir Türkməni gətirdim.

(Deniz Rasim, 2, səh. 13)

Yunus Zeyrəkin məqaləsində şeir aşağıdakı kimidir:

Şükür olsun yaradana çox şükür,

Bir dərdimə min dərmanı gətirdim.

İllər var ki, arzumanın çəkərdim,

Pəri-peykər növcavanı gətirdim.

Eşk-i firak edən hicran gözüdür,

Mərifət də Zəlihanın özüdür,

Sakın demə bir Türkmənın qızıdır,

Budur gözəllərin xanı, gətirdim.

Qaranlıq gecədə Qəmər doğuşlum,

Qəsdi can alıcı, peykər vuruşlum,

Məleykə sifətli, maral baxışlım,

Zülfü süsən, o reyhanı gətirdim.

Kim bilir İrfanın dərd-i dilini,

Bülbül kimi gözədirdim yolunu,

Hacil etdim Harmandarın ilini,

Ala gözlü bir Türkmənı gətirdim.

GƏTİRİR

Gəl, mənim sevdiyim, hərcayı dilbər,

Yanağın dağlardan lala gətirir.

Dolaşdım dünyayı, bulunmaz dəngin,

Qorxuram başıma bəla gətirir.

Xınalı kəkliyə bənzər səkişin,

Zay etdi ağlımı məlul baxışın,

Hər kim görsə sənin bu salınşın,

Əgər kafir olsa yola gətirir.

Qəhbə fələk, nə düşmüşsən qəsdimə!

Ya Rəbb, sən qovuşdur məni dostuma,

Sallana-sallana gəlsə üstümə,

Ölmüş İrfaniyi dilə gətirir.

                                               (Kocatürk Vasif Mahir, 271)

Doğan Kayanın kitabında (səh.), Alevi-Bektaşi şairleri kitabındakı (seh.146) bu şeir Gürünlü İrfaninin şeirləri arasında verilib.

GƏZƏR

Eşqin əlaməti sərdə dolanı,

Cuş edər bir zaman bi-macal gəzər.

Bulmazsa cananı ruh-i rəvanı,

Əl çəkər dünyadan, ol işgal gəzər.

Görünməz gözümə tacu-taxt, kaba,

Mal-dövlət yanımda bir pula cıya.

Bir təbər, bir külah, bir köhnə əba,

Aşiqi sadiqlər bu misal gəzər.

İrfani der: şu mənaya varamam,

Taqətim yox, bunca səbir duramam,

Çoxdan bəri ovçusuyam vuramam,

Könül səhrasında bir maral gəzər.

(Ensar Aslan, səh. 31)

Doğan Kaya bu şeirin aşağıdakı variantını Gürünün İrfaninin şeirləri sırasında verib(səh.)

Aşkın alâmeti olunca serde,

Dolanır bir zaman mecalsiz gezer,

Bulmazsa cananı ruh-ı revanı,

Dünyadan el çeker infial gezer.

Gözüne görünmez taç ile kaba,

Dünyayı verseler bir pula caba,

Bir teber, bir külah, bir eski aba,

Sevdaya düşenler bu misâl gezer.

Şirin canı yanar aşk-ı nar ile,

Ömrünü geçirir ah ü zar ile,

Gâh ayık dolaşır, gâh humar ile

Kendi kendin bilmez ne hayâl gezer.

İrfanî’yem ben bu sırra eremem,

Takatim yok bunca sabra duramam,

Çoktan beri avcısıyım vuramam,

Gönlümün evinde bir maral gezer

QALMASIN

Qurban olam yarın ala gözünə,

Kabab olcaq tənim eşq közünə.

Məni görür vala çəkər üzünə

Der ki: “Naməhrəmdir” bizə gəlməsin

Aləm bilir gözəllərdən gözəlsən,

Bâran tükənmiş bağçadakı xəzəlsən,

Nə çöhrə-tərəs bu dərddən düzəlsən,

Hər dəm pərişandır sunam gülməsin.

İrfani der: Mənim bu xallı yarım,

Bu xallıya qurban, bu şirin canım,

Bir de üzün-üzə hey qanlı zalım,

Barı həsrət qiyamətə qalmasın.

(Deniz Rasim, 1, səh.

QƏBAHƏTMİDİR

Kitabım, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,

Bugün dost köyündə ziyarətimdir.

Qibləgah daşına boyun əyməyim,

Gündüz zikrim, gecə ibadətimdir.

Gün savanda, gözəl ədalaşanda,

Bülbül gülşənində sədalaşanda,

Bir heca üzündən cüdalaşanda,

Rəqib-i möhnətdə məlamətmidir?!

Qərib İrfaniyi saldın naraya,

Məlhəm olmaz ürəkdəki yaraya,

Sənin kimi cahil, qəlbi qaraya,

Cana könül verdim qəbahətmidir.

(Ensar Aslan, səh. 31)

Nusret Kopuzlunun “Bizim Ahıska” dergisi, 2015-ci il, son­bahar, sayı 40-da nəşr edilən şeirin Ensar Arslanın nəşr etdir­di­yindən fərqi bunlardıır: 3-cü misra Kıble-i kaşına boyun eğime, 5-ci misra Göz süzəndə güzəl ədalaşanda, 7-ci misra Bir ləhçə yü­zündən cüdalaşanda kimidir.

Rasim Denizin məqaləsində şeir aşağıdakı kimidir:

Kitabım Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,

Hələ dostun köyü ziyarətimdir.

Qiblə-vəs qaşlarına baş əydiyim,

Gece zikrim, gündüz ibadətimdir.

Bülbül gül dalında sədalaşanda,

Aşiq məşuqula vidalaşanda,

Bir ləhzə didəmdən cüdalaşanda,

Fəraq-i möhnətdə məlamətimdir?!

Qərib İrfaniyi yaxdın naraya,

Mərhəmətin yox sinəmdəki yaraya,

Sən kimi vəfasız, qəlbi qaraya,

Meyil vermək mənim qəbahətimdir.

QƏDƏR

Ay ağalar, bu dərd məni öldürür,

Arayıb dərmanın bulana qədər.

Könül vaz keçəmir əski yarından,

Çəkərəm həsrətin ölənə qədər.

Çeşm-i yaşdan namə yazdım, gəlündi,

Əgər loğmanısan, dərdim bil indi,

Dəmür çarux geydim, o da dəlindi,

Könül sevduyunu bulana qədər.

İrfani der: bu bağımız talansun,

Xəstə konlum yar boynuna tolansun,

Sən aşıxsın, yar qədrüni bilənsün,

Yarı canım getdi gülənə qədər.

(Hacılı Asif, səh. 195)

Şeir Axıska türk folkloru. (2008). Tərtibçilər: Atəş Əh­məd­­­li, Qədim Qubadlı, “Nurlan” nəşriyytı, Bakı, səh. 216-217-də də eynilə verilmişdir.

QOCALUR

Ab-u, ataş həqiqətdən xəlq oldu,

Neçə-neçə şirin canlar qocaldi.

Qəm yeyib, qəm içmə divana könül,

Hökümət sahibi xanlar qocalur.

Yaxşı adam bu dünyada ölməsin,

Yaman adam uzun ömür sürməsin,

Oğulsuz adamın varı olmasın,

Hər səhər malını sanar qocalur.

İrfani der: müxənnət yetişməz dada,

Aşınanın sir sözün tez vermə yada,

Bir adam ki, yoxsul düşsə dünyada,

Hər yetən üzünü danlar qocalur.

                            (Atəş Əhmədli və Qədim Qubadlı, səh. 216)

QIZLARIN

Əzəl bahar, yaz ayları gələndə,

Açılır bağçada gülü qızların.

Tərləmiş tərləmiş tökülmüş üzdən,

Axar ləblərindən balı qızların.

Hurilərin pərilərin eşisin,

Bu divanə könlümün yoldaşısın,

Əlli qızın, yüz gəlinin başısın,

Sarmağa gəlişür beli qızların.

İrfani der, öldüyümü bilsələr,

Yığılıp da cənazəmi qılsalar,

Məzarımı yol üsdündə qursalar,

Üstündən uğraşa yolu qızların.

(Zeyrək Yunus, 37)

Bu şeirin bir variantını Qazaxıstanın Talqar şəhərində ya­şayan Aşıq Mürtaza Xəstə Hasanın şeri kimi oxuyurdu. Ona gö­rə də biz “Axısqalı Xəstə Hasan” kitabına da daxil et­mişdik. (Bax: “Axısqalı Xəstə Hasan” (Şeirləri və şeirlərinin ya­ran­ma­sı haqqında söhbətlər), “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2012, səh. 95)

KÖNLÜMÜN

Dilbər sənin ilə badə içəlim,

Bu gün zövq-ü səfasıdır könlümün.

Dedim, hərcayıdən əl çəkmədin,

Dəymə, çəksin cəzasıdır könlümün.

Genə sevdaların aldı yanımı,

Yara peşkəş dedim şirin canımı,

Öldürsən də alan olmaz qanımı,

Kəndi hüsn-i rızasıdır könlümün.

Mənə vazgəl derlər ləb-i mərcandan,

Mən onu sevmişəm can ilə candan,

Ölərəm, ayrılmam zülf-i reyhandan,

Böylə əhd-i vefasıdır könlümün.

(Deniz Rasim, 2, səh. 14)         

Rasim Deniz şeiri Nizaməddin Onkun “Türk folklor araş­tır­maları” dergisindən aldığını göstərir və ardınca Şair Sa­mının “Şeir məcmuəsi”ndən aldığı aşağıdakı variantı verir.

Camalın görməyə gündə bir kərə,

İbtidada qəzasıdır könlümün.

Mərhəmət yoxmudur fələkdə zərrə,

Çəksin, böylə əzasıdır könlümün.

Mənə sevdaların aldı yanımı,

Öldürsələr alan yoxdur qanımı,

Dost yolunda fəda qılam canımı,

Kəndi hüsn-i rızasıdır könlümün. 

İrfaniyəm, bağçalıyam, bağlıyam,

Eşq oduna ciyərimi dağlıyam,

Yarın saçağında qolu bağlıyam,

Dəymə çəksin, cəzasıdır könlümün.

MÜNASİBDİR

Hər səhər, hər səhər ey şux-i huban,

Çıxıb salınmağa yol münasibdir.

Qulluğunda durub, xidmət etməyə,

Bizim kimi ədna qul münasibdir.

İşləmə əntari, basma firəngi,

Filəmənk şalvarın boncuğu rengi,

Bəyaz topuq ilə ediyor cəngi,

Çiftə tabancaya bel münasibdir.

Bir münasib cübbə yaraşır ona,

Yürüdükçə həyat verir insana,

Simiyanə kəmər, zərbab miltana,

Şamşəli qapuda dal münasibdir.

Belinə yakışır almaslı bıçaq,

Kaplama qılıcı, sərdə boyca haq

Ayətlə yazılı demiş ki qolçaq,

Zərnişan tüfəngə əl münasibdir.

Açılma İrfani, olursun nahax,

Dərdin pünhan eylə, dört yanına bax,

Mədh etdiyin dilbər mədhə müstəhax,

Ne qədər mədh etsən dil münasibdir.

(Ensar Aslan, səh. 33)

Möhürbənddə “Mədh etdiyin dilbər” deyilsə də, yəni şei­rin qadına həsr edildiyini söyləsə də beldə “Çiftə ta­ban­ca”dan, belinə almalı biçağın yaraşdığından və s. söz açılır. Bun­­­lar da kişi geyiminin əlamətləri sayılır. Gözünür o dö­vürdə Türkmən qızları da kişilər kimi, tapanca, qılınc gəz­di­rir­­lərmiş.

UCUNDAN

Pərişan eyləmə yar siyah zülfün,

Sərdə zülf-i pərişanım ucundan.

Aləm yanmaz, mən yanarım nədəndir?

Mənim də yandığım sənin ucundan!

Busə üçün yanaqları yarılır,

Ol səbəbdən məndə kövsər darılır,

Pərdələnir, mah üzünə sərpilir,

Halqa düşər zənəxdanın ucundan!

Hər yana xəbərlər getdi sevdiyim,

Cəfa kar eylədi cana sevdiyim,

Şimdi mürvətmidir sinə, sevdiyim,

Yana İrfan bu sevdanın ucundan.

(Ensar Aslan, səh. 32)

UYANIQDIR

Cananım ki mənə verdi bir bada,

Ara yerdə sunan saqi dönükdür.

Bu eşq, bu sevda ki gəldi sərimə,

Könül nə uykuda, nə uyanıqdır.

Salınan nur sinə bir pişekəşdir,

Sevda gizli deyil, sirrimız faşdır,

Biz bir pərvanəyiz, eşq bir atəşdir,

Şirin canım atəşlərə yanıqdır.

Levh-i qələm böylə imiş yazımız,

Haqqın buyruğuna yoxdur sözümüz,

Ta tifildən bəri könlü üzümüz,

Durulmaz könlümüz pək bulanıqdır.

O yar hansıdır ki, yarına yana,

Terahüm eyləyüb hal-pərişana,

İrfaniyəm düşdüm eşq-i cünuna,

Xoyrat əl uzatmış gül budanıqdır.

(Deniz Rasim, 2, səh. 14)

YANAĞINA

Bülbül sədalının, imran dillinin,

Mübtəla olmuşam al yanağına.

Əsər bad-i səba, qalxar çənbərə,

Tökülür zülfündən tel yanağına.

Hüsnün kitabını əzbərdən oxu,

İşığı bənd edər gözlərin şövqü,

İmandan rəng alub, ənbərdən qoxu,

Öylə cilvə verip gül yanağına.

Bir gün olur hüsnün bağı dərilir,

Dəli könül xəyallara sarılır,

İrfani der: axan qanlar durulur,

Dəysə bu sailin dil yanağına.

                                               (Zeyrek Yunus, 37)

 YAR İLƏ

Biz isə şux ilə eylədik fasıl,

Həm vuslat müyəssər, həm murad hasıl,

İkimiz birbirimizə olduq muttasıl,

Əcəb sinə-saf olduqda yar ilə.

Dəmi işrət etdik dünya cər yetər,

Məsud olub, həm şakıyıp, həm ötər,

Məyər onun dərdi məndən beş betər,

Ya incinə, ya küsə, ya darıla.

Demiş yarım xun-i bağrın əzməsin,

Getdi deyü sakın əlin üzməsin,

Mən onunam, məndın iraq gəzməsin,

Hazır olsun bir kaç həvadar ilə.

İrfani, bax bu cananın sözünə,

Demiş fikr etməsin özü-özünə,

Baxamadım keşiş babam üzünə,

Bunaldım qeyrət, yandım ar ilə.

(Deniz Rasim, 1, səh.

 Şeirin ilk bədni və ya bəndləri yoxdur, qafiyəsində də po­­­zuqlar var.

YAYLALAR

Hanı yaylam, hanı sənin əzəlin,

Güz olanda bağlar dökər xəzəlin,

Səndə mehman olmuş mənim gözəlim,

Yarım köçüb, viran qalan yaylalar.

Yaylada yayarlar qoyunla-qoçu,

Dalında hörmüşdü qırx hörük saçı,

Yüklənip barxana, gedipdi köçü,

Yarım köçüb, viran qalan yaylalar.

Yayla səndə vəfa olsaydı,

Yar köçünü sinən üstə salsaydı,

Beçarə İrfani mehman olsaydı,

Yarım köçüb, viran qalan yaylalar.

(Onk Nizamettin, səh. 8689)

Ensar Aslan nəşr etdirdiyi “Yaylalar” qoşmasının ikin­­ci bən­dinin son misrası və üçüncü bəndi aşağıdakı ki­midir:

Gözümə görünür talan yaylalar.

Güz gələndə bağlar çıxar xəzəldən,

Mən onu sevmişdim əzəl əzəldən,

Həsrət qaldım sevdiciyim gözəldən,

Lalası, sümbülü solan yaylalar.

Üç araşdırıcının da nəşr etdirdiyi “Yaylalar” şeirini ilk bən­­di və ya bəndləri yoxdur, qafiyəsində də pozuqlar var. Ra­sim Denizin məqaləsindəki şeir Nizamettin Onkun nəşr etdirdiyi ilə eyni olduğundan ixtisar etdik.

YETİŞ

Dərdimin dərmanı, yaram ilacı,

Mədət, bu dərd məni almadan yetiş!

Yetişir ağlatdın bu mən möhtacı,

Dərdəmiz səd həzar olmadan yetiş!

Qurudu damarda, ilikdə qanım,

Hicr ilə yanarım, nara, giryanım,

Vədəm erişmədən, çıxmadan çanım,

Əcəl peymanəsi gəlmədən yetiş.

Əlbət böylə olur təqdirin işi,

Axıtdı didədən qan ilə yaşı,

Aldı İrfaniyi eşqin atəşi,

Həsrət qiyamətə qalmadan yetiş.

(Kocatürk Vasif Mahir, 271-272)

(Doğan Kayanın kitabında və Alevi-Bektaşi şairleri kitabında (səh. 148) bu şeir Gürünlü İrfaninin şeirləri arasinda verilib)

YIXILDI

Fələyin tapdığı iki pir kişi,

Gülü solub, qərinəsi yıxıldı.

Məscidi, minbəri, mehrabı tamam,

Mamur ikən, hər binası yıxıldı.

Fəryadı dəm tutup bada içərkən,

Bezmi muhabbətim yarla keçərkən,

Könlümün saatı rəqqas açarkən,

Cami sınıb həm minası yıxıldı.

Əzəldən içmişdim meyi-gülgunu,

Gözümdən axıtdın ab-ı Seyhunu,

Qınamayın bu ciyəri pürxunu,

Şamı sönüb, pərvanəsi yıxıldı.

Can alıcı nasıl aldın canını,

Sormadınmı söhrətini, şanını,

Açıb gedər ikən şad yelkənini,

Bəhr-i qəmdə sefinəsi yıxıldı.

Yan İrfan dərdinə, bəxti siyahın,

Yara yaxın eylə o qibləgahın,

Şikəstə Vaqifin- Molla Pənahın,

Hayıf olsun Mədinəsi yıxıldı.

(Bayrı M.Halit, səh. 302-303)

QOŞMA MÜSTƏZAD

YERİ

Aləmi xalq etmək dilədi Sübhan,

Əvvəl xalq eylədi daşı, cövhəri.

Ululuğun dərsin ərş-i asiman,

Dilədi yaradan göy ilə yeri.

Bir nəzər qıldı ol Qanı Rahman,     

Əmir oldu daşa heybətdən əri!
Əridi, çalxandı, savtın qıldı mevc,

Köpükləndi buxarı səmaya ihrac,

Peydah oldu yerlər getdi gecir-u gec.

Ol zaman yaratdı göy ilə yeri.

Mevcləri dağ eylədi Yezdan.

Su altına quru bad əsəri.

Bir rəvayət Abbas həzrəti itdi,

Levh-i əvvəl ağ incidən yaratdı,

Tərəflərin qızıl-yakutla tutdu,

Kimsə bilməz vəsfin bilir ol bari.

Gündə üç yüz altmış dürlüdür rengan,

Beş yüz illik yoldur qələm gövhəri.

Ərşın ayağına bağlıdur başı,

Mücəvvəfdir içi, cövhərdi daşı,

Nur çıxar içindən müdam olunuşu,

Mürəkkəb dünyaya təşbihdir nuru.

Əvvəl-axırına olıcaq feli-beyan,

Yazılmışdır qələmlə sər-ta-səri.

Bunları seyr etdi kəndi Musdafa,

Musdafa nurundan düştülər hafa,

Hafın kəbirilə ki, cəbəl-i kafa

Lövh-i var qıyas et Haqqın kəmtəri.

Yaradan əzim der: Ey qərib İrfan

Yalvar həbibinə heç kəsmə zari.

(Deniz Rasim, 1, səh. 9)

VÜCUDNAMƏLƏR (YAŞ DESTANI)

HAL OLUR

Qızları gördükçə bir sevdaya ərənlər,
Bir gün olur bir əcaib hal olur.
Bir qız həmən on yaşına girincə,
Açılmadıq bir tumurcuq gül olur.

On birində mah üzünə baxılır,
On ikidə qızın qəhri çəkilir,
On üçündə al gül olur açılır,
On dördündə hər bir yanı bal olur.

On beşində sevda düşər başına,
On altıda yadlar girər duşuna,
On yeddidə gəzər kəndi başına,
Çox sallama zülüfləri yel alır.

On səkkizdə qayət yüksəkdən uçar,
On doqquzda gözlərindən qan saçar,
İyirmidə sevdiyindən vaz keçər,
En sonunda bir kötüyə kül olur.

Sabahdan, səhərdən enərlər düzə,
Xınalı barmağa, sürməli gözə,
Çox həvəs etməynən qocalmış qıza,
Onda çeşit-çeşit oyunlar olur.

                           (Doğan Kaya)

YAŞ DASTANI

Əzəl mənim bu cahana gəlişim,
Xudadan əmr oldu düştüm ərkana.
Ana ərkanında qaynaşıp bişdim,
Bərkişibən[3]  döndüm bir qətrə qana.

Üç ayımda silkünübən tərpəndim,
Dörd ayımda yatar ikən oyandım,
Altı ayda muğamməyə bağlandım,
Gövdəm hər yanına düştü nişanə.

Doqquz ay, doqquz gün, doqquz saatda,
Baş yazım yazıldı kureti xatda,
Vədəm tamam oldu sığmam bu ətdə,
Haqdan əmir oldu gəldim cahana.

Gəldi göbəyimi kəsdi bir qarı,
Ah-i fəğan ilə ağlatdı zarı,
Bir çift şamamadan[4] əmdim şəkəri,
Ata ilə ana oldu bəhana.

Ay, günün işığı çaldı gözümə,
Sevinib şad oldum özü-özümə,
Ağlamaq pərdəsi tutdum üzümə,

Gece-gündüz incitdiyimiz ana.

Bir yaşımda çiçək ilə büründüm,
Yaş yarımda[5] dörd ayaqlı yüründüm,
Ayağım tutmazkən yerdə süründüm,
Südü azırqadım[6], diş bastım nana.

İki yaşımda su umdum içmədim,

Büyük- küçük birbirindən seçmədim,
Sudan, atəşdən həm daşdan qaçmadım,

Ne dar(ı)lana baxdım nə yalvarana.

Üç yaşımda mən hasırlar çiynədim,
Dörd yaşımda eşdaşımla oynadım,
Beş yaşımda bir zərrəcə qaynadım,
Könül isərdi ki orda bəzənə.

On yaşımda ağlım gəldi de bari,
On ikidə itirmədim dinarı,
On üçdə fəhm etdim hər bir hünəri,
On dördündə könül bir ad qazana.

On beşimdə bədirlənmiş ay oldum,
Atama, anama külli say[7] oldum,
Belim quvvətləndi qatı yay oldum,
Yeni döndüm şəms-i qəmər cavana.

On səkkizdə həmdəm gəzdim bulmağa,
Könül həvəs etdi bir yar almağa,
İyirmidə döndüm devrilməz dağa,
El içində adım sanım dallana.

İyirmi beşimdə sərimdən keçdim,
Könül havalandı qaynayıb coşdum,
Bahar seli kimi axıb qarıştım,
Gürlayüban dav[dava] qılardım aslana.

Otuzumda namərdliyə uymadım,
Aldım hayıfımı[8], kinim qoymadım,

Dünyada heç qəm qəsavət duymadım,

Hər nə iş tutumsa mərd-i mərdana.

Otuz beşdə yeni bildim ölmək var,
Əyri yoldan doğru yola gəlmək var,
Mizan olup, Sur düdüyü çalmaq var,
Etdiyim isyanlar gəldi gümana.

Qırx yaşımda mizan[9] gibi qurtuldum,
Sevdadan usandım, yardan yoruldum,
Axdım coşqun sular kimi duruldum,
Yatdı dalğam, daha qalxmaz çalxana.

Əllisində bir az keyfim pozuldu,
Əridi ciyərim, yağım süzüldü,
Ayağımız harəkətdən üzüldü,
O vaxt bildim dünya qalmaz insana.

Altmışımda yinə tutdum tavımı[10]
Çox çalışdım ala bilməm avımı,
Naçarlıqdan bəndə sürdüm davımı (davamı),
Güç yetmədi dostluq saldıq düşmana.

Yetmişimdə ağrı məni çürütdü,
Üç üz altmış əzam fəryada getdi,
Vücut ağırlığı canıma yetdi,
İlla diş ağrısı sardı amana.

Səksənində kimsə sözüm tutmadı,
Büyük- kiçik dahi rağbət etmədi,
Könül gedən yerə ayaq getmədi,
Gedişi dolaşır o yan bu yana.

Doxsanında əcəl başa asıldı,
Qala bürcü bədənlərim basıldı,
Yüz yaşında nəfəsimiz kəsildi,
Can çəkildi, cəsəd qaldı virana.

Qohum, qardaş yığıldılar, gəldilər,
Gözyaşıyla kisvetimiz aldılar,
Bizi bir beş arşın ağa[11] sardılar,
Cismim tapşırdılar ulu zindana.

Münkir Nekir gəldi kəsti yanımı,
İlahi, yoldaş et sən imanımı,
Keşkə qaldırsaydım şək- gümanımı,
Bizi nəsib eylə Uçmaq[12] cahana.

Gör ki nələr gəldi cavan başıma,
Fələk zəhər qatdı bişmiş aşıma,
Hərkəs qoyub getdi kəndi işinə,
Başladılar aləm cümlə handana.

İrfaniyəm, bu söz yadigar qalsın,

Eşidən ağalar bir ibret alsın,
Qadir Allah cümləmizə yar olsun,
Onlar sayesindən öksüz İrfana.

Yaş destanını F. Satilkanın “Türk Amacı“, dergisinin 1942-ci il 5-ci sayı, səh. 229-232-dən aldıq. F. Satilkanın () içərisində dləri də eynilə saxladıq. Bu şeiri Doğan Kaya da „Yaşnamələr“ ki­tabında çap etdirib. Sivasdakı Cümhuriyyət Universitetində iş­lə­yən Dos. Dr. Doğan Kaya qardaşımız Çıldırlı Aşıq İrfani haqqında kitab hazırladığımızı bildikdə aşığın iki vücudnaməsini gön­dərməklə kifayətlənmədi. Bu vücudnamənin birinin versiyası olan bir vücudnamə də göndərdi ki, Azərbaycanlı araşdırıcılar ta­nış olsunlar. Bu olduqca bir xeyirxah işdir. Çünki aşıq yara­dıcı­lı­ğı­nı öyrənən araşdırıcılarımızın əksəriyyəyinin də bu şeirdən xə­bəri yoxdur və onu tapmaq da asan deyil.

Dos. Dr. Doğan Kayanın Kamal Zeki Gəncosmanın 1972-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi “Türk Dastanları” kitabının 368-372 səhifələrindən aldığı “Ömür dastanı”nı aşağıda veririk. 18-ci yüzildə yaşamış Aşıq Vartana aid edilən bu şeir bəlkə də xristian türkləri öyrənən araşdırıcılarımızın gərəyi oldu.

ÖMÜR DASTANI

Əzəl mənim şu cahana gəldiyim,

Xudamdan əmr oldu düştüm ərkana.

Anamın rahminə düşdüm kaynadım,

Bir qətrə qan ikən döndüm insana.

Üç ayımda uyumuştum uyandım,

Dörd ayımda silkindim də tərpəndim,

Altı ay olunca çözüldü bəndim,

Ol dəm hər yerimə düşdü nişanə.

Bir yaşımda çiçək ilə büründüm,

Yaşım aldım dörd ayaqlı süründüm,

Torpaqda daşda üzüstü yürüdüm,

Nə yalvara bildim, nə hal bilənə.

İk(i) yaşımda su istədim içmədim,

Ağaçdan, atəşdən, daşdan qaçmadım,

Gördüklərim birbirindən seçmədim,

Cahil idim, bənzər idim heyvana.

Üç yaşında açıldım döndüm gülə,

Açıldı dillerim döndüm bülbülə,

Hər gələn əyləşir söylədə gülə,

Şirin sözüm bənzətdilər gülşənə

Beş yaşımda dişlərimi çiynədim,

Alt(ı) yaşımda yaşdaşımla oynadım,

Yed(i) yaşımda bir zərrəcə qaynadım,

Səkkizində su tək coşdum hər yana.

On yaşımda cahillikdən ayrıldım,

Görən bilən arasında sayıldım,

Eşqə düşdüm hər tərəfə yayıldım,

Hər görən sanırdı dəli divanə.

 On ikidə ağlım yüksəldi yarı,

On üçdə itirdim namusu-arı,

On dördündə xətm eylədim hünəri,

Könül arzuladı bir ad qazana.

On beşimdə bədirlənmiş ay oldum,

Anama, babama küll-i say oldum,

Belim qüvvətləndi qatı yay oldum,

Bənzər idim şir-i şəkər cavana.

İyrmi yaşındaydım sərimdən keçdim,

Eşqim havalandı oynadım coşdum,

Bulanıq çay kimi qaynadım daşdım,

Gurlayınca bənzərdim aslana.

Otuzumda hiç kimsəyi saymadım,

Mərdlik etdim, namərdliyə uymadım,

Qərəzimi heç kimsəyə qoymadım,

Hər nə yaptım isə mərd-i mərdana.

Qırx yaşımda nizam deyu quruldum,

Eşqimdən usandım, yardan yoruldum,

Bulanıq çay ikən axtım, duruldum,

Axar oldum dəryalara çalxana.

Qırx beşimdə mən də bildim ölmək var,

Eyri yoldan doğru yola gəlmek var,

Nizam qurub Sur düdüyün çalmaq var,

Etdiyim günahlar gəldi meydana.

Əllisində keyfim bir az pozuldu,

Damarımda qan qalmadı süzüldü,

Cəsədimdə tənim bütün üzüldü,

Məndə bildim dünya qalmaz insana.

Altmışımda bulamadım dadımı,

Çox çalışdım, alamadım dadımı,

Naçarlıqdan yinə sevdim yadımı,

Gücüm yetmədi dost oldum düşmana.

Yetmişimdə ağzım içi çürüdü,

Qala bürcü bədənlərim qurudu,

Ağrı-sızı hər yanımı bürüdü,

Bu fələk gətirdi məni amana.

Səksənimdə kimsə sözüm tutmadı,

Oğul-uşaq xizmətimi etmədi,

İstədiyim yerə ayaq getmədi,

Əyildi belim bu yana o yana.

Doxsanımda əcəl endi asıldı,

Qala bürcü bədənlərim yasıldı,

Yüz yaşımda nəfəsciyim kəsildi,

Can ayrıldı cəsət qaldı virana.

Hər nə ki var cəsədimdə soyuldu,

Üç beş arşın bez içinə qoyuldu,

Görən bilən qohum qardaş düzüldü,

Cəsədimi götürdülər zindana.

Can cəsətdən halallaştı, ayrıldı,

O yollarda çox darbəndlər var idi,

Cəng quruldu, məlaikə yürüdü,

Çox zulumat ilə keçdim o yana.

Haqq əmr etdi Sur düdüyün çaldılar,

Hər can kəndi cəsədini buldular,

Dirildilər cümləsi də gəldilər,

Ağır şəriətə ulu divana.

Haqq əmr etdi taxdı nurdan quruldu,

Çox bulanlıq izlər bunda duruldu,

Hərkəsin günahı onda soruldu,

Mürvət qaldı xeyr-i şəri yazana.

Xeyr-i-şər dəfdərin ələ aldılar,

Oxudular birər- birər buldular,

Əməli iyiyə cənnət verdilər,

Əməlsizi ayırdılar bir yana.

Ağlı olan qulluk etsin Yezdana,

Nə tac qaldı, nə taxt Nüşirəvana,

Necə min padışah gəldi cahana,

Nə Qaruna qaldı, nə Süleymana.

Kimsə bilməz kim yiyə kim qazana,

Dünya mülkü əmanətdir insana,

Qalmaz yalan dünya pir-i cavana,

Gələn getdi gedən gəlməz cahana.

Aşıq Vartan dildə qoy əzbər olsun,

Eşidən eşidsin xəbərdar olsun,

Qadir Mövlam hər quluna yar olsun,

Ondan sonra olsun Aşık Vartana.

DEYİŞMƏ

İRFANİ İLƏ XƏSTƏ HASANIN DEYİŞMƏSİ

DÖRTDÜ DÖRD

İrfani:

Aradım, yoxladım könül şəhrini,

Gördüm bu könlümdə yenə dörd qaldı.

O dördün birini qaldırdım atdım,

Baxdım gerisində yenə dörd qaldı.

     Xəstə Hasan:

Ol yaradan bu dünyanı xəlq etdi,

Nişangahı dörd qıvladı, dörtdü, dörd.

Yoxdan var eylədi cəmi insanı,

Abı ataş, xaki baddı, dörtdü, dörd.

       İrfani:

Oxudum, oxudum mətləbə çatdım,

Bir bəzirgan tafdım yarısın satdım,

İndi də o dördün ikisin atdım,

Yenə baxdım gerisində dörd qaldı.

     Xəstə Hasan:

Yoxdan var eylədi cümlə aləmi,

Endi fəriştələr çəkdi qələmi,

Məhəmmədə gəldi haqqın salamı,

“İncil”, “Tövrət”, “Zabur”, “Quran” dörtdü, dörd.

     İrfani:

İrfani der bu sözləri alana,

Eyvallahım var təcnisi bilənə,

Üçün atdım, birin aldım qələmə,

Dörtdən dörd tulladım yenə dörd qaldı.

Xəstə Hasan:

Dövr edər bu dünya dönər ha dönər,

Bir gün olar çıra bəndindən sönər.

Xəstə Hasan sinən[e] Əzrayıl qonar,

Dörd kimsə aparar, yenə dörtdü, dörd.

                                                   (Şamil Əli, səh.)

Murtaza Tursunovdan toplanmış variantında (Toplama ma­­te­rialları şəxsi arxivimdədir) dörtdü dörd əvəzinə “çar qaldı” iş­lə­dilir. Bu da bəzən vəzni pozur. Başqa misralardakı fərqlər isə be­lədir: 5-də “Qadır mövlam xəlq eylədi cahanı”, 7-də “Dörd nəs­nədən xəlq eylədi Adamı”, 9-da “mətləbi”-“dərslərə”, 10-da “tap­dım”-“buldum”, 11-də “İndi də”-“qaldırdım”, 12-də “Bax­dım çar altında gənə çar qaldı”, 13-də “Qadir Allah xəlq eylədi aləmi”, 15-də “Göydən endi Haqqın o dörd kəlamı”, 18-də “Usda de­rəm bu sözdəri qanana”, 20-də 12-ci misra təkrarlanır, 21-də “Bu fani dünyadır dönər ha dönər”, 22-də “çıra bəndindən sönər”-“Haqqın qəndili sönər”, 24-də “Götü­rər dörd kimsənə çardı çar”. (səh. 35. )

Tacir Qurbanov nəşrindəki (Azərbaycan folklor anto­lo­gi­yası. (2003) Ağbaba folk­loru. (Toplayıb və tərtib edənləri: Hü­seyn İsmailov, Tacir Qur­banov, “Səda” nəşriyyatı, VIII cild, Ba­kı) misra fərqləri belədir: 5-də “Yaradan yaradıf cümlə cahanı”, 7-də “Salavat çəkilif qurdu dünyanı, 8-də “baddı”-“bad da”, 9-da “çatdım”-“yetdim”, 12-də “Yenə baxdım”-“baxdım”, 13-də “Yox bir yerdən xəlq elədi insanı”, 14-də “Endi fəriştələr”- “məleykələr endi”, 18-də “təc­nisi”-“bu işləri”, 20-də “Baxdım guşəsində genə dörd qaldı”, 24-də “Xəstə Hasan”-“Ay Xəstə”. (səh. 348-349. )

Valeh Hacılar (“Xәs­tә Hаsаn (hәyаtı, şеirlәrindәn sеç­mә­lәr), 2009, Tbilisi) nəşri Tacir Qurbanovun nəşrilə eynidir. (səh. 67-68. )

AŞIQ İRFANİNİN ÖMÜR YOLU VƏ ŞEİRLƏRİNİN YARANMASI HАQQINDА DASTAN-RƏVAYƏTLƏR

İRFANİ VƏ SƏNƏM XANIM

Əsil adı Süleyman olan Aşıq İrfani Çıldırın indi xaraba ha­lın­da olan Kunduzev köyündəndir. Doğum və ölüm tarixləri bi­lin­məsə də, XVIII əsrdə yaşadığı bəllidir. Kiçik yaşlarında ata­sı­nı itirən İrfani bir müddət Karsın süvari paşalarından Səbri pa­şa­nın yanında qalmışdır. Səbri paşanın Aşıq İrfaninin əmisi olduğu de­yilir. Əmisinin ölümündən sonra yenidən doğma köyünə qa­yı­dan Aşıq İrfani atasının da sənəti olan əkinçiliklə məşğul ol­muş­dur. Əmisinin yanında mədrəsə təhsili görən İrfani köylərində imam­lıq da etmişdir. Buna görə də bəzi şeirlərində İrfani Xoca ləqəbindən istifadə etmişdir.

Yuxarıda haqqında verdiyimiz bilgilərdən başqa, indiyə qə­dər sadəcə bir neçə parça şeiri bilinməkdədir. Yaşadığı bölgədə isə İrfaninin həyatı haqqında da rəvayətlər söylənilməkdədir. Bu rə­vayətlərdən aşığın bir neçə eşq macərası yaşadığını və buna görə də diyar-diyar gəzdiğini öyrənirik. 1974-cü ilin iyun ayında Çıldırlı Aşıq Şərəf Taşlovadan qeydə aldığımız hekayə belədir:

Çıldırın Kunduzev köyündən olan İrfani 17-18 yaşlarına gəl­di­yi zaman röyasında gördüyü Ardahanın Harmandar köyündən olan bir türkmən bəyinin Sənəm adlı qızına aşiq olur. Eyni rö­ya­nı Sənəm də görür və o da İrfaniyə aşiq olur. İki sevgili bir-bir­lə­rin­­dən xəbərsiz aylarca iztirab çəkirlər. Durumu öyrənən türk­mən bəyi qızının dərdinə çarə aramağa başlar. Bir kəcavə hazır­la­daraq qızını mindirir, yanına bir neçə mühafizlə bir də rəmmal qataraq yola çıxarır.

Bir müddət yol getdikdən sonra rəmmal rəml ataraq Sə­nə­min sev­gilisinin Çıldır tərəfdə olduğunu təsbit edir. Qafilə yö­nü­nü Çıl­dıra çevirir. O çağda ormanlarla qapalı olan Çıldır-Ar­da­han ara­sın­dakı dağlıq ərazidə günlərlə yol getdikdən sonra Çıl­dı­ra va­rır­lar.

Bir bulaq başında qonaqlayıb istirahət edirlər. Bu sırada rəm­mal bir rəml daha ataraq qızın sevgilisinin Kunduzev köyün­dən olduğunu söylər. Çıldırdan yola çıxan qafilə səhərə Kun­duzev kö­yünə varır. Rəmmal yenə rəml ataraq Sənəmin sev­gili­sinin adının İr­fani olduğunu bildirir. Bununa üzərinə İrfaninin evini soraraq mü­safir olurlar.

Bu sırada İrfani evdə yoxmuş. Durumu ixtiyar anasına an­la­dırlar. Türkmən bəyinin bir tək övladını əlindən alıb götürəcə­yin­dən qorxan ana, oğlunun bir ay qədər öncə öldüyünü söylər. Ger­çək­də İrfani bu sırada çalışmaqdan yorğun düşmüş və bir ot yığı­nının altında uyumaqda imiş.

Sənəm rəmmala rəml atıb İrfanidən bir xəbər verməsini is­tər. Rəmmal İrfaninin vücudunun bu anda torpaqda olduğunu və dün­ya aləmlə münasibəti olmadığını söylər. Rəmmalın sözlərinin doğruluğuna qənaət gətirən Sənəm qafiləsini toplayaraq təkrar atasının evinə doğru yola çıxar.

Axşam işdən evinə dönən İrfani anasından Sənəmin onlara gə­lib getdiyini öyrənincə dəliyə dönər. Sazını alaraq dərdli halını be­lə anladar:

Əl çək təbib, əl çək dərdli sinəmdən,

Sən mənim dərdimə çara bilməzsən.

Sən necə təbibsən yoxdur ilacın,

Yaram içərdəndir sara bilməzsən.