ali-shamil - Buzlu cəhənnəm

Gültəkin-Əmin Abid

BUZLU CEHENNEM

ve diger şiirleri

“GÜNƏŞ” NƏŞRİYYATI

Bakı--1999

83.3 (Аз)

Ч 88

Tərtib edəni və ön söz müəllifi:

Əli Şamil

Məsləhətçisi və elmi redaktoru:

filologiya elmləri namizədi

İsmayıl Öməroğlu

Ч 88

Gültəkin-Əmin Abid.

Buzlu cəhənnəm. Şerlər. Bakı, “”Günəş” nəşriyyatı, 1999, 96 səh.

Əmin Abid Türk dünyasında araşdırıcı kimi tanınır. Bu kitabda isə onun Azərbaycanda və Türkiyədə yayınlatdığı və ya yayınlatmadığı şerlər verilmişdir. Şerlər Ə.Abidin milli azadlıq hərəkatının idioloqu kimi tanıdır.

ISBN 5-89600-041-3

“Günəş” nəşriyyatı, N 46

Texniki redaktoru Səlim Əhmədov

Kompöter tərtibçisi: Məhəbbət Orucov

Korrektoru: Raifə Hasanoğlu

Yığılmağa verilmişdir 03.02.1999. Çapa imzalanmışdır: 22.10.99

Formatı 60x84 1/16. Şərti ç.v 6. Uçot n.v 6. Tirajı 500.

Sərbəst qiymət.

“Günəş” nəşriyyatı, 1999

Hazır plyonkadan “Şərq-Qərb” mətbəəsində çap olunmuşdur.

Bakı, A. Ələsgər küc., 17. sifariş 101

Bu şəkil ilk dəfədir çap olunur. Üzərində və arxasında ərəb əlifbası ilə yazılmış avtoqrafları bu səhifənin arxasında latın qrafikası ilə veririk.

Əziz Necdətə. Istanbul. 12 Təşrin sani 1925.

—™

Sevgili Necdətə!

Bu fotoqraf iki xatirəii möhtəvidir:

Biri tam 25 yaşımı bitirdiyim gün çıxarıldığına rüb əsirlik bir ömrün təmsilidir.

Ikinci: Türkiyədə vüqu bulan ictimai inqilabın şahididir.

Əgər düşünsən və duysan gərək geyiniş etibarilə qürunu vüstadə pək uzaq olmayan Osmanlı Türkləri son Yunan müharibəsindən sonra kainatı yeni gözlərlə görməyə başladılar. Mədrəsələr, təklüdələr, dərgahlar qapatıldı. Xəlqdən ayrı bir zümrə halında yaşayan mollalıq ləğv edildi. Sarğılar açıldı. Sərpuş olaraq millət məclisi rəsmi qanuna şapqayi qəbul etdi. İşdə bu gördüyün rəsm də darilfünunun qəbul etdiyi şapka ilə çıxarılmışdır.

Ali məktəblərdən tutunuz ibtidailərə kadar hər məktəbin kəndinə məxsus şapka forması vardır. Türk xanımları da şapka geyirlər. Məmafiə onlar erkəklər kimi rəsmən məcbur deyillər. Ancaq istəsə geyə bilər. Ricali siyasiyyə avropalılar tərzi silindir ilə… geyirlər.

Siz ey vətənin azadlığı uğrunda

çarpışmalarda hünər göstərən,

Sonra isə zindanlarda zillət çəkən, candan əziz sevdiyiniz vətəndən uzaqlarda yaşamaq zorunda qalan, azadlıqda isə təzyiqlər altında yaşayanlar!

Elə düşünməyin hünəriniz unudulub, yaddan çıxmışsınız. Xalqın tarixini səbirlə araşdıran insanlar əziyyətlərə və çətinliklərə baxmadan Sizlərin hünərinə zaman-zaman işıq salacaq, həqiqəti xalqa çatdıracaqlar. Haqq nazilər üzülməz-deyiblər.

Ə. Şamil

Üzağlığı doğuran mİsralar

və ya “GÜltəkİn” kİmdİrə

“Buzlu cəhənnəm” kitabı İstambul Kayabal-Göresin mətbəəsində 1948-ci ildə latın qrafikası ilə basılmışdır. Müəllifi Gültəkindir. Ancaq kitabı yayına müəllif deyil, tanınmış siyasi xadim, Müsavat Partiyasının katibi Mirzə Bala hazırlamış, ona “Gültəkin” başlıqlı geniş bir ön söz də yazmışdır. Orada deyilir: “Azərbaycan türkünün milliyet, hürriyet ve istiklal uğrunda kızıl emperyalizmine karşı kanlı savaşını şiir vadisinde temsil eden mücahitlerden muhacirette yetişenlerin başında Gültekin gelir. Gültekinin hüriyyet ve istiklal haykıran şiirleri 1923—1928 yıllarında İstanbulda Resulzade Mehmet Emin Bey tarafından neşr olunan “Yeni Kafkasya” mecmuasında çıkmıştır. Bazıları daha o zamanlar, rus empryalizmi ile çarpışan esir milletler tarafından kendi dillerine tercüme edilmiş ve bir örnek alınmış bu şiirler, milli Azerbaycan neşriyatının sekizincisi olmak üzere, 1928 de İstanbulda çıkan “İstiklal uğrunda” adlı şiirler mecmuasında toplanmıştır”.

“Mühacirətdə yetişən millətçi Azəri şairləri” seriyasından yayınlanmış ilk kitab “Buzlu cəhənnəm”dir. Tərtibçi birinci şerin adını da kitabin üz qabığına çıxarmışdı.

Nəşrin varlığından 1990-cı illərdə xəbər tutsam da, əldə edə bilməmişdim. Kitabın diqqətimi çəkməsinin bir səbəbi vardı. Hələ Azərbaycan Dövlət Universitetində oxuduğum illərdə (1968—73) Əmin Abidin ömür yolu, yaradıcılığı ilə maraqlanırdım. 1926—36-cı illərdə Azərbaycan mətbuatında dərc etdirdiyi dərin məzmunlu elmi məqalələrinə heyran qalmışdım. Onun xidmətinin layiqincə qiymətləndirilməməsi məni narahat edirdi. Ancaq nədənsə onun ömür yoluna işıq saçacaq, ipucu olacaq bir sətirə belə rast gəlmirdim. Bu boşluğu doldurmaq üçün Əmin Abidi tanıyanlara müraciət etmək qərarına gəldim. Dərin biliyinə sayğım olan professor Abbas Zamanova üz tutduqda, “Mən Bakı Pedaqoji Texnikumunda oxuyanda (1927-29) Ə.Abid orada müəllim idi, ancaq bizim kursa dərs demirdi. Sonra oradan uzaqlaşdı. Çox savadlı, yüksək mədəniyyətli insan idi. Gültəkin imzası ilə şerlər yazmışdı” — deyə məlumat verdi.

uzun illər Abbas Zamanovdan başqa bir kimsədən Ə.Abidin Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını bir daha eşitmədim.

Qafqazda türkcə çap olunan qəzet və jurnalları diqqətlə gözdən keçirdim. 1913—1919-cu illərdə “Məktəb”, “Dirilik”, “Övraqi- nəfisə” jurnallarında Abid, Abid Mütəllibzadə, Abid Mütəllib oğlu, Abid Alp Mütəllib oğlu imzası ilə, 1923—25-ci illərdə “Kommunist” qəzetində, “Gənc pedaqoq”, “Şərq qadını” jurnallarında Əmin Abid imzası ilə şerlərə, hekayələrə, məqalələrə və tərcümələrə rast gəldim. Araşdırıcı Qulam Məmmədli isə “Babayi-əmir” jurnalındakı Qozqurab, Qozqurabbəy imzasının da Əmin Abidə aid olduğunu söylədi. Sonralar çap etdirdiyi “İmzalar”[1] kitabında da bunları Əmin Abidin imzası kimi göstərdi. Gizli imzaların, dövri mətbuatın gözəl bilicisi kimi tanıdığım Qulam Məmmədli də Ə.Abidin Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığından xəbərsiz idi.

Cəfakeş araşdırıcı Rasim Tağıyev 1976-cı ildə Azərbaycan EA əlyazmalar Institutunda Əmin Abidin şəxsi işi ilə tanış olmağıma köməklik göstərdi. Ilk dəfə Ə.Abidin öz əli ilə yazdığı bir neçə anketi, tərcümeyi-halı, əsərlərinin siyahısını və s. oxudum.

Ə.Abid 1912—1919-cu illərdə “Kəlniyyət”, “Leylək”, “Məzəli”, “Molla Nəsrəddin”, “Sovqat”, “Azərbaycan” və b. qəzet-jurnallarda şer və məqalələr, Türkiyədə çıxan “İnci”, “Syus”, “Şebab”, “Yarın İstanbul” “Xidməti Ümumiye” jurnallarında şerlər çap etdirdiyini göstərmişdi. əldə etdiklərim haqqında hər dəfə Abbas Zamanova danışıb, Gültəkin imzasına rast gəlmədiyimi söyləyəndə yalnız bir cavab alırdım: “Yaxşı axtarmayıbsan. Get axtar, tapacaqsan!”

Türkiyədə olarkən (1992—1997) kitabxanalarda apardığım axtarışlar, tanıdığım insanlarla söhbətlərimdə, “Buzlu cəhənnəm” kitabının izinə düşməyə imkan vermədi. Azərbaycan Kültür Dərnəyinin hazırladığı cib dəftərçələrində, təqvimlərdə və s. Gültəkinin şerlərindən gen-bol istifadə edilirdi. Dərnəyin yaşlı üzvləri belə bir kitabın olduğunu söyləsələr də, özlərində olmadığını, təkrar çap etdirdikləri şerləri isə qəzet və jurnallardan aldıqlarını söyləyirdilər. Mehmed Kəngərli, Əhməd Qaraca da Gültəkinin Əmin Abidin imzası olduğunu yəqinliklə söyləyirdi. Qaynaq göstərmələrini xahiş etdikdə: “Biz elə bir yazılı qaynaq göstrə bilmərik. Məmməd əmin və Fövzi Aküzüm kimi xocalarımızdan eşitdiklərimizi deyirik. Onlar da bunu hər yerdə söyləməzdilər. Inandıqları adamlara belə yavaşdan deyərdilər” — cavabını almışdım.

Gültəkin imzası ilə dərc olunmuş şerlər üsyankar ruhu, döyüşkənliyi ilə Əmin Abidin digər çap olunan şerlərindən kəskin bir şəkildə seçilirdi. M.Ə.Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində Gültəkinə yüksək qiymət verərək yazır: “Millətin parlaq gələcəyinə böyük ümidlər bağlayaraq hürriyyətə susamış, mübarizə həyəcanının gərginliyini daşıyan bu igidlərin əsil qəhrəmanlığı ilə bizi həqiqi mə’nada tanış edən ş’er bolşevik senzurasından azad olaraq mühacirətdə nəşr edilən Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Bu ədəbiyyatda,

İstiqlal , o yaşayan millətin qəlbində can

İstiqlal , o səadət, həyat, zəfər, şərəf, şan.

İstiqlal , o sönməyən müəbbəd bir məşalə

Könüllərdə tutuşur, gözlərdə sönsə belə!

deyən, Gültəkin adını daşıyan alovlu şairin yazıları xüsusi yer tutur. Gültəkinin şerlərində biz həqiqi, milli-inqilab mübarizəsinin nəşidələrini[2] görürük.

…Gültəkinin yanında milli mühacirət şəraitində yaşayan və yurdsevərlik ideyalarını tərənnüm edən başqa şairlər də vardı. Bunlardan Sənan və Yayıcılı Kərimi göstərə bilərik”.[3]

M.Ə.Rəsulzadənin Gültəkinin milli azadlıq ruhu aşılayan şerlərinə yüksək qiymət verərək “Bayrağım və İstiqlalım”, “Buzlu cəhənnəm” şerlərini bütövlükdə əsərinə daxil etmişdir.

Əhməd Cəfəroğlu “Azərbaycan ədəbiyyatında İstiqlal mücadiləsinin izləri” əsərində yazır: “Gültəkin bəyin şerlərinin qüvvət və gücü, deyə bilərəm ki, siyasi mətbuatımızdan daha çox rəğbət görə bilmişdi. ən yaxşı bəzi şerləri bəstələnib Istanbul əhalisi arasında bu gün də tərənnüm edilməkdədir”.[4]

M.Ə.Rəsulzadə nin və Ə.Cəfəroğlu Əmin Abidin yaradıcılığı ilə yaxından tanışlığına şübhəmiz yoxdur. Amma onlar da Ə.Abidin Gültəkin imzası olduğuna dair kiçik işarə belə verməmişdilər.

Odur ki, yazılanlarla kifayətlənmir, Gültəkinin kitabını axtarırdım. İstanbulda Azərbaycan Respublikasının Baş konsulu işləyən şair Abbas Abdulla, Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını 1990-cı illərdə Türkiyədən Bakıya apardığını, kitabın özqabığındakı şəkli “Ulduz” jurnalında çap etdirdiyini söylədi. İpucu tapsam da, kitabın əlimə keçməsi Abbas Abdullanın konsulluqdan çıxıb Bakıya qayıtmasınadək uzandı.[5]

Türkiyə radiosunun “Azərbaycanın səsi” redaksiyasının müdiri, ədəbiyyatımızın gözəl bilicisi və təbliğatçısı Seyfəddin Altaylı da Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını axtardığımı bilirdi. O, 1997-ci ildə “İstiqlal uğrunda” adlı bir kitabın surətini mənə bağışladı. 1928-ci ildə İstanbulun Orxaniyyə mətbəəsində ərəb qrafikası ilə basılmış kitabı mühacirətdə olan Azərbaycan siyasi xadimləri hazırlamışdılar. “Milli Azərbaycan nəşriyyatı” seriyasından buraxılan səkkizinci kitab “İstiqlal uğrunda”dır. Şerlər toplusuna geniş müqəddimə yazılmış, sonunda isə “Yeni Kafkasya” dərgisindən alınmış “İnqilab nəğmələri” və “Azəri-Türk” dərgisindən alınmış “Usta əli və şerləri” məqaləsi verilmişdi.

Bu nüsxənin dəyərini artıran oradakı avtoqrafdır. Müsavat Partiyasının qurucularından olan Abbas Kazımzadə 18 dekabr 1932-ci ildə avtoqrafla “İstiqlal uğrunda”nı Muxtar bəyə bağışlayıb.

“İstiqlal uğrunda” kitabına Kamal imzalı müəllif geniş müqəddimə yazıb. Tərtibçi, şerləri haradan aldığı, müəlliflərin şəxsiyyətləri haqqında heç bir bilgi verməmişdir. Müqəddimədə və “İnqilab nəğmələri” məqaləsində Gültəkinin yaradıcılığına geniş yer ayırılıb. Şerlər doqquz bölümdədir. Altı bölümün hər birinin başlanğıcında Gültəkinin şerlərindən alınmış bənd və misralar var. Şerlər yazarlara görə deyil, mövzuya görə qruplaşdırılıb.

Kitabda Gültəkinin 20, Əhməd Cavadın 9, Sənanın 6, Azərizadənin 2, Məs’ud Səfvətin 2, Ə.Yusifin, İsmayıl Zühutinin, Usta əlinin, Gülsərənin, H.Həmidzadənin, Nafiə Şükrünün hərəsinin 1 şeri var. 2 şerin altına “… xanım”, bir şerin altına “B” imzası, üç şerin altına isə üç nöqtə və ya * * * işarəsi qoyulub.

“Buzlu cəhənnəm” kitabında çap olunan şerlər (“Buzlu cəhənnəm” şerinin önə çıxarılmasını, “Sevimli Bakı” şerinin əlavə edilməsini nəzərə almasaq) “İstiqlal uğrunda”da Gültəkin imzası ilə çap olunan şerlərlə (hətta sıra ardıcıllığı da) eynidir. “Buzlu cəhənnəm”ə ön söz kimi yazılmış “Gültəkin” məqaləsindəki fikir və mülahizələr “İstiqlal uğrunda” kitabının müqəddiməsində Gültəkin haqqında deyilənlərlə üst-üstə düşür. Yoxsa “İstiqlal uğrunda”ya müqəddimə yazan Kamal “Buzlu cəhənnəm”i toplayıb nəşrə hazırlayan, “Gültəkin” başlıqlı ön söz yazan Mirzə Baladır.

Bəs Gültəkin kimdirə Gültəkin Əmin Abiddirmiə

Suallara cavab tapmaq üçün Gültəkin imzası ilə çap olunan şerlərlə Əmin Abidin əlimizdə olan şerlərini və faktları tutuşdurmağa başladıq. Ə.Abidin həbsindən (1938) sonra yalnız bir dəfə onun şairliyindən söz açılıb və şerlərindən nümunələr verilib. Cəfər Rəmzi İsmayılzadə Bakı və Abşeron şairlərinin şerlərini topladığı “Deyilən söz yadigardır” kitabında (1981) Ə.Abidin adına “Ayrılarkən”, “Nişansız nişanlıya”, “Vərəmli qız” və iki dördlük çap etdirib. Şerlərin haradan alınması haqda heç bir qaynaq göstərməyib. “Ayrılarkən”ın “İstanbuldan” qeydilə “Kommunist” qəzetinin 1923-cü il 12 oktyabr sayında,”Nişansız nişanlıya” şerinin isə “Şərq qadını” jurnalının 1923-cü il N 2, s. 18-də çap olunduğundan, “Vərəmli qız” şerinin əlyazmasının isə əlyazmalar İnstitutunda Əliabbas Müznibin fondunda (fond 23) saxlandığından xəbərdardıq. Sonda verilmiş iki dördlüyü isə Ə.Abidin böyük qardaşı Ə.A.Müznibin yazdığını nəinki qohumları, ədəbiyyat həvəskarlarının çoxu bilirdi. Qohumlarının evində Ə.A.Müznibin bir şəklinin arxasındakı aftoqrafı görmüşdüm. Orada yazılmışdı:

Ayinədə öz surətü simamı görəndə,

Yarəb, utanıb qərq oluram bəhri-həyayə.

Sən nəiysə həya eyləməyib xəlqə deyirsən:

Bəndə yaradıb yollamışam dari-fənayə.

Şəkli Ə.A.Müznib Sibir sürgünöndə olarkən (1911-13) çəkdiribmiş. Görünür, diqqətsizlikdən C.Rəmzi bu dördlükləri Ə.Abidin hesab edib.

1990-cı illərdən sonra çap olunan kitablarda[6] Gültəkindən sonra ya mö’tərizədə, ya da səhifənin ətək yazısında Əmin Abid yazılmaqla kifayətlənilirdi.

Əlimdə bu qədər qaynaq və bilgi olmasına baxmayaraq, Gültəkin imzasının Əmin Abidə aid olduğuna şübhə ilə yanaşırdım. Şübhələrim isə əsassız deyildi:

1. 20-30-cu illər Ə.Cavad Türkiyədə çap olunan şerlərinə görə Azərbaycan mətbuatında kəskin tənqid edilirdi. Amma bu məsələdə Əmin Abidə gözün üstə qaşın var” — deyən yox idi.

2. Ə.Abidin öz əlilə doldurduğu anketlərdə və yaradıcılıq tərcümeyi-halında Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını və ya şer, hekayə, tərcümə və məqalələri çap olunan qəzet-jurnallar arasında “Yeni Kafkasya” dərgisini göstərmirdi.

3. Əmin Abidin əlyazmalarının, xüsusən də bədii yaradıcılıq nümunələrinin — şer, mənsur şer, hekayə və tərcümələrinin qorunub saxlandığı Respublika EA əlyazmalar İnstitutunun Əliabbas Müznib fondunda “Buzlu cəhənnəm” kitabındakı şerlərdən birinin də əlyazması yoxdur.

4. “Buzlu cəhənnəm”dəki şerlərdən birinin altında “Qəzvin 28 Mayıs 1924”, ikisinin altında isə “Ərzurum 1925”, “Ərzurum 1926” qeydləri var. Ə.Abid Vyanada, Budapeştdə elmi ezamiyyətdə olduğunu yazır. Amma Qəzvin və Ərzurumda olduğu haqda isə heç bir qaynaq yoxdur.

5. Ə.Abid1938-ci ildə tutulub, güllələnib. Gültəkinin son şeri isə 1926-cı il tarixi ilə çap olunub. Gültəkin Ə.Abiddirsə niyə 1926-38-ci illərdə bir dənə də olsun şer yazmayıb?

6. Şəkillərdən və xatirələrdən Əmin Abidin obrazı yaddaşıma zəif gördüyüdən qalın gözlük taxan, sakit təbiətli, astagəl, necə deyərlər, suyu da üfürə-üfürə içən, ehtiyatla davranan bir alim kimi hopmuşdu. Gültəkin isə Xəlil Rza Ulutürk kimi çılğın, yüksək səslə bağıran bir şair tə’siri bağışlayırdı.

Tələbəlik illərində Ə.Abid haqqında bilgi əldə etmək üçün onu tanıyanlarla və qohumları ilə tez-tez görüşürdük. Belə axtarışların birində tələbə yoldaşım İsrafil Qurbanovla Hüseyn Necdətin evini tapdıq. Gəncliyində şerlər yazan və dövri mətbuatda çap etdirən Hüseyn Necdət Əmin Abidlə əmi-qardaşoğludan çox, yaşları arasında fərq azlığından və səmimi münasibətlərindən qardaş kimi olmuşdular. Hüseyni tanıyanlar deyirdilər ki, atası Əliabbas Müznib, əmisi Əmin Abid həbs olunanda onun da həyatı təhlükə qarşısında imiş. Arvadı Valentina Aleksandr qızı Pozdşevanın vəzifəli qohumları Hüseyni DTK-nın caynağından qurtarmışdılar. Buna baxmayaraq, Hüseyn Necdət bir müddət Bakıdan kənarda yaşamalı, sürgün həyatı keçirməli olmuşdu.

Hüseyn Necdət 13-14 ildi ki, vəfat etmişdi. Buna baxmayaraq, mühasib işləyən V.A.Pozdşeva ailə arxivinin bir qismini qoruyub saxlaya bilmişdi. Burada Ə.Abidin də əlyazmaları, əsərlərinin makina yazısı vardı.

Tapıntımız haqqında M.F.Axundov adına Respublika kitabxanasında tez-tez görüşdüyümüz Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktor müavini Qulam Məmmədliyə bilgi verdik və sənədləri arxiv üçün almasını xahiş etdik. O da bizə təşəkkürünü bildirib, arxivin əməkdaşlarından Maarif Teymurov və Bibixanım Hüseynovanı göndərərək V.A.Pozdşevadan 1970-ci ilin oktyabrın 23-də sənədləri və fotoşəkilləri aldırdı. Burada da Əmin Abidin Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığına, eləcə də həmin imza ilə çap olunmuş şerlərin əlyazmasına rast gəlmədik.

Bəs Gültəkin kimdir? Sualına cavab tapmaq üçün M.Ə.Rəsulzadə nin, M.B.Məmmədzadənin və başqa mühacir ictimai-siyasi xadimlərin həyat və yaradıcılıqlarını gözdən keçirirdim. Lakin yenə heç bir nəticə əldə edə bilmədim.

Bir təsadüf yenidən Gültəkinin şerləri üzərinə qayıtmağıma və onlara yeni gözlə baxmağıma səbəb oldu. Uzun illər əlçatmaz saydığım bir iş 1998-ci ildə reallaşdı. Əmin Abidin Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində saxlanan istintaq materialları ilə tanış oldum. Buradakı sənəddə Əmin Abidin İstanbul Universitetində oxuyarkən Məmməd əmin Rəsulzadə və başqa mühacir siyasi xadimlərlə tez-tez görüşdüyü, onların toplantılarında iştirak etdiyi, “Yeni Kafkasya” dərgisində antisovet şer və məqalələr çap etdirdiyi yazılıb.

Ə.Abidin İstanbulda təhsil alarkən tələbə yoldaşı Nafiə ilə evləndiyini də bilirdim. Onun Bakıda və Tbilisidə çap olunan “Maarif və mədəniyyət”, “Maarif işçisi”, “Dan yıldızı” jurnallarında Nafiə Abid imzası ilə bir neçə şer və hekayəsini də oxumuşdum. Lakin Nafiənin qızlıqdakı soyadı, atasının adı, ömür yolu haqqında heç bir bilgim yox idi. ərinin həbsindən heç bir ay keçməmiş (1938-ci il 11 avqust) həbs edilən Nafiə xanımın istintaq materiallarından 1903-cü ildə Yanya şəhərində (indiki Yunanıstanda) doğulduğunu, kiçik yaşlarında İstanbula köçdüklərini, atası Əhməd Şükrünü erkən itirdiyindən anası Zəhranın Tevfik Tanurə ərə getdiyini, buna görə də soyadının Tevfik Tanur olduğunu öyrəndim. Bu kiçik qeyd də mənə yardımçı oldu. “İstiqlal uğrunda” kitabındakı “Qardaş sevgisi” şerinin müəllifi Nafiə Şükrünün elə Nafiə Abid olduğunu öyrəndim.

Beləliklə, Gültəkinin Ə.Abidin imzası olduğunu söyləməyə imkan verən faktları sıraladım:

1. Nafiə Şükrünün “İstiqlal uğrunda” kitabındakı şeri “Azərbaycanın millətpərvər şairi Gültəkin bəyə” qeydilə çap olunub. Sonunda da “15 Kanun-i sani 1925” tarixi qoyulub. Şer aşağıdakı beyt ilə başlayır:

Əsiyor Şərqin o munis rüzgarı

Qafqaziyanın yaşıl yamaclarında. —

və:

Yalnız sən deyilsən o yurda vurğun,

Bən də abidiyəm o şən məbudun. —

beytilə tamamlanır.

Son misradakı “abidiyəm” sözünü iki anlamda qəbul etmək olar. Birincisi müstəqim mənada — ibadətlə məşğul olan, ikincisi Əmin Abidin adı anlamında. Yeniyetməlik və ilk gənclik çağlarında Əmin Abid yazılarının altında “Abid”, “Abid Mütəllibzadə” və s. imzası qoyub. Nafiə xanımın Gültəkinə müraciətlə yazdığı şerdə “abid” sözünü işlətməsi, bizcə, təsadüfi deyil.

2. İstintaqda “Yeni Kafkasya” dərgisində antisovet şerləri və məqalələrinin çap olunduğunu Ə.Abid etiraf edib. Bu dərgidəki ən üsyankar, antisovet şerləri Gültəkin imzası ilə çap olunub.

3. Ə.Abidin imzası ilə “Gənc pedaqoq” jurnalında çap olunmuş “Qürbətdən məktub” şeri hər iki kitabda çap olunmuş “Anneme” şeri ilə həm məzmunca, həm də üslubca eynidir. Məs.:

Azerbaycan benim gözelim, anne!

Azerbaycan benim emelim, anne!

Git onun bayrağına yüzünü sür de,

Rusun çiğnediği toprağını öp.

Azeri oğlunun böyük ümidle

Gömdüğü üç rengli bayrağını öp.

Belki de ölürüm qörbetde, anne!

Ruhumsa qalmasın hasrette, anne!

“Anne”

Qış gəlir, bahar gəlir

Ayva gəlir, nar gəlir.

Çox üzülmə su kibi,

Gözlədiym yar gəlir…

Annə, sən gözlə bəni,

Gözlə, dörd gözlə bəni.

Könlüm yazıqdır şimdi,

Üzmə bir sözlə bəni.

“Qürbətdən məktub”

Şairin eyhamla söylədiyi “Gözlədiyim yar gəlir”— ifadəsi Azərbaycanın azadlıq və müstəqilliyinə işarədir.

4. Belə oxşarlığı “Şərq qadını” jurnalında çap olunmuş “Nişansız nişanlıya” şerilə “Ağla, gözel gelin” şeri arasında da görmək olar. Məs.:

Xanım qız, başına örtdüyün qara

Matəmi eşqinin bir siyahımıə

Şimdi yas tutan hər öksöz məzara,

Məzlum əsirlərin bitməz ahımıə!

“Nişansız nişanlıya”

Axşam yayılırken öksüz bendeye,

Çemberekendinde yükselt sesini.

Qucaqla mezarı sen “vaten” deye,

Millet duysun solan daş nefesini.

…Gitmeden elinin kınası, gelin,

Ellə beraber tut bu yası, gelin!…

“Ağla gözel gelin”

5. “Dirilik” jurnalının 1914-cü il 5-ci sayında Abid Mütəllibzadə imzası ilə çap etdirdiyi bir dördlükdə yazır:

Yuxlamışdım dün gecə, gördüm deyirlərkin mənə

Tutmaq istərsən cahanda sən də gər ali məqam,

Qəflət etmə! Qalx ayağa, düşmən bidindən

İntiqam al, intiqam al, intiqam al, intiqam!

Hər iki kitabda çap olunmuş “Bayrağım və istiqlalım” şerində isə yazır:

Kaldıkca ruslarda diyarım benim,

İntikam olacak şüarım benim!

Və yaxud:

Biz dalğalar yenen gencleriz

Geliriz, yaşarız, ölür gideriz…

Korkmayız denizden, fırtınalardan,

Korkmayız ne topdan, ne de mezardan,

Bulunduqca nefesimiz,

“İstiklal” deyəcək yuce sesimiz…

Qızıl Rus şairinə.

1914-cü ildə intiqam almağa səslədiyi düşmənin adını çəkmirdisə 1924—25-ci illərdə yazdığı şerlərdə düşməninin Rusiya olduğunu qəzəblə göstərir və xalqı ondan intiqam almağa çağırırdı. Özü də bu intiqam şəxsi intiqam deyil, vətəninin istiqlalı, azadlığı uğrunda bir çarpışmadır.

6. Belə qarşılaşdırmaları “Kommunist” qəzetində çap edilmiş “Benim yazım” şerilə kitablara daxil edilmiş “Aldı, gitti” və b. şerlər arasında da aparmaq olar. Onlar arasında nəinki dil, üslub, formaca bir yaxınlıq var, hətta bəzən ifadələr, epitetlər də təkrarlanır. Adama elə gəlir eyni şerin ayrı-ayrı parçaları, yaxud eyni mövzuda ayrı-ayrı qəzet və jurnallar üçün yazılmış şerlərdir. Bakıda çap olunan şerlərdə fikirlər daha çox eyhamla, örtülü deyildiyi halda, Türkiyədə çap olunan şerlərdə misralar siyasi çağırış kimi səslənir.

7. Gültəkinin şerlərindən Bakını yaxşı tanıdığı və Bakıda baş verən hadisələrdən xəbərdar olduğu aydınlaşır. Əmin Abid də 1898-ci ildə Bakıda doğulub, Bakıda yaşayıb, 1918-ci ildə təhsil almaq üçün Istanbula gedib.

8. Hər iki kitabda çap olunan şerlər Türkiyədə yazılıb çap olunduğundan Bakıda əlyazmalarına rast gəlinmir. Yaxud müəllif irticadan ehtiyatlanaraq şerlərin əlyazmalarını məhv edib.

9. M.Ə.Rəsulzadə nin, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu Ə.Abidi Sovet irticasından qorunmaq üçün Gültəkinin şəxsiyyətini müəyyənləşdirə biləcək bir işarəyə belə yer qoymayıblar.[7] Buna görə də Azərbaycanda Əmin Abidin Gültəkin olduğunu bilməyiblər.

10. Ə.Abid irticadan qorunmaq üçün işə girərkən doldurduğu anket və yazdığı tərcümeyi-halda Gültəkin imzası ilə şerlər yazdığını və “Yeni Kafkasiya” ilə əməkdaşlıq etdiyini, Qəzvində, Ərzurumda olduğunu gizlədib.

11. Ə.Abid Azərbaycanda Orxan, Turfan abidələrini, “Oğuznamə”ləri öyrənən ilk peşəkar araşdırıcılardan idi. Buna görə də onun Gültəkin” ləqəbini götürməsi inandırıcı Görünür. Tarixi şəxsiyyət Gültəkin kiçik qardaş olduğu kimi, Bakı xanlarının nəslindən olan əmin Abid də ailənin son beşiyi — üç qardaşın kiçiyi idi.

12. 1926-cı ildən sonra Bakıya dönərək burada var gücü ilə ideyalarını elmi məqalələrində təbliğ etdiyindən bədii cəhətdən o qədər də güclü olmayan şerlər yazıb çap etdirməyə Görünür vaxt sərf etməyib. Təbi gələndə üç-beş şer yazıbsa o da təqiblərdə, köçlərdə itib-batıb və ya irtica qorxusundan məhv edilib.

13. Son olaraq: 1904-cü ildə Şuşada doğulan, Bakı Dövlət Universitetində oxuyan Qara Hüseynov 1927-ci ildə (Əmin Abid həmin vaxt Universitetdə dərs deyirdi. — ə.Ş.) Türkiyəyə getməli olur. O, Türkiyədə Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda çalışır, Hüseyn Bayqara kimi tanınır. O, 1975-ci ildə Istanbulda çap etdirdiyi “Azərbaycan İstiqlal mübarizəsi tarixi” kitabının sonunda əli dəyənəkli, ayağı çarıqlı, şalvarının dizləri yamaqlı, əyni çuxalı, başında qoyun dərisindən papaq olan bir kişinin şəklini verib. Şəklin altında isə yazıb:

“Bir İstiqlal yolçusu…

…Ve Siz ey ölümün korkunç yolunda

Yürürken, “Bahtı”da çürüyən genclər…

Gültəkin (Əmin Abid)

Azərbaycan şairi”

Şer kitablarda belə nəşr olunub:

Ve Siz, ey ölümün korkunc yolunda

Demir addımlarla yürüyən genclər!

Siz, ey bir-bir taleyin gizli qolunda

Yürürken bahtı da çürüyen genclər.

H.Baykaranın kitabında verilmiş çoban şəkli Ə.Abidin oxumağa getdikdən sonra gözlüksüz çəkdirdiyi tək şəklidir.

(çox təəssüf ki, H.Bayqaranın “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitabı 1994-cü ildə Bakıda çap olunanda həmin səhifəni verməyə ehtiyac duymayıblar). Ə.Abidi yaxından tanıyan H.Bayqaranın əsəri bizim şübhələrimizə son qoydu.

“Buzlu cəhənnəm”i yenidən nəşr etmək, ədəbi ictimaiyyətin diqqətini unudulmuş şairimizə yönəltmək istədik. Bu günün gözüylə baxsaq, dili oxucu üçün ağır, vəzni bir qədər pozuq, bədii dəyəri o qədər də yüksək görünməyən şerləri çap etməyə ilk baxışda ehtiyac yoxdur. Düşündük ki, bu şerlərdəki coşğun yurdsevərlik, döyüşkən ruh, milli şüurun oyanmasına və formalaşmasına güclü təsir göstərə bilər. “Sovet ədəbiyyatı” adlandırdığımız dövrün şerlərindəki pafosla, tərənnümlə, mədhiyyə ilə, hətta, “Günəşin şimaldan doğduğunu” söyləyən misralarla tanış olan oxucu qoy keçmişinə nifrət və qəzəblə baxmasın. Həmin dövrdə millətinə və xalqına üzaqlığı gətirən şerin olduğunu görüb qürur duysun.

Kitabı nəşrə hazırlayarkən üç bölümə ayırdıq. Birinci bölümə “Buzlu cəhənnəm” kitabında, ikinci bölümə qəzet və jurnallarda çap olunan, üçüncü bölümə isə əlyazmalar Institutunda Əliabbas Müznib fondunda (fond 23) olan şerləri daxil etdik. M.B.Məmmədzadənin xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq onun çap etdirmiş olduğu kitabların bir çox texniki cəhətlərini də saxladıq. İstər “İstiqlal uğrunda”, istərsə “Buzlu cəhənnəm” kitabının öz qabığında müəllifini müəyyənləşdirə bilmədiyimiz rəssamın gözəl bir əsəri verilib.[8] Şəkildə bir əlində qolundakı buxovların qırıqlarını, o biri əlində Azərbaycanın üç rəngli, ay-ulduzlu bayrağını tutmuş gənc təsvir olunub. Arxa fonda da Azərbaycan bayraqları əzəmətlə dalğalanır.

“Məktəb”, “Dirilik” jurnallarında və “İqbal” qəzetində çap olunmuş şerlərin əksəriyyətini Ə.Abidnə məqsədləsə köçürərək “Dördlüklər” adı altında toplayıb. Bunları daha bitkin saydıq. Şerləri ərəb qrafikasından əlyazmalar Institutunun əməkdaşı, Bakı və Abşeron şairlərinin həyat və yaradıcılığını öyrənən Sona Xəyal çevirdi.

Universitetdə oxuduğumuz illərdə tələbə yoldaşım Müştəba əliyev “Babayi-əmir” jurnalında “Şapalaq”, “Şapalaqmı-çomaqmıə”, “Zorba çomaq” və s. rubrikası altında “Qozqurab bəy”””‘‘ imzası ilə çap olunmuş şerləri köçürüb mənə bağışlamışdı. Imkandan yararlanaraq, onu da kitaba daxil etdik. Beləliklə, Əmin Abidin bizə bəlli şerlərindən ibarət bir toplu yaratdıq. Türkiyədə çıxan “Şebab”, “Inci”, “Syus”, “Yarın İstanbul” jurnallarının əldə olmadığından, “Kəlniyyət”, “Məzəli”, “Leylək”, “Molla Nəsrəddin” jurnallarındakı gizli imzaları müəyyənləşdirə bilmədiyimizdən orada çap olan şerləri kitaba daxil etdə bilmədik.

Kitabda və əlyazmada ətək yazıları ərəb rəqəmləri ilə verilmişdir. Onu olduğu kimi saxladıq. Yeni əlavə etdiyimiz qeyd və şərhləri * işarəsi ilə verdik.

“Buzlu cəhənnəm” kitabında olduğu kimi əksər şerlərin sonunda yazılma tarixini göstərdik. Sonunda yazılma tarixi olmayan şerlərə qəzet və jurnallarda çap olunan şerlərin sonuna isə dərc olunduğu tarixi qoyduq. 1916—1919-cu illərdə yazıldığını güman etdiyimiz şerlərin isə dəqiq yazılma tarixini bilmədiyimizdən tarixsiz verdik. Ə.Abidin başlıqsız və tarixsiz bir məqaləsindən seçilmiş “Turan elləri”, “Arxasız vətənə döşmən yaraşır”, “Bu gün Qərbin göylərində”…, “Şərqə irəli”, “Şərqin səmasından qanlar damlayor” şerlərinə başlıqları mətnlərdən seçərək kitabın ümumi ruhuna uyğunlaşdırmağa çalışdıq. Bu günkü oxucu üçün anlaşılmaz hesab etdiyimiz sözlərin izahını son səhifədəki lüğətdə verdik.

Kitab elmi-tənqidi nəşr kimi nəzərdə tutulmasa da, dövrün ab-havası haqqında təsəvvür yaratmaq üçün şerlərin dilini olduğu kimi saxladıq. M.Hadinin, H.Cavidin Ə.A.Müznibin və b. yaradıcılığından təsirlənən Ə.Abidin şer dilində ortaq Türk dilinə bir meyililik var. Yəni onun şer dili XX yüzilin önlərinədək işlədilən Osmanlı ədəbi dili adlandırılan dil deyil.

əbdülhəq Hamidə, Tofiq Fikrətə şerlər həsr edən Abid yalnız onların yaradıcılığından deyil, Namik Kamalın, Mehmet Akif Ersoyun, mehmet Emin Yurdaqulunun, Ziya gögalpın və b. yaradıcılığından da təsirləndiyi şerlərindən aydın görünür.

Ə.Abidin hələ Türkiyədə oxumağa getməmişdən yazıb çap etdirdiyi və çap etdirmədiyi şerlər İsmayıl bəy Qaspıralının, əlibəy Hüseynzadənin ideologiyasının poetik formasıdır.

“Buzlu cəhənnəm” kitabının yeni nəşrini Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 81-ci illiyinə hədiyyə kimi nəzərdə tutmuşduq. Heyf ki, maliyyə çətinliyi ucbatından bunu gerçəkləşdirə bilmədik.

Yaranmış çətinliyi Bakıda doğulub boya-başa çatan, bakılı təəssübkeşliyi ilə seçilən Tənzilə xanım aradan qaldıraraq, kitabın nəşrini öz üzərinə götürdü. Ona və bu kitabın hazırlanmasında bizə yardımçı olmuş adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz bütün soydaşlara təşəkkürümü bildirirəm. Kitabın hazırlanmasında vəzifə bölgüsünün sərhəddi olmadı. Burada əməyi olan hər bir şəxs redaktə işindən tutmuş, şərhlərin yazılmasınadək iştirak etdi. Kitab kollektiv əməyin məhsuludur.

Ə.Abidin gənclik illərində yazdıqlarının bir qismi, yəni ilk qələm təcrübəsinin məhsulu olan şerləri bir xeyirxah insanın sayəsində işıq üzü gördü. Bəs onu məşhurlaşdıran elmi araşdırmaları necə? Onların da işıq üzü görməsinə yardımçı olan tapılacaqmı?

Əli Şamil

“BUZLU CƏHƏNNƏM”

KITABINDAN
Buzlu cehennem

Ruslar tarafından Sibirya’ya nefy edilen

Azeri kardeşlerime

Sibirya, ey soguk ve korkunc deniz,

Şimalin göğsünde uyuma sessiz,

Kalk bir misafirin geldi, dikkat et;

Sana hediyeler getirdi vahşet...

Elinin buzunu aşkla erit,

Kır acıyan kalple kucağın aç

Hediyen: bir demet sararmış yiğit,

Hepsi bitkin, hepsi hasta, hepsi aç...

Sen ey bugün yalnız katilin değil,

Hak diyen başın da kabri olan yer;

Bu solğun demetin önünde eğil,

Ona ölüm verme, hayat ve ruh ver!

Düşün ki hepsini düşman soldurmuş..

Hicran kalplerine bir damğa vurmuş..

Onları yollamış bedbaht bir diyar:

Kalplerinde keder, gözlerinde nem.

Onları incitme, yetimdir onlar,

Ey soğukla yakan buzlu cehennem!

Söyle tapındığın mabudun kışa:

Kucağında çılpak uyuyanlar var;

Acısın mahvolan bu yaşayışa,

Dinsin kasırgalar, hep fırtınalar...

Soğuğun altında bir yumak gibi

Gömüldüyse kara,

Rüzgarların ılık bir kucak gibi

Açılsın onlara

—Offf... Bu boğucu karanlık

Nerden indi gözel yere?

Tıkandı her nefes artık

Sanki boğuluyor küre..

Yerde sürünüyor, işte: Tundura..

—Bulanık bir göğün kirli yarası

Sibiriya, Sibirya.. Evet Sibiriya;

Tabiatın o bir zalim “çeka”sı...

Nine!

Yine

Neler düşündün ki dolu gözlerin?

Rahatsız mı yoksa seninde yerin?

Yoksa oğlunu mu sen hatırladın?
Yok... Onu düşünme, şimdi evladın

Buzlu ufukların kucağındadır,

O, en emelperver bir çağındadır;

Emdikce soğuğu, “Daha ver!” diyor...

Kalbindeki alev bak neler diyor:

Sil göz yaşlarını, dur, bekle onu;

Her donduran kışın bahardır sonu..

...Ve siz ey ölümün korkunç yolunda

Demir adımlarla yürüyen gençler!

Siz ey bir bir talinin gizli kolunda

Yürürken bahtı da sürüyen gençler!

Uzatınız bana siz elinizi,

Tebrik edeyim ben, yığitler sizi!

Baş eğmediniz siz hak yiyenlere,

Dediniz yaşamaz Azeri haksız.

Sizi kesmek için inen hançere

“Hürriyet isteriz!” diye yazdınız!

Selamet yoludur gittiğiniz yol.

Güneşler doğacak izlerinizde.

Yalnız değilsiniz, yoldaşınız bol,

Bir imanlı millet var yerinizde.

Düşman saldırsa da dört koldan size

Korkmayın “kurtuluş pek mehal” diye.

Biz de geliyoruz o yoldan size

Istiklal, Istiklal.. istiklal diye.

15 Mart 1925

Bayrağım ve İstİklalım

Hür dedim kendime, zincir kırarak,

Git de kemendini cehennemde yak!

Yurdumun müebbet nigahbanıdır

Asırlar altından yükselen bayrak.

Bayrağım ölemez; ölürse eğer

Toprağın altına geçer ülkeler...

Azeri kanı ile yıkandın yeter

Yaptığın Neronun zülmünden beter...

Bir zehir sunsa da, emel doğurdu

Türklüğün kalbine vurduğun neşter.

Kaldıkca Ruslarada diyarım benim;

İntikam olacaktır süarım benim!

Azeri oğluyum, adımda şan var;

Damarımda zülme haykıran kan var;

Beni öksüz sanıp kükreme düşman

Bak arkamda hakkı seven cihan var

Paçavra bayrağın elbet solacak,

Azerbaycan yine benim olacak!

Kurtuluş… ey nazlı, sevimli peri,

Günülden vurğundur sana azeri.

Dişimle kırarım bir gün gelir de

Bağrına saplanan kanlı hançeri

Yaşa ey hasretle doğan istiklal!

Yaşa ey Türk, yaşa ey gözel hilal!

Kazvin

28 Mayıs 1924

Azerbaycan İstİklalı

İstiklal, o sönmeyen müebbed bir meş’al

Gönüllerde tutuşur, gözlerde sönse bile.

–1–

Ansızın beldemizi sardı bir gece,

Hırpaladı hayatı bir kara pençe.

Ufukları titretti şiddetli yeller,

Bir kiyamet feryadı yükseldi yer yer;

Dağ, taş, deniz çarparak hep birbirine

Gönüller gömüldü yerin derinlerine

Yalçın dağlar başından şimşekler taştı

Ortalıkta bir deli tufan kaynaştı

Yıktı, yaktı, karşısına çıkan şeyleri;

Memleket oldu artık bir yanğın yeri.

Eski vatandan bize bir viran kaldı

Yurdumuz pek korkulu mateme daldı:

Her kayanın altında bir ruh inlerdi:

Yükselen feryatlara yeller ses verdi.

Bir lüm el uzattı şanlı millete,

Dünkü büyük saadet dndü nikbete;

Devrildi hep tahtından şerefli hayat,

Mahbes kesildi bize büyük kainat.

Artık kaybetmişti kendini herkes,

Ağızlarda donmuştu hıçkırıklı ses;

Benliği alınmıştı Türkün elinden,

Ayrılmıştı vahşetle öz gözelinden.

Bütün millet uçuşup taşlar başına,

İltica eylemişti son göz yaşına;

Vatan harabesinde bürünüp aha

Yalvarıyordu candan büyük Allaha;

Yalvarıyordu Hakka ö z hakkı için...

Yanıyordu elemle hep için-için

Yıllar geçti...Türk eli inlerdi yine.

Azeriler derdini gmdü kalbine,

Bekledi Tanrısının büyüklüğünü

Bekledi kurtaracak mukaddes günü;

Çünki Hakkın nuru idi alnında yanan

Yurdunun halasında etmişti iman,

Biliyordu snmez yaktığı ocak,

Saltanatı ta haşre kadar duracak.

Nihayet bir gün geldi, durdu gz yaşı

Yükseldi çoktan beri eğilen başı!

Milletin ta ruhundan bir güneş doğdu,

Memleketi kaplayan zulmeti boğdu...

—2—

Bir sabah erkendi, hava parlaktı,

Gnüllerden deryaya merhamet aktı

Ufukta kanarken bir kılıç yeri

Güneşle beraber doğdu bir peri:

-Bir elinde hilal, birinde hançer,

Gözlerinde ümit, yüzünde keder;

Göğsünde açılan büyük yaradan

Akıyordu hazin hazin kızıl kan-

Alevli nazarla szdü herkesi,

Yükseldi bin dertle titriyen sesi,

Syledi ki: Ey Türk oğlu Azeri,

Bir zaman gzlerin aşsın Hazeri,

Gezsin mahudut fikirin manevralerde,

Neler var, gr anla o dünyalarde...

Szlerimi dinle, ben tarihinim,

Aç kalbimi oku, düşün ey benim

Hakim iken esir olan evladım,

Galiba dilinden silindi adım?!

Unutma ki benim, seni doğuran,

Benim bu dünyada tahtını kuran.

Gzel tarihini bırakma sakın

Onda gmülmüştür hayatın, hakkın!

Onun içindedir şerefin şanın

Hayatını ona yazmıştır kanın..

Bugünkü derdini duyduğum zaman

Kaynadı kalbimde bıraktığın şan.

Yaralı bağrımla koştum ben sana

Getirdim kanımdan merhem yarana

Haydi, aczı bırak, bir kendine gel,

Yaşamak istersen gklere yüksel,

Yüksel kucağımda şahadet ara

Alçaksın, baş eğsen o alçaklara!

Biter bitmez asıl nasihatleri

Kayboldu güzlerden sevimli peri

Ortalığı sardı bir derin sükut

Her şey oldu hayran, her insan mebhut..

—3—

Bu ses nünde biz de her Türk gibi utandık

Bir kılıçla bir kale alınan günü andık;

Baktık kanımız coşkun, küvvetimiz yerinde

Neden topraklarımız kalsın yad ellerinde?

Madem ki kendimize biz de insan diyoruz;

Biz de hakk-ı hayata hep iman ediyoruz,

Artık niçin yazılsın alnımızda esirlik?!

Haydi hayata doğru ileriyelim, dedik.

Felaketler ezdikten sonra milleti, mülkü

Hepimiz kani olduk, hepimiz anladık ki:

Mazlumların sesini duyan mazlumdur ancak

Azerinin güneşi z ruhundan doğacak.

Çok zamanlar bu hakikat bizlerden hep saklandı,

Çok zaman vahşilikte viran bağrımız yandı!

Biz birşeye vurğunduk, candan bir şey sevmiştik,

Yurtlarımız yanarken bu cananla biliştik

Yıllarca biz aradık onu Şarkın kızında,

Dalgaların içinde, kılıçların ağzında;

Yıllarca hasretiyle bin dert içinde yandık,

Yıllarca bir adını ruha teselli sandık,

Bu sevmemiz bizlere galiba çok grüldü.

Süngülerin ucuyla ta kalbimiz sküldü

O canan busesine uzanan her yanağa

Kızıl kurşunlar vurdu birer ateşin damğa..

Hasretle ağlıyanlar sürüldü Sibiryaya

Hakaretle tkürüldü gkte parlayan aya;

Lakin bizim aşkımız gnlümüzde bir seldi

Bize yol gsteren şey bir mukaddes emeldi,

O emel ki doğmuştu milli hayat içinden...

Buyruk alındı yerin ta yedi kat içinden,

Sokulan kılıçlara çıplak gğüsle çıktık

Babamızın kabrinde yükselen haçı yıktık,

çiğnedik tahtımızdan bizi yıkan küvveti,

Vahşeti ezdi iman küvveti, kan küvveti

Doğdu bir ay şeklinde sevdiğimiz istiklal,

Sevin ey nazlı hilal, sevin ey şanlı hilal!

Evet gönüller coştu bir sevincin gücüyle

istiklal sevinciyle, istiklal sevinciyle...

İstiklal, o yaşayan milletin kalbinde can

İstiklal, o saadet, hayat, zefer, şeref, şan.

İstiklal, o sönmeyen müebbed bir meş’ale

Gönüllerde tutuşur, gözlerde sönse bile!...

İstiklal, o vatanın göğsünden yükselen ay.

İstiklal, o kemikten, kandan yapılmış saray.

İstiklal, o milletin parçalanan bağrından

Gelinlerin, kızların, akan göz yaşlarından

Doğmuş pek mübarek, pek mukaddes bir “İlah”tır,

Hangi bir erkek onu düşmanlara kaptırır?

Anaların saçından ördüğü bir bayrağı

Hangi erkek çıkıp edecek baş aşağı?!
Sen bizimsin, bizimsin, durdukca bende can

Yaşa, yaşa, çok yaşa, ey şanlı Azerbaycan!

28 Mayıs 1919

Vatanım ve aşkım

Gözel ufuk çevrildi kızıl çenberle,

Bense hala qemle.. Hala kederle...

Hala beklemekteyim batan güneşi,

Vicdanıma doğacak yegane eşi..

Rengten renge giriyor şen tepeler de;

Matem gönlümü saran bir hazin perde.

Ay, karanlık ufukta, doğ, bir kandil yak,

Kainata görünsün yakılan toprak,

O toprak ki kökünden Türk bir diyardır;

O şimdi rusun elinde zulme düçardır

Ey yurdumun üstünde titreyen gölge,

Bil ki, mahkumsun elbet sen de ölmeğe.

O sevimli vatana saldırdığın gün

Tarihimin göğsüne saplandı süngün;

Ben yaptığın vahşeti unutsam bile

Tarihim bildirecek nesilden nesle..

Topunla, tüfeğinle beni korkutma,

Bugün nişan aldığın kalbi unutma!

Vücut yıkarsın, iman öldüremezsin,

Sen git demir hisarlar arkasına sin!

Eğer sevmek günahsa; ben günahkarım;

Ben aşikim, maşukam: gözel diyarım.

Eğer ben bir mücriysem, mücrim aşkımdır,

Başarırsan, ey düşman, gel aşkımı kır...

28 Nisan 1924

Sevgİlİ BaküyE

Ey sevimli Bakü, solğunsun yine

Bir acıyan gönül yok mu derdine?

Evlatların gibi öksüz kaldınsa,

Ben yanarım sana, ey yetim nine!

Hazerin suyunda çok göz yaşım var,

Bağrına yaslanmış dertli başım var.

Dünyaya geldim ben - toprağım oldun,

Altaylardan indim - durağım oldun.

Yeşil çimeninle - mavi göğünle-

Kırmızı gönünle bayrağım oldun.

Dağların mihrabım, taşın minberim,

Ben senin adına secde eylerim.

Ey kalbine matem bağlayan vatan,

Düşman kucağında ağlayan vatan,

Azmimle ben seni kurtaramazsam

Halkımla beraber sen de yan vatan!

Hür olan imanın şimdi kalkanım,

Helal hakkın olsun benim al kanım!

15 Eylül 1923

Anneme

İstanbul mektubu

Bilirsin ki anne, uzakta kaldım

Yıllar aramızda oldu bir yığın

Bir yapraktım, düştüm toprakta kaldım.

Nerdedir, nerde o müşfik kucağın?

Dertlerim çok büyük, ağırdır anne!

Dinleyen yok, her şey sağırdır anne!

Bari sen bana bir parçacık acı,

Sen dinle ruhumu gemiren derdi;

Bir cehennem şimdi içimde acı,

Kader eli bana, gör neler verdi?..

Her şeye baş eğen değildim anne!

Sevginin önünde eğildim anne!

Doğduğum zamandan beri benim de

Bir maşukam vardı, cananım vardı...

Şimdi bilmem ki o hangi iklimde,

Hangi bir yabancı gönüle vardı.

Ben ki aşkiyle pek yorgunum anne!

Vurdgunum hüsnüne, vurgunum anne!

Anne, sen daha çok yakınsın ona

Git bildir ki hala esiridir can.

Bilmiyorsan eğer, sor da komşuna,

Sevgilimin ismi: şen Azerbaycan!

Azerbaycan benim gözelim, anne!

Azerbaycan benim emelim, anne!

Git onun bağrına yüzünü sür de

Rusun çiğnediği toprağını öp;

Azeri oğlunun büyük ümidle

Gömdüğü üç rengli bayrağını öp.

Belki de ölürüm gürbette anne!

Ruhumsa kalmasın hasrette anne.

15 Kanun-i evvel 1339

Gurbette bayram

Geldim bağrım açık,

Ey ufuk, gecenle gel karşıma çık.

Sedeften bir kadeh olan ayından

Bana sun bir acı, bana sun bir kan;

Göz yaşım yetmiyor, yanıyor bu can

Ey gece, bir kara sel ol da boşan!

İstemem bir başka el uzanmasın,

Ben bu akşam keder, dert arıyorum.

Yıldızlar kararsın, mumlar yanmasın

Gök karşımda olsun derin uçurum...

Evet, ben

Gürmeden

Bulmak istiyorum ruhun elini,

Ararım gönlümün tek gözelini.

Ey aşkımın solmaz gelini anne;

Uçat bu gece sen elini anne,

Uzat, bu kanayan yaramı bağla,

Elini öpeyim gözyaşlarımla..

Bu gece dizinde yatmak isterdim.

Kalbimi göğsüne atmak isterdim;

Sensiz bu kaçıncı bayramım anne,

Derdinle her sabah, akşamım anne,

Bilirim sen beni çok özlüyorsun,

Yollara bakıp da hep gözlüyorsun,

Anne, aramızda bak, gör neler var

Ufuklar önümde olmuş bir duvar;

Şimdi ben yanına nasıl geleyim,

Ölmeden kırıldı bütün dileğim...

Titriyor gözümde bir karanlık gün

Şimdi yabancıdır önce gördüğün,

Şimdi göz yaşınla sen beni yad et,

Gönlümde, fikrimde, ruhumda gurbet..

15 Temmuz 1925

Azerbaycan Gençlİğİne

—1—

Kollarında kuvvet, kafanda bilgi,

Ey aziz yurdumun yiğıt gençliği;

Dinle bugünün çok derin sesini,

Düşün yaşamanın felsefesini.

Bu hayatın oğlu

Kalbine koymadan bir yabancı iz,

Parmağını uzat ufukta çiz

Gittigin yolu

Ne istersen yalnız kendinden iste,

Kendi sesin olsun ruhuna beste

Bastıkca toprağa, yer inildesin,

Attdığın adımlar bile “sen” desin…

İşte:

Vatanın istila edildi senin,

İstiklal marşının şimdi yerinde

Kızıl çan sesleri dinlemektesin!

İşte:

Mel’un, cehennemi bir desisenin

Kurbanları olan

Birer birer solan

Gözel kızlar Kürün sahillerinde

Nişanlım!.. diyerek hep ağlıyorlar.

-Ne bir güneş, ne bir rüzgar-

Kimse yok ki onlara “ağlamayınız!” desin

Karşısında seni, yok seni değil,

“Malçi!”[9] diyen bir heyula görüyor hepsi,

Hepsinin gözünde matemin sisi...

Bütün bu vak’alar önünde, gençlik!

Bugün senden başka kalbinin içi

Cehenneme dünen bir insan var mı?

Esir olanlara acıyan var mı?

Seni düşünen kim? Hatırlayan kim?

Her gönüle yalnız kendisi hakim

Bakma bu yollarda biten çiçeğe;

Yaklaş ruhundakı büyük dileğe,

Yolunda emelden bir meş’ale dik!

Eğil, benliğinin önünde eğil,

Eğil ki ruhuna saadet insin...

Varsın bugün senden herkes çekilsin;

Varsın herkes seni garezle, kinle

Daima acıtsın, daima kırsın,

Fakat bu ta’ndan, bu düşmanlıktan

Yılma.. Yorulma.. Korkma.. ileri,

İleri, ileri, ey genç Azeri!..

—2—

Hak ezilmedikce vicdan haykıramaz,

Hakkı alınana-ölüm bile az.

Sana dokunmayan ele gel uzat,

Hakkını çiğneyen kafayı kır, at.

Bugün rus diyor ki,

Düşün ancak benim kafamla sen de.

Peki

Madem ki bir cevher yaşıyor sende,

Niçin

Onun gururuna alet olasın?

Neden bir rus için

Açmadan dünyada düşüp solasın?!

O da bir insandır, sen de bir insan.

Onun da başı var, senin de kafan.

Yok, yok, boş sözlere inanma sakın,

Yaşamak, hürriyet, saadet hakkın.

Eğilme taş yiyen zülmün önünde,

Bak, koca tarihin ne var dününde;

Yarının müebbed güneşi sensin;

Bırakma yurdunu ejderha yesin

Pınar başındakı taşta adın var,

Seni bekleyen çok erkek, kadın var,

Sarsılmasın azmin tüfekle, topla,

Azerbaycandan aşkını topla,

Yürü istikbale elde bayrağın,

Kurtulsun şerefin, şanın, toprağın!..

2 Şubat 1925

Kork

Yaklaşma ey zalim kahreder seni,

Kalbimden yükselen figanımdan kork!

Getirme yurduma sen desiseni*

Her şeyden pak olan vicdanımdan kork!

Asırlardan beri viransın deme,

Karşımda bir fakir insansın deme,

Gölgesinden korkan düşmansın deme,

Bu yılmak bilmeyen imanımdan kork!

Azmin bir kılıçtır hançer istemem,

Yurduma yabancı bir er istemem,

Senin gibi asla rehber istemem,

Bana yol gösteren Kur’an’ımdan kork!

Heybetli asırlar aşan Türk’üm ben,

Yatakta ölene şaşan Türk’üm ben,

Dünyaya sığmayıp taşan Türk’üm ben,

Gittikce büyüyen Turan’ımdan kork!

1 İkinci Teşrin 1925.

Moskova

O bir ölüm saçan alevden diyar

Yaklaşma ey insan, kalbini yakar.

İçtiği kan evet, o kadar çok ki

Toprağı sıksan, kızıl kan akar.

O bir yığın pıhtı, o bir leş kokan,

Yerin sinesinde iğrenç bir çiban;

Uzaklaş, senin de bulaşır elin

Ey saadet diye haykıran cihan!

Kaç tarihe “artık gitme, dur!” dedi:

Kaç topa kaç yurdu “vur dağıt!”, dedi,

Taşların altından yalvaran sese

Söngüyü gösterdi, “hak budur!” dedi:

Kafası yılanla, çiyanla dolu

“İncil”in yol azmış, serseri oğlu

Kudurmuş denizler kadar kızdı da

Kapattı Doğuya giden tek yolu.

O kandan, kemikten yoğrulan yerin

Elbette olacak senin makberin;

Gün gelir hilale baş eğer yine

Gük bayrağı öpen mağrur burçların

Sen ey hiyanete, zülme bir yuva,

Ey kızıl Moskova, vahşi Moskova!..

1 Temmuz 1924

“çeka”

“Turan yolcusu diyor ki” şairine

İçinde zehirden bir hava esen

Yokluğun sihirli bir diyardır;

Yolcu içerisine girmek istersen,

Hayatından ümit kes te, öyle gir.

Tavanı ihtizar, yeri işkence,

Divarlarında renk: vahşetin içi.

Erkek çocukları orda her gece

Sıra ile uyutur süngü ninnisi!

“Ben hayat isterim!”diyen başlara

O, muzlim ağzını açmış bir mezar;

Kurun-u vusta nın asr-ı hazıra

Göndermiş olduğu kanlı yadigar.

1 Ağustos 1924

Azerİ komUnİstİne

Düşün her adımda gittiğin yolu

Zavallı babamın ey nankör oğlu;

Öyle bir yabancı yerde kaldın ki,

Gözlerde sen o kadar alçaldın ki,

Sana kardeş demek isterse dilim,

Bana töhmet eder milletim, elim...

Hani kendi kanın, benliğin hani

Arkadaş olduğun düşmanı tanı.

Bin fikre, hiyleye aldandın yeter,

Çık cihana kendin,kendini göster;

Düşün, yaşa ancak kendi kafanda.

Alev söndürülemez kılıçla, kanla.

Elinin kanını artık git, yıka,

Kardeş yurdu olsun kurduğun “çeka”

Sen nesin, necisin, kimin oğlusun?..

Bir çin felsefesinin adi kulusun...

İnsan öldürerek insanlık satan

Ne söylerse, bütün yalandır, yalan.

İnsanlık pek derin, geniş bir ova

Görmek için gökte kurmalı yuva

Anlamak istersen, işte yol açık,

Milliyet denilen şahikaya çık;

Bu yüksek tepeden görülür elbet

Büyük beşeriyet denilen cennet!..

Erzurum

1926

Kızıl rus şaİrİne

Baksan bile, onu sen göremezsin,

“Ural”ı geçemez yalancı sesin.

O, benim babamın yattığı yerdir,

Duyduğu gam, yalnız beni inletir...

Sen

Eğer hakiki bir insan değilsen,

Şu kulübecikte aç yatan kadının

Gözlerinden akan

Kan

Dolu yaşlar, yarın

Billur kadehinde şarabın olsun.

Hani,

De hanı

Sen maveralara çelenk etmiştin,

İnsanlık aşkı idi inandığın din?;

Neden bağrındakı iman silindi?

Neden gözlerine perdeler indi?

Ne kadar derdi var, bak şimdi Şark’ın;

Kızıl gözlüğünü tak da gel yakın:

Gör ki bu göklere haykıran yerde,

Bu yanan illerde,

Yığın yığın insan ölüm esiri,

Onlar diri diri

Taş kemiriyorlar, toprak yiyorlar.

Yalnız bir ılık rüzgar

Onların alnında müşfik el gibi.

“Geliniz!” söylüyor yerin de kalbi.

İşte Sır Deryanın gezdiği diyar...

İşte gözel İdil bin dertle ağlar..

İşte Kaf dağının kanlı eteği..

İşte Tebrizin o solğun çiçeği..

Güruru at, kini aş,

Daha yaklaş:

Taşı düşmüş bir mezar..

Göğe bakan ihtiyar..

Öldürücü bir soğuk

“Anne!” haykıran çocuk.

İnildeyen bir gelin.

Ölüm saçan gazab, kin.

Hayat için uçurum

Olan korkunç bir bodrum.

Süngüye bakan sine.

Kan ağlayan bir nine.

Kıvranan nişanlısız

Kimsesiz kalan bir kız.

Buzlar içinde insan.

Dişle tutulan bir can.

Ateş saçan bir deniz..

Adem evladı esir..

Al sana, işte bir sürü manzara!

Yaz, okut kan içen şu insanlara.

Yok, bilirim, onu sen yazamazsın,

Sen göremezsin, sen anlayamazsın,

Çünkü bu gördüğün

Hazin manzaralar hep Şark’a mahsus,

Ve çünkü sen bugün

Hakiki humanist değilsin, ey rus!

Bunu, evet, bunu ben duyarım, ben..

Ben ki milletimin dertli göğsünden

Yükselen bir ruhum;

En küçük şiirim,

En hakir yazımla Şark’ı severim.

Varsın senin altın başlı kalemin

Bugün mahvedilen Şark’ı sevmesin,

Hakikat demekten çekinen ağzın

Hiç korkmazsızın

Türkün aleyhinde emirler versin,

Her anda bin Şarklı düşönü, gebersin..

Sakın, kımıldama, sus!

Çünkü böyle diyor rus.

İndir yüzündeki maskeyi bu an,

Çekil insaniyet denilen yoldan,

Sen topalsın kolay yürüyemezsin;

İlhamların kızıl dünyada gezsin..

Bağır, titresin o vahşi Moskova,

Yansın Azerbaycan denilen yuva;

Yürüsün Kafkasa o buz denizi;

Söyle, ordunuz hep gemirsin bizi;

Gelsin de yine bir “istanka Razin”*

Hazer sahilini bir daha ezsin;

Fakat ey

Rus denilen şey,

Biz dalgalar yenen gemicileriz,

Geliriz, yaşarız, ölür gideriz...

Korkmayız denizden, fırtınalardan,

Korkmayız ne toptan ne de mezardan,

Bulundukça nefesimiz

“İstiklal” diyecek yüce sesimiz...

16 Şubat 1925

Esİreler beldesİ

Onları biliriz, çok dertleri var,

Hepsinin hayattan gamdır nasibi

Onların boynunda o kumral saçlar

Duruyor esaret zinciri gibi...

Akşamın nefesi

Boğuyor kükremek istiyen sesi.

Ufuktan ufuğa kayan karanlık,

Gönüle öksüzlük yayan karanlık,

Ne kadar hazindir bu akşam yine,

Ebediyyet girmiş göğün dibine..

çağırın kızları

Gelsinler hep siyah meş’alelerle,

Gelsinler sahile binbir kederle.

Çağırın doğu’dan gelen rüzgarı,

O da katılarak kafilemize

Kurtuluş türküsü söylesin bize.

Söyleyin deniz de gök gibi sussun,

Uyusun dalğalar, dinlensin yosun.

Çagırın-duymadan zülm ilahesi-

Uyansın aşkın da masum sahesi.

Çağırın, o gözel kızlar gelsinler,

Gelsinler birer birer

Başlarında sorguç:

Bir kara duvak.

Alınlarında suç:

Bir sarı yaprak

Sürmedir her göze

Gölgeler kat- kat.

Her elde yelpaze:

Bir kırık kanat

Bellerinde kuşak:

Canan eteği.

Kalplere dolacak

Bir solan sevgi...

Baykuşlar, ötmeyin, çekilin siz de,

Şeamet diyarı değil bu belde;

Gidiniz mezarın doğduğu ele

Gidiniz o korkunç mersiyenizle...

Şimdi gayemizin biz seyyahıyız.

Saadet gününün ilk sabahıyız.

Gecenin kalbinden geldi bir haber

Gölgeler yayıldı karşıya yer yer;

Döküldük yollara hep dizi- dizi,

Saçla kucakladık birbirimizi,

Gidiyoruz, bize aşkımız rehber,

Nura gidiyoruz, bize aşkımız yeter,

Nura gidiyoruz, biz esirler...

Geliniz kardeşler yolumuz yakın,

Geceden inecek ömide bakın.

Haydi, uzak değil hakkın beldesi,

İşte bu tepenin biraz ötesi.

Ağlamayın artık, soldu çehreniz..

Şimdicik maksada biz ereceğiz...

Korkmayın bir şey yok, çayır inliyor..

Susunuz.. kainat bizi dinliyor..

Yürüyün çıkalım kızıl çenberden

Bir “ah” götürelim hakka bu yerden

Durun da bakayım..

Bir uğultu var...

Eyvah ki uyandı yine canavar..

Dinleyin sizler de... neler oluyor;

Kilise uluyor, vahşet uluyor;

Çanlar bağırıyor, ne yapalım biz?

Offf.. yine ölüme, çülme esiriz.

Haydi, durmayınız, dağılın, ka’ın

Gizlenmek için bir mezar açın,

Çekilin bir korkunç nida geliyor...

Felaket geliyor, bela geliyor!..

Erzurum

1925

Canavar

Dağlardan indi o keskin dişiyle,

Vahşetin titreyen bir gidişiyle;

Çizdi bu yollarda kanlı hırsını,

Gözleri göklerde bile av arar,

Kükreyen sesinde hançer sesi var,

Uludu dişinden çıkardı kını,

Anne.. Korkuyorum!..

Girdikce beynine gecenin rengi

Kalbinde kudurdu ölüm ahengi

“Bu ormanlar şimdi bana dar” dedi,

“Yeşil ufuklarda cennet var” dedi,

Sükutu toplayıp hep deste deste

Yamaçlara serpti bir korkunç beste.

Uludukca kızdı, kızdıkça coştu,

O şimdi kemikle, kanla sarhoştu,

Hırsından rüzgarı hep ısırıyor,

Dişi ile dişini sanki kırıyor...

Anne.. Korkuyorum!...

Uzaktan: denizin hırçın sesiyle,

Yakından: yellerin pür nağmesiyle

Derdini avutan elemli yamaç,

Kuzuları için çobana muhtaç.

Doğarken gecenin sisli sabahı,

Tepeden inecek yetimlik ahı..

-Canavar!.. Canavar!..

Yamaçta neler var?!

İsarla örtülü penceresinden

Dışarı bir zayıf ışık serpilen

Kulübenin derdini dinledi rüzgar,

Dedi ki, burada ölüm sesi var!

Mangalın başında oturmuş nine

Elinde paslanmış demir maşası,

Dalmış yas denilen büyük engine

Alnında hasretin hazin damğası..

Odanın her yeri bir yığın gölge,

Yalnız mumun dili uzanır cama,

Küşede bir desti, bir de süpürge,

Duvarda bir saat, bir de bir kama..

Mangalın başında dert çeken kadın,

Yanında uyuyan yavruya baktı;

Sesini duydu bir zalim celladın,

Gözlerinden iki damla yaş aktı..

-Canavar!.. Canavar!..

Bu nine niçin ağlar?!

Dağlardan indi o keskin dişiyle,

Vahşeti titreyen bir gidişiyle

Kanlı tılsımını yaydı beldeye;

Kükrüyor, saadet bulurum diye.

Akıttığı kandır, dişinin kanı

Bekliyor yamaçta yeni hırsını,

Yıldırım güçü ile göğü deldikce

Kalbinde bir sabah oluyor gece.

Önünde gördükçe hayat dünyası

içinden akıyor murdar salyası;

Bürümüş beynini bir kızıl duman

Gözünde tutuyor bir kaç avuç kan.

“Yeşil ufuklarda cennet var!” diyor;

Gördüğü her şeyi yırtmak istiyor;

Bulanık gözünde toplanan hırsı

Kanlı bir maksadın çirkin pıhtısı

Dağlardan indi o keskin dişiyle,

Vahşetin titreyen bir gidişiyle

Yayıldı yollara zalim nefesi,

Boğuldu yamaçta mazlumun sesi.

Tamam gücüyle o haykırdıkca

Binlerce yüreği tutup kırdıkca

Kükrüyor, kükrüyor bütün coşuyor,

Benliği zulümden zulme koşuyor.

Kanlı çöllerin bu azğın yolcusu

Bu yerde neden kurmuştur pusu?

Alev görünce o, tez kaçar geri

Ateşgedeyi yak, durma, Azeri!

16 Nisan 1925

KomÜnİzm “deha”sına

—Türkiye’nin genç şairi Mes’ud Saffet’e—

Sen her zaman bana diş gıcırdattın,

Gülüş saçmalıydın, hiddet fırlattın.

Ben insanım, ancak aşka layıkım,

Senden de insanlık beklemek hakkım.

Güvenip gücüne, haris kafana

Bana

Tahakküm etmeğe hakkın var mı?.. Yok.

Bağırmak istersen, dağ, orman pek çok.

Ey ademoğlu,

Ey hırsın kulu,

Sen bana tahakküm eyleyemezsin.

Sesin bir ruh gibi ufukta gezsin.

Madem ki kafan var, bir dimağın var;

O benim gövdemi daima arar.

Eğer hakim olmak istersen bana,

Bulaştır elini kana!

Önce başımı kes, kalbimi yırt, at,

Sonra cesedime zülmünü uzat;

—Dışarda gece var.

—Sus: ölüm ve mezar..

İstersem, yanlış bir iş mi olacak

Bu koca dünyadan bir karış toprak?

Toprak, evet toprak yaşayanındır;

Ey mahluk, o da bir başka canandır.

Bana toprak verin serbest yaşayım.

Hakka ulaşayım...

Yürek-kokan bir leş, çehre-temiz, saf..

Ne tuhaf,

Ölürsem eğer,

Ey sersem beşer,

Benim cesedimi gömmek için siz

Üç arşın yer, toprak lütfedersiniz.

İstemem o sizin olsun hep sizin,

Yalnız hayatta iken cenk etmeksizin

Bana lütfen verin üç karış toprak,

Yaşayım ben asıl bir insan gibi...

Biz insan gibi...

Ey arzın mihverini deviren eller,

Arabamızı fena sürüyorsunuz:

“Halley” den korkun, “Fay” dan eyleyin hezer

Of, sıkıldım, ne olur

Serbest ve mağrur

Yaşayabilmek için

Kardeşcesine sevmek, sevilmek için

Gidebilsem cihanın maverasına

Tükürüp insanların pis dünyasına.

Gidebilsem şu yerden uzak, çok uzak..

Ah, bir avuç serbest azade toprak!...

Yaşayım daima azad olarak!

4 Teşrin-i evvel 1924

Ağla gözel gelin

Ağla, gözel gelin, güneşin soldu,

Gurubun hüznüne karışsın rengin.

Yarinin kabrine şimdi tac oldu

Düğünde başına konan çelengin..

Göz yaşlarınla in her gön sahile,

Bağrı kanla dolan Hazerle dertleş.

Dalğalar üzgündür bin iniltiyle,

Ağlayan denize sen de ol bir eş.

Ey gözel elleri kınalı gelin,

O taze yüreği yaralı gelin!

Bakü’nun seması ne kadar hazin..

Derdinle o da solgundur sanki.

Hasretle sararan gül renkli benzin

Hazanın ruhuyla doludur sanki.

Git de, bir damla göz yaşı takdim et

Nişanlını vurup öldüren rusa

De ki: yarim için bu-olsun diyet,

Kendi gitti, bari mezarı dursa!...

Bakma elindeki kınaya gelin,

Gönlün bürünsün karaya gelin!

Akşam yayılırken öksüz beldeye

Çemberekendde yükselt sesini[10]

Kucakla mezarı sen vatan diye,

Millet duysun solan taş nefesini...

Gelin, nazlı gelin, ez, üz kendini,

Vatanında garip olan gamın az.

Azerbaycan’ın o acı derdini,

Yarinin kabrine hıçkırıkla yaz.

Gitmeden elinin kınası gelin,

Elle beraber tut bu yası gelin!...

1 Mart 1924

Aldı, gitti

Gönül bahçesinde bir gonca vardı

Onu da bir zalim yel aldı, gitti.

Orada her sabah şebnem ağlardı,

Şimdi o cenneti sel aldı, gitti.

Azeri kızı, ey nazenin gözel,

Ne oldu bizleri yaşatan emel?

Öpüp koklamadan, yabancı bir el

Saçından iki üç tel aldı, gitti.

Ey kalbine elem dolan sevgilim,

Her adımda gönlü solan sevgilim,

Öz yurdunda garip olan sevgilim,

O yuvanı hangi el aldı gitti?...

15 Ağustos 1924

Kafkas türküsü[11]

Dağlarında al çiçekler gülümser,

Göklerinde parlar altın güneşler,

Çaylarında oynar sular perisi,

Güllerinde var sevginin bir sisi,

Ovasında eser tatlı şen yeller,

Bize gözel bir cennettir bu iller.

Bir... İki...

Kafkas bizimki!...

Elbrusun ak gümüşlü saçağı

Aydınlatır her karanlık bucağı.

Kürün ona bir ezeli aşkı var,

Her yerini kolları ile kucaklar.

Kazbek gelen misafire baş eğer,

Bize gözel bir cennettir bu iller.

Bir... İki...

Gence bizimki!...

Daryal, şanlı Türkün eski yoludur,

Ormanları izlerimle doludur,

Bağlarında Türke sızlar bülbüller,

Hasretile çarpar bütün gönüller,

Yamaçlarda gelin kızlar inilder,

Bize gözel bir cennettir bu iller

Bir... iki...

Bakü bizimki!...

Tatar, Lezgi, Kumuk, Hinkuş, Kabardin,

Çerkes, Çeçen, Acar, Gürci, Asetin...

Bizimdirler, hepsi, biz de onların,

Karşımızda vardır büyük bir yarın.

Her kalp, her dil bir aşk ile çarpıp der:

Bize gözel bir cennettir bu iller.

Bir... İki...

Kafkas bizimki!...

8 Teşrin -İ sani 1925

Gürcü kardeş

Kafkas türküsü

Gürcü kardeş, ver elini

Kurtaralım Kaf ilini;

Moskof gelip aldı, kaçtı

Yurdumuzun gözelini.

Mezar bize bir eş olsun,

Ruhlarımız kardeş olsun.

Karanlıktı.. biz bir hiçtik..

Dar yollardan geldik, geçtik

Ayrı durmak yakışır mı?

Bir pınardan şerbet içtik.

Söyleyelim Elburus’a

Yol vermesin hain Rusa.

Çık dağların başında yat,

At üstünde kılıç oynat;

Sarsılsın ta temelinden

Sağır olan bu kainat.

Ver elini Gürcü kardeş,

Kafkaslarda doğsun güneş!

1 Nisan 1924

Bolşevik

Bürüdü bir korkunç yel gibi bizi

Bu dağlarda oldu duman bolşevik

Kanlara boyandı Hazer denizi

Vermedi kimseye aman bolşevik.

Bolşevik atını sürdü Arasa,

Oğulsuz analar battılar yasa;

Ey aziz kardeşler, bu yıl olmazsa,

Gelecek yıl olur viran bolşevik.

Rengini döktüğü kandan aldı o,

Dünyaya bir yeni vahşet kaldı o,

Kafkas onun değil, bizden çaldı o,

Oldu bugün bize düşman bolşevik.

Bizde hakikati tutan bir el var,

Aşkımızla yanan nice gözel var,

Coşkun kalbimizde büyük emel var,

Gösterir sana da zaman bolşevik.

18 Kanun-i evvel 1924

Qəzet

Və

JurnallarDan
DÖRDLÜKLƏR

“Məktəb”dən:

Bir cocuq gördüm: qayırmaq istəyirdi bir silah,

Sordum ondan: neyləyirsən, ey sevimli niki-namə!

Ol çocuq isə dərin bir ah çəkdi, söylədi:

Düşmənimdən intiqam almaq gərəkdir, intiqam…

Fikrim!

bir uşaq dilindən

Bir kiçik məktəbliyəm, fikrimsə də təhsili-elm,

Eyləyib məs’ud olum, millətmi həm məs’ud edim!

Atam ilə anamə qohum qədər xidmət edib

Onların göstərdigi rahi-nicat ilə gedim!

Məktəb yoldaşlarıma

Bir para məktəblilər gördükdə düşmən yavrusun,

“Vay nənə!” söylər, girər tez annesinin qoyninə.

Arkadaşlar, qorxmayın, arslan yürəkli türk olun,

İştə qorxub türk balası söyləyərmi: “vay nənəə”

Arkadaşlarıma

Arkadaşlar! İstirahətliklə ömr etmək için

Biz də qeyrət eyləyib tərki-cəhalət eyləyək.

Cürbəcür fisqü ficuri, fitnəti, buğzi atub

Sadiqanə bir-birə mehri-məhəbbət eyləyək.

“Dirilik”dən:

Dirilik yolu

Könül, bəsdir daha, artıq oyan bir xabi-qəflətdən,

Özüni sən də qurtar buncə zillətdən, zəlalətdən.

Bu gün bir öylə dəmdir kim, himmət eylə himmətlə,

Özin Türk oğli Türk, əlbət, xilas eylə əsarətdən.

dirilik yolu

Bərk qaranlıqdı, oturmuşdum ağac altında mən,

Qəflətən bir səs eşitdim ki, deyirdü bu səyaq:

—Gər dirilik etmək isə bu cəhandə məqsədin,

İttifaq et, ittifaq et, ittifaq et, ittifaq!

Dün dedim zahidə daha bəsdir,

Hiylə ilə əvami aldatdın!

Parəsin gər əvamın aldıqca

Lakin öz dinini gözəl satdın!..

“İqbal”dan:

Köhnə qanundur ki, səkkiz yaşlarında bir qızı

Arvad eylərlər qoca, yetmiş yaşında kaftara.

İndi isə tazəsi, doxsan yaşında kaftarı

Arvad eylirlər kiçik beş yaşlı bir xoşrəftara.

Ə.Müznib əfəndiyə bənzətmə

Bicləri, bədzatları, şipyonları, quldurları

Ki, yıqarsaq bir yerə buynuzlu bir şeytan çıxar.

Bihəyanı, şeytanı cəm eylər isən bir yerə

Mirbağır oğulları gibi bin başlı bir insan çıxar.

əhli-himmət bir kişi fikr eylədi məscid yapa,

Heyf ki, gəzdi, dolandı yaxşı bir yer tapmadı.

Sonra xəlqin güc ilə aldı əlindən töyləsin,

Himmətindən ol yeri hörmətli məscid yapmadı.

Yatub röyadə gördüm əhli-islam, bütün cəhli

Tutub əhli-səxavət, əhli-ürfan, əhli-elm olmuş.

Oyandım şadlığımdan, va əsf! Gördüm ki, əvvəl təki

Hamu əhli-xəyanət, əhli-hüsran, əhli-zülm olmuş.

Qeyrilər dünyadə elmin qüvvəsilə daima

Həp fəxarətlə, sədaqətlə, səadətlə yaşar.

əhli-islam isə də zülmün gücilə daima

Cürbəcür möhnətlə, zillətlə, zəlalətlə yaşar.

Orucluq münasibətilə

Hər gün iftardə yol üstündə qoyur bir təşt su

Bir parə millətimizin dövlətlisilə kasibi.

Maşallah böylə bir ehsan verir

Çün içirdir tərli-tərli xəlqə ehsan sahibi.

Biz böylə bilik cəhanında həmişə yamanları

Pul sərf edüb də kəndimizə mal eylərik.

əmma gözəl olanları gördükdə cümləmiz

“Tulla o yana getsin onu, peydi!” söylərik.

Dört, beş il biçarə bir qız məktəbi-rüşdiyyədə

Xeyli şövqilə, həvəslə eylədi təhsili-elm.

Bir qədər keçmiş atası elmsiz bir kəndliyə

Eylədi arvad qızın… aya, olarmı böylə zülmə

Sual:

Mollalar söylər: həramdır zurna çalüı cümləyə!

Eləyər tənbeh ona həqq, çalsa zurna kimsə gər.

Bir də derlər ki: qiyamət aşikar olduqda həp

Surini çalmaqla İsrafil bizi e’dam edər!

İndi məzkur mollalardan mən soruşmaq istərəm:

Söyləyin: İsrafilin suri degil zurna məgər?..

Nə qədər görsə iş xəyanətkar,

Bir işi kimsəyə müfid olmaz.

O səbəbdən yanında məxluqat

Yüzi qaradır, hiç səfid olmaz.

Dahi, əzəm İismayıl bəg Qasprinskinin

vəfatı münasibətilə

Getdi əldən va əsfü..! Ol sevgili ustadımız,

ərşə əks əndaz oldi naləvü fəryadımız.

Ah!.. Yarəb, biz necə bədbəxt millət olmuşuq,

Şad olmazmı məgər bir dəm dili-naşadımızə..

¯İntiqam!

Yuxlamışdım dün gecə, gördim deyürlər kin bana:

—Tutmaq istərsən cəhandə sən də gər ali məqam,

Qəflət etmə! Qalx ayağə! Düşməni-bidindən

İntiqam al, intiqam al, intiqam al, intiqam!

A. Mütəllibadə

“Babayi-əmir”dən:

Tövsiyyə

Ay baba! Gəl, özünü, sən bulara tay eləmə,

Dərdü millət ilə sən də belini yay eləmə.

İndi xahiş edirəm hər kəsi rüsvay eləsən

Yalanın üstün açıb Zorbanı rüsvay eləmə.

21 aprel 1965

Hürriyyət nisvan tərəfdarlarına!

Ey açıqlıq diləyənlər, gözünüz aydın ola!

Söyləyim mən sizə arvadların ə’la xeyrin;

İndi toylarda qavalçı yerinə cümlələri;

Gətirir çalmaq üçün erməni sazəndələrin.

29 aprel 1915

Sual və cavab

—Kimdir o; səhralar içrə boylə sərgərdan gəzir?..

—Bilməyirsən kimdir o? Rustamdır; olmuşdur həqir.

—Bəs onun başına nə olmuş, baülamış paltar ilə?

—Başını əzmişlər it tək! —Doğru? — vallah ay fəqir!

6 may 1915

Kəblə Səlam ilə Kəblə Qulam

Tanıyırsanmı onu? — Kimdir? — Axundov əli bəy!

—Bay, xəta eləmisən! Rusdur bu ay, Kəblə Qulam!

— Yox, degil rus! — Bəs o rusca danışır, a kişi!

—Bu, müəllim əlidir, qəm yemə, ay Kəblə Səlam!

27 may 1915

qardaşım Nəsim cənablarına

Ay nəsim qardaş, müdirə eləmə artıq maşat!

Qoy içib keyf eyləsin azadlıq əyyamıdır!

Sən deməklə eləməz təsir ona heç bir sözün;

Çün “piyan” ləfzi onun ən sevgili bir namıdır.

10 iyun 1915

Cananı cənablarına bənzətmə

Cəhd elə zor ilə qoşul şairə!

Şerə çatıb böyrünə vur bir təpik.

Vəzn nədirə Şeri vurub mə’r qıl!

Me’rə çatıb böyrünə vur bir təpik.

10 iyun 1915

Taza dildə

(İntelgent tərəfindən “Baba”nı təhdid)

Qospoda! Asqarabit etmə məni. tak neliza!

Tebe nişto, a Baba! Vardı yanımda Lizaə

Net prava ne imeyeş!” —Eləsən bir də belə,

Çəkərəm — bax, deyirəm—-mən səni tut çast suda”.

15 iyun 1917

Ona

Gəzmək ilə içməyi, gəlməklə getmək məsdərin,

əmr hazır elədikdə: “Gəl, gəz, iç get” tək olur.

Bəs, a şair! Bunları sən eləmişsən qafiyə;

Söyləyə nədə kim: Xətadur! beyniniz odla dolur.

Etmə bu qədər şairi bədnam, a mürəttib!

Qoyma, “nun” əvəzində daha “lam”, a mürəttib!

Bir hərflə sən şeri əzib mə’r qılırsan.

Tutsun dilini daima alam, a mürəttib!

9 sentyabr 1915

Gönü qalınlara əsla əsər etməz şapalaq;

Onlar üçün gərək olsun dəyənək ilə çomaq!

İzin versən, a Baba! Gər yazaram hərdənbir

Olsun ancaq balaca, cunculı, yastı bir yapalaq!

16 sentyabr 1915

Bir uşaq deyir:

Gəldi məktəb çağı, düşdü yenə qorxu canıma

Bilirəm “qospodin uştel” gəlib əbasın geyəcək!..

Gər yazıb ismə yenə tazə şəriət kitabı.

“Al şəriət kitabın, ver üç abbası!” — deyəcək.

30 sentyabr 1915

Çeşmimin nurini aldın, kor etdin sən məni!

Gözlərin çeşmim kimi qan ilə dolsun, ay kitab!

“Rey”lərin başın üçün əyrinü kəssin bir qılınc.

“Mim”lərin də qələminə mismar olsun, ay kitab!

30 sentyabr 1915

Yetmiş ildir ki, müəllimlik edir, “mir...”

Hələ hicrət sözünün bilməyir heç yazmağını,

Şübhəsizdir ki, yanında oxuyan şagirdlər;

Yazının bir biləcəkdir qarasilə ağını.

30 sentyabr 1915

Cəmdəyin şapalamaqla çəkirisən öləsən,

Çəkmərəm əl yaxasından o həyasız qoyunun;

On bir ay on bir ilə döndü. bu müddətdə yenə,

Çox cəfası bəla olmuş o səfasız qoyunun.

Ola: iki qulağın verərəm itlərimə

Heyflər, keyf edələr həmdü sənasız qoyunun

Şişləri sonra ağacda edib isti dağ tək.

Kəlləsin dağlayaram mən o ədasız qoyunun.

Qolların qıçların da keçirib odlu şişə

Ataram cızhacız ilə o sədasız qoyunun.

Görsün indi adama öylə cəfa etməzlər!

Kim deyər yoxdu cəfası, o cəfasız qoyununə..

7 oktyabr 1915

Danışıq

— Kəblayi! Qurban alıbsanmıə.. — Bəli, ağrın alım!

— Dərisin satma: — Niçünə — Qarslıların nəfinə ver!

— Get, get axmaq! — Axı onlar da müsəlmandılar;

— Vermərəm bir dalağın, küll yerə qarın qoya gər.

7 oktyabr 1915

Qahir-ü əyyar əfəndinin oxşatmasına oxşatma

Gözsüz həmişə tülkünü çaqqal zənn edər,

Hər yerdə tük görərsə də saqqal zənn edər.

Məclisdə Məşədi gör neçə saət çərənləmiş!..

əmma özgəni yenə naqqal zənn edər.

7 oktyabr 1915

Sarsaq cahanda aləmi sarsaq güman edər,

Hər dalda qalmışı dəxi axmaq güman edər.

İsbat olan həqiqəti həp iftira edər,

Gördükdə bir torağayı dovdaq güman edər.

18 noyabr 1915

Olma əsəbi! Eylədiyin cövr cəfanı,

Mən xəlqə əyan eyləməsəm, kim edəcəkdir!

Hər kəlmə sözündə dediyin föhş yalanı,

Mən xəlqə bəyan eyləməsəm, kim edəcəkdir?

15 fevral 1916

“Bəsirət”dən:

İNTİQAM

Baküdə qərib ölən Türklərin qəbirləri üstündə

milli zabitlərimizə töhfə

Ey zülmət içrə xabə dalan nuri-sayədar,

Ey aləmi-digərdə koşan ruhi möhtəşəm.

Uç, uç, yücel səmalərə, pürşüvqü iftixar,

Uç kəhkəşani-fitrətə, yüksəl də bas qədəm.

Artıq dağıtdı qaili dəhşət avəri,

Övladın imdi axtarıyor ərşə məqam.

Mümkün degil unutmaq o məzlum Türkləri,

Titrər gözdə bariqeyi-kinü intiqam...

Düşmən layı himməti-islami yırtaraq

Basmun yetim elləri, etdikcə paymal,

Batmaz bununla Türklük, əvət, batmadı hilal.

Hüzni burax, burax da fəqət şatəraz bax.

Övladının əlində bu gün seyfi-intiqam,

Həp sütut ilə parlayur, ey “namdar atam!”

10 dekabr 1917

KILICIM VƏ BAŞIM

Türküm...

Ey Türk oğlu,

Qəlbdə hilalü eşqi-mələk,

Başda yenə bir özgə sevda.

Mazi gibidir gözdə fərda,

Hal iştə edər buna dəlalət

Həp övladə bilik məlali-peyda.

Bin zülmlə döşmən öz elimdə

Davranmadadır hilala qarşı...

Boyunda kəfən kılıç əlimdə

Çıxdım ölümə, zəvalə qarşı...

Fikrimdə doğan məlalə qarşı.

Ey düşmən, əya, ləinü qəhhar,

Qorxutma bəni ölümlə, zinhar.

Vəqta ki, məmatdır həyatım,

Yoxluqla edərmi xof zatımə

Türkəm, klıcım başında parlar.

Türkəm, sana bir ədövvi-əkbər,

Türkəm, sana daima müzəffər,

Vardır sana qarşı intiqamım.

Həp kılıcla öz əlimi dəldim,

Gəldim, kılıcım, başımla gəldim.

3 yanvar 1918

“Azərbaycan”dan:

TÜRKÜN DƏRDİ

Yigit bəgim, sənin qəlbin bir işıqlı səma olsun,

Ay, yıldızın Günəş gibi şənlik nuri saçsun daim.

Həyatının ən qaranlıq guşəsinə ziya dolsun,

Üzərinə, yavrucuğum, nuraniyyət olsun qaim...

Bənim qəlbim bir laneyi-məlaldır, küdurətin

ən hüznlü, qəmli quşi onda yaşar,

Bənim qəlbim bir aləmdir, ən zəhərnak bir həyatın

Son günləri onda keçir

Bir iftixar...

Türkün sənin yazıq oldi, qayğulardan göz açmadı,

Hər saniyə onun içün bin dərdlə dolu oldi.

Hər dəqiqə onun içün bin qüssəli bir yıl idi.

Hiç bir yerdə sanılmadı.

Hər məkandan adı, sanı çıkarıldı,

İstatistikdən də təmizləndi namı.

Avropalı tərəfindən ən sonundə

Tarixdə “ölü adam” şot olundu şanlı adı...

Türkün dərdi gayət böyük, sanamaqla tükənməzdir,

Türkün dərdi bir cahan ki,

Yeni-əski

Mübarizlər onda baqi.

Türkün dərdi bir kitab ki, bin vaqeələr andırır.

Hər bir sətri bin yigitin al qanilə yazıldı.

Türkün dərdi bir aləm ki, iş bu aləm pək azdır,

Pək kiçikdir, pək özgədir, pək aydın...

Ey tanrının əziz qulu, ey Türk oğlu!

Ey Şərq səmasının parlaq yıldızı!

Qərb istəməz Türkün gözəl simasında

Qalibiyyət təbəssümi hiss olunsun.

Qərb istəməz Türk ocağı, Türk dünyası

Mə’nəviyyat Günəşilə işıqlansun.

Qərb istəməz islamiyyət yucalansun,

Qərb istəməz Türkün gözəl bağçasında

Məarifin əlvan gülü çiçəklənsin.

Qərb istəməz Türkün yaşıl səmasında

Birlik saçan yıldız, Günəş, Ay bulunsun.

Qərb istəməz Türkün geniş yürəğində

Türk duyğusu, millət hissi köklənsin.

Qərb istəməz Türkün canlı damarında

Türkün islamiyyət qanı aksin yenə.

Qərb istəməz “bir söz” cəhan üzündə...

Fəqət, ey arslan yürəkli bəgim!

Ey yigit, qəhrəman, rəşid Türküm!

əldə Türklük nişanı al bayrağı

Bu çəkişmə cəhanına çıkarak

Yaşasın tacdar millət!

Yaşasın şəhriyar millət!

11 avqust 1917

BÖYÜK SİMALAR

Əbdülhəq Hamidə

Fələklər, kəhkəşanlar, asimanlar,

Onun cövlangəhi-fikrü-xəyali...

Mələklər, pərilər, huri cananlar,

Onun həp həmdəmi hüsn-ü hilali.

Üfüqlər qarşusunda səcdə eylər,

Səmalər devrilir də ərzi-dünə.

Bütün asari ilə dahiyanə,

Qoca Türk ellərinə inci sərpər.

O Türkün ən böyük şanlı dühası...

Onunla nurlanır Şərqin səmasi.

O bir müvcud idi ki, hüsnü şerlərdən

Yaratdı iştə bir bürci-mütəntən.

Fikirlərdə dərinliklər oyatdı,

Dərinliklərdə yüksəklik yaratdı.

Həman şerində ülviyyət gülümsər,

Münəvvər şeri-hamid, pək münəvvər...

12 teşrin 1918

“Övraqi-nəfisə”dən:

DİL

Böyük qardaşım Ə.Münzibə

Uzun müddət koşdum, durdum, dolaşdım,

Qafamı sərt fikrin taşına çarpdım.

Nəhayət, aülımla bir noi uzlaşdım,

Dil ismində gözəl bir heykəl yapdım.

Gözəldir, əmma ki, çirkinlər içrə.

Gözəldir, əmma ki, bir meymun qədər.

Heyranıdır onun iştə gözəllər,

Gözəlləri ən əsil bir türk dildarı.

Həbəşidir onun qara qaşları.

Dişarı qaftası inci iləndir,

Dodaqları yeni dünya gülündən.

Sürmə telli, gözəl, parlaq saçları

Əcəm degil, ancaq hey ərəb karı.

İncə burnu londonlu bir ingiliz,

Beyaz köksi fransızdır şübhəsiz.

Şümşad parmaqları yunan yavrusi,

Bir baxışda olur insan məhbusi.

Çığatay kəməri incə belində,

Uyüur yelpazəsi pəncə əlində.

Milli bürümcəklə həp yaşmaq tutar,

Ara-sıra nazla qaş-gözin atar.

Bir gözəldir pək sevməli, nəzihə,

Bir çiçəkdir bəndən sizə hədiyyə.

Kanun-i səni 1334

MİLLİ MAHNI*

Zülfüqar Hacıbəyov cənabları tərəfindən bəstələnmiş bu nəğmə

“Leyli və Məcnun” operasında oxunaraq sürəkli alqışlara nail olunduğundan “Övraqi-Nəfisə”də dərc edirəm.

Xudam məni yaratdı,

Yoxdan var etdi.

İslam qoyub adımı,

Vətənə qurban etdi.

Türk oğlu, türk oğluyam,

Millət vətən quluyam.

Düşmənin qarşısında

Vətənin zor qoluyam.

Əsgərlikdir vəzifəm,

Hazıram cəngə gedəm.

Millət, vətən uğrunda

Qırmızı qanlar tökəm.

Qanlı kəfən boynumda,

Bazubəndim qolumda.

Zülfüqarım belimdə,

Allahu əkbər dilimdə.

Əlvida bacı, ana,

Dua edin siz bana

Xətər tapsın düşmənim,

Abad olsun vətənim.

”şərq qadını”ndan:

NİŞANSIZ NİŞANLIYA

(Aşiqlər tərzi)

Xanım qız, başına örtdüyün qara

Matəmi-eşqinin bir siyahımı?

Şimdi yas tutan hər öksüz məzar?,

Məzlum əsirlərin bitməz ahımı?

Axşamlar gözünü dumanlar sarar,

Şu issız yollarda kimləri ararə

Qaliba, sənin də coşqun dərdin var,

Həsrətin, qardaşım, pək Allahimı?

İnsana daimi yoldaşdır tasa,

Ayrılıq uzundur, ömr pək qısa,

Çəkdigin çilənin sonumu yoxsa,

Taleyn fərmani-iftitahımı?

Pək dalğın keçirsən düz civarından,

Tüylərim ürpərdi fəryadlarından,

Bir xəbər yoxmudur nazlı yarından,

Qəlbini yandıran onun ahımı?

Ağlama, a bala, dur, gözlərin solar,

Yarının ruhuna alovlar dolar.

Bax üfüqdə şimdi bir günəş parlar,

Bəxtinin mövsümi-intibahımı?

2 dekabr 1923

“Kommunist”dən:

AYRILARKƏN

Sən ruhumda açılmış bir şən çiçəksən,

Gül üzünə gələn xəzan olmasın

Könlümü şənlətən sevimli səsin,

Hicran yollarında fəğan olmasın

Səni bir ay kibi gördüyüm gecə,

Qulağına bir söz dedim gizlicə.

Ürəyində qalsın iş bu bilməcə,

Çalış bir kimsəyə əyan olmasın.

Səni əvvəllərdə bir də görmüşdüm,

Olmamışdın mənə bir qədər nədim…

Saçların boynuma sarılsın dedim,

Fəqət eşq öldürən ilan olmasın.

Keçən gün həsrətlə baxarkən sənə,

Pək dalıb getmişdim sirri hüsnünə.

Üzündən bir busə vəd etdin mənə,

Sakın şu sözündə yalan olmasın.

İstanbul.

12 oktyabr 1923.

BƏNİM YAZIM

Ayrılıqla yanan o kor könlümün

Pək təsirli bir ahu zarıdır.

Şu gördüğün gülab gənc babamın

Xəzanə uürayan laləzarıdır.

Məhəbbət sevməyən bir yabançı əl

Şerimə qəm sürər, şənliüə bədəl.

Hər sözlə aülayan nazənin gözəl,

Ruhumun ən məhrəm gülizarıdır.

Qaradır gün axşam gördügün daü-daş,

Yazım oldu mənə qürbətdə yoldaş.

Baxınca gözlərə dolar qanlı yaş,

Zira ki, eşqimin bu məzarıdır.

Şe”‘rimdə bir hüsnün dərin hüzni var,

Məhzun bir qəribin dərdindən doğar.

Bana ilham verən gül baxışlı yar

Bu cismin güldür, ruhun yadigar.

Abid, ayrılıqla yandı gəncliğin,

Bilmədən həyatı bu anə dəğin.

Açar indi-indi nazlı çiçəğin,

Bu hangi bir gəncin növbaharıdırə

23 noyabr 1923

“Gənc pedaqoq”dan:

QÜRBƏT MƏKTUBİ

cəvab

Sevgilim, gülüm annə,

Şirin bülbülüm annə.

Yalnız bəni istə sən,

İstəmə ölüm, annə.

Qış gəlir, bahar gəlir,

Ayva gəlir, nar gəlir.

Çox üzülmə, sevgilim,

Gözlədigin yar gəlir.

Könül aldatdı məni,

Qürbətə atdı məni.

Annə, yazdığın sözlər

Xeyli ağlatdı məni.

Nə bir sığınacaq yer,

Nə naz çəkən dilbər var.

Söyləsəm çox ağlarsan,

Bu könüldə nələr var.

Annə, sən gözlə məni,

Gözlə dört gözlə məni.

Könlüm yazıqdır şimdi,

Üzmə bir sözlə məni.

may 1925

əlyazmalar İnstİtutunun

ARXİVİNDəN

BİR GÜN GƏLƏR Kİ…

Heca vezninde

bir gün gələr yurdumuzu basan qara dumanların

Qalmaz hiç bir nişanəsi, o vəqt şanlı elimizdə

—Həp ədalət günəşilə işıqlanub — işıq, aydın,

Gözəl, xoş günlərə çıxar… olar hər iş əlimizdə…

Əcdadımız şanlı olmuş, dünyaları titrətmişdir,

Çalışmaqdan usanmamış, uyumağı sevməmiŗdir.

Hər saniyə, hər dəqiqə çarpışmış, qeyrət etmişdir,

Eyşü işrət şərqisini oxumağı sevməmişdir.

Biz onların övladıyız, bir gün gələr qəlbimizdə,

Ol möhtərəm babaların mətin, möhkəm əzmi doğar.

Böyük bir hiss, böyük duyğu oyandırar cümləmizdə,

Eyşin kəsavətin atar, qafil, cahilləri boğar.

19 oktyabr 1916

QANLI HƏDİYYƏ

Yandırıb evləri xərab etmək,

Analar qəlbini kəbab etmək,

Canavarlar kibi qızub basmaq,

Böyük-kiçikli kəsib asmaq,

Bacını qardaşa, qızı anaya,

Ananı oğula, övladı ataya,

Atanı övlada - gözi yaşlı,

Sinəsi dağlı. Ah...Neyləməliə

Mütəhəssir və müntəzir qoymaq,

Bir-birindən uzaqlara atmaq,

Xırda ətfalı süngüyə taxmaq,

Ah, ey alçaq, ah...Ey alçaq!

Mədəniyyət değil, dəniyyətdir...

Mədəniyyət bumuə Bu — vəhşiyyət!

Dəniyyətdir, dəniyyət.

Adətlər yıqub, kaşanələr yakmaqla dünyanı

Məzarıstanə döndərmək Azərbaycanı!

Nədir, söylə, nədirə Aya,

Degilmi sırf vəhşiyyətə

Səraylar üzrə, evlər üzrə ya bayquşlar ötdürmək

Ki, onlardan qalır hala

Fəqət bir gülgü

Qanlı bir ləkə

Ancaq bana əhd!..

Bitər əhd!”

Sunar sana hədiyyə!

Bana vəhşiyyətdən yadigar oldu. Fəqət sən

Nəhayətdə, görərsən:

O damla intiqam öldi, dirildi.

Sana qarşı qalınca türkün həp

Sütutla* çevrildi.

15 iyul 1917

VƏRƏMLİ QIZ

Talaq zənciri altında

Bir qız ki, tanırdım mütəvərrim, mütəvəhhəş,

Bir qız ki, tanırdım mütəvəllim və mükəddər.

Dəryayi-ədəm mövcləri içrə mühəqqər,

Təzyiq olaraq çarpışıyordu mütəhhəş.

Bir qız ki, qızıl surəti solmuş və saralmış,

Bir qız ki, dərin gözləri ancaq baxaqalmış.

Bir qız ki, nihani qəm ilə bir həyəcandır,

Bir qız ki, kədurəti cahandır və cəhandır...

Üç-beş sənə qalmış talaq altında zəvallı,

Hər dəmdə ziyadə olıyor dərdü-məlalı...

Yoxluq ona varlıqdan ali oldu nəhayət.

Təbdil olundu vərəmə dərdi, həqiqət

Şərin bu əsarətilə işindən, əvət, artıq

Varlıq ona yoluqdu və yoxluq ona varlıq...

24 iyul 1917

ALİYEYİ-HÜSN

Türk qızına

Kimsən? Adın nə? Sevdicigim, söylə namını!

Nerədə doğuldun? Hankı mələkdir anan? Və ya

Göydə bitən çiçəkmisən endin yerə, ya ki,

Bir cənnəti-mübarəkə yapmağmı fikrinə

Ey eşq pakı, qibləgahi adəmiyyətin,

Ey hüsn safi bu ləkə, bu eyb, bu riya,

Mavi gözün nə yaxşı səfalı cəfa edir...

Ey şərqin ən yüce yüksək səmasının

Bir süslü nəcim şaşaa baş mənuri

Dutğun, kədərli gönlümün ey mehri-ənuri.

Sevgi sənin, bahar sənin, yıl həp sənin.

Yalnız adın nə? Canlı gülim var degilmidir?

Söylə, çəkinmə, “qutluyayım namü şanlı”.

Təqdis edim də lütfinlə, feyzi-bəyanınla,

Kimsən? Nəsən? Adın nə? Çəkinmə de...

Türk qızı.

Ey afət, ah, ey aliyeyi-hüsn, ey mələk,

Ey Türk səmasının gözəl, ən saf yıldızı...

25 avqust 1917

SÜKUTİ-PÜRHƏYƏCAN

Vapurda

Yenə coşqun dəniz sükut ediyor,

Yenə susmuş mühibb, ağır, azğın.

Rəhmsiz, dalgalu, fəqət məğrur,

Mütəkəbbir xəyal ilə dalğın.

Bu xəyal bir sükuti-pürhəyəcan

Bir məzar gəmi xatırlatıyor.

Bu günün bu sükuti pürhəyəcan

Vəhşicə bir yarın hazırlatıyor.

Yenə müdhiş, mühibb, furtınalı,

Dalğalarla coşar Xəzər dənizi.

Bağırar, hayqırar, köpər, çağlar,

Qaplayar kainatı gurlu səsi...

Susamaz bir zaman, həman köpürər,

Yeni qurbanlar istəyər zatən.

Daima kəndisinə qan bəslər,

Daima qəlbi qanlıdır, erkən.

Aldığı müstəhasələr, izlər,

Al yanaqlı, zərif, gözəl qızlar.

Xəzər[12]in vermiş olduği qurban

Yatıyor sinəsinə həp əl’an.

Xəzər dənizi

25 noyabr 1917

BÖYÜK TÜRK ŞAİRİ

TOFİQ FİKRƏTƏ KİÇİK HƏDİYYƏ

Ah ey zəmanə, əhdim idi etməyüm bir səf,

ətrafımi nə qədər fəlakətlər alsa da.

Ruhim qırılmasın iləri məqsəd ardına

Daim edüm mübarizə canım yox olsa da.

Mövci-bəla yıxarsa da qalxam hücum edəm,

Olsam zəbun isğəmi degil ruhi pürsəbat.

Şəmşiri-rəsədarımı çarpum təcdidə,

Çöhrəmdə bir təbəssüm ümid bir həyat.

Bayraqlarımda xəndeyi-fərdası Fikrətin,

Huşimdə “vardır hər gecənin gündüzü” müdam.

Bir inqilabə doğru koşardım dayanmadan,

Bəs indi!.. əhdimə eləyümmi genə dəvamə..

TURAN ELLƏRİ

Bax turan elləri, turan elləri

Fəryadlar edir, daim inləyür.

Göglərində bayqu şərqi söyləyür,

Gədalərə qaldı Turan elləri.

İrmaqlar yerində qanlar çağlıyor,

Bülbüllər ötüşməz, sızlar, ağlıyor,

Lalənin bağrını dikən dağlıyor,

əğyarə keçdi həp canan elləri.

Bağlar xərab oldi bahar çağında,

Çiçək görünməyür Türkün bağında.

Obasında, çölündə, yaylağında

Məzarlığa bənzər turan elləri.

“ARXASIZ VƏTƏNƏ DÜŞMƏN

YARAŞIR”

Ağlamaq istəyür qanlı gözlərim,

qanlı olur da həp qəmli sözlərim.

Türklük həqir oldu yüksəlməmişkən,

Qovuldu alçağə yüksəkliklərdən.

Bahar dünyaları xəzan adlandı,

Doğma yaşıl yurdlar yakıldı, yandı.

Bəladır, gövşənlər həp batdı, dağıldı,

Bayquşlar hər yanə uçdu, yayıldı.

İmdi eşidilən qorxulu səslər,

Hər bir yerə ölüm, yoxluq, şər edər.

“Ağla gözüm, ağla, hicran yaraşır,

Arxasız Vətənə düşman yaraşır”.[13]

BU GÜN QƏRBİN GÖKLƏRİNDƏ…

Bu gün qərbin vəhşi, yırtıcı qartalı

Qara qana təni ürkdi səmamıza.

Boğmaq istər fəqət sevimli hilalı,

Saçmaq dilər murdarlıqlar axır bizə.

Türkün dərdli olmasını niyaz edər,

Türkün dərdilə öz nəfsini şənlədər.

Bu gün qərbin göglərində türkə qarşı

Kəsafətli bulutlar da qabarıyor,

Bu gün qərbin göglərində türkə qarşı,

Həp çıldıranlar, gedənlər bərq vuruyor.

Bu gün türklük yoxalırsa, — qərbə bayram!

İslamımız ucalırsa — qərbə matəm!

Şərq aləmi yüksəlirsə, ucalırsa,

Şərq ölkəsi nurlanırsa, canlanırsa,

Şərqin gözü açılırsa, şən qalırsa,

Şərq elləri xanlanırsa, şanlanırsa,

Qərbin gözü həp ovulub kor oluyor.

Qərbə atəş, zülm, intiqam kin dolıyor.

Xaçlı çıxmaq istər kəhkəşanə,

Hilalımı salmaq istər daim qanə.

Xaçlı koşmaq dilər səmalərə,

Xaçlar baxmaq istəməz də ilhaq yerə.

Lakin koşmaqla yetişməz asimanə,

Alçalar, çatamaz bunla şanə.

Mə’bədlər başında zəvallı hilalın

Üzərindəkilər dikənmiş alçaq cəhanə.

ŞƏRQƏ İRƏLİ

Haydı səadətə doğru, həyatə doğru,

Canlı addımlar at, ey türk oğlu!

Qərbin zəhərlidir süni gülləri,

Şərqə doğru yürü, Şərqə iləri.[14]

Şərqin çiçəkligi solmaz, saralmaz,

Qoxusunu başqa güllərdən almaz.

Koş, ey qərib övlad, bağla bir dəmət,

Şərqə xəzan deyən xəlqə təqdim et.

Duyğusuz insanlar görsən ağlarsın,

Şərqin baharını arzulayarsın.

TÜRKÜN SƏMASINDAN

QANLAR DAMLIYOR

Bu bir səs deyir hər kəs, ey düşkün ellər,

Yaralandı qəlbim bir çarə istər.

Türkün səmasından qanlar damlıyor,

Könüllər titriyor, gözlər ağlıyor.

Öksüz Vətən artıq bayquş yuvası,

Sızıldıyor, axıra qvamı, xası.

Sinələr gül rəngli qanla bəzəndi,

Döşlər yarələrlə süslü düzəndi.

Yarələrə kılıc, xəncər soxulmaz,

Məlhəmlər yerinə zəhər qoyulmaz.

Koş öksüzə, kömək elə, dil yetir,

Bir şirindil, sınıq könüllər tikir.

asri-hazir —orta əslər. Qədim Roma Dövlətinin ikiyə ayrılmasından, İstanbulun müsəlmanlar tərəfindən zəbt edildiyi tarixə qədər olan vaxt.

buqz —kin, hüsunət.

bürji-mütəntən—dəbdəbəli, təntənəli ulduz.

dəniyyət—əxlaqsızlıq, aşağılıq.

dəsisə —gizli, hiylə, oyun.

diyet —qan vədəli, qan bahası.

esf —təəssüf, peşmanlıq.

fərda —sabah.

fisqu-ficuri —əxlaqsızlıq, pozğunluq.

fuhş —çirkin və pis əməllər, haram, günah.

hicrət —bir yerdən başqa yerə köçmək. Həz.Peyğəmbərin 622-ci ildə Məkkədən Mədinəyə hicrəti.

ihtizar —qan vermə

kəsafət — bulanıqlıq, kir.

qana —mənfəət.

lefs — söz.

ləinü qəhhar— lənətlənmiş, qəzəbə uğramış.

makbek — qəbir, məzar.

mazi —keçmiş.

mebhut — çaşqın, sərsəm.

məlal — qan sıxıntısı, qəmlilik, bezginlik.

məlalipeyda — sıxıntı verən

məlamət — rüsvay və rəzillik, qınanmışlıq.

mevc —dalğa, titrəşim.

mənur — işıq saçan.

məzkur — haqqında bəhs olunan, zikri keçən.

mutantan — dəbdəbəli, qorxunc, əzəmətli, təhlükəli.

müəbbəd —əbədi.

nezihe — pak, təmiz.

nəcim — ulduz.

nisvan — qadınlar.

paçavra —köhnə parça, dəyərsiz.

rahi-nicat — nicat, kurtuluş yolu.

satvet — əzici qüvvət, qəzəb, hiddət.

sefid — ağ.

seyfi - intiqam — intiqam qılıncı.

sütut — zülmət, qaranlıq insanlara zəhmət verənlər.

şahika — ağ təpəsi, zirvə.

şeamət — uğursuzluq, bədbəxtlik.

İcİNDƏKİLƏR

UZAĞLIĞI DOĞURAN MİSRALAR

VƏ YA “GÜLTƏKİN “ KİMDİR............................................................................. 6

“BUZLU CEHENNEM” KİTABINDAN

BUZLU CEHENNEM ............................................................................................ 22

BAYRAĞIM VE İSTİKLALIM .............................................................................. 25

AZERBAYCAN İSTIKLALI .................................................................................. 26

VATANİM VE AŞKIM ......................................................................................... 31

SEVGİLİ BAKÜYA .............................................................................................. 32

ANNEME .............................................................................................................. 33

GURBETTE BAYRAM .......................................................................................... 35

AZERBAYCAN GENÇLİĞİNE ............................................................................. 36

KORK .................................................................................................................... 39

MOSKOVA ............................................................................................................ 40

“ÇEKA” ................................................................................................................ 41

AZERİ KOMUNİSTİNE ........................................................................................ 42

KIZIL RUS ŞAİRİNE ............................................................................................. 43

ESİRELER BELDESİ ............................................................................................ 46

CANAVAR ............................................................................................................ 49

KOMUNİZM “DEHA”SINA................................................................................... 52

AĞLA GÖZEL GELİN .......................................................................................... 54

ALDI, GİTTİ ......................................................................................................... 56

KAFKAS TÜRKÜSÜ ............................................................................................ 57

GÜRCÜ KARDEŞ .................................................................................................. 59

BOLŞEVİK ............................................................................................................ 60

QƏZET VƏ JURNALLARDAN

DÖRDLÜKLƏR ..................................................................................................... 62

“Məktəb”dən .......................................................................................................... 62

“Dirilik”dən .......................................................................................................... 63

“İqbal” ”dan ........................................................................................................... 63

“Babayi-Əmir”dən ................................................................................................. 66

İNTİQAM .............................................................................................................. 72

KILICIM VƏ BAŞIM ............................................................................................. 73

TÜRKÜN DƏRDİ .................................................................................................. 74

BÖYÜK SİMALAR ................................................................................................ 76

DİL ........................................................................................................................ 77

MİLLİ MAHNI ..................................................................................................... 78

NİŞANSIZ NİŞANLIYA ........................................................................................ 79

AYRİLARKƏN ...................................................................................................... 80

BƏNİM YAZIM ..................................................................................................... 81

QÜRBƏT MƏKTUBU ............................................................................................ 82

ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN ARXİVİNDƏN

BİR GÜN GƏLƏR Kİ… ......................................................................................... 84

QANLI HƏDİYYƏ ................................................................................................ 85

VƏRƏMLİ QIZ...................................................................................................... 86

ĄLİYEYİ-HÜSN .................................................................................................... 87

SÜKUTİ-PÜRHƏYƏCAN ..................................................................................... 88

BÖYÜK TÜRK ŞAİRİ TOFİQ FİKRƏTƏ KİÇİK HƏDİYYƏ ................................. 89

TURAN ELLƏRİ ................................................................................................... 90

“ARXASİZ VƏTƏNƏ DÜŞMƏN YARAŞIR” ........................................................ 91

BU GÜN QƏRBİN GÖKLƏRİNDƏ…..................................................................... 92

ŞƏRQƏ İRƏLİ ....................................................................................................... 93

TÜRKÜN SƏMASINDAN QANLAR DAMLIYOR ................................................ 94

LÜĞƏT ................................................................................................................. 95

[1] Qulam Məmmədli. İmzalar. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı,1977, s.33

[2] Beytlərini, misralarını

[3] M.Ə.Rəsulzadə. Əsrimizin Səyavuşu. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Gənclik, Bakı, 1991, s. 81-82.

[4] Ə.Cəfəroğlu. Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisi, 1932, N 8-9.

[5] Gültəkinin “Buzlu cəhənnəm” kitabını geniş ürək və böyük məmnuniyyətlə mənə verən Abbas Abdullaya minnətdaram — Ə.Şamil.

[6] Almas İldırım. Qara dastan. Şer və poemalar. Tərtib edən və ön söz müəllifi Maarif Teymurov. Bakı, 1994, s. 10., Nəsiman Yaqublu. Müsavat Partiyasının tarixi. Bakı, 1997, s. 154 və s.

[7] Ə.Abid 1938-ci ildə həbs edilib qusa istintaqdan sonra elə həmin il oktyabrın 21-də saat 21³⁰-da güllələnsə də, çoxları bundan xəbərsiz olub. Qohumları 1962-ci ildə Ə.Abidə bəraət alanda belə öldüyünü bilsələr də nə vaxt, harada öldüyündən xəbər tutmayıblar. Belə olduğu halda, İstanbulda yaşayan Mirzə Balanın 1948-ci ildə çap etdirdiyi kitabda şerlərin yazarının güllələndiyini yazmamasnı təbii saymaq olar.

[8] 1990-cı ildən sonra “Ulduz” jurnalının, eləcə də Hacı Hacıyevin nəşr etdirdiyi “İstiqlalın əzablı yolları” kitabının üz qabığında da həmin şəkil heç bir qeyd verilmədən çap olunub.

[9] Rusca «sus» demektir

* gizli hiylə, oyun

* Meshur bir rus haydudu

[10] Çemberekend Bakü mezaristanının bulunduğu mahallin adıdır.

[11] Bu manzume Türkiye düşmanlarının birinci dünya harbi esnasında Erzurumun sukutu üzerine «Bir, iki, Erzurum bizimki» nakarati ile söyledikleri «şarkı» ya cevaben yazılmıştır.

* Diqqətimdən yayınmış bu şe”ri kitab çapa hazırlanarkən mənə təqdim edən gənc araşdırıcı Maral Leylaya mbnnəndarlığımı bildirirəm. — Ə.Şamil.

* zülmət, qaranlıq, insanlara zəhmət verənlər

[12] Türk Xəzər Qumzaşarə.

[13] Beyt Ağa Gündüz Məkakənindir.

[14] İləli-irəri