AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

___________________________________________

 

ƏLİ ŞAMİL

علی شامیل

 

 

 

 

 

 

 

 

QAŞQAYLAR VƏ ONLARIN FOLKLORU

قاشقایلر و اونلارین فالکلوری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BAKI – 2020

LAYİHƏ RƏHBƏRİ:         Muxtar QARADAŞLI

                                          akademik

 

 

REDAKTOR:                  Arif RƏHİMOĞLU

                                           filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

 

                                           Əlipənah BAYRAMOV

 

MƏSLƏHƏTÇİLƏR:    Əmin CAHANGİRİNİA,

Cəfər Eyvəzi YADIKURİ,

Ərsalan MİRZƏYİ

 

 

Əli Şamil. Qaşqaylar və onların folkloru. Bakı, “Elm və təhsil“ nəşriyyatı, 2020, -232 səh.

 

Qaşqaylar mübarizliyi və döyüşkənliyi ilə seçilən elat bir xalqdır. Say­ları üç milyondan çox olan bu xalq İran İslam Respublikasının gü­ne­yində, indiki Fars ostanında və ətrafında yaşayır. Bir milyona yaxın in­san isə özünü Qaşqay saysa da, Farslar arasında assimlə olduğundan ana dilində danışa bilmir. Azərbaycandan iki min kilometr uzaqda, İran İslam Respublikasının güneyində yaşayan Qaşqaylar ləh­cə­lə­ri­mi­zi, folklorumuzu, adət-ənənmizi qoruyub saxlamışlar.

Kitaba Qaşqay elinə səfərlər, onların Azərbaycanla bağlılığından bəhs edən məqalələr, eləcə də folklor nümunələri daxil edilmişdir.

                 

folklor.az

 

_B  4603000000  _{Qrifli nəşr} 

     N-098-2019 

 

© Folklor İnstitutu, 2020

© Əli Şamil, 2020

BİZ TÜRKƏK, BİZ QAŞQAYİYƏK

 

Ərsalan Mirzəyi

 

Biz Türkək, biz Qaşqayiyək, Bizim ağır el varımız.

Ağzımız içində şirin, Şəkər təkin dil varımız.

 

Bizim eldə gümüş üzlər, Qələm qaşlar, ala gözlər,

Yaxçı mətəl, şirin sözlər, Duyğulu nağıl varımız.

 

İki nərgiz, iki sümbül, Şeyda bülbül, bir qızıl gül,

Yusifəli təkin bülbül, Sultan təkin gül varımız.

 

Davud təkin setar çalan, Haqq ayəti Cahangir xan,

Mezun kimin sirri nəhan, Məcnun o ağıl varımız.

 

İzzət əvini qayıran, İngilis döşündə turan.

Sövlət kimin düşmən yuran, Bizim coşğun sel varımız.

 

Elimizdə ana vardır, Gölümüzdə sona vardır,

Arxamızda Dena vardır, Güllü yaşıl çöl varımız,

 

Gəçən günə ağlamışak, Əhdimizi saxlamışak,

Elim! Sənə bağlamışak,Möhkəm, sinməz bel varımız.

 

 

 

-------------------------

Qeyd: Şair Yusifəli dedikdə şair Yusifəli bəy Qarağanlını, Sultan de­dikrə onun sevdiyi qızı, Davud dedikdə məşhur musiqiçi, Əmə­lə tayfasından olan Davud  Nəkası, Cahangir xan dedikdə İs­fahanda fəlsəfə məktəbinin yaradıcısı, filosof Cahangiri, Söv­lət dedikdə Qaşqayların cəsur xanı Sövlətidövləni nəzərdə tutur. De­ha isə Qaşqay şairlərinin ilham mənbəyinə çevrilmiş, Şirazın 120 kilo­metir Batısındakı, 4409 metir yüksəklikdəki dağı nə­zər­də tutur.

İCİNDƏKİLƏR

 

Kitabı hazırlayarkən............................................................. 9

Qaşqayları mənə tanıdan insanlar....................................... 15

Təbriz Universitetində: 25 yanvar 1990-cı il ..................... 20

Bakıya gətirdiyim Qaşqay Məhəmmədəli.......................... 23

Pərvin Bəhməni ilə ilk görüş............................................... 24

Girəsunda Pərvin Bəhməniyə həsr olunmuş

aşıqlar şöləni....................................................................... 27

Şiraza dəvət............................................................................ 30

Təxti Cəmşid-Persepolis..................................................... 31

Qaşqay xanlarının sarayında............................................... 34

Sədi və Hafizlə bağlı az bildiyimiz məsələlər..................... 35

Quran qapısı....................................................................... 39

Azərbaycanın ilk böyük folklorçusu – Baba Kuhi Bakuvi

Giriş............................................................................. 40  

Baba Kuhininn qəbrini təmir etdirən

Hacı Zeynalabdin Şirvani............................................ 41

Baba Kuhinin doğumu haqqında fərqli fikirlər............ 43

Baba Kuhinin əsərləri haqqında fikir ayrılıqları.......... 45

Baba Kuhinin görüşdüyü alimlər................................ 48

Baba Kuhinin Şiraza təkrar dönüşü............................ 51

Baba Kuhinin adı ilə bağlı olan yerlər haqqında........ 52

Sonuc........................................................................... 54

Qaynaqlar................................................................... 55

"525-ci qəzet"dəki yazımın Şirazda əks-sədası və ya

Baba Kuhinin işığında............................................................. 56

Baba Kuhi ağırlaması.............................................................. 58

Xəstəyə baş çəkməyə: Mənuçehr Kəyaninin evində........... 60

Zarqan qəsəbəsində: Ərsalan Mirzəyinin qonağıyıq................ 62

Ramiz Rövşənin şeirinə nəzirə................................................ 66

Qaşqay börkü.......................................................................... 67

Cəfər və Əminlə Qaşqay eli haqqında söhbətlərimiz......... 68

Professor Namiq Musalının məktubu...................................... 72

19-cu yüzildəki inzibati ərazi bölgüsü..................................... 76

Qaşqay elxanları...................................................................... 78

İsmayıl xan Sövlətüddövlə .................................................... 80

Xosrov xan İsmayıl xan oğlu.................................................. 86

Əyəsi (yiyəsi) Nasiri Əkbər olan bağda.................................. 93

Şirazda türkcə yazıb-yaratmış şairlər.....................................100

Yusif Qarabağinin dünyagörüşünün formalaşmasında

 Şirazın rolu............................................................................104

Şahbaz Şahbazi Qaşqay şairləri haqqında.............................108

Qaşqayların sevimli şairi Mezun.............................................. 113

Şiraz Universitetinin salonunda konsert.................................. 116

Görginpurlar ailəsi.........................................................118

Ünlü musiqiçi Fərhad Görginpur....................................... 120

Əvəzullah Səfəri Kəşküllü “Ağlasın”.................................. 124

Şəhram Bədri Alikürdi........................................................ 125

Fərhadın qardaşı Furud..................................................... 125

Tehran-Kiyev təyyarəsində həlak olan Qaşqaylar................... 130

Əmin ürəyimizdən keçənləri deyirdi....................................... 134

Qaşqay toyu............................................................................134

Xeyirlə şər qardaşdır............................................................... 138

Təbriz-Tehran yolunda...........................................................139

Olcaytu Xudabəndə Türbəsi................................................... 148

Qəzvin kalahı.......................................................................... 143

Təkəbbürün fəsadları............................................................... 143

Maşını küçədə saxlayanda...................................................... 145

Şiraza doğru............................................................................ 146

Köhnə Şiraz............................................................................. 147

Əminin bacısının toyunda....................................................... 147

Geyim müasirləşməyə, inkişafa kömək edirmi?!..................... 151

Toyda kino.............................................................................. 152

Toyda oxunan mahnılar və oyunlar......................................... 153

Musiqi məclisləri..................................................................... 156

Toyun son məclisi.................................................................... 159

“Gün açmaq” dərgiısi.............................................................. 161

Tehranda aydınlarla görüş................................................... 162

Vəkil, şair, alim və sənətkarlarımız.......................................... 163

Sonuc.......................................................................................167

 

QAŞQAY ELİNDƏN TOPLANMIŞ

FOLKLOR NÜMUNƏLƏRİ

Ata sözlərı (Zərbül-məsəllər)................................................ 171

Bayatılar (Asanaklar)........................................................... 172

Mərasim nəğmələri................................................................ 176

Xalq mahnıları....................................................................... 177

Kəsmə, nar ağacıyam.......................................................... 177

Hayna heli..........................................................................178

     Marala bax, bax-bax...........................................................179

Yar gəl, ay gəl.................................................................... 180

Hayna, lay-lay.................................................................... 181

Uşaq şeirləri........................................................................... 182

Kar Ahəng.............................................................................182

Sicilləmə təkərləmə............................................................. 183

Yanıltmaclar (Dil oyunları)................................................. 184

Tapmacalar (Mətəl)............................................................. 184

İnanclar.................................................................................. 186

Həzrət-i Abbas kərrəsı....................................................189

Çillə bədər......................................................................190

Lətifələr

Supanın duza gedməgi....................................................... 190

Mullanın bağlı kosalası....................................................... 191

Kossagəlin.............................................................................. 191

Nağıllar (Mətəllər)

Nağılların başlanğıcları (sicillər)......................................... 194

Qarqaynan tilki qonaqlıqı................................................... 195

 Şah oğuluynan Şahbalıq.................................................... 198

Dastanlardan parçalar

Qərib-Şahsənəm.................................................................202

Nigar-Mahmud dastanından bir şeir..................................235

Koroğlu dastanından şeirlər................................................236

El şairləri

Mirzə Mezun (Məhzun)

Gəlayır...........................................................................241

Olmasaydı...................................................................... 199

Olmasın.......................................................................... 200

Ayrı................................................................................ 201

Bax................................................................................ 202

Bir gün........................................................................... 202

Dasıtanımız.................................................................... 203

Düşdü............................................................................ 204

Qalır............................................................................... 205

Qurbanı.......................................................................... 206

Ürəgim........................................................................... 206

Bağlama......................................................................... 207

Yüsüfəli bəy

Gördüm......................................................................... 209

Qurbanı.......................................................................... 210

Dara bax, dara............................................................... 211

Dedim, dedi................................................................... 212

Xosrov bəy Qərəqanlı

Gəlir............................................................................... 212

Yatayıdım mən.............................................................. 213

Yaxşı qayırıb.................................................................. 214

Məhəmməd İbrahim

Gözəl............................................................................. 215

Edəg.............................................................................. 216

Aşnalığı.......................................................................... 216

Eylamışam..................................................................... 217

Qul Oruc

Ola................................................................................. 218

Bu nədir?....................................................................... 219

Hüseynəli bəy Bayat

Bəylər............................................................................ 220

Gəlayır........................................................................... 221

Mənim............................................................................ 222

Nemətullah bəy Rəhimli

Əlindən.......................................................................... 223

Örgənmiş....................................................................... 224

Qurban........................................................................... 225

Səvdiğim........................................................................ 225

Əli Şaylıdan. Düşübdür..................................................... 226

Hacı Məssi Xan Qaraçaylı. Xəstə-xəstə........................... 227

Həmrah. İnciməsin............................................................ 228

KİTABI HAZIRLAYARKƏN

                                                                      

Böyük Britaniya Krallığı və Avropanın inkişaf etmiş döv­lət­ləri 20 yüzildə Osmanlı və Qacar sülalələrini hakimiyyətdən uzaq­laşdıraraq onların idarə etdiyi dövlətləri parçalayıb təsir da­i­rə­lərinə saldılar. Yeni sərhədlər çızdılar. Türksoylu Qacarlar sü­la­ləsini soykökü haqqında aydın bilgi olmayan kazak briqada ge­neralı Rza ilə əvəz etdilər. Ona Pəhləvi soyadını verməklə əs­ki İran şah sülaləsi ilə bağlamağa çalışdılar. Bununla da yüzillər bö­yü davam edən dövlətçilik ənənəsi pozmulmuş oldu.

1925-ci il dekabrın 25-də rəsmi şah elan edilə və Rza Pəh­lə­vi adlandırılan keçmil kazak briqadasının generalı yerini möh­kəm­lədən kimi Fars dilini rəsmi dövlət dili elan etdi. Türklərin, Lor­ların, Kürdlərin, Bəlucların, Giləklərin, Tatların və b. xalq­la­rın məktəblərdə, ictimai yerlərdə öz ana dillərində danışması ya­saq­landı. Bu da insan haqlarının tapdanması ilə yanaşı yüz illər bö­yü burada yaşayan xalqların ədəbi dilinin inkişafına ağır zərbə vur­du.

Ölkənin güneyində yaşayan Türksoylu Qaşqaylar dəfələrlə ha­kimiyyətdən narazılıqlarını bildirdilər. Hətta silahlı üsyana əl at­dılar. Lakin onların tələbləri arasında ana dilinin qorunması, ana dilində təhsil və s. mədəni muxtariyyat məsələləri qabarıq şəkildə özünü göstərmirdi.

Buna baxmayaraq xalqın böyük qismi dialektini, folk­lo­ru­nu, adət-ənənəsini qoruyub saxlyırdı. 1979-cu ildə Pəhləvilər ha­ki­miyyətinə son qoyuldu. İran İslam Respublikası yaradılanda yer­li xalqların ictimai yerlərdə ana dilində danışmaq yasağı da ara­dan qaldırıldı. Bundan yararlanan aydınlar ana dillərində qə­zet və jurnallar da açdılar. Lakin ümumtəhsil və ali məktəblərin açıl­masına, rəsmi dairələrdə Türk, Ərəb, Kürd, Lor, Gilək və b. dil­lərin işlədilməsinə icazə verilmədi. İnqilab coşğusundan do­ğan qəzet və jurnalların ömürləri qısa oldu. Yeni qadağalar, qey­ri-rəsmi basqılar anadilli mətbuatın fəaliyyətini dayandırdı.

Müsiqi üzərindəki sərt qadağa, folklorun daşıyıcısı və təb­li­ğatçısı olan aşıqların təqib olunması yüz illər boyu xalq yad­da­şın­da yaşayan folklor nümunələrinin də sıradan çıxmasına, unu­dul­masına səbəb oldu. Çox az sayda ədəbiyyat həvəskarları mən­sub olduqları xalqların, tayfaların ləhçələrində şeirlər yazıb nəşr etdirsələr də nəsr əsərləri demək olar ki, yazılmadı.

Buna görə də kitabı nəşrə hazırlayarkən bir sıra çətin­lik­lər­lə üzləşdik. Türk dilində danışan Qaşqaylar yazanda Fars dilinin ya­zı qaydalarının təsirindən qurtula bilmirlər. Bu, Fars dilində təh­sil almalarından, rəsmi sənədlərin Fars dilində yazmalarında, rəs­mi dairələrdə Fars dilində danışmalarından qaynaqlanır. Mə­sə­lən, tayfa adlarındakı mənsubluq şəkilçisi Türk dillərində -lı, -li, -lu, -lü olduğu halda, Fars dilində o yalnız -li və -lu biçimində ya­zılır.

Adlarda da ünsüzlərin (samitlərin) sıralandığı sənədlərdə Fars dilinin qaydaları əsas götürülür. Biz tayfa adlarını, şəxs ad­la­rını Türk dillərinin qaydasına, Qaşqay ləhcəsinə uyğun yazdıq. On­da da qarşıya bir problem çıxdı: bizim yazdığımız adları oxu­cu internetdə axtarışla tapa bilməyəcək. Çünki internetdə yer­ləş­di­rilən materialların əksəriyyəti Fars dilinin qaydaları əsasında ya­zılıb. Bunu nəzərə alaraq dilimizin yazı qaydalarına uyğun yaz­dığımız adların mötərizə içərisində Fars dilində yazılış şə­ki­li­ni də verdik. Oxuçu axtarış zamanı istəsə mötərizə içərisindəki yazılışdan istifadə edib axtardığını tapsın. Qaynaq göstərərkə də bu qaydaya əməl etdik. Mətində yazı qaydalarımıza uyğun verdiyimiz ad və soyadları qaynaq göstərərkən orjinalda olduğu kimi, yəni Fars dilinin yazılış formasında verdik.

Başqa bir çətinlik isə xalq və tayfa adlarının yazılışı ilə bağ­­lıdır. Dilimizin qaydalarına görə, xüsusi adlar böyük hərflə ya­zılmalıdır. Buna şəxs adlarının, coğrafi adların yazılışında əməl edilsə də, xalq, tayfa adlarının yazılışında əməl edilmir. Uzun illər Rusiya işğalı altında qaldığımızdan onların mə­də­niy­yə­tinin, dil qaydalarının təsirindən hələ də qurtula bilməmişik. Xalq və tayfa adlarını kiçik hərflə yazırıq. Biz isə kitabda yazı qay­dalarımıza əməl etməyə çalışıb xalq və tayfa adlarını böyük hərf­lə verdik.

Sovetlər Birliyi zamanı Sov.İKP MK-nın baş katibi ya­zan­da baş sözündəki b hərifini böyük hərflə, BMT-nin baş katibi və ya başqa ölkələrin kommunist partiyaları mərkəzi komitələrinin baş katiblərini isə kiçik hərflə yazırdıq. Bu xəstəlik günümüzdə də davam etməkdədir. Ölkələrin prezidentlərindən söz açılarkən da­ha çox kiçik hərflə yazıldığı halda, bəziləri seçilərək böyük hərf­lə yazılır. Biz burada da yazı qaydalarımıza əməl etməyə ça­lış­dıq.

Yazı qaydalarımıza nə qədər əməl etməyə çalışsaq da, ona tam nail ola bilmədik. Özümüzdən asılı olmayaraq yaddaşla­rı­mız­da qəlibləşmiş bir çox sözlərin yazılışının yanlış olduğunu bil­sək də, onları qeyri-ixtiyarı təkrarladıq. Buna nümunə alınma söz­lərin bəzilərini bir y hərfilə, bir çoxunu isə iki y hərfilə yaz­ma­ğımızı nümunə göstərmək olar.  

Folklor nümunələrini Ərsalan Mirzəyinin nəşr etdirdiyi “Qaş­qay tapmacaları” (Ərəb və Latın əlifbası ilə nəşr olunub) ki­tabından, göndərmiş olduğu mətinlərdən, Əvəzullah Səfərinin səs yazısından, Zəhra Əlirza qızı Tahirifərin, Kamran Səliminin və b. topladıqları mətnlərdən, Cəfər Eyvəzi Yadıkurının “Qaş­qa­yı­nıq geleneksel şiirleri” kitabından aldıq.

Dilimizdə ünsüzlərin qoşa işlədilməsi normal sayılır. Mə­sə­lən: yeddi, səkkiz, doqquz, ayaqqabı, məhəllə, çaqqal, eşşək, və s. Ədəbi dilimizlə müqayisədə Qaşqaylarda qoşa səslərin sayı da­ha çoxdur. Məs.: ikki, ərriyim, qarrı, qəççi (keçi), dərri, yos­sa­lar, uş­şaq, arrı, ləttəsinə, taqqanağını (dəyənəyini), allından (bəxt, tale), guvdda (uşaq kimi) və s. Onları Qaşqayların tələffüz et­diyi kimi saxladıq. Çalışdıq ki, folklor nümunələrini olduğu ki­mi verək.

Sözün önündə h işlədilməsi, o səsinin u səsinə, ö səsinin e sə­sinə, ü səsinin i səsinə, ı səsinin i səsinə, ikinci və sonuncu he­ca­larda i səsinin e səsinə çevrilməsi, indiki zaman şəkilçisinin -yor olması, bulmaq və etmək kimi feillərin aktivliyi İran İslam Res­publikasında Türklər içərisində daha çox Qaşqaylarda və Xə­ləclərdə geniş yayılıb.

1939-cu ilə kimi əlifbamızda sağır nun adlandırılan səsin işa­rəsi, hərfi olmuşdur. Kiril qrafikalı Azərbaycan əlifbası ha­zır­la­narkən sağır nun əlifbadan çıxarıldı. Bu həmin səsin də iş­lən­mə­sini məhdudlaşdırdı. Lakin tam aradan qaldıra bilmədi, dialektlərimizdə hələ də işlədilir. Özbəklər, Türkmənlər, Qaş­qay­la­r, ümumiyyətlə İrandan yaşayan türklərin hamısı sağır nun səsindən istifadə edir və yazıda onu göstərən hərifdən istifaəd edirlər. Bu mövzuda Azərbaycan dialektologiyası haqqında məqalə və kitablarda geniş bilgi var. Qaşqaylar Latın qrafikalı əlifbadan istifadə etdikdə sağır nün səsini ŋ işarəsilə yazırlar. Kitab Qaşqaylar və onları folklorundan söhbət açıldığına görə biz də sağır nunu ŋ işarəsi ilə verdik.

Qaşqaylar latın qrafikalı əlifba ilə yazdıqda ow işarəsindən-hərfindən də istifadə edirlər. Bu dilimizdəki v səsindən fərqli bir səsi bildirmək üçündür. Qaşqaylar towuq (toyuq), yowaş (yavaş) yowa (yuva), sowuq (soyuq), yowuq (yavuq, yaxın), towa(tava), yowa (yuva), yowumaq, owmaq (ovmaq), bənowu (bənövüş) kimi sözlər ow işarəsi ilə, var, vur, ev, iv və başqa sözləri isə v hərfi ilə yazırlar. Folklor mətnlərini yazıya alarkən səsin doğru ifa edilməsi üçün biz də ow işarəsindən istifadə etdik.

Biz dünyada 50 milyon Azərbaycan Türkcəsində danışanın olduğunun, onların da çoxunun danışanda sağır nun səsindən istifadə etdiyini, eləcə də Türk xalqlarının birliyindən söz açırıqsa onlarda da sağır nun səsinin geniş yayıldığını nəzərə alsaq əlifbanıza bu səsi bildirən işarənin-hərifin vacibliyi ortaya çıxır. Həm də nəzərə almalıyıq ki, həmin səslərin yaşaması və yazıda ifadə edilməsi sözlərimizə aydınlıq gətirməklə yanaşı dilimizin musiqililiyini artırır.  Bülbülün oxudğu mahnılara diqqət yetirsək bunu aydın görərik.

Bu gün bəy kimi yazdığımız sözün mətinlərdə bəg kimi ya­­zıl­dığını görən oxucu bunu korrektura xətası saya bilər. 1939-cu ilə­dək Azərbaycan Türkcəsində yazılmış mətinlərdə də bu cür ya­zı­lır­dı.

Öncələr mətindəki sözlər anlaşılmayanda həmin sözün üzə­rin­də rəqəmlər və ya kiçik ulduz işarələri qoyulur və səhifə­nin aşa­ğı­sında onun izahı verilirdi. Bilgisayarın meydana çıxma­sı yazı tex­nikasında da dəyişikliklərə səbəb oldu. Sözlərin üzə­rində rə­qəm­lər və ya ulduz işarələri qoyub səhifənin altında mə­na­sı açıqlanmış mə­tinlər bilgisayardan bilgisayara, yaxud da sayt­lara qoyanda rə­qəm­lərdə qarışıqlıq yaranır. Qarışıqlıq yaran­masın deyə anlaşıl­ma­yan sözlərin üzərində rəqəm və işarə qoy­ma­yaraq sözdən sonra mö­tərizə () açaraq mənasını verdik.

Mətinlərinin folklorçular və dilçilər üçün əhəmiyyətini nə­zə­rə alaraq onları nəinki ədəbi dilə uyğunlaşdırdıq, hətta Cəfər Ey­və­zi Yadıkurının “Qaşqayınıŋ geleneksel şiirleri” kita­bından al­dı­ğımız parçadakı bu günkü oxucu üçün an­la­şıl­ma­sı çətin ol­du­ğunu bilsək də izah vermədik. Çünki həmin şeirlərin di­li 18-19 yü­zildə yaşamış Azərbaycan şairlərinin və aşıqlarının di­li ilə de­mək olar eynidir. Bu gün dialektlərimizdə işlədilən söz­lərə Qaş­qay folklor nümunələrində və el şairlərinin şeir­lə­rin­də gen-bol rast gəlirik. Ona görə həmin sözləri açıqlamağa da eh­tiyac duymadıq.

Ərsalan Mirzəyinin mənə göndərdiyi Ərəb əlifbası ilə ya­zıl­mış mətinləri – ata sözlərini, bayatıların bir qismini və uşaq şe­ir­lərini Əmin Cahangirinia, xalq mahnılarının mətinlərini Sa­mi Sərdarimilli, lətifələri, “Kossagəlin”i, “Qərib-Sənəm”, “Nigar-Mahmud”, “Ko­­roğlu” dastanından parçaları (eləcə də şair Əvəzullah Sə­fə­ri­nin lentə söylədiyi bayatıları) Fərhad Cavadi (Abdulla oğlu) La­tın əlifbası ilə yazıya köçürdülər. Başa düşülməyəcəyini güman et­diyim söz və ifadələri isə Cəfər Eyvəzi Yadıkurı və Fərhad Ca­va­di (Abdulla oğlu) açıqladı. Onların açıqlamalarının sonunda ad­larını və soyadlarını verdik.

Bu kitabın hazırlanmasında mənə yaxından kömək etmiş Arif Rəhimoğluna, Pərvin Bəhməniyə, onun oğlu Damun Şeş­bö­lü­kiyə, Əmin Cahangiriniaya, Cəfər Eyvəzi Yadıkurıya, Əvə­zul­lah Səfəri Kəşküllüyə, Ərsalan Mirzəyiyə, Zəhra Tahirifərə, Sa­mi Sər­darimilliyə, Fərhad Cavadiyə (Abdulla oğlu), Aqşin Ağ­kə­mərliyə və adını unutduğum bütün insanlara təşəkkürümü bil­di­rirəm.

QAŞQAYLARI MƏNƏ TANIDAN İNSANLAR

 

Qaşqaylar haqqında ilk dəfə Məmmədəli Müsəddiqdən eşit­mişdim. O, M.F.Axundov adına Respublika Kitabxanasının üçün­­cü mərtəbəsindəki "Azərbaycan kitabı" şöbəsinin müdiri idi. Köhnə qəzet-dərgiləri, kitabları oxumaq lazım gələndə "Azər­baycan kitabı" şöbəsinə get­məli olurdum. Hərdən Azərbaycan Milli Hökuməti ilə bağlı sual­larıma həvəslə, bəzən də kövrələrək cavab verirdi. 1922-ci ildə Gərmərud mahalının Yengicə kəndində doğulmuş, Azər­bay­can Milli Hökuməti məhv edildikdən sonra, 1947-ci ildə ürəyini ai­ləsinin, körpə qızınının yanında qoyub canını götürərək min bir zülümlə Sovet Azərbaycanına qaça bilmişdi.

Cənnət bildiyi kommunist ölkədə də az əziyyət çək­mə­miş­di. Min bir zülümlə Mirzə Mehdi Şükuhi haqqında araşdırmalar apar­sa da, istədiyini yazmağa imkan verməmişlər. Əmrə boyun əy­miş, ideologiyanın tələblərinə uyğun dissertasiya yazaraq fi­lo­lo­giya elmləri namizədi (indiki deyilişlə: filologiya üzrə fəlsəfə dok­toru) adını almışdı. Ara-sıra İranda yaşayan Türklərin ədə­biy­yatı haqqında qəzet və dərgilarda çap etdirdiyi məqalələrini ma­raqla oxuyurdum.

Qaşqaylar haqqında ilk bilgini də Məmmədəli Mü­səd­diq­dən almışdım. Sonralar daha geniş, faktlarla zəngin xeyli kitab, mə­qalə oxusam da, Məmmədəli Müsəddiqi heç vaxt unuda bil­mə­dim.

1979-ci ilin sonlarında Sovet qoşunlarının bölmələri Nax­çı­vana toplanmışdı. Səbirsizliklə gözləyirdim ki, onlar bu gün-sa­bah İrana keçəcəklər. Muxtar Respublikada sadə insanların da, rəh­bər vəzifədə işləyənlərin də həmin günlərdə söz-söhbətləri Təb­riz, Mərənd, Xoy, Maku və şəhər və qəsəbələr haqqında idi. Yaş­lı nəsil 1941-1946-cı illər haqqında eşitdiklərini, gör­dük­lə­ri­ni danışırdılar. Gənclər də böyük həvəslə dinləyirdilər.

Bakıya gələndə Məmmədəli müəllimə sevinclə yaxın gün­lər­də sərhədlərin açılacağını, Təbrizə gedəcəyimizi dedim. Diq­qət­lə üzümə baxıb dərindən köks ötürdü, "Yenə milləti qırğına ve­rəcəklər..." - dedi. Heyrət etdim ki, Məmmədəli müəllim niyə həs­rətində olduğu, kövrələ-kövrələ danışdığı Təbrizə getməyə se­vinmir? Nədən qohumlarını, əzizlərini görməyə can atmır?

1979-ci ildə nə Sovet ordusu İrana keçdi, nə də sərhədlər açıl­dı. Sadəcə, şah ölkədən qaçdı, hakimiyyətə yeni qüvvələr gəl­di. Onlar da islami qaydalarla ölkəni idarə edəcəklərini vəd et­sələr də, sözlərinin üstündə durmadılar. Tərsinə, milli dü­şün­cə­lilərə, demokratik fikirlilərə sərt divan tutdular.

Azərbaycan Elmlər Akademiyasında işləyən Tağı İb­ra­hi­mo­vun (Şahin) bir neçə dəfə qısa söhbətini dinləmişdim. Bu da 1945-ci ildə Təbrizdə qurulmuş Milli Hökumət və onun fəalları haq­qında olmuşdu. Qaşqaylar haqqında yazdıqlarını isə dər­gi­lər­dən və Bakıda “Elm” nəşriyyatının çap etdiyi “Qaşqaylar” ki­ta­bın­dan (1988) oxumuşdum. Səhv etmirəmsə, bu onun doktorluq dis­sertasiyası idi. Acgözlüklə oxuduğum bu kitabı dostlara, ta­nış­lara da oxudurdum. Sovetlər Birliyinin çöküşü, Azər­bay­can­da milli azadlıq hərəkatının başlandığı bir dövrdə İranda yaşayan soy­daşlarımıza da maraq artmışdı. Buna görə də, tövsiyyə et­di­yim adamlar “Qaşqaylar” kitabını böyük həvəslə oxuyurdu. Son­ra da fikir mübadiləsi və müzakirələr başlayırdı.

İranda yaşayan soydaşlarımız haqqında hisslərimə təsir edən ədəbiyyat, yəni ədəbi-bədii əsərlər xeyli oxumuşdum. La­kin elmi ədəbiyyata çox az-az rast gəlirdim. Təbliğatın tə­si­rin­dən, yoxsa bilgisizliyimdən elə düşünürdüm ki, İranda Türklərin sa­yı, onların yaşadığı bölgələr haqqında araşdırmalar aparmaq, ki­tablar nəşr etmək məhdudlaşdırılıb. Tağı İbrahimovun (Şahin) ki­tabını oxuyanda gördüm ki, səhvim var. İranda yaşayan Türk­lər haqqında xeyli kitab nəşr olunub. Həmin kitablar Azər­bay­ca­nın kitabxanala­rın­da olmasaydı Tağı İbrahimov (Şahin) on­lar­dan necə istifadə edə bilərdi? Deməli, həmin kitablar Farsca ol­du­ğundan mənim kimi Fars dilini bilməyənlər o dəyərli qay­naq­lar­la tanış ola bilməyiblər.

Tağı İbrahimovun (Şahin) “Qaşqaylar” kitabında istifadə et­diyi qaynaqların bəzilərinin adını burada çəkirəm: Məsud Key­ha­ni iki cildlik “İranın mükəmməl coğrafiyası”(1310-1311/1931-1932), general Hüseynəli Rəzmaranın başçılığı ilə İran Hərbi Na­zir­liyi Coğ­rafiya İdarəsinin müxtəlif qrupları tə­rə­fin­dən işlənən çox­cildlik “Coğrafiyaye-nezamiye-İran” (İranın hər­bi coğrafiyası) (1323/1944), yenə də həmin kollektiv tə­rə­fin­dən hazırlanan 10 cild­lik “Fərhənge coğrafiyaye-İran” (İran coğ­ra­fiya lüğəti) (1328-1330/1949-1951), general Mahmud Pə­na­hi­ya­nın dörd cildlik “Fər­hənge-coğrafiyaye millie törkane-İran” (İran Türklərinin mil­li coğ­rafiya lüğəti”(1351-1352/1972-1973), Ca­vad Məşkurun “Azər­bay­can tarixinə bir nəzər” (1349/1970), “İran Azərbay­ca­nı­nın tarixi sər­hədləri” (1348/1969), “Oğuz Türk­ləri və onların İra­na köç­mə­ləri”(1349/1970), Kazım Bə­di­inin “İranın inzibati əra­zi­si” (1348/1968), Əhməd Kəsrəvinin “Şəhryarane-qomnam” (Bi­lin­mə­yən, tanınmayan şahlar) (1332/1956), “Kəbiha dər ağaze səl­tə­nəte Qacariyyə” (Qacarlar ha­kimiyyətinin başlanğıcında kə­bilər) (1304/1925), “Tarixe məş­ruteyi-İran” (İran məşrutə tarixi) (1316/1937)”, Səid Nə­fi­si­nin “ Tarixe ictimai və siyasiye İran” (İranın ictimai-siyasi ta­ri­xi) (1344/1965)”, “Mahmud İskəndərinin “Şeir və şairi dər ile Qaş­qay” (Qaşqay elində şeir və şairlər) (1358/1979), Şahbaz Şah­bazinin “Qaşqai şiiri və asar-i şüara-yi Qaş­qayi” (Qaşqay şe­i­ri və Qaşqay şairlərinin əsərləri) (1367/1988) və s.

Yuxarıda adlarını çəkdiklərim 1990-ci illərədək nəşr edi­lən kitab-ların bir qismidir. Bəs ötən 30 ildə mövzu ilə bağlı nə qə­dər kitab nəşr olunub? Onlardan xəbərimiz var-mı? Azər­bay­can müstəqilliyinə qo-vuşandan sonra qəzetlərimizdə və dər­gi­lə­ri­miz­də, radio-televizya-mızda, saytlarda, sosial şəbəkələrdə İran­da yaşayan Türklər haqqında yüzlərlə məqalə oxumuşam, ver-ilişə baxmışam. Nə yazıq ki, Fars dilində yazılmış elmi əsər­lə­rin dilimizə tərcüməsinə rast gəlməmişəm. Yaxın qonşumuz olan dövləti tanıımaq istəyiriksə, bu dövlətdə yaşayan soy­daş­la­rı­mızla bağlı doğru-düzgün bilgi əldə etmək istəyiriksə, mütləq ora­da nəşr edilən, yazılan kitabları dilimizə tərcümə etməliyik. Heyf ki, bu sahədə elə bir ciddi irəliləyiş gözə dəymir. Nəticədə ciddi elmi əsası olmayan, hay-küyçü yazı­ların sayı artır.

Sərhədlər açılandan son­­ra Türkyəyə gediş-gə­li­şi­miz ra­hat­laş­dı. Bunun sa­yə­sin­də 1953-cü ildə Tür­ki­yə­nin Qars şəhərində do­ğul­muş, professor Ali Kafkas­ya­lı­nın “İran Türkləri” (2010), “İran coğ-rafiyasında Türk­lər” (2011), “İran Türkləri. Aşıq mü­hit­ləri” (2009), “İran Türk aşıqları və milli kimlik” (2009), “Kaf­kas ko­çakları” (2018), “Azər­bay­ca­nın qa­dın alimləri” (1991) və b. ki­tab­la­rı­nı, məqalələrini oxuya bil­dik. Onun əsərlərində də Qaş­qay­lar­la bağlı xey­li dəyərli bilgilər var.

Mövzuya aid oxuduğum ən sanballı və ciddi əsər isə Rə­cəb Al­bayrağın ikicildlik “Türklərin İra­nı” kitabı oldu. Rəcəb Al­bayraqla bir neçə dəfə görüşmüşdüm. Onu cid­di tarixçi alim ki­mi tanıyırdım. Maraqla söhbətlərini dinləyirdim. Xoş mü­na­si­bət­lərimiz vardı.

Onun “Azəri Türklə­ri­nin dil klavuzu”, “Əfqanıstan Türk­ləri” kitabları haqqında bil­gim var­dı. İki cildlik “Türk­lərin İra­nı” kitabının bö­yük əks-səda do­ğu­raca­ğını söy­ləyirdi.

2013-cü ilin fevral ayı­nın 28-dən başlayaraq Türki­yə­nin qəzet və radio-te­le­vi­zi­ya­ları Rəcəb Albayrağın do­ğu­lub boya-başa çatdığı kənd­də – Kü­tahya ili Simav il­çəsi Də­mir­çi köy qəb­ris­tan­lı­ğında cə­sə­di tapıldığını xə­bər verdi. Kən­də gələrək ba­cı­sı Rabia Tu­run ilə gö­rüş­mə­yən 62 yaşlı Rə­cəb Al­bay­rağın arxa çan­tasını ba­cı­sı evinin qarşısında qoyub qəb­ristanlığa gedərək ata-ana­sı­nın məzarı yanında özü­nü ta­pan­ca ilə vurmasına heç cür inana bilmədim. Cəsədinin ya­nında Qu­ran kitabı və yanında gəz­dirməyə rəsmi icazəsi olan ta­pançası da ta­pılmışdı.

Mətbuat yazanadək mən Rəcəb Albayrağı bir tarixçi alim ki­mi tanıyırdım. Öləndən sonra isə bildim ki, o, Milli İstihbarat

Təş­kilatının (MİT) istefada olan əməkdaşı imiş.

Onun özünü öldürdüyünə bu gün də inana bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, milliyətçi, coşğun vətənpərvər, islami dəyərlərə ürək­dən bağlı olan bu insan Türkiyədə baş verən ha­kimiy­yət­da­xi­li çəkişmələrin qurbanı oldu.

Baçısı da qardaşının ölümü günlərində mətbuata verdiyi mü­sahibədə demişdi: “Kardeşim Simav'a en son Kurban Bay­ra­mı'n­da gelmişti. Ondan sonra cep telefonundan görüştük. Ken­di­siy­le en son geçen Cumartesi günü cep telefonundan görüştük, key­finin yerinde olduğunu ve bir yaramazlık olmadığını söyledi. Olay günü saat 12.00'de kardeşimin eşi aradı, 'Abla, Recep ora­ya geldi mi?' dedi. Ben de gelmediğini söyledim ancak bir süre son­ra acı haberi aldık" dedi.

Recep Albayrak'ın planlı-programlı yaşayan bir kişi ol­du­ğu­nu söyleyen ablası Güler Çimecioğlu sözlerini şöyle sürdürdü: "İn­tihar edecek biri değildi. Herhangi bir tehdit alıp-almadığını bil­miyorum. Biz daha çok ailevi şeylerden konuşurduk. Her­ke­sin ken­dine sakladığı sırları vardır elbette. Belki 'Ailene zarar ve­ririz' diye tehdit etmiş olabilirler ancak bununla ilgili kesin bir bil­gim yok. Kardeşime intiharı yakıştıramıyorum ama olay in­ti­har gibi görülü­yor. Bana, eşine ve ablama bir not bırakmış. Bana bı­raktığı notta, 'Abla, eşim ve çocuklarım sana emanet. Hakkını he­lal et' diye yaz­mış. Bir de ablamın evinin önüne bıraktığı çan­ta­daki son kitabında bir not yazmış ama onu göremedim. Kar­de­şim eğer intihar ettiyse onu oraya götüren bir sebep vardır. He­pi­miz perişan olduk."

Professor Ramiz Əskər böyük zəhmət çəkərək Rəcəb Al­bay­rağın “Türklərin İranı” kitabını dilimizə uyğunlaşdırıb öz və­sa­iti hesabına 2016-cı ildə Bakıda nəşr etdirdi. Bu nəhəng əsərdə Qaş­qaylar haqqında olduqca geniş bilgi var.

 

 

Təbriz Universitetində: 25 yanvar 1990-cı il

 

Məmmədəli Müsəddiqlə tanışlığımızdan ötən 20 il ərzində onun sərhədlərin açılacağına inamsız yanaşdığını görmüşdüm. Mən isə həmişə elə bilirdim yaxın 3-5 ildə İrana gediş-gəlişdə bir yumşalma olacaq. Finlər Leninqrada, Kareliyaya gedib-gəl­dik­ləri kimi, biz də Təbrizə, Ərdəbilə, Urmiyaya, Mərəndə gedib gə­ləcəyik. İstəklərimlə reallıq üst-üstə düşmürdü. Naxçıvanda sər­həd boyu çəkilmiş tikanlı məftillərin sökülməsi məsələsi or­ta­ya atı­landa onu qızğınlıqla müdafiə edənlərdən biri də mən ol­dum. Bə­zən ölümlə üz-üzə gəlsək də, istədiyimizə nail olduq və hə­min gü­nü Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik günü ad­lan­dır­dıq.

1990-cı ilin yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıya So­vet əsgəri birlikləri yeridiləndə Naxçıvanda bir tarixi hadisə baş ver­di. Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikanın Ali So­ve­ti növbədənkənar və fövqəladə sessiya keçirdi. Rəhbər vəzifədə olan deputatların əksəriyyəti sessiyada iştirak etməsə də, kəndli-fəh­lə deputatların sayı çox olduğundan yetərsay alındı.

Yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət geniş və qızğın müzakirə edil­di. Qərara alındı ki, Sovet rəhbərliyi insanların hüquq və təh­lü­kəsizliyini qorumadığına, Erməni silahlı dəstələrinin hü­cu­mu­nun qarşısını almadığına, Sovet hərbçiləri onlara yardım et­di­yi­nə görə, Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası ləğv edi­lib yerinə Naxçıvan Respublikası yaradılsın və Naxçıvan Res­pub­likası Sovetlər Birliyinin tərkibindən çıxıb öz müstəqilliyini elan etsin. 1921-ci ildə Moskvada və Qarsda bağlanmış mü­qa­vi­lə­nin şərtlərinə əsasən, müqavilə iştirakçılarına və dünya ic­ti­ma­iy­yətinə bu haqda bilgi verildi.

Naxçıvan Respublikası Azərbaycandan ayrılmamaq şərti ilə səkkiz gün müstəqil oldu və Naxçıvan radio-televiziyası ilə sək­kiz dildə xəbərlər verməyə başladı. Qəbul edilmiş bu qərarı qon­şu ölkələrin rəhbərliyinə, dünyanın inkişaf etmiş döv­lət­lə­ri­nə, ictimai təşkilatlara çatdırmaq üçün iki qrup yaradıldı. Qrup­lar­dan birinin tərkibinə mən də daxil edildim. 1990-cı il yan­va­rın 20-də səhərə yaxın çox çətinliklə Arazı qanunsuz keçib İran Cul­fasına, oradan da Təbrizə getdik.

Hakimiyyət orqanlarının nümayəndələri gətirdiyimiz sə­nə­di laqeyd qarşıladı və bizim xalqla, ictimai təşkilatlarla, xarici öl­kələrin konsulluqları ilə görüşlərimizi əngəlləməyə çalışdı.

Cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Təbrizin küçələrindəki elan­larda 25 yanvar 1990-cı ildə Cümə məscidində Bakı şə­hid­lə­ri­nə yas tutulacağını oxuduq. Nümayəndə heyətimizin inadlı tə­ki­dindən sonra bizi də oraya apardılar. Təbrizlilərlə görüşdük. De­yilənə görə, məscidə və çevrəsinə 30 mindən çox adam top­laş­mışdı. Onlar ağlayır, təkbir gətirir və coşğunluqla Sovetlər Bir­liyinə nifrətlərini bildirirdilər. Toplantıda görüşə bildiyimiz adam­lara "Təbriz İnterneşnl" hotelində qaldığımızı söylədik. Adam­ların toplu halda hotelə gələcəyindən duyuq düşən xüsusi xid­mət orqanlarının əməkdaşları görüşə əngəl olmaq üçün bizi ho­telə deyil, Təbriz Universitetinə apardılar. Orada da is­tə­yi­mi­zə əməl etmədilər. Bizi ədəbiyyat, tarix fakültəsinin deyil, Tibb Fa­kültəsinin bir qrup tələbəsi ilə görüşdürdülər.

Normal görüşməyimizi, söhbət etməyimizi istəmirdilər. Vaxt öldürürdülər ki, biz hotelə gec qayıdaq. Dəhlizdə iki Qaş­qay gənci ilə söhbət etməyə çalışdım. Onlar məni dinləmək belə is­təmədən ittihamlar yağdırır, bizi İranı dağıtmaqda, bölməkdə suç­layırdılar. Narahatlıqları da ondan ibarət idi ki, biz Güney Azər­baycanı Quzey Azərbaycanla birləşdirib yeni dövlət qursaq, Qaş­qayların taleyi neçə olacaq?

Mən onların ani fasilə verməyindən istifadə edərək: "Ba­kı­da, Azərbaycanda Sovet hərbçilərinin sizin soydaşlarınızı öl­dür­dü­yündən, Erməni silahlılarının Azərbaycandakı müsəlman kənd­lərinə hücum etdiklərindən xəbəriniz varmı? Bu gün Azər­bay­can dağılmaqda olan nəhəng Sovet imperiyasının xara­ba­lı­ğın­dan az zərərlə çıxmaq istəyir. Biz İrandan kömək istəməyə gəl­mişik. Sizə hansı axmaq deyir ki, biz Güneydəki Azərbaycanı iş­ğal edib Quzeydəki Azərbaycana qatacağıq?" - deyə bildim.

Onlar mənə cavab vermədi, ancaq gördüm ki, məz­lum­ca­sı­na çiynimin üstündən arxaya baxırlar. Geri döndüm. Ar­xam­da­kı tələbələrin arasında 35-40 yaşlarında, qara saqqallı birisinin gənc­lərin hərəkətlərini izlədiyi aydın hiss edilirdi. Məsələ mə­lum idi. Çətin ki, bu yaşda, bu geyimdə tələbə olaydı. Mən ona qə­zəblə baxdım. Dindirmək istəyəndə o, sürətlə tələbələrin ara­sın­dan keçib pilləkənə doğru getdi. Geri dönüb tələbələrlə söh­bə­ti davam etdirmək istədim. Gördüm ki, onları da başqa bir saq­qallı qarşısına qatıb oradan uzaqlaşdırır.

1979-cu ildə İranda baş verən İslam inqilabından on bir il son­ra xalqın gücü sayəsində Sovetlərin toxunulmaz elan etdiyi, xof yaradan sərhəd qurğuları söküldü. Şaxta iliyə işlədiyi bir vaxt­da gənclər Arazı bu taydan o taya, o taydan bu taya üzdülər. Hö­kumət çıxılmaz vəziyyətdə qalıb 1990-cı il martın 20-də, Nov­ruz bayramı günlərində sərhəd bölgəsində sadələşdirilmiş ge­diş-gəlişə icazə verdi. Sərhəd boyunca yaşayanlar 25 kilometr mə­safədə qohumlarını, tanışlarını görə, orada gəzə bilərdi.

Lakin qanun qəbul edildiyi ilk gündən tozulmağa başladı. Ge­diş-gəlişə icazə verilsə də, pul dəyişmə məntəqələri açılmadı. Bu, açıq-aşkar gediş-gəlişi əngəlləmək üçün edilmişdi. Pulsuz adam haraya gedər və nə iş görə bilərdi ki?! Yaradılmış ən­gəl­lə­rə baxmayaraq, Arazı o taya keçənlər uzun həsrətdən sonra tapa bil­dikləri qohumlarının və yeni tanış olub, dostlaşdıqları in­san­la­rın köməyi ilə qanunsuz da olsa, Təbrizə, Ərdəbilə, Urmiyaya, Mə­şədə və b. şəhərlərə gedirdilər. Bu taya keçənlər də eyni üsul­la Ba­kıya, Gəncəyə, Şəkiyə, hətta Moskvaya kimi gedib çıx­dı­lar.

Sovetlər çökməyə başladığından sərhədçilər əvvəlki kimi at oynada bilmirdi. Naxçıvandakı sərhəd qoşunlarının komandiri pol­kovnik Jukov təəccüblə demişdi ki, çox qəribədir, səkkiz min­dən çox adam sərhədi Güneydən Quzeyə, Quzeydən Güneyə keç­di, ancaq heç birində uyğun pul yox idi. Bunlar neçə gün ilk də­fə getdikləri yerlərdə necə yaşadılar?

Ancaq bu Rus məmuru illərlə bir-birinə həsrət qoyduqları ey­ni bir xalqın övladlarının nələr çəkdiyini və qovuşma se­vin­cin­dən doğan göz yaşlarının mahiyyətini, qonaqsevərliyin Azər­bay­can xalqı üçün nə demək olduğunu hardan bilsin ki!

 

Bakıya gətirdiyim Qaşqay Məhəmmədəli

 

Azərbaycanda Qaşqaylar haqqında bilgisi olanların sayı o qə­dər də çox deyil. Uzun illər aramıza çəkilmiş tikanlı məftillər bi­zi eyni dildə danışdığımız, eyni soydan gəldiyimiz, eyni inancı da­şıdığımız insanlardan ayrı salmışdı.

1990-cı ildən sonra gediş-gəliş asanlaşdı. Lakin əla­qə­lə­ri­miz hələ də istənilən səviyyədə deyil. İran İslam Respublikasına ən azı ildə bir dəfə getsəm də, Qaşqayların, Xələclərin, Qa­ra­pa­paq­ların, Sunqur, Komican bölgəsində yaşayan Türklərin yazıçı və şairlərini, sənət adamlarını, ziyalılarını hələ də yaxşı tanımı­ram.

Hər dəfə Təbrizə, Urmiyaya, Sulduza, Tehrana gedəndə mil­lətsevər gənclərə tövsiyə edirdim ki, Qaşqaylarla, Şah­sevən­lər­lə, Xələclərlə, İnanlılarla və Savədə, Xorasanda yaşayan Türk­lərlə əlaqə yartsınlar.

1996-ci ildə yenə də sərhəd boyunca 25 kilometrlik mə­sa­fə­də gəzməyə icazə verən müvəqqəti pasportla Təbrizə get­miş­dim. Dostlar məni 17-18 yaşları olan bir Qaşqay gənci ilə tanış et­di. Onunla xeyli söhbət etdik. Məhdud dünyagörüşlü, savadsız ol­sa da, macərapərəstin birisiydi. Onun macərapərəstliyi işimə ya­radı.

Təklif etdim ki, Bakıya gedək. Bakının harada olduğunu bil­mirdi. Tanışları onu istiqamətləndirdilər. Razılaşdıq. Mən sər­hə­də gələndə onu qaçaqçılara verdim, özüm isə qayda-qanunla göm­rü­yü keçdim. Sərhədlər nə İran tərəfdən, nə də bizim tə­rəf­dən möh­kəm qorunmurdu. Buna görə də, qaçaqçılar onu bu tay­da mənə təhvil verdilər. Adının Məhəmmədəli, atasının adının Ku­yimərz olduğunu, İsfahan yaxınlığındakı Şəhrizad qə­sə­bə­sin­də doğuldu­ğunu söyləyən bu gənc bir həftəyə yaxın bizim evdə qal­dı. Onu şəhəri gəzdirməklə yanaşı, AMEA Dilçilik İnstitunun di­alektologi­ya şöbəsinə də apardım. Məqsədim o idi ki, Mə­həm­mə­dəlini danışdırıb dialekt materialı toplasınlar. Lakin istəyim baş tutmadı.

Məhəmmədəli ilə aramızda yaş fərqi 27-dən çoxdu. Gör­düm söhbətlərim, mənimlə gəzmək onun üçün darıxdırıcıdır. Ba­kı Dövlət Universitetində oxuyan Güney Azərbaycanlı gənc­lər­dən xahiş etdim ki, ona yataqxanada yer versinlər və yan­la­rın­da gəzdirsinlər. Sağ olsunlar, sözümü yerə salmadılar. Beləcə, Qaş­qay Məhəmmədəli bir aya yaxın Bakıda yaşadı, gəzdi-do­lan­dı, universitetdə dərslərə, konsertlərə, toplantılara getdi. Sonra onu gəldiyi yolla da geri qaytardım.

Sonralar xəbər tutdum ki, Məhəmmədəli evlərinə dönəndə Ba­kıya getdiyini söyləsə də, yazığa inanan olmayıb. Bir də de­yir­miş ki, oradakılar (yəni Azərbaycan Respublikasında ya­şa­yan­lar-Ə.Ş.) lap savadsızdırlar: "Daneşgahda (univerisitetdə) da, te­levi­zi­yada da bizim evdə, küçədə danış­dığımız kimi danışırlar. Biz heç ol­masa birtəhər də olsa, Farsca danışa bilirik. Onlar heç da­nışa bilmir". 

 

Pərvin Bəhməni ilə ilk görüş

 

2000-ci ildə Teh­rana gedəndə Hüseyn Məmmədxanlı-Gü­neyli mənə bildirdi ki, Pərvin Bəhməni ilə tanış olub­lar. Pərvin xanım Qaş­qay Türklərindəndir. Bir ara Milanda yaşa­yıb. Geri döndükdən son­ra İran İslam İnqi­la­bı baş verib. İnqilab rəh­bərləri də öl­kədə mu­siqini qa-dağan edib. Pərvin xa­nım da musiqidən əl götürüb xal­ça alveri ilə ailəsini dolan­dırmağa məcbur olub.

Hüseyn Məm­məd­xan-lı-Güneylinin xə­bəri mənə qol-qanad ver­di. Elə   həmin   gün  o,  Şəbüstərdən (Güney ma-halı) olan, Teh­­ran çevrəsindəki qəsə-bələrdə yaşayaraq şirniyyat satmaqla ai­lə­si­ni do-landıran Aşıq Əhəd, mən və xanımım Pərvin Bəhməninin iş ye-rinə getdik. Zirzəmidə xalça-palazın yanında Qaşqayların çox istifadə etdik­ləri bir neçə musiqi alətləri vardı.

Bizim gözlənilməz gəlişimiz Pərvin xanımı çox sevindirdi. Bir neçə saat Qaşqayların aşıqlarından, musiqiçilərindən söhbət et­dik. Pərvin xanım deyəndə ki, hökümətin qorxusundan Qaşqay aşıqları indi ya qəbiristanlıqda fatihə oxumaqla, ya da başqa bir peşədə çalışmaqla ailələrini dolandırırlar, elə bir içimdə nəsə qı­rı­lıb ayağımın altına düşdü. Bu xəbər məni üzdü. Vəziyyətdən çı­xış yolları axtardıq. Çox ölçüb-biçdikdən sonra Güney Azər­bay­candan olan aşıqların və aydınların Qaşqay elinə səfərlərini plan­laşdırdıq.

Sonralar eşitdim ki, Aşıq Əhəd nəinki Şiraza gedərək qə­bi­ristanlıqda fatihəxanlıq edən aşıqlarla görüşüb, hətta sazını on­lar­dan birinə bağışlayıb və bir kasıbın da toyunda birgə çalıb-oxu­yublar.

Bir-iki ildən sonra Tehrana gedəndə gördüm ki, Pərvin xa­nım zirzəmidə Qaşqay musiqiçilərindən ibarət “Hava” adlı gözəl bir ansambl yaradıb (Ansamblın adı Qaşqayların gözəl yır de­yən, mahnı oxuyan qadının adından alınıb). Pərvin xanımın oğlu Da­mun Şeşbölüki (Bəlkə bu familya Şeşəbəyi sözünün təhrif olun­muş formasıdır?! - Ə.Ş.), Arəş Əzizi, Dirəxşən Şölə, Mom­tahan Nazəni, Qurban Nəcəfi və başqaları bu kollektivə qoşulub.

Məhəmməd Xatəminin prezidentliyi dönəmində rejimdə nis­bi yumşalma baş verdi. Ölkədə musiqiçilərə, şair və ya­zı­çı­la­ra basqı bir az azaldı. Bundan bacarıqla istifadə edən Pərvin Bəh­məni yaratdığı ansambıl ilə Tehranda, Şirazda keçirilən et­noq­rafik toplantılarda çıxışlar etdi.

Oxucu üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alıb Pərvin xa­nım­la bağlı yadımda qalan bəzi söhbətləri buraya əlavə edirəm.

İranda İslam rejimini əldə bayraq edən mühafizəkarlar qa­dın­ların səhnəyə çıxmasını, oxumasını müxtəlif bəhanələrlə ən­gəl­ləyirlər. Qəribəliyi burasıdır ki, kişilər çalıb-oxuyan konsert sa­lonlarına qadınların və qızların getməsinə icazə verirlər. Qız­la­rın və qadınların oxuduqları konsert salonlarına isə kişilərin və oğ­lanların getməsini əngəlləyirlər. Bunu da onunla əsas­lan­dı­rır­lar ki, qadının səsini naməhrəmlər, yəni qadının qardaşından, ata­sından, oğlundan başqasının eşitməsi günahdır. Bir neçə qa­dın birlikdə oxuyursa, onda bu, günah sayılmır.

Qaşqaylar isə bu qaydalara çox vaxt əməl etmirlər. Musiqi kol­lektivlərində qadınlar və kişilər bir yerdə çalıb oxuyurlar. Bir də­fə Pərvin xanım toplantıların birində tək özü oxuyur. Kon­ser­tin adını da səhv etmirəmsə, “Laylalar” qoyublarmış. İranın mü­ha­fizəkar rəhbər işçiləri, mətbuatı Pərvin xanımın əleyhinə kam­pa­niyaya başlayırlar. Vəziyyətin gərginləşdiyini, Pərvin xanımın ge­ri çəkilmədiyini, Qaşqayların da toplum olaraq onu müdafiə et­diyini görən Ayətulla Seyid Əli Xamneyi deyir ki, hansınızın ana­sı sizə uşaqlıqda layla çalanda qonşu qadınları da cağırıb de­yər­di ki, gəlin mənim balama layla deyək? Layla tək oxunar!

Bundan sonra ara sakitləşmişdi.

Bir neçə il əvvəl yayda minlərlə insan, xüsusən gənclər Kə­leybər şəhəri yaxınlığındakı Babək qalasına gedirdilər. Bu həm bir istirahət, gəzinti idisə, həm də rejimə etirazın bir for­ma­sı idi. Kəleybər bələdiyyəsi bunu alqışlayır, bölgəyə turist axı­nı­nı təqdir edirdi. Düşünürdü ki, buraya gələn insanların xərc­lə­di­yi pulları şəhərin abadlaşmasına xərcləyə bilər. Hökü­mət mə­mur­ları isə gənclərin bir yerə toplanmasından, çalıb oxu­ma­la­rın­dan, bir sözlə, onların nə­zarətindən kənarda ol­ma­ların­dan və həm də İs­lam dininə düşmən say­dıqları Babəkin adı ilə bağlı ye­rə getməyə ma­raq göstərmələrindən na­rahat olurdular. Min­lər­lə hərb­çi, polis nəinki yol­ları, hətta dağ cı­ğır­la­rı­nı da kəsərək adam­la­rın Babək qalasına get­mə­sinə əngəl törədirdi.

Pərvin xanım Ba­bək qalasına getməyi hö­kümətin qadağan et­di­yi­ni bilsə də, azər­bay­can­lı­lar­la əlaqələrini sıx­laş­dır­maq üçün bir qrup Qaşqay musiqiçisi ilə birlikdə Kə­ley­bərə yola düşür. Şə­hərin yaxınlığında jardarma qüvvələri onların av­tobusunun qa­rşısını kəsib Kəleybərə getməyə qoymurlar. Pərvin xanım və onun­la gedən Qaşqaylar dirəniş göstərirlər. Jandarmalar təəccüb qa­lır ki, hamını rahatca geri qaytara bildikləri halda Qaşqaylar ni­yə bu qədər dirənirlər? Qarşılarını ala bilməyə­cək­lərini gör­dük­də əlavə qüvvə çağırmağa məcbur olurlar.

Jandarmalar Qaşqay­ların Babək qalasına getməyini ən­gəl­lə­sələr də, onları geri qaytara bilmirlər. Bir günlük mübahisədən, mü­zakirədən sonra Pərvin xanımın başçılıq etdiyi dəstə geri qa­yı­dır. Onların bu sərt dirənişi azərbaycanlı gənclərə də güclü tə­sir göstərir.

 

Girəsunda Pərvin Bəhməniyə həsr olunmuş

aşıqlar şöləni

 

Pərviz Bəhməninin rəhbərlik etdiyi “Hava” ansamblını Azər­bay­cana gətirdə bilməsəm də, Türkiyə­yə getmələrinə yol aç­dım. Bəzi top­lantılarda bir yerdə olurduq, bəzilə­rinə isə qatıla bil­mədim. Amma hər dəfə hara getdikləri, necə qarşılan­dıqları, kon­sertlərinin necə keçdiyi, necə yola salındıqlarından xəbərim olurdu. Hər dəfə də “Hava” ansam­blı­nın konsertləri alqışlarla qarşı­lan­dığını eşidəndə sevinirdim.

İş elə gətirdi ki, Pərvin xanım ağır xəstəliyə tutuldu. Ölüm-qalım sa­va­şı verdi. Azərbaycan və İran Türk­lə­ri mövzu­sunda neçə-neçə dəyərli araş­dırmanın yazarı, Prof. Dr. Ali Kaf­kasyalıya bu haqda bilgi verdim. O, Pərviz Bəhməniyə mənəvi dayaq ol­maq, onda ruh yüksəkliyi yaratmaq üçün plan cızdı. 2016-cı ilin may ayı­nın 2-4-də Girəsun Universitetində "Beşinci Türk Dünyası Aşıq­lar Şöləni və Pərvin Bəhməni Kaşkai Halk Bilimi Sim­po­zi­u­mu"nu təşkil etdi. Pərvin xanım da rəhbərlik et­diyi “Hava” an­samb­lı ilə orada gözəl konsert verdi. Bu top­lan­tıda bir neçə Qaş­qay musiqiçisi ilə, Ərsalan Mirzəyi, İbrahim xan Kohendlipur və baş­qaları ilə tanış oldum.

Qaşqayların “Hava” musiqi qrupunun üzvləri ilə bir­likdə

Girəsun Universiteti "Beşinci Türk Dünyası Aşıqlar Şö­ləni və Pərvin Bəhməni Kaşkai Halk Bilimi Sim­po­zi­u­mu"nda: soldan Piran Dirəxşan, Ərsalan Mirzəyi, Damun Şeş­bölüki, Qəzəl Xorşidi, Əli Şamil, İbrahim xan Ko­hend­li­pur və Girəsun universitetinin əməkdaşı

 

Prof. Dr. Ali Kafkasyalının istəkləri baş tutdu. Pərvin xa­nım xəstəlikdən tam qurtula bilməsə də, əhval-ruhiyyəsi get­dik­cə yaxşılaşdı.

Pərvin xanımın oğlu Damun bəylə əlaqələrimiz sıxlaşdı. O, Azərbaycan musiqisi ilə bağlı lentləri hazırlayaraq İran te­le­vi­ziyalarında, universitetlərdə göstərdi. Bakıya tez-tez gəlməyə baş­ladı. Söhbətlərdən, görüşlərdən yeni layihələr doğdu. O tayın məş­hur musiqiçilərindən Fərəməz Gərmrudinin musiqi kol­lek­ti­vi­nin bir neçə diskini hazırladı. Bu uğuru onu yeni layihələrə hə­vəs­ləndirdi. "Çahargah" muğamı əsasında sənədli film çəkdi. Fə­rəməz Gərmrudinin rəhbərlik etdiyi müsiqi kollektivini Şə­ki­də­ki Xan sarayına, Şirvanşahlar sarayına və b. tarixi yerlərə gö­tür­dü. Onların ifasını lentə aldı. Beləcə, "Göyərçin qanadları"

ad­lı sənədli film hazırlandı. Sənədli film İranın bir çox yer­lə­rin­də və Bakıdakı Muğam Mərkəzində, Azərbaycanın tanınmış mu­siqiçiləri qarşısında nümayiş etdirildi. Filmdə musiqi də var­dı, rəqs də, Azərbaycanın görməli yerləri də. Əslində, film həm də geniş bir reklam rolunu oynadı.

 

Şəkildə Qaşqayların “Hava” Musiqi qrupunun üzvləri: sol­dan Piran Dirəxşan, Damun Şeşbölüki, İbrahim xan Kohendlipur, Ərsalan Mirzəyi

 

Əlaqələrimizin getdikcə sıxlaşmasının nəticəsi idi ki, Qaş­qay­lar məni tez-tez yaşadıqları bölgələrə dəvət edirdilər. Oraya get­məyə çox can atsam da, hər dəfə bir işim çıxdığından onların də­vət etdiyi vaxtla mənim vaxtım üst-üstə düşmürdü.

Şiraza dəvət

 

Şiraz Fars vilayətinin (Farsca: ostan) mərkəzidir. Vilayətin Fars adlanmasına baxmayaraq, orada Türklərin sayı az deyil. İran tarixçisi Əli Rəzmari yazır: “İranın elə əyalət və vi­la­yət­lə­ri­ni tapmaq olmaz ki, ....orada Türklər... köçəri və oturaq halda sa­kin olmamış olsun (T.Ə.İbrahimov (Şahin). Qaşqaylar, səh. 3). Allah qismət etdi, Fars vilayətində yaşayan Qaşqay Türk­lə­ri­nin dəvəti ilə mənim vaxtım və maddi imkanım üst-üstə düşdü.

2018-ci ilin aprelində Bakıdan Tehrana uçduq. Tehranda olar­kən Pərvin Bəhməni və oğlu Damun Şeşbölüki ilə görüşdük. Gəl­mişdən-getmişdən, Qaşqayların bugünkü durumundan xeyli söh­bət etdik. Ölkədə müsiqiyə, mədəniyyətə lazımi dəyər ve­ril­mə­diyindən gileyləndilər. Mən isə ötən illərdə baş verənləri xa­tır­ladaraq vəziyyətin getdikcə yaxşılaşacağından danışdım.

Pərvin xanımla oğlu Damun Şirazdakı proqramımız haq­qın­da bilgi verdilər. Bizi Girəsunda tanış olduğum Ərsalan Mir­zə­yi və Pərvin xanımın tanışı, gənc millətsevər, Şeşbölüki tay­fa­sı­nın Doq­quzlu tirəsindən olan Əmin Cahangirinia qar­şı­la­ya­caq­dı.

Tehran-Şiraz reysində olan Avropadan gəlmiş turistlərin ək­səriy­yəti qocalardı. Onlar Persepolisi – Təxti-Cəmşidi, Hafiz Şi­ra­zinin, Sədi Şirazinin, Baba Kuhi Bakuvinin məzarlarını, Şi­raz­dan İsfahana gedən yolda tikilmiş Quran qapısını, muzeyləri gör­mə­yə, mən isə Şirazda yaşayan Qaşqaylarla görüşməyə çan atır­dıq.

Aprelin 30-da Mehrabad hava limanında təyyarəyə min­dik. Bakıdan Tehrana bir saata uçmuşduqsa, Tehrandan Şiraza yol­çuluğumuz ikiqat uzun oldu. Şirazın hava alanında ba­qa­jı­mı­zı almağa hazırlaşırdıq ki, bizə doğru başında Qaşqay börkü olan bir gəncin yaxınlaşdığını gördüm (Şiraz hava limanında yol­çu qarşılayanların baqaj şöbəsinə gəlməsinə icazə verilir). Gi­rə­sundan tanıdığım Mirzəyini görməsəm də, bizə yaxınlaşan gən­cin Əmin bəy olacağını düşündüm. Bir azdan onun arxasınca gə­lən Mirzəyini də gördüm. Mehribanlıqla görüşüb Ərsəlanın ma­şınında Əmin Cahangiriniagilə getdik.

Şiraz şəhərinin kənarında, sənaye məhəlləsində yeni salın­mış məhəllədəki birmərtəbəli evin səliqə-sahmanı diqqəti çə­kir­di. Bura elat ailəsinin evindən çox illər uzunu şəhərdə yaşamış bir ailənin səliqə-sahmanını xatırladırdı. Ərsalan Mirzəyi bizi Əmin­gildə qoyub getdi. Biz bir az dincəldikdən sonra Şiraz şə­hə­rini gəzməyə çıxdıq. Əmingilin məhəlləsində yaşayanların ək-

­sə­riyyəti Qaşqaylardır. Onun verdiyi bilgiyə görə, şəhər əha­li­si­nin təxminən dörddə birini Qaşqaylar təşkil edir. 

Şiraza İsfahan tərəfdən giriş

 

Cəfər Eyvəzi Yadıkurı ilə Əmin Cahangirinia belə plan­laş­dır­dılar ki, gündüz şəhəri gəzək, muzeylərə, tarixi yerlərə baxaq, ax­şamlar da Qaşqay aydınları ilə görüşək.

Onların bu planı mənim də, xanımımın da ürəyindən oldu.

 

Təxti Cəmşid-Persepolis

 

Şiraza gələn turistləri əsasən iki qurupa ayırmaq olar:

1. Avropadan, Amerikadan, Uzaq Şərqdən gələnlər daha çox Persepolisə – Təxti-Cəmşidə, Şeyx Sədi Şirazinin, Hafiz Şira­zinin türbələrinə, Şiraz bazarına gedirlər.

2. İran İslam Respublikasından, Pakistandan, Hindistan­dan, Ərəb ölkələrindən gələnlər, yə­ni inanca görə gələnlər isə müqəd­dəs saydıqları insanların türbələrini ziyarət edirlər ki, bu ziyarət­gahlardan da ən çox turist cəlb edən Baba Kuhinin türbə­si­dir.

Şirazdan təxminən 50 kilometr aralıdakı Per­se­polisin – Təx­ti-Cəmşidin miladdan öncə altıncı son­la­rın­da Əhə­mə­ni imperatoru Birinci Daranın vaxtında salınmağa baş­laması haq­qında oxu­muş­dum və bu mövzuda bir neçə sənədli fil­mə bax­mışdım.

Şah sarayını tikmək üçün uzunluğu 473 metr, eni 86 metr, qa­lınlığı 13 metr olan torpaq təpə düzəldiblər. Sonra üzərində bi­nalar ucaldıblar. Pil­lə­kən­lərin yan divarlarını qa­bartma hey­kəl­lər­lə bə­zə­yiblər. Birinci Daranın baş­ladığı işi Birinci Kserks da­vam etdirib. Bi­rinci Kserks taxt sa­lo­nun­da hər birinin hün­dür­lü­yü 20 metr olan 100 sü­tun ucaldıb. Sütunların üs­tündə də 2 metr­lik bu­ğa və insan heykəlləri yer­ləş­diriblər. Bu möh­tə­şəm bi­na qalıqlarında çox­lu ba­relyef və yazılar var. İn­san­ları da buraya gə­tirən, heyrət­ləndirən 2600 il əv­vəlin ti­kinti tex­nika­sı, in­san əmə­yinin möcü­zə­si­dir. Binaların ne­cə ti­kil­mə­­si, heykəl­lə­rin o uca­­lığa necə qaldı­rıl­ması, ba­rel­yeflərin han­sı tex­ni­ka ilə və necə zə­rif­liklə qa­zıl­­ması sualı­na hə­lə də də­qiq ca­vab vermək olmur.

Gah Təxti-Cəmşid, gah Təxti-Süleyman deyilən, geniş el­mi ədəbiyyatda Persepolis adlandırılan bu möhtəşəm saray qa­lıq­ları haqqında bir neçə sənədli filmə baxmışdım. Ona görə də, ora­ya getməyə həvəsim yox idi. Buna baxmayaraq, Şirazdan 300 kilometr aralıdakı Cəm şəhərciyində işləyən Cəfər Eyvəzi Ya­dıkurının maşını ilə gəlib bizi oraya gəzməyə aparmaq istə­yi­nə yox deyə bilmədim. Şirazda olduğumuz sonuncu gün, isti ha­va­da, toza-tor­pağa ba­ta-bata Per­sepolisi gəz­dik.

Ondansa məni Qaş­qay çadırlarına aparsay­dılar, Qaş­qay­lar­la söh­bət edib, folklor nümunələri toplasaydım, daha yaxşı olar­dı. Perse­polis haqqında sə­nədli filmlərə evdə çay içə-içə bax­maq­la daha çox bilgi alar­dım.

İndiki İran coğrafi­ya­sında min ildən artıq ha­kim olmuş Qəz­nəvi, Səl­cuqlu, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Əfşar və Qa­car Türk­lərindən yazanların bir çoxu, adətən, Avropa ta­rix­şü­nas­lığının təsiri altında onları köçəri, mədəniyyətdən uzaq, qəd­dar, dağıdıcı kimi qələmə verməyə çalışmışlar. Ancaq xoş sözlər söy­­lə­yən M.H.Fruği kimi tarixçilər də olmuşdur. O, “Tarexe İran”

(İran tarixi) əsərində yazır: “150 il İranda hökm sürən Səl­cuq­luların Türk olma­la­­rına baxmayaraq, onların hökmranlığı döv­ründə öl­kəmiz təhlükəsiz-liyinin... ən yüksək zirvəsində da­ya­­nırdı. Onlardan tarixdə yaxşı ad yadigar qalmış­dır” (T.Ə.İbrahimov (Şa­hin). Qaşqaylar, səh.23). İran tarixinin bilicisi sayı­lan R.Yasəminə görə, Fars vi­la­ya­lətinin Ariləri Qaf­qaz dan keçib cənuba tərəf

Təxti Cəmşid-Persopoles­dən bir görüntü

                                                            gəldikdə əsrlər bo­yu Azər­-

                                                baycanda, Urmiya gölünün   

qərbində Parsa adlanan vi­la­yətdə sakin olmuş, özlərini Parsa ad­landırmış, daha sonra era­mız­dan əvvəl 7 əsrdə cənuba köçmüş, orada sakin olaraq dövlət ya­ratmışlar (T.Ə.İbrahimov (Şahin). Qaşqaylar, səh.19).

Son dövr tarixçiləri isə köhnə qəlibləri dağıdaraq yeni fi­kir­lər irəli sürür, hətta bilinən faktlara yeni baxış sərgiləyirlər. Qa­yaüstü mətinlərin yeni oxunuşunu ortaya qoyur, bölgədən ta­pı­lan Türk damğalarına və başqa maddi mədəniyyət abidələrinə da­yanaraq burada Türklərin Farslardan əvvəl yaşadığını is­bat­la­ma­ğa çalışırlar.

Hətta İranın yeni nəsil tarixçilərindən Nasir Purpirar “On iki yüzil sükut” kitabında indiyədək Əhəmənilər (Hə­xa­mə­ni­şi­lər) haqqında yazılanların elmi əsası olmadığını söyləyir.

 

Qaşqay xanlarının sarayında

 

Şirazı zəlzələlər, təbii fəlakətlər nə qədər dağıtsa da, tarixi abi­dələrin bir qismi qorunub saxlanılıb. Onlar işərisində diqqəti çə­kən Kərim xan Zəndin (1705-1779) (hakimiyyət illəri 1763-1779) tik­dirdiyi qa­la-saraydır. Vaxtlı-vaxtında təmir et­dik­lə­rin­dən indi qoruq-muzeyə çevirmişlər. Şəhərin ida­rə olunmasında iş­tirak etmiş, o dövr üçün əzəmətli yaşa­yış binaları tikdir­miş adam­ların ək­səriyyətinin evləri mu­zeyə çevrilmiş­dir. Belə ev-mu- zey­lərdən ­ biri də Gü­lus­tani-İrəm ad­la­nır. Şirazın qovuru­cu is­tisində də bura sərin olur. İndi bir növ nəbatət bağı ro­lunu oy­na­yır. İçə­risin­dəki Qaşqay xan­­larının ya­şa­dığı evi də qiy­­mətli daş­ların satış-mu­ze­yinə çe­virib­lər.

Əminin de­­di­­­yinə görə, Gü­lis­tani-İrəm Səl­cuq­lular döv­rü Şi­raz­da sa-lınmış bağ­­lardan günü­müzə gəlib çata­nıdır.

Gülüstani-İrə­­­mə daha çox yeniyetmə və gənc­­lər dəstə-dəs­tə gəlirlər. Ge­yim­lərindən, da­nı­şıq­larından aydın gö­rünür ki, yer­li tu­rist­lərdir. Xaricilər burada az-az gözə dəyir.

Şair Əvəzullah Səfərinin verdiyi bilgiyə görə, İrəm bağı Qaş­qay xan-larının sarayıdır. Canıxan dönəmindən bu bağ-saray Qaş­qay elxanlarının olub. İslamda mülk toxunulmaz olsa da, İrəm bağı iki dəfə Qaşqay elxanlarının əlindən çıxıb.

Bir dəfə Mətuli xan dönəmindən son­ra şirazlı Bəsirəl­mülk ai­ləsi bu bağı ələ ke­çirib. İsmayıl xan Söv­lətüddövlə güc­lə­nəndə ba­ğı yenidən alır və orada yaşayır.

Hökumət qüv­və­lə­ri ilə Qaşqay elxanları ara­sında baş ve­rən Si­murun savaşından son­ra Pəhləvilər binanı müsadirə et­di­lər. Bu dəfə də bağ Şiraz feodallarından və hakimiyyətə ya­xın­lı­ğı ilə se­çilən Qəvamimülklərin əlinə keçir. Lakin Xosrov xan ba­ğı yenidən pul ilə alır. İran İslam İnqilabının ilk illərində Xos­rov güllələn­dikdən sonra bağ hökumətin əlinə keçir. Sonra da mu­zeyə çevrirlər.

Qəribəmə gə­lən o oldu ki, başqa muzeylərdə bina sa­hibi haq­qında geniş bilgi verildiyi halda, İrəm bağının və ora­dakı sa­ra­yın sahibi olan Qaşqay elxan­la­rı haqqında demək olar ki, ciddi bir bilgi verilmir.

 

 

 

Əmin bəylə Qaşqay xanlarının sarayında

 

 

Sədi və Hafizlə bağlı az bildiyimiz məsələlər

 

Şiraza gələnlərin ən çox getdikləri yerlər sırasında Hafiz və Sədi Şirazilərin türbələri durur. Hər iki türbə şəhərin köhnə məhəllələrində yerləşsə də, bir-birindən xeyli aralıdadır. Biz də hər iki məqbərə kompleksinə getdik.

Gediş-gəlişin çətin və yorucu olduğu bir dövrdə Azər­bay­can­la Şiraz arasında six əlaqənin olduğuna dair xeyli faktla rast­laş­dım. Sədi Şirazinin türbəsini ziyarət edərkən Cəfər bəy şair haq­qında xeyli bilgi verdi. Əsasən “Gülüstan” və “Büstan” əsərlərinin müəl­lifi kimi ta­nınan, kitabları Azərbaycan mədrəsələrinin məktəb ad­lan­dı­rı­lan birinci mərhələsində tədris vəsaiti kimi istifadə edilən Sədi haq­qında ensiklopediyalarda, kitablarda, dərgilərdə çox ya­zılıb, haq­qında sənədli filmlər çəkilib. Ona görə də, mən şair haq­ Şəkildə soldan Sami Sərdarimilli, Əli Şamil, Nürəddin Parıltı

Şəkildə soldan Sami Sərdarimilli, Əli Şamil, Nürəddin Parıltı

 

qında ge­niş bilgi verməyib, Azərbaycan oxucusunun diqqətindən kənar­da qalan məsələlərdən söz açmağa çalışacağam.

Şeyx Müsləhəddin hörmət əlaməti olaraq bölgənin hakimi Səəd Zən­ginin oğlunun adını özünə ləqəb götürüb. Salqur Türk-lərindən olan Səəd Zən­gi oğlu Atabəylər dövründə Fars əya-lətinin hakimi olub. Ata­­­bəylərin buradakı hakimiyyəti təx-minən 140 ilə yaxın, yəni 543-684-ci (miladi 1149-1285) illəri əhatə edir. Atabəylik Səlçuq­la­rın dövründə təşkil edilmiş bir ida­rə­et­mə sistemi idi. Atabəylər za­manında Fars əyaləti xeyli abad­laş­mış, kəhrizlər, su quyuları qa­zılmış, karvansaralar tikilmiş, ti­ca-rət, əkinçilik, heyvandarlıq inkişaf  etmişdir. İstər Səədin, istərsə ­ onun oğlu  Əbubə-kirin zamanında Fars əyalətin­də dinclik, əmin-aman­­lıq olub. Buna gö­rə də, Səədi Ata­bəy­lər döv­rü­nü tə­rif­lə­yər­kən ya­zır: “Bizim ən xoş gün­ləri­miz altı yüz əlli al­tın­cı il­də idi”.

Miladi 1265-ci il­­­də Hü­laki xanın oğlu Men­gü Teymur Fars əya­lə­ti­nin ata­bə­yi, Sal­qurların son hökmdarı Abış xa­tun­la ev­lənib böl­­gəni El­xanilər hö­ku­mətinin bir parça­sı­na çe­virsə də, Şi­raz və ət­raf bölgələrdə inkişaf da­yanmadı. Bu­na görə də, elm və mə­də­­niy­yət xa­dimləri Şira­za gələrək burada  Ata­bəylər  sa­ra­yı­na  sığın­mış, yara­dıcılıqlarını burada davam etdirmişlər.

Çingiz xanın nəslindən olan Hülakü xan bölgəyə hakim tə­yin ediləndə Monqol­lardan asılı olan əksər şahlar, hökm­dar­lar, o cüm­lədən Fars əya­lə­ti­nin atabəyi Əbu­bə­kir Səəd oğlu Sə­mər­qən­də gedərək şəhər ya­xın­lı­ğında Hülaki xa­nı tən­tənə ilə qar­şı­la­mış­lar.

Sədinin türbəsi ya­nındakı kəhrizdən, ət­rafındakı keçmiş bağ­­­­­la­rın qalıqlarından aydın görünür ki, Türk hökmdarları Fars şa­iri Sədi­nin firəvan yaşa­ma­sı, yazıb-yaratması üçün lazımı şə­rait ya­ra­dıblarmış. O, şeirlərində dəfələrlə Ərdəbildən  söz açmış, 10-dan artıq misrasında türk sözü işlətmiş ki, bu da xalq anlamında deyil, əsasən gözəl anlamındadır.

Sami Sərdarimilli tibb sahəsində çalışsa da öz üzərində iş­lə­yən, dünyagörüşünü artıran, ta­ri­x, ədəbiy­yat, et­noq­rafiya haqqında yazıları həvəslə oxuyan və təbliğ edən ay­dın­lar­dan­dır.  İkinci dəfə Ha­fizin tür­bə­sin­də olar­kən söhbət zamanı dedim ki, Azərbaycanın istedadl Nəsimişünası Səadət Şıxıyevanın bir yazısında oxumuşam ki, şairin Hafiz Şirazi ilə tanışlığı olub. Səadət xanım yazır ki, İmadəddin Nəsiminin gəncliyində Şirazda olub, Hafizlə görüşüb. Fikrini əsaslandırmaq üçün də İmadəddin Nəsiminin Hafizə yazdığı Farsca şeirindəki “Biz də sənin kimi mücərrədlik küçəsində təcridik” misrasına nümunə göstərir.  

Səadət Şıxıyeva yazır ki, Hafiz Şirazinin qəzəllərinin birində “Şirazdan gedən Nəsimiyə deyin, qayıdıb gəlsin” misrası var. Hafiz Şirazi 1389-cu ildə dünyadan köcüb. Deməli, İmadəddin Nəsimi Şirazda 1389-cu ilədək olub və şəhəri də Hafizin ölü-mündən öncə tərk edib.

Sami Sərdarimilli bir az fikirə getdi. Dedi ki, indiyədək belə bir söhbət eşitmə-mişəm. Hotelə dö- Hafiz Şirazinin türbəsi önündə

nəndə Hafizi əzbər bilən, onun şeirləri haqqında yazılanları diqqətlə oxuyan tanışla-rımdan xəbər alarıq. Belə bir fakt olsa bizim üçün də qürurverici olar.

Hoteldə Sami bəy bir neçə dostuna zəng vurdu. Onlar dedilər ki, Hafiz “Divanı”ında 20 misrada türk sözü işlədilib. Onun da çoxu, yağmaçı, çapovul, talançı anlamındadır. Bir dəfə İmadəddin adını çəkib. O da İmadəddin Nəsimi deyil,  həmin dövrdə hökümdar olmuş Şah Şeyx Əbu İshaqın vəziri olmuş İmadəddin Mahmuddur. “Divan”da 8 yerdə nəsimi sözü işlədib. Bu da ad mənasında deyil. Nəsim-əsinti, meh anlamındadır.

“Divan”da İmadəddin Nəsiminin gəncliyində Şirazda olması, Hafizin onu geri Şiraza dəvət etməsi haqqında elə tutarlı faktlar yoxdur.

Lakin şeirlərindən aydın olur ki, onun yaşadığı dövrdə Şirazda Türklər varmış və nüfuz sahibi imişlər. Elə buna görə də Hafiz yazırıb:

Əgər an Torke Şirazi be dast arəd dele mara
          Be xale hendoyəş Səmərqənd o Boxara.

(Tərcüməsi: Əgər o Şirazlı Türk mənim ürəyimi ələ gətirsə

O üzündəki Hindistan xalına Səmərqənd ilə Buxaranı ona            bağışlayaram)

Sami bəydən xahiş etdim ki, Hafizşünasların diqqətinə bu mövzunu çatdırsın. Bəlkə indiyədək gözlərindən qaçıb. Nəsiminin Hafizlə tanışlıqları, görüşləri haqqında yeni sənətlər tapa bildilər.

Şirazda oldu­ğu­­muz günlərdə Sədi Şirazi­nin, Hafiz Şirazinin türbələrinə get­məklə kifayətlənmədik, Baba Kuhinin qəbrini zi­yarət etdik, şəhərin İsfahan çıxışında tikilmiş Quran qapısının al­tından da keçdik. 

 

Quran qapısı

 

Keçmişdə Şiraz şəhərinə giriş 6 qapıdan olub. İndi on­lar­dan yalnız biri – Allahu Əkbər boğazındakı Quran qapısı qalıb. İs­fahan yolu üzərindəki giriş qapısını İzzədüddövlə Deyləmi (ha­kimiyyəti 966-978) tikdirib. Təbiətin vurduğu zərərdən və ba­xımsızlıqdan qapı dağılıb. Neçə dəfə təmir edilsə də, onu tə­mir etdirənlər və ustalar haqqındakı bilgi günümüzədək gəlib çat­mayıb. Bilinən odur ki, qapını Kərim xan Zənd (1705-1779) tə­mir etdirərkən üstündə iki kiçik otaq da tikdirib. O, otaqlara gö­zəl xətlə yazılmış Quranlar qoydurub. Beləcə, şəhərdən çı­xan­lar və şəhərə gələnlər bu müqəddəs kitabın altından keçiblər. Hər ayın başında şəhər əhalisi Quranın altından keçmək üçün bu­raya gələr, qapıdan keçər, bir az dincəldikdən sonra geri dö­nər­miş. Beləliklə, şəhərə giriş qapısının ətrafı həm də bir gəzinti, is­tirahət yerinə çevrilibmiş.  

Sonralar Rza xanın göstərişi ilə qapı sökülüb. Oradakı Qu­ran­lar da Parisə aparılıb. Hüseyn İlqar adlı tacir qapını yenidən tik­dirib. Maşınların sayı artandan, gediş-gəliş çoxalandan sonra yo­lu genişləndirmək lazım gəlib. Qapıdan 10-15 metr aralıda ye­ni dördşəridli yol çəkilib və qapı bir bəzək elementi kimi sax­la­na­raq ətrafı abadlaşdırılıb. Qapının yanındakı dağda son illər xey­li abadlıq işləri aparılıb və ora turistik bir məkana çevrilib.

 

AZƏRBAYCANIN İLK FOLKLORÇUSU –

BABA KUHİ BAKUVİ

 

Giriş

 

Azərbaycandan Şiraza gedəsən, orada Baba Kuhi Ba­ku­vi­nin qəbrini ziyarət etməyəsən?!

Hər il onun qəbrini ziyarətə minlərlə zəvvar və türist gəlir. Çox­ları onun adı və atasının adını, soy adını unudub. Yad­daş­lar­da Baba Kuhi kimi qalıb. Məni isə Baba Kuhinin qəbri başına çə­kən nə inanc, nə də turist marağıydı. Baba Kuhiyə - həm­ye­ri­li­miz olan bir sufiyə, arifə, Azərbaycanın dünyada tanınan ilk bö­yük folklorçusuna qəbri başında fatihə oxumaq istəyirdim.

Sovetlər zamanında din alimlərini təbliğ etmək qadağan idi. Buna baxmayaraq onun haqqında xeyli məqalə yazılmış, hət­ta kitab da çap edilmişdi. Səbəb isə Baba Kuhinin din alimi de­yil, sufi filosofu kimi təbliğ edilməsi idi. Sufi-arifin dün­ya­gö­rü­şü haqqında Sovet dövründə yazılanlar zamanın ideoloji tə­si­rin­dən kənar deyil. Sovetlər Birliyi dağılandan sonra yazılanlar ön­cəkilərdən xeyli fərqlənməyə başladı.

Qəribəmə gələn o oldu ki, Şirazda görüşdüyüm Qaşqay zi­ya­lılarının çoxu Baba Kuhini şirazlı bir Fars kimi tanıyırdı. Onun Qafqaz dağlarının güneyində, indiki Azərbaycan Res­pub­li­kasının ərazisində mövcud olmuş Şirvanşahlar (861-1538) döv­lətindən gəldiyini çox az adam bilirdi.

Vaxtilə şəhərdən aralı, Cəfərabad kəndinin ərazisi olan bu yer indi şəhərə bitişməkdədir.

Qaynaqlarda Baba Kuhinin adının və soyadının yazılışında fərq o qədər də çox deyil. Ciddi fərq künyəsinin Bakuvi, Şirvani, Şi­razi, Nişapuri kimi yazılmasındadır. Bunu da təbii saymaq olar. Məş­hur insanlarla qürur duymaq, onu özünün həmyerlisi, qo­hu­mu say­maq dünyanın hər yerində yayğındır. Homer, Yunis İm­rə və b. gö­rə bəzən şəhərlər adından insanlar bir-birini məh­kə­məyə ve­rirlər.

 Azərbaycandan Avropa ölkələrinə, uzaq Amerikaya, Ya­po­niyaya və Çinə gedənlərin sayı Şiraza gedənlərdən qat-qat çox­du. Halbuki, orta yüzillərdə, insanlar karvanlarla gedib-gə­lən­də Şirazla Azərbaycanın əlaqəsi daha sıx olub. Sərhədlər açı­lan­dan 28 il keçməsinə, İran İslam Respublikası tərəfindən viza gö­türülməsinə baxmayaraq Şiraza gələn həmyerlilərimiz tə­kəm­sey­rəkdir. Onların da çoxu bilgisizlikdən buraya gəlmir.

Azərbaycan Sovet Enskilopediyasının birinci cildində ya­zı­lıb: “Baba Kuhi Bakuvi (Məhəmməd, yaxud Məhəmmədəli ibn Abdullanın təxəllüsü, 948-1050) “Azərbaycan şairi, filosofu, Şərq ölkələrinə (İran, Ərəbistan, Hindistan və s.) səyahət etmiş, bir müddət İranın Nişapur şəhərində, sonra Şirazda yaşamışdır... Əv­vəllər ortodoks İslam mövqeyində durmuş, sonralar ba­ti­ni­li­yin ilk nəzəriyyəçilərindən olmuşdur. Fəlsəfi görüşlərinin əsa­sını təşkil edən materialist meyilli panteizm, zərdüştlüklə, Em­pe­dokl və Pifaqor təlimlərinin ayrı-ayrı müddəaları ilə uyğun çə­hət­lərə malikdir... “Qafillərə xəbərdarlıq” və “Əl-Hüseyn bin Mən­sur əl-Həllacın həyatının əvvəli və axırı” əsərini şərqşünas Louis Massinyon Fransızcaya tərcüməsi ilə birlikdə çap etdir­miş­dir (1914, Paris)” (ASE, 1976:517, I cild).

 

Baba Kuhinin qəbrini təmir etdirən

Hacı Zeynalabdin Şirvani

 

Baba Kuhi dəfn edildikdən sonra qəbri üzərində qoyulmuş baş­daşı günümüzədək gəlib çatmamışdır. Araşdırıcılar 11-ci yü­zi­lin qaynaqlarında onun doğumu, ölümü, doğulduğu yer haq­qın­da bilgiyə rast gəlməmişlər. Hindistandan Şiraza gələn Hacı Zey­nalabdin Şirvani (1780-1838) Baba Kuhinin qəbirini ziyarət et­mişdir. Sufi alimin qəbrinin baxımsızlığı onu çox üzmüşdür.

Nurəddin Kərəmovun yazdığına görə, 40 ildə 60 min ki­lo­me­tir yol keçmiş Hacı Zeynalabdin Şirvani "Təmkin" ləqəbilə şeir­lər yazsa da, 15 ilə yaxın Məstəli şah ləqəbilə Nemətullah dər­vişlərinin mürşidlərindən olsa da, əsasən, səyyah kimi ta­nı­nıb. Hacı Zeynalabdin Şirvani səkkiz il Hindistana səyahət edən­dən sonra 1809-cu ildə Şiraza gəlir. Lakin burada çox qalmır (Kə­rəmov Nurəddin, 1977:20). Şiraza ikinci gəlişi haqqında İran alimlərindən Hacı Mirzə Həsən Rükizadə (Adəmiyyət) bilgi ve­rir. O yazır ki, Nemətullah təriqətinin şeyxlərindən olan Hacı Zey­nalabdin Şirvani hicri 1234 (miladi 1815) ildə Şiraz ya­xın­lı­ğın­da Baba Kuhi deyilən yeri özünə məskan seçir. Nemətullah dər­vişlərindən olan Rəhmətəlişahın xahişi ilə Baba Kuhidən Şi­ra­za köçür. Müxtəlif fasilələrlə 1826-cı ilin martınadək Şirazda ya­şayır (Kərəmov Nurəddin, 1977:18).

Bir çox əyalət hakimləri Hacı Zeynalabdin Şirvanini in­cit­sə də, mühafizəkar din xadimləri onun haqqında mənfi fikirlər for­malaşdırsalar da, Məhəmməd şah (hakimiyyəti 1834-1848) ha­kimiyyətə gəldikdən sonra səyyaha münasibət dəyişir. Şah ona 1834-cü ildə Şiraz yaxınlığında illik gəliri min tümən olan bir kənd bağışlayır. Səyyahın 1248-ci (hicri-qəməri) ildə (miladi 1832-1833) ildə Cəlaləddin Məhəmməd, iki il sonra da Hü­sa­məd­din Əli adlı övladları doğulur (Kərəmov Nurəddin, 1977:28-29). Nürəd­din Kərəmov səyyahın yaxın dostu Mə­su­mə­li­şah Şirazinin “Təra­yiqül-həqayiq” əsərindən gətirdiyi alıntıda ya­zır: “Böyük əmim Hacı Məhəmmədtağı belə nəql edir: “Hacı Zey­nalabidin Şirvani arvadı ilə birlikdə son dəfə Məkkəyə ge­dər­kən mən də onunla idim. Ciddəyə yaxınlaşdığımız zaman o və­fat etdi. Mən onun cənazəsini Ciddəyə gətirib, şəhərdəki Üm­may­na-Havva qəbristanlığında dəfn etdim” (Kərəmov Nu­rəd­din, 1977:32). 1838-ci ilin qışında baş vermiş bu hadisədən son­ra Məkkə ziyarətini başa çatdıran Hacı Məhəmmədtağı səyyahın ai­ləsini yenidən Şiraza gətirir.

Səyyahın “Riyazüs səyahət - Səyahət bağçaları” (1822), “Hə­daiqüs səyahət - Səyahət bağları” (1827) və “Bustani sə­ya­hət - Səyahət gülzarı" (1832) əsərləri çoğrafiyaçılar, tarixçilər, et­noqraflar, filosoflar üçün dəyərli qaynaq rolunu oynamışdır (Kə­rəmov Nurəddin, 1977).

Faktlardan belə qənaətə gəlirik ki, tarixən Şirvanla Şiraz ara­sında sıx bağlılıq olmuşdur. Hacı Zeynalabdin Şirvani Şiraza ge­dərkən Baba Kuhinin adı ilə bağlı olan yerdə yaşamış, 1236-cı (mi­ladi 1820-1821) ildə burada evlənmişdir. Şirazda olarkən mad­di vəziyyəti yaxşılaşan kimi, həmyerlisi olan böyük sufinin qəb­rini abadlaşdırmış, ona başdaşı qoydurmuşdur. Ondan 22 il son­ra isə Fars vilayətinin hakimi Təhmasib Mirzə qəbirin üzə­rin­də bir türbə tikdirmişdir.

 

Baba Kuhinin doğumu haqqında fərqli fikirlər

 

Araşdırıcılar Baba Kuhinin zamanında yazılmış qay­naq­lar­da onun doğulduğu yer və il haqqında bilgiyə rast gəl­mə­yib­lər. ASE-də böyük sufi-arifin 948-1050-ci illərdə, İslam En­sik­lo­pediyasında 947-954-cü illərdə doğulub 1050-ci ildə öldüyü ya­zılır. Wikipediada Baba Kuhi Bakuvi məqaləsində qaynaq gös­tərmədən sufi-arifin 933 (934) - 1074-cü illərdə yaşadığını gös­tərirlər. Zakir Məmmədov isə yazır: “İlkin qaynaqların ver­di­yi məlumata görə, mütəfəkkirin ölüm tarixi təxminən 1037-ci ilə dü­şür. Məhəmməd Bakuvi ömrünün axır çağlarında (90 ya­şın­dan sonra) Şirazın yaxınlığında bir mağaraya çəkilib orada ya­şa­mış­dır” (Məmmədov Zakir, 2006:60). Onda belə anlaşılır ki, Za­kir Məmmədov da Baba Kuhinin 947-ci ildən öncə anadan ol­du­ğu fikrindədir.

M.Nazif Şahinoğlu İslam Ensiklopediyasının 26-ci cil­din­də­ki “Kuhi- Şirazi” məqaləsində  yazır: “336-343 (947-954) yıl­la­rı arasında Şirazda doğdu. Adının Nefehatül-ünste (Əb­dür­rəh­man Caminin əsərinin qısa adı-Ə.Ş.) ve ona dayanan kay­nak­lar­da Ali b. Muhammed şeklinde zikredilmesi yanlıştır. Bu yan­lış­lık Şeddül-izar adlı kitabın iki yazma nushasından kay­nak­lan­mak­ta olup ondan bahs eden ilk eserlerde ismi Muhammed b. Ab­dullah olarak kaydedilmektedir. Hayatının büyük bir bö­lü­mü­nü Şirazın kuze­yindeki dağın eteğinde geçirdiği için Kuhi (dağ­lı) nisbesile taninir. Böyük dedesi Bakuyenin (Bakeveyh) adı Şi­raz halkinin dilinde zamanla Baba şekline dönmüş, Sadi Şirazi de Bostanında (Sədi Şirazinin “Bustan” əsəri nəzərdə tutulur-Ə.Ş.) onu Baba Kuhi diye anarak övmüştür” (Şahinoğlu M. Nazif, 2002:347, 26 cild)

Wikipediada yazılanlara görə, Baba Kuhi 140 il ömür sür­müş­dür. Bu da heç inandırıcı görünmür.

Baba Kuhi haqqında ilk və ən mötəbər qaynaq Şərqin bö­yük şairi və araşdırıcısı Əbdürrəhman Caminin (1414-1492) “Ne­fahatu’l Uns Min Hadaratu’l-Kuds” əsəridir. Əsər Farscadan Türk­cəyə tərcümə edilərək 1971-ci ildə İstanbulda nəşr edil­miş­dir.

M.Nazif Şahinoğlu kimi İslam təriqətlərini gözəl bilən bir araş­dırıcının “Böyük dedesi Bakuyenin (Bakeveyh) adı Şiraz hal­kinin dilinde zamanla Baba şekline dönmüş” yazması təəccüb do­ğurur. Təsəvvüf haqqında sözlüklərdə baba sözünün mənəvi ata, mürşid, təriqət başcısı, yolgöstərən anlamında işlədildiyini (Gö­yüşov Nəsib, 2001:41) yazırlar. Marifə Hacıyeva və Meh­met Rıxtımın birgə hazırladıqları “Folklor və təsəvvüf ədə­biy­ya­tı sözlüyü” kitabında baba sözü haqqında bir az geniş bilgi ve­ri­lir. Araşdırıcılar yazır: “Ata, şeyx, mürid kimi hörmətə laiq ki­şi­lər... Əhməd Yəsəvinin Anadolu torpaqlarına gəlmiş xəlifələri və müridlərinə də baba deyilmişdir. Təsəvvüfdə sülük yoluna gi­rən, nəfsinə qalib gələn, nəfsində ölmüş, ruhunda dirilmiş və cə­miy­yət üçün yararlı hala gəlmiş kişilərə baba deyilir... Bu təbir Bək­taşi şeyxləri üçün ünvan olaraq söylənilir... İstər Azər­bay­can­da, istərsə də Türkiyədə baba adı daşıyan yer və pir adları tə­səv­vüflə bağlıdır... Baba Samit piri, Soltan Baba piri, Baba Di­lim piri, Şeyx Baba piri (Azərbaycan) kimi yer və türbə adları bu yer­lərdə yaşamış və ya dəfn edilmiş dərvişlərin xatirəsini ya­şa­dan adlardır” (Hacıyeva Maarifə, Rıxtım Mehmet, 2009:59).

Doğuda hörmətlə yad edilən Arslan Baba, Seraxs Baba, Ba­ba Dehqan, Baba İlyas, Baba İshaq, Baba Samit, Baba Tahir Ür­yani, Baba Fərəc, Baba Kamil Xocəndi və b. adlardakı baba sö­zü də məgər Bakuyenin (Bakeveyh) adının Şiraz xalqının di­lin­də zamanla Baba şəklinə dönmüşdur? Açıq-aşikar görünür ki, Ba­kuye (Bakeveyh) Baba Kuhiyə çevrilməyib. Baba - təriqət baş­çısı, Kuhi də dağda yaşayan anlamındadır.

Əbdürrəhman Caminin (1419-1492) “Nefahatu’l...” əsə­rin­də Şirvani-i Kəbir və Şirvani-i Sağirdən söz açılır. Tahsin Ya­zı­cı “İslam Ensiklopediyası”nın 10-cu cildindəki “Ebu Said Ebul Hay­rı” məqaləsində göstərir ki, 9-10-cu yüzillərdə Xorasanda bö­yük bir sufi mühiti olmuşdu. Xorasan sufiləri içərisində önəm­li mövqe tutan Əbu Səid Əbül Xeyrinin müridlərindən Əbu Na­sir-i Şirvani Azərbaycanda təkkə açmış və ətrafına çox sayda mü­rid toplamışdır (Yazıcı Tahsin, 1994:220-222, 10 cild).

Professor Eybalı Mehrəliyev “Baba Kuhi Baküvi və Pir Hü­seyn Şirvanı” kitabında qaynaqlara dayanaraq bu qənaətə gə­lir ki, Şirvani-i Kəbir Baba Kuhi kimi tanınan Əbu Abdullah Mu­həmməd b. Abdullah Bakuvi, Şirvani-i Sağir isə onun kiçik qar­daşı Hüseyn Şirvanidir (Mehrəliyev Eybalı, 2012:15). Ey­ba­lı Mehrəliyevə görə, Şirvanşah Mənuçöhrün məşhur vəziri Pir Hü­seyn Şirvaninin (onun Navahı kəndi yaxınlığında, Pirsaat ça­yı sahilindəki türbəsi də ziyarətgahdır) doğmaca qardaşı olan Ba­ba Kuhi Bakuvi 933-934-cü ildə doğulub. Dəniz sə­viy­yə­sin­dən 3632 metr yüksəkdə olan, hər yay zirvəsinə minlərlə insanın zi­yarətə getdiyi Babadağ adı da elə Baba Kuhidən alınmışdır (Meh­rəliyev E., 2002:37).

 

Baba Kuhinin əsərləri haqqında fikir ayrılıqları

 

Azərbaycanlı Abbasqulu ağa Bakıxanovun, Əli Əjdər Sə­id­zadənin, Zakir Məmmədovun, Sara Aşurbəylinin, Solmaz Rza­quluzadənin, Nurəddin Kərəmovun, Məsiağa Mə­həm­mə­di­nin, Sənan İbrahimovun, Nailə Vəlixanlının, Füzuli Bayatın və b. elmi əsərlərində Baba Kuhi haqqında dəyərli bilgilər var.

Şirvanşahlar dövlətinin tarixini araşdıran Sara xanım Aşur­bəyli “Bakı şəhərinin tarixi: orta əsrlər dövrü” və “Şir­van­şah­lar dövləti” kitabında Baba Kuhidən söz açır. “Bakı şəhərinin ta­rixi: orta əsrlər dövrü” kitabında "Baba Kuhi batinidir. Lakin ba­tiniliyin diapozonu o qədər genişdir ki, bu məsələ üzərində xü­susilə konkret bir şəkildə dayanmaq lazım gəlir... Belə hesab edir­lər ki, o, sufidir. Bəzi tədqiqatçılar isə düşünürlər ki, o qə­lən­dəri idi. Qələndərlər isə heç də bütün məsələlərdə sufilərlə uz­laşmırdılar."

Baba Kuhi Bakuvinin Ərəb dilində bizə gəlib çatmış fəl­sə­fi əsərləri arasında "Əxbar əl-arifin", "Əxbar əl-qafilin", "Bə­da­yət hal əl-Həllac" və başqalarının adını çəkmək olar” (Aşurbəyli Sa­ra, 1998) yazan müəllifin səkkiz il sonra çap olunmuş “Şir­van­şah­lar dövləti” kitabında oxuyuruq: “O, (yəni Baba Kuhi-Ə.Ş.) ilk gənc­liyində əşərilik təriqəti başçısının ardıcılı, məşhur şeyx Əbu Ab­dullah Xəfifinin (ö.h.371-ci il (miladi 981/2) ya­nın­da təhsil al­mış­dır. Ortadoksal kəlamı bütün incəliklərinə qədər öy­rənən Baba Ku­hi müsəlman ölkələrini gəzməyə çıxmış, hə­dis­lər, İslamın gör­kəm­li xadimləri haqqında məlumatlar top­la­mış­dır. O, 10-11-ci əsr­lərdə sufilik təliminin mərkəzi olan Nişapura gə­lərək burada su­filiyin görkəmli nümayəndələri-Əbu Səid ibn Əbül Xeyr əs-Sü­lə­mi və başqaları ilə görüşmüşdür. O, hicri 412-ci ildə (miladi 1021/2) Nişapur xanəgahının piri oldu. Ölü­mün­dən bir neçə il əv­vəl Şiraza gəlib dağ mağarasında guşənişin hə­yat keçirmiş və h. 442-ci ildə (miladi 1050/1) orada ölmüşdür... Həm­dullah Qəz­vi­ni­nin məlumatına görə, o, türbəsi və xanəgahı Şa­maxı yaxınlığında, Pir­saat çayı sahilində yerləşən Pir Hüseyn Şir­vaninin qardaşı idi (Aşur­bəyli Sara, 2006:106). Qeyd edək ki, Həmdullah Qəz­vi­ni­nin (1281-1346) “Tarix-e qozide” əsə­rin­də (səh.785) olan bu bil­gi­dən Yevgeni Bertels, Əli Əjdər Səid­za­də, Solmaz Rzaquluzadə,Ey­balı Mehrəliyev və b. da istifadə etmişlər.

Tağı Musəvi Baba Kuhinin yuxarıda adı çəkilən əsər­lə­rin­dən başqa “Hekayat əs-sufiyə” adlı əsərinin də olduğunu bildirir (Mu­səvi Tağı, 1967:60). Zakir Məmmədov isə yazır ki, “He­ka­yat əs-sufiyə - Sufilərin hekayələri” əsərinin əlyazma nüs­xə­lə­rin­dən biri İstanbulun Ayasofiya kitabxanasında saxlanılır. Bəzi mən­bələrdə Məhəmməd Bakuvi əşariliyin (yəni 12 imam şi­əçi­li­yi - Ə.Ş.) nümayəndəsi kimi də göstərilir. Mütəfəkkirin hədislər top­laması faktı onun sünnü hüquqşünas alim və sxolast olmasını söy­ləməyə də əsas verir (Məmmədov Zakir, 2006:60).

İranlı araştırıcı Həbibullah İmad evini təmir etdirərkən di­var­dan içərisində bir neçə əlyazma olan sandıq tapır. Həmin əl­yaz­malardan biri də Fars dilində yazılmış bir “Divan” olur. Hə­bi­bullah İmad bu “Divanı”ı oxuyarkən onun Baba Kuhiyə aid ol­duğu qənaətinə gəlir. Beləliklə, Baba Kuhinin Farsca “Divan”ı ta­pıldığı fikri geniş yayılır.

Bu fikri yayan alimlərdən biri də Yevgeni Bertels olub. Ba­ba Kuhinin dünyagörüşü haqqında kitab yazmış Solmaz Rza­qu­luzadə “Divanı”ın Baba Kuhiyə aid olduğunu söyləyərkən Yev­geni Bertelsin “Sufizm və sufi ədəbiyyatı” əsərinə dayanır. Fü­zuli Bayat isə yazır: “İlk Farsca sufi “Divan”ını yazanlardan bi­ri Baba Kuhi Bakuvi, həm də Ərəbcə üç traktat yazmışdır. Mil­liyətcə Türk olan Baba Kuhinin dünyagörüşü ortacağ İran su­filərindən fərqlənmir. Digər tərəfdən, əsərin bəzi yerlərində zər­düştlüklə bağlı anlayışların güclü olması (oda sitayiş, günəş Al­lahı Xurşidə pərəstiş və s.) Baba Kuhinin yerli kultu yaxşı bil­di­yini göstərir (Bayat Füzuli, 2011:95).

Gördüyümüz kimi, Solmaz Rzaquluzadə də, Füzuli Bayat da Baba Kuhinin “Divan”ı olmasından söz açarkən Yevgeni Ber­telsə dayanırlar. Yevgeni Bertels isə yazır: "Mənim dərin ina­mıma görə, Kuhinin "Divan"ı həqiqətdə həm də ibn Bakuyə ad­landırılan alim şeyxə məxsusdur" (Rzaquliyeva Solmaz, 1978). Alıntıdan aydın görünür ki, Yevgeni Bertels kimi məşhur bir alim “Divan”ın Baba Kuhiyə məxsus olduğunu söylərkən cid­di bir qaynaq göstərmir, “mənim dərin inamıma görə” yaz­maq­la kifayətlənir.

Yevgeni Bertelsin “Sufizm və sufi ədəbiyyatı” əsərini yaz­dı­ğı dövrdən yüz ildən çox keçir. Bu illər boyunca tədqiqatçılar su­fizm mövzusunda xeyli araşdırmalar aparmışlar. Həmin təd­qi­qat­çılardan biri – Azərbaycan fəlsəfə tarixinin araşdırılmasına ömür xərcləmiş Zakir Məmmədova görə, “19-cu əsrdə Rza­qu­lu­xan Hidayətin İnsan və Kuhi təxəllüslü şair Əli Şirazinin bir şeir di­vanını Bakuviyə mənsub bilməsi həqiqətdən uzaqdır. Şiəliyi qız­ğın tərənnüm edən həmin “Divan” məzmun və üslubca 16-cı əs­rə uyğundur” (Məmmədov Zakir, 2006:61).

Zakir Məmədovun bu fikri inandırıcıdır. Birincisi, Baba Ku­hinin əsərləri Ərəb dilində yazılıb. Orta yüzilliyin qay­naq­la­rın­da onun Farsca yazdığına dair bir qaynaq yoxdur. İkincisi, 16-cı yüzüllikdə yaşayan şairlərə məxsus bir üslubda yazılmış “Di­van”da həm də şiəliyi təbliğ edən şeirlərin olması bu əsərin Ba­ba Kuhiyə aid olmadığını söyləməyə əsas verir.

M.Nazif Şahinoğlu da yazır: “Ancak bu divanda yer alan şi­irlerin coğunun hatta hicbirinin ona (Baba Kuhiyə-Ə.Ş.) ait ol­madığı da soylenir” (Şahinoğlu M.Nazif, 2002:26). Heyf ki, M.Nazif Şahinoğlu “Divan”da yer alan şeirlərin Baba Kuhiyə aid olmadığını söyləyən araşdırıcıların adını yazmır.

 

Baba Kuhinin görüşdüyü alimlər

 

Tahsin Yazıcı yazır ki, Xorasan sufiləri içərisində önəmli bir yer tutan Əbu Səid Əbül Xeyrinin müridlərindən Əbu Nasir-i Şir­vani Azərbaycanda təkkə açmış və bu təkkənin ətrafına çox say­da mürid toplanmışdır (Yazıcı Tahsin, 1994:220-222, 10 cild). Professor Eybalı Mehrəliyev isə bu müridlərin ön­dər­lə­ri­nin Şirvani-i Kəbir adlandırılan Baba Kuhi və onun Şirvani-i Sa­ğir adlandırılan kiçik qardaşı Hüseyn Şirvani olduğu qə­na­ə­tin­də­dir (Mehrəliyev E., 2002:37).

Bir müddət Şirvanda yaşadıqdan sonra Məhəmməd ibn Ab­dullah Bakuvi Doğu ölkələrinə səyahətə çıxır və Şiraz şə­hə­ri­nə gə­lərək burada Əbu Abdullah ibn Xəfifiyə müridlik edir. Az za­manda şeyxinin və onun müridlərinin məhəbbətini qazanır, su­fi şei­rinin gör­kəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınır. Şey­xi dünyasını dəyişdikdən sonra onun təkkəsinə rəhbərlik edir. Ba­kuvi 981/982-ci ildə Şirazı tərk edib Bağ­dada, Nişapura ge­dir. Onun 988-990-cı il­lər­də Şirvanda yaşadığı da söylənilir (bax: http://www.biyografya.com/biyografi/79, https://az.wiki­pe­dia.org/wiki/Baba_Kuhi_Bakuvi).

Nişapur mühiti ona olduqca güclü təsir edir. Çünki həmin dövr Xorasan süfizmin beşiyi sayılırdı. Böyük sufilər də o böl­gə­də yaşayırdılar. Həmin alimləri çox vaxt Xorasanın yeddi ul­du­zu, yeddi piri adlandırırlar. Yeddi pir – ulduz dedikdə İslam di­ninin sultanı həzrəti İbrahim Ədhəm, İslam dininin, həm də arif­lərin sultanı, “Kitab-ül Əktab”ın müəllifi Bəyazit Bistami, kə­ramət və halət sahibi Əbül Fazil Saraxs (Saraxs Baba), kə­ra­mət­li pir həzrət Əbu Səid Əbül Xeyri, “Qurani Şərif”ə böyük təf­sir yazan, kəramətli pir, həzrəti Xoca Abdulla Ənsari, kə­ra­mət­li pir, həzrəti Əbül Həsən Xaraqani, məşhur üləma, kərəmətli pir, həzrət Fəxrəddin Əttar Nişapuri nəzərdə tutulurdu.

Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstan-i İrəm” əsərində ya­zır: "Ta­rixçilərin dediyinə görə, Şeyx Əbu Abdulla Əli bin Mə­həm­məd Bakılı həm dünyəvi, həm də ruhani elmlər sahəsində se­çilirdi. O, uşaqlıq illərində dövrünün ən görkəmli alimlərindən Şeyx Abdulla Xəfifdən, Şeyx Əbül-Qasım Quşeyridən və başqa­la­rından dərs al­mış, məşhur şeyx Əbu Səid Əbül Xeyri ilə elmi mü­bahisəyə giriş­miş­dir. Onun biliyini yüksək qiymətləndirən Şeyx Əbül Abbas Nə­havəndi ilə uzun müddət əlaqə saxlamışdır. Öm­rünün son illərində o, xəlvətə çəkilərək, Şiraz yaxınlığında bir mağarada yaşamış, Şər­qin ən savadlı alimləri onun ziyarətinə gəl­mişlər. O, 1051-ci ildə Al­la­hın rəhmətinə qovuşmuşdur" (Ba­kı­xanov Abbasqulu Ağa, 1970:138).

Belə alimlərlə görüşən, onlarla söhbətlər edən və öyrənən Mə­həmməd ibni Abdulla Bakuvi Əbu Əbd ər-Rəhman Sullami öl­dük­dən sonra onun xanəgahına rəhbərlik etməli olur. Lakin ora­da uzun müddət qalmır, yenidən Şiraza dönür.

Azmi Bilgin də “Təsəvvüf və təkkə ədəbiyyatı” kitabında (Bil­gin Azmi, 2003:296) Yevgeni Bertelsin “Sufizm və sufi ədə­­biyyatı” əsərinə dayanaraq Baba Kuhinin Bağdadda Həllac Mən­sur (858-921) ilə görüşdüyünü yazır.

Məsiağa Məmmədli isə böyük əmək sərf edərək Baba Ku­hi­nin "Bədayət hal əl-Həllac - Həllacın həyatı və ölümü” əsərini di­li­mi­zə çevirmiş, ona geniş izahlar yazaraq nəşr etdirmişdir. Ora­dan öy­rənirik ki, Baba Kuhi Tustər şəhərində Həllac Mən­su­run oğ­lu Həmd­lə görüşüb. Həmdin atası haqqında dediklərini Ba­ba Ku­hi çox cidd-cəhdlə qələmə alıb. Bu Həllac Mənsur (858-921) haq­qın­da ilk və olduqca dəyərli qaynaqdır. (http://art­kas­pi.az/az/hellacin-heyati-ve-lumu-mesiaa-mehem­me­di/#W4cLfpVR3IU).

Bu əsərdən aydın görünür ki, Məhəmməd Abdulla oğlu çox ciddi toplayıcı imiş. O, topladığı materialları günümüzün ter­minləri ilə desək, pasportlaşdırırmış. Bu pasoprtlaşdırmadan da Həllac Mənsur (858-921) haqqında hekayə və xatirələrin kim­dən və harada toplandığını öyrənirik.

Nişapurdakı sufi mühitindən söz açarkən Solmaz Rza­qu­lu­za­də yazır: "Burada bir tərəfdən şeyx Bəyazid əl-Bistaminin ek­sta­za çağıran, "Allahla qovuşmaqdan həzz alan", "ilahi eşq ilə məst olan (Ərəbcə: sükr)" tələbələri, o biri tərəfdən Şeyx Cü­neyd əl-Bağdadinin "ekstaz" və "sərməstlik"də sufilər üçün təh­lü­kə görən (sufi bu zaman öz-özünü süni şəkildə qızışdıraraq, fan­taziyasını Allahla həqiqətən qovuşmaq kimi qələmə verir) ar­dı­cılları vardı. Cüneydin tələbələri sufi üçün yeganə düzgün yo­lu "ayıqlıq"da (Ərəbcə: səhv), "sakit, ayıq ibadətdə” gö­rür­dü­lər...

Mənbələrdə Bakuvinin Xorasan alimi Əbu Əbd ər-Rəh­man Sullami və Əbül Qasim Qüşeyri ilə dostluğu, Əbu Abbas Nə­havəndi ilə elmi mübahisələri (həmin mübahisələrdə Nə­ha­vən­di Bakuvinin üstünlüyünü etiraf etmişdi), həmçinin o dövrdə bö­yük populyarlıq qazanmış sufi şeyxi Əbu Səid ibn Əbül Xeyr­lə birbaşa təmaslarda olması barədə də məlumatlar verilir" (Rza­qu­liyeva Solmaz, 1978).

 

Baba Kuhinin Şiraza təkrar dönüşü

 

Nişapurda yaşadığı illərdə qızğın fəaliyyətinə, böyük alim və ariflərlə görüşüb fikir mübadiləsi etdiyinə görə bir çoxu onu Ni­şapurlu saymış və künyəsini Nişapuri yazmışdır. Yevgeni Ber­telsin adı və soyadı Şeyx Məhəmmədəli Əbu Abdullah Mə­həm­məd ibn Abdullah ibn Ubeydullah ibn-Əhməd Şirvani Ba­ba­ku­hi (http://gsaz.az/articles/view/274/Sheyx-Mahammadali-Ba­ba­kuhi-Bakuvi) kimi yazdığı böyük sufi arifin Nişapurdan Şir­vana gəlməsi, oradan Şiraza getməsi, yoxsa Nişapurdan bir­ba­şa Şiraza getməsi haqqında ciddi bir qaynaq yoxdur.

Zakir Məmmədov yazır: “Məhəmməd Bakuvi ömrünün son­larında 90 yaşından sonra Şiraz yaxınlığında bir mağaraya çə­kilib orada yaşamışdır (Məmmədov Zakir, 1986:6-10). 90 yaş­­lı qocanın karvanla Şirvandan Şiraza getməsi o qədər də inan­­dırıcı görünmür. Demək, Məhəmməd Abdulla oğlu 90 yaş­la­rından əvvəl Şiraza gedibmiş.

Onu nəzərə alsaq ki, keçmişdə yoluxucu xəstəliklərdən, tə­bii fəlakətlərdən, savaş və onun doğurduğu aclıqdan insanlar da­ha gənc ikən ölürdülər, onda Baba Kuhinin 100 ildən çox ya­şa­ma­sı da şübhə doğurur. Bu gün məzardakı kəllə sümüyü əsa­sın­da dünyasını dəyişmiş adamın portretini dəqiq yaratmaq müm­kün olduğu kimi, onun sümüyündən alınmış nümunədən də cin­si­ni, yaşını, irqini, hətta hansı nəsilə mənsub olduğunu da mü­əy­yən­ləşdirmək olur. Heyf ki, indiyədək böyük sufi-arifin məzarını açıb onunla bağlı bəzi faktları incələməyiblər.

Doğunun məşhur alimlərindən Xacə Abdullah Ənsarinin yaz­dığına görə, Baba Kuhi Bakuvi 30 min hekayə və 3 min hə­dis toplayıbmış. Onun topladığı hədislər sufi ruhlu olduğuna gö­rə, mühafizəkar İslam alimləri bu hədislərə ciddi yanaşmamışlar.

Maqnitofonun, diktofonun, kameranın mövcud olduğu in­di­ki dövrdə belə 30-35 min mətin toplayan folklorçuya az-az rast gəl­mək olar. Kağız-qələmin ibtidailiyini, iş şəraitinin çə­tin­li­­yini, yəni sə­­­fərlərdə, şam işığında yazmağı nəzərə alsaq, bu, çox çətin bir işdir.

Səyyah Hacı Zeynalabdin Şirvanı haqqında dəyərli araş­dır­maların müəllifi olan Nürəddin Kərimov (https://sput­nik.az/li­fe/20161125/407843867/salyan-qaracala-va­gam-filo­sof. html) və “Baba Kuhi Bakuvi (Nişapuri, Şirazi) və Pirhüseyn Şir­vani” kitabı­nın müəllifi Eybalı Mehrəliyevə görə (Mehrəliye Ey­balı, 2002:37), kainatın heliosentrik sistemi haqqında Baba Ku­hi Əbu Reyhan əl-Birunidən 30-40 il, Kopernikidən isə 500 il əv­vəl fikir söyləmişdir.

 

Baba Kuhinin adı ilə bağlı olan yerlər haqqında

 

Baba Kuhidən yazanlar onun künyəsini Şirvani kimi də gös­tərirlər. Şirvan toponiminə çox yerdə rast gəlinsə də, on­lar­dan üçü daha məşhurdur. Bunların biri Qafqaz dağlarının gü­ne­yin­də - Azərbaycanda yerləşən Şirvan ərazisidir ki, miladi 861-1538-ci illərdə var olmuş Şirvanşahlar dövləti də elə bu ərazidə qu­rulmuşdur; ikincisi, bugünkü İran İslam Respublikasının Qü­ze­yində, Xəzərə yaxın bir yerdəki Şirvan qəsəbəsidir; üçüncüsü də bugünkü Türkiyənin Siirt vilayətindəki Şirvandır.

Bunlardan başqa, Şirvanla bağlı bir sıra ayrı toponimlər də var (Şirvancıq, Şirvanlı, Şirvan dərə vb.). Ancaq Şirvani lə­qə­bi­ni götürən alim, sərkərdə, şair və səyyahların böyük əksəriyyəti Azərbaycanın Şirvan bölgəsi ilə bağlılığı olan şəxslərdir.

Azərbaycan müstəqilliyinə qovuşandan sonra Baba Kuhi haq­­qında yazılan publisistik məqalələrin sayı da çoxalmışdır. Bu ya­zılar böyük arifi tanıtmaq baxımından əhəmiyyətli olsa da, bə­zən ifrata varılır. Harada Baba adı ilə bağlı ziyarətgah görülürsə, ora­nı Baba Kuhi ilə bağlamağa çalışırlar. Məsələn, Salyan ra­yo­nu­nun Qa­raçala qəsəbəsi yaxınlığındakı Kürovdağın yamacında bir ziya­rət­gah var. Ziyarətgaha gələnlərin Həzrət Baba ad­lan­dır­dıq­ları bu yeri son za­manlar Baba Kuhinin adı ilə bağlayırlar. Şir­van Şəhər Mədəniyyət Mərkəzinin məsləhətçisi Eldar Qə­mər­li Sputnik saytı­nın əməkda­şına deyir: “Vağamı mü­qəddəsləş­di­rən yeganə səbəb Yaxın Şərq öl­kələrində səyyah, böyük şair və fi­losof kimi tanınmış Baba Kuhinin bir müddət burada ya­şa­ma­sı­dır... Lakin xalqın ço­xəsrlik inancı və nəsildən- nəsilə ötü­rül­mək­lə, mahiyyətcə dəyişik­liyə uğramadan bu günümüzədək gə­lib çıxmış rəvayətlər, heç də əsassız hesab edilə bil­məz. Va­ğam­la Pirsaat çayı vadisi arasında 30-35 km məsafə var. Ola bilsin ki, Baba Kuhi həqiqətən əvvəlcə orada məskunlaşıb, son­ra bu ma­ğaraya köçüb”. https://sputnik.az/life/20161125/407843867/ sal­yan-qaracala-vagam-filosof.html

Ehtimalla, “ola bilsin ki” ilə tarixi şəxsiyyətlər haqqında fi­kir söyləmək elmdən uzaqdır. Belə fikir və mülahizələr do­la­şıq­lıq ya­radır. Baba sufilərdə təriqət başcısına, müridə verilən ad­dır. Qu­ba, Şabran, Şamaxı, İsmayıllı rayonlarında da baba fi­lan­kəs adı ilə türbələr və məzarlar var. Babadağın da Baba Ku­hi­nin adı ilə ad­landırılması fakta dayanmır. Qafqaz dağ silsiləsinin gü­ney-doğu­sundakı Babadağdan başqa Türk xalqlarının ya­şa­dıq­ları Özbə­kis­tan Respublikasının Surxandərə vilayətində, Sur­xan­dərya ilə Ka­firniqan çayları arasında Babatau dağları, eləcə də Krımın Canköy rayonunda Babatau dağı var. Anadoluda da Fət­hiyə rayonunun güney doğusundakı, Dənizli ilə Muğlanın ara­sında, Kəmər Su An­barının güney batısında, Qara dənizin Erey­li ilə Devrek rayonları arasında və b. bölgələrdəki dağ ad­la­rı­nın da Baba dağ adlandı­rıldığını görürük (Yeni Türk An­sik­lo­pe­disi, 1985:288, I cild).

Arxeoloq F.İbrahimov 1990-1993-cü illərdə Qız qalasının ya­nında qazıntı apararkən orada tikinti qalıqlarına rast gəlmiş, 19­98-ci ildə işini davam etdirəndə isə iki otağın salamat qalmış di­varları ortaya çıxmışdır. Böyük otağın döşəməsində qazıntı apa­rılarkən batı tərəfdəki divarın güney-batısında tağ formalı tax­ça içərisində yerləşmiş mehrab aşkar etmişdir. Mehrabın üs­tün­dəki Ərəb əlifbasının kufi xəttilə yazılmış mətni Mə­şə­di­xa­nım Nemətova “Hakimiyyət Allaha məxsusdur” kimi oxu­muş­dur. Arxeoloq F.İbrahimova görə, aşkara çıxardığı bina qalığı məs­cid olmuşdur. O ehtimal edir ki, 11-ci yüzildə tikilmiş bu məs­cid Baba Kuhi Bakuvinin məs­ci­di­dir.(https://az.wikipe­dia.org/wiki/Baba_Kuhi_Bakuvi_məscidi)

Həm tarixi mənbələrdə, həm də xalq arasında dolaşan rə­va­yətlərdə Bada Kuhinin təxəllüslərinə aid o qədər məlumatlar var ki, bunların hamısının bir tarixi şəxsiyyət barədə olmasının özü zaman-zaman mübahisə mövzusuna çevrilib.

 

Sonuc

 

Miladi 1051-ci ildə dünyasını dəyişən Baba Kuhini ya­şa­dı­ğı mağaranın yanında dəfn ediblər. Xəlifə Qaimin (1031-1075) zamanında demək olar ki, hakimiyyətin şəriksiz sahibi Dey­ləmli Buveyhilər sülaləsi olub. Bu sulalənin öndə­ge­dən­lə­ri­nin də Baba Kuhiyə sevgisi böyük olduğuna görə, qəbri üzə­rin­də türbə tikdiriblər. Sonrakı yüzilliklərdə baxımsızlıqdan türbə da­ğılıb.

Şərqin Nizami Gəncəvi, Sədi, Hafiz, Əbdürrəhman Cami, Nə­simi, Seyid Əzim Şirvani kimi dahi sənətkarları ona şeirlər həsr etmiş, öz əsərlərində Baba Kuhini xatırlamışlar (http:// www.dunya-az.com/mobil/w2131.html).

Baba Kuhinin milli mənsubiyyət məsələsinə Füzuli Bayat be­lə aydınlıq gətirir: “Demək lazımdır ki, indiki Türkmənistan, Əf­qanıstan və İran ərazilərini əhatə edən tarixi Xorasan vilayəti er­kən orta əsrlərdən ikidilli idi... Xorasan sufi məktəbi təbii ki, tək­cə Türk sufizmi olaraq anlaşıla bilməz. Nişapur məktəbi və nü­mayəndələri Əcəm sufi qoluna daxil idilər və onun milliyətcə Türk olan sufiləri də (məsələn, Baba Kuhi, Xaraqani, Süh­rə­ver­di, Şeyx Mahmud Şəbüstəri və b.) Türk sufi şairləri, yaxud fi­lo­sof­ları sayıla bilməz. Hətta Buxara bölgəsində yaranan nəq­şi­bən­di təriqətinin dərvişləri də ikidilli idilər (Bayat Füzuli, 2011:87).

Bizə görə, ikidillilik göstərilən şəxslərin Türk sufiləri ol­ma­sı gerçəkliyini ortadan qaldırmır. Şirazda Azərbaycandan ge­dən­lər Baba Kuhi zamanında yaşadıqları kimi, sonrakı yü­zil­lər­də də yaşamlarını davam etdirmişlər. Səfəvilər dövründə Azər­bay­candan Türklərin Fars vilayətinə aparılması oradakı azərbay­can­lıların sayının və nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur. Şi­raz­da və ona yaxın vilayətlərdə yaşayan Qaşqayların sayının 2,5 mil­yondan 5 milyonadək olduğunu yazırlar.

Şirazdan İsfahana gedən yolun solundakı yamacda yer­lə­şən Baba Kuhi Bakuvi türbəsinin ətrafı beş il əvvəl yenidən abad­laşdırılmış, orada park salınmış, əsərlərindən parçalar daş­la­ra yazılmış, ərazi turistik bölgəyə çevrilmişdir.

 

Qaynaqlar

 

1.         ASE (Azərbaycan Sovet Enskilopediyası). (1976). Birinci cild, Bakı.

2.    Aşurbəyli Sara. (1998). Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü. Bakı: Azərnəşr, 356 s.

3.    Aşurbəyli Sara. (2006). Şirvanşahlar dövləti, Bakı: http:// web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=414639&pno=182405 s.

4.    Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. (2011). 6-cı cilddə, 4-cü cild. Bakı: "Elm", 2011. s.123

5.     Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, 4-cü cild. Bakı: "Elm", 2011. s.124

6.    Baba Kuhi məscidi. https://az.wikipedia.org/wiki/Baba_ Kuhi_Bakuvi_məscidi mağaraya çəkildi, oradan qeyb oldu.  https://sputnik.az/life/20161125/407843867/salyan-qaracala-vagam-filosof.html

7.    Bakıxanov Abbasqulu Ağa. (1970). Gülüstan-i İrəm, “Elm” nəşriyatı, Bakı.

8.    Bayat Füzuli. (2011). Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı.

9.    Göyüşov Nəsib. (2001). Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri, Tural-Ə Nəşriyyat Poliqrafiya mərkəzi, Bakı.

10.    Hacıyeva Maarifə, Rıxtım Mehmet. (2009). Folklor və təsəvvüf ədəbiyyatı sözlüyü, “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı.

11.    Kərəmov Nurəddin. (1977). Qırx il səyahətdə, Azərbay­can Dövlət Nəşriyyatı, Bakı.

http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=215344&pno=2

12.    Məmmədli Məsiağa. Həllacın həyatı və ölümü - Baba Kuhi Bakuvi, http://artkaspi.az/az/hellacin-heyati-ve-lumu-me­siaa-mehemmedi/#.W4cLfpVR3IU

13.    Mehrəliyev Eybalı. (2002). Babakuhi Bakuvi (Nişapuri, Şirazi) və Pirhüseyn Şirvani. “Nafta-Press” nəşriyyatı, Bakı.

14.    Məmmədov Zakir. (2006). Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Şərq-Qərb nəşriyyatı,

Bakı.http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=vtls000029330

15.    Musəvi Tağı. (1967). Bakı tarixinə dair orta əsr sənəd­ləri, Bakı.

16.    Rzakuluzade Solmaz. (1978). Mirovozreniye Baba Kuhi Bakuvi, Baku.

17.    Rzakuluzade Solmaz. (1982). Politeizm v Azerbaydjane v 10-12 vv., Baku.

18.    Şahinoğlu M. Nazif. (2002). “Kuhi-i Şirazi”, İslam An­sik­lopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, cild. 22. 347

19.    Şeyx Məhəmmədəli Babakuhi Bakuvi http://gsaz.az/ articles/view/274/sheyx-mahammadali-babakuhi-bakuvi

20.    Yazıcı Tahsin. (2002). “Ebu Said Ebu’l Hayr”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, cild 10.

21.    Yeni Türk Ansiklopedisi (1985). “Ötüken” neşriyatı, Bi­rinci cild.

22.    http://www.dunya-az.com/mobil/w2131.html

 

"525-ci qəzet"dəki yazımın Şirazda əks-sədası və ya

Baba Kuhinin işığında

 

Bu yay Şirazda olarkən görüşdüyüm Qaşqay ziyalılarının Ba­ba Kuhi kimi tanınan məşhur sufi alim Şeyx Məhəmmədəli                    Qaşqay aydınlarının bir qrupu ailələri ilə birlikdə Baba Kuhinin məzarını ziyarət edərkən Qaşqay aydınlarının bir qrupu ailələri ilə birlikdə Baba Kuhinin məzarını ziyarət edərkən

Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Abdullah ibn Ubeydullah ibn Əh­məd Şirvani Babakuhinin azərbaycanlı olmasını bilməmələri mə­ni üzdü. Bakıya qayıdanda "Qaşqay elinə səfər" adlı bir mə­qa­lə yazdım. Məqalədə Baba Kuhiyə də geniş yer ayırdım. Həc­mi böyük olsa da, məqaləmi "525-ci qəzet"in üç sayında nəşr et­di­lər.

"525-ci qəzet"də çap olunan məqalələrin surətini İran İs­lam Respublikasında yaşayan bəzi tanışlara göndərdim.

Bir azdan xəbər tutdum ki, Urmiyadan Fərhad Cavadi mə­qa­lənin Baba Kuhi ilə bağlı olan parçasını əski əlifbaya çe­vi­rərək dost-tanışına, "Xudafərin" dərgiına göndərib. "Xudafərin" dər­gi da çox operativ şəkildə bu ilin Aban (Oktyabr) ayında nəşr olunan 169-cu sayında onu çap edib.

Şirazda da Əvəzullah Səfəri Kəşküllü (Bizim öz yazı qay­da­larımıza uyğun Əvəzullah kimi işlətdiyimiz ad Qaşqaylarda da belə deyilir, ancaq sənədlərdə Farsca Evəzollah kimi yazılır - Ə.Ş.) hə­min məqaləni Qaşqay ləhcəsinin qaydalarına uy­ğun­laş­dı­raraq su­rətini çıxarıb dost-tanışı arasında yayıb. Baba Kuhinin azər­bay­canlı olması haqqında Əbdürrəhman Caminin, Həmdulla Qəz­vini­nin əsərlərini qaynaq göstərməyim onların daha çox xo­şu­na gəlib.

"525-ci qəzet"in nəşr etdiyi məqalə Şirazda yaşayan Qaş­qay­lara öz təsirini göstərib. Oradan aldığım məktublar və vi­de­o­lar­dan ötən cümə günü (İranda cümə günü istirahət günüdür. Hə­min gün rəsmi idarələrdə iş olmur, bazar bağlanır) 45-50 nəfər Qaşqa- yın ailəliklə Baba Kuhi məzarına ziyarətə getdiyini, orada qur­ban kəsdiklərini və birlikdə süfrə açıb nahar etdiklərini öy­rən­dim.

"525-ci qəzet"in nəşr etdiyi məqalə Şirazda yaşayan Qaş­qay­lara öz təsirini göstərib. Oradan aldığım məktublar və vi­de­o­lar­dan ötən cümə günü (İranda cümə günü istirahət günüdür. Hə­min gün rəsmi idarələrdə iş olmur, bazar bağlanır) 45-50 nəfər Qaş­qa-

yın ailəliklə Baba Kuhi məzarına ziyarətə getdiyini, orada qur­ban kəsdiklərini və birlikdə süfrə açıb nahar etdiklərini öy­rən­dim.

Qaşqaylar Baba Kuhi məzarında qurban kəsməklə ki­fa­yət­lən­məmişlər. "Ocaq" Qaşqay Mədəniyyət Mərkəzinin rəhbəri İs­ma­yıl Musalı, Qaşqayların milli fəallarından Qulamhüseyn Mu­ğan­lı Rahimi, Təməddün (Mədəniyyət) mədrəsəsinin müəllimi, uşaq yazıçısı, Qaşqay ləhcəsində insan bədən üzvlərinin adları haq­qında kitabın yazarı Zəhra Tahirifər, yazıçı Mahnaz Rahmat İg­diri məzar başında öz yazılarını oxumuş, "525-ci qəzet"də nəşr edi­lən məqalənin surətini paylamışlar. Beləcə, məqalə bir qrup Qaş­qay insanını Baba Kuhi işığına toplamışdır.

Toplantının təşkilində xüsusi fəallıq göstərən, şair və araş­dır­maçı Əvəzullah Səfəri Kəşküllü "525-ci qəzet"dən Baba Kuhi haq­qında yazılan məqaləni oxumaqla kifayətlənməmiş, özünün son günlər yazaraq Baba Kuhiyə və Qarabağa həsr etdiyi şeir­lə­ri­ni də oxumuşdur.

 

Baba Kuhi ağırlaması

 

Gəl qonağa hörmət qılaq,
Bakıdan bir qonaq gəlmiş.
Bu qonaqdan qədir bilək,
Bizdən almış soraq, gəlmiş.

 

Ariflərin atasıdır,
O, Sirvanlı balasıdır, 
Qaf dağının Ənqasıdır, 
Yolları çox uzaq gəlmiş.

 

Bəzənmişdir nar-i nurdan,
Musa kimi gəlib Turdan,
Bakı, Şirvan, Nişapuran,
Şiraza bir dayaq gəlmiş.

 

Çıxıb elmin qıqacından,

(at çaparkən geriyə dönüb ox atmağa deyilir)

Soraq almış Həllacından,

Dönüb irfan Meracından,

Minmiş Boraq atın, gəlmiş.

 

Tikilmiş sufu dəkkəsi,
Rövnəqə qalmış təkkəsi.
Sayqıyladır fəlsəfəsi,
Qədəmindən oyaq gəlmiş.

 

Bəkləmiş Xoca Ənsarı
Görə Fəxrəddin Əttarı,
Xorasanın alimləri, 
Sanki yeddi çıraq gəlmiş.

 

Müsahiblər mükərrimdir.
Başında Xoca Ədhəmdir, (Şirazın məşhur ariflərindən İbrahim Ədhəmə işarədir)

Nəzər qıl, gör nə aləmdir,

Axıb dağdan bulaq gəlmiş.

 

Abu Abdullah Bakuvi,
Əcəm soylu Baba Kuhi,
Müridləri çəkdi "Yahu!"
Ki mürşid-xoşdamaq gəlmiş.

 

Gül açmış Bakı bağları,
Nə parlaqdır yanaqları,
Şirazda Türk uşaqları.
Güləş gültək dodaq, gəlmiş.

Şair Əvəzullah Səfəri Kəşküllü şeirində sufi alimlərin adı­nı çək­miş və sufi terminlərindən geniş istifadə etmişdir. Əvə­zul­lah Sə­fəri Kəşküllü onları "Sanki yeddi çıraq gəlmiş" kimi ver­miş­dir. Qaf dağında yaşayan əfsanəvi Simurq quşunu sufilər Ən­qa ad­lan­dırırlar və gizli, gözlə görünməyən şeylərə də ənqa de­yir­lər. Həm də Haqqın mərifəti, mənəvi dəyər Ənqa kimi verilir. Ərəb di­lində od anlamını verən nar sözünü sufilər insanın ad-sa­nı­nı, vü­cudunu yandırıb onu maddi bağlılıqdan qurtaran eşq odu ki­mi işlədirlər.

Şirazda Qaşqay evlərində qonaq olarkən kəndimizi xa­tır­la­dan çox şeylə rastlaşırdım. Təxminən 1960-cı illərdə kəndimizə, bi­rinin evinə Gəncədən, Bakıdan, İrəvandan və b. yerlərdən qo­naq gələndə hamı oraya toplaşar, söhbət edər, yeyib-içib ge­dər­di­lər. Sonra növbə ilə qonağı evlərinə dəvət edərdilər. Hər dəfə də qonaq hansı evə gedirdisə adamlar da oraya, qonağın başına top­laşırdılar. 1980-ci illərdə bu ənənənin aradan qalxdığını gör­düm. Qaşqaylarda isə bu ənənə hələ də yaşayır. Kimin evinə ge­dir­diksə, oraya xeyli adam gəlirdi. Gələnlər həm də xanımlarını, öv­ladlarını gətirirdilər. Ev sahibinin dəvət etmədiyi, bəzən ta­nı­ma­dığı bu adamların gəlişindən rahatsızlıq duyduğunu hiss et­mə­dim. Əksinə, xoşhal olduğunu gördüm. Görünür, elat ənə­nə­si­ni hələ də davam etdirirlər.

Şirazda olduğumuz günlərdə müxtəlif peşə sahibi olan Qaş­qay aydınları ilə görüşüb dərdləşdik.

 

Xəstəyə baş çəkmək: Mənuçehr Kəyaninin evində

 

Şirzada şəxsən tanıdığım bir alim vardı – Mənuçehr Kə­ya­ni. Onu xəbər aldım. Dedilər ki, xəstədi. Ona baş çəkməyi, tür­ki­yə­lilər demiş, “Keçmiş olsun!” deməyi qərara aldıq. Axşam dost­larla birlikdə onun evinə getdik.

Mənuçehr Kəyani ilə ilk dəfə 1999-cu ilin Novruz bayramı günlərində Türkiyənin Elazıq şəhərində görüş­müş­dük. Firat Uni­ver­siteti rektorluğu, Atatürk Yüksək Kurumu, Atatürk Kültür Mərkəzi Başkanlığının 18-20 martda keçirdiyi “Türk dünya­sın­da Nevruz. Üçüncü Uluslararası bilgi şö­leni”nə gəlmişdi. Qaş­qay­lar haqqında bir neçə kitab nəşr etdirmiş Mənuçehr Kəyani or­da “Qaşqaylarda Novruz bayramı” mövzusunda məruzə etdi. Hə­min simpoziumda mən də Ordubad rayonundan topladığım ma­teriallar üzrə “Novruz bayramında

Səkildə soldan Əli Şamil və Mənuçehr Kəyani

xanbəzəmə” haqqında da­nış­dım Bizim Kəyanigilə gedişimizdən xəbər tutan xeyli Qaşqay ay­dını da ora-

ya gəlmişdi. Gələnləri ilk dəfə idi görürdüm. Am­ma söhbətimiz elə şirin keçirdi ki, elə bil neçə ilin yaxın tanışları idik.

Mənuçehr Kəyani ilə sonralar da bir neçə elmi toplantıda gö­rüşdük. Qaşqayların tarixi, etnoqrafiyası, folkloru ilə bağlı bir ne­çə kitabı vardı. Hətta istədik ki, onun Qaşqay folkloru ilə bağ­lı yazıları əsasında AMEA Folklor İnstitunda bir "Qaşqay folk­lor antologiyası" kitabı da çap edək. İşə başlamaq istəyəndə gör­dük ki, Mənuçehr Kəyani folklor materiallarını toplayıb və çap et­dirərkən pasportlaşdırmadığı bir yana, Fars dilinə tərcümə edər­kən də sərbəstliyə yol verib. Bu da institumuzun qaydalarına uy­ğun gəlmədiyi üçün başlanmış iş yarıda qaldı.

Mənuçehr Kəyani Bakıya da tez-tez gəldi. AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitunda doktorluq müdafiə etdi. Mənim diqqətimi ilk tanışlıqdan çəkən Mənuçehr Kəyaninin xanımının adının Tu­ran olması idi. 20-ci yüzildə dövlət siyasətində Fars mil­li­yət­çi­li­yi hakim olduğu bir zamanda valideynlərin qızlarına Turan adını qoy­ması cəsarət tələb edirdi.

 

Zarqan qəsəbəsində: Ərsalan Mirzəyinin qonağıyıq

 

Ərsalan Mirzəyi bizi Zarqan qəsəbəsindəki evinə apardı. Tan­burda gözəl çalan və pəsdən oxuyan Ərsalan Mirzəyi 1977-ci ildə Şiraz yaxınlığındakı Beyza qışlağında anadan olub. Firu­za­bad şəhərindəki universitetdə dil-ədəbiyyat ixtisasına yi­yə­lə­nib. Çörəyini kasiblara və imkansızlara yardım idarəsində iş­lə­mək­lə çıxarsa da, günün ikinci yarısında özəl kurslarda uşaqlara Qaş­qay tanburu çalmağı öyrədir.

Azərbaycan müsiqisi, ədəbiyyatı ilə də yaxından tanışdır. Hər­dən şeir də yazan Ərsalan Mirzəyi indiydədək “Uzaq yol” (1389/2009), “Uşaqlar, ay uşaqlar!” (1391/2011), “Qaşqay tap­ma­caları” (1398/2018), “Denadan Şəhriyarın Heydərbabasına sa­lam” (1395/2015) (Dena Qaşqayların yaşadığı bir bölgədəki da­ğın adıdır - Ə.Ş.) adlı nəzirələr kitablarını nəşr etdirib. Onun nəşr et­dirdiyi kitablar arasında diqqətimi ən çox çəkən “Qaşqay tap­ma­caları” (2016) oldu. Anasına həsr etdiyi bu kitabda 348 tap­ma­ca verib. Onlardan bir neçəsi bizim aşıqların bağlamaları kimidir. Yə­ni bir neçə bənddir, heca vəzndədir və müəllifi də bilinir.

Müəllif kitaba yığcam və diqqətçəkən bir ön söz də yazıb. Ora­­dan bir parçanı olduğu kimi verirəm: “Bu tapmacalar qədim za­man­ları elimiz çırağının işşiğimiş. O zaman bu dəyin yağış yağ­­maz kə­rəzlər (bir kərə, bir vaxt) və qərə illər (yağış yağ­ma­yan və az ya­ğan, quraqlıq keçən illərə Qaşqaylar qara illər deyir-Ə.Ş.) də el için­də çox rəvacimiş. Gəlin mətəl (tapmaca, ­bul­maca) deyək, ta yağış ya­ğa. Beş-on adam ki, ta bir əvə otu­rur­muş­lar, böyüklər tap­maca de­yirmişlər və kiçiklər də cavab is­tir­miş­lər. Hər kim tapmaca cava­bı­nı bilmirmiş gərək ki, kənd ve­rəy­miş, ta cavab ala. Hər nə ki, tap­ma­ca çətinrəg və önümlirəg olar­mış böyükrəg kənd və şəhər istirmiş.

Hətta tapmacalar içində də bu məsələyi mətrəh etmişlər:

Bənd-bənd, hizar bənd, bunu bilənə qırx ikki kənd.

Bənddir bənd üstündə, üç yüz altmış kənd üstündə.”

Göyçədə də uzun qış gecələri bir evə toplaşıb söhbət edər, na­ğıl, dastan, keçmişdə baş vermiş söhbətləri dinlər, oyun oynar, tap­maca deyərmişlər. Tapmacanın cavabını bilməyən söyləyənə bir kənd “bağışlarmış”, yəni bir kəndin adını deyərmiş. Həmin kən­din adını sonra tapmacaya cavab verməyən heç kim de­mə­mə­liymiş.Yəni kənd adı təkrarlanmamalıymış. Bu uşaqların coğ­rafi biliklərini artırarmış.

Qüzey Qafqazda yaşayan Qaraçay-Malkarların folk­lo­run­dan yazanda öyrəndim ki, onlarda da belə bir adət varmış. Yəni tap­macanın cavabını verə bilməyən uduzması müqabilində qarşı tə­rəfə kənd “bağışlamalıymış”. Demək, Quzey Qafqazdan, Göy­çə­dən min kilometrlərlə uzaq­larda yaşayan Qaşqaylar da kənd “bağışlama” gələnəyini sax­layıb. Onlardakı fərq bundan ibarət­dir ki, Qaşqaylar yağış yağ­dırmaq üçün belə edirlərmiş.

Ərsalan bəy 1375-ci (miladi 1995) ildən tapmacaları top­la­mağa başlayıb. 104 səhifəlik gözəl tərtibatlı kitabda ön söz də, tap­macalar da həm Ərəb əlifbası ilə, həm də Latın əlifbası ilə ve-

Ərsalan Mirzəyinin evində. Soldan: 1. Ərsalan Mirzəyinin

oğlu Riza 2. Xanımı Zəhra, 3. Ərsalan Mirzəyi, 4. Əli Şamil,

5. Əzizə Şamil, 6. Əmin Cahangirinia, 7. Yerdə oturan

Ərsalan Mirzəyinin qızı Asena.

 

­ri­lib. Qaşqaylarda tapmacaya mətəl deyilsə də, Ərsalan Mirzəyi ki­tabın üzərində tapmaca yazmaqla qalmayıb, birinci səhifədə Ərəb əlifbasının qarşılığı olan Latın hərflərini verərkən içə­ri­sin­də tapmaca, bulmaca işlədib ki, azərbaycanlı, türkiyəli oxucular söh­bətin nədən getdiyini anlasınlar.

Cəfər Eyvəzi Yadıkurı isə deyir ki, keçmişdə, bəzi tay­fa­lar­da indi də tapmacalar “Billən, billən bu nədir?” sorğusu ilə baş­layır. Atalar sözünə, əfsanəyə, nağıla, dastana mətəl de­yər­dik. Müəlliflərin folklor nümunələrini fərqli adlandırması heç də tə­sadüf deyil. Qaşqaylarda ədəbi dil formalaşmadığından, özləri də formalaşmış ədəbi dillərə qısqanclıqla, çəkingənliklə yanaş­dıq­larında belə fərqliliklər bir müddət davam edəcəkdir.

Qaşqay şairlərinin ilham mənbəyi və qaşqayların sevimli yaylaqlarından olan Dena dağından bir görünüş. İranın qüzey batısından, İraqın və Türkiyənin güney doğu sərhədlərindən başlayıb 1500 kilometir güneyə- Hörmüz boğazınadək uzanan Zaqros dağlarının ən uca zirvəsi Dena adlanır. Başı yay-qış daima qarla örtülü olan dağın 4 min metirdən yüksək olan 40-dan çox zirvəsi var ki, onların da ən ucası 4409 metirdir.

 

Ərsalan bəyin şeirlərinin Qaşqaylar arasında geniş ya­yıl­ma­sında İbrahim xan Qəndilpur, Məsudu Namdari, Sasan Kə­ri­mi, Yunis Əhmədi, Bəhmən Şahbazi, Əkrəm Mirzəyi, Qasım Təy­yibi, Cahangir Rəhməni kimi xanəndələrin rolu böyükdür. On­lar toylarda, şənliklərdə, konsertlərdə, ailə şənliklərində oxu­maq­la kifayətlənmir, kliplər hazırlayaraq yayırlar. Bu kliplər ra­dio və televizyiada az səsləndirilsə də, alıcıları çox olur. Onun çox sevi­lən, dillər əzbərinə çevrilən “Biz Türkək, biz Qaş­qa­yi­yək” şeirinə müsiqi bəstələyən Şəhram Əsədidir. Bu mahnı Qaş­qay­ların milli himnini xatırladır. Ona görə də, həmin şeiri kita­bın üz qabığında verdik. Onu da xatırladım ki, şeirlə mahnı mət­ni arasında xırda fərqlər də var. Bunu da normal saymaq olar. Çün­ki mahnıda söz­lər musiqinin ahənginə uyğunlaşdırılmış, bəzi misralar atılmışdır. Əvəzində bəzi bəndlər nəqarət kimi tək­rar­lanmışdır.

“Biz Türkək, biz Qaşqayiyək” şeirinə yazılmış musiqi də, ona çəkilmiş klip də uğurlu alınmışdır. Azərbaycanlı oxucunun mah­nıdakı başa düşə bilməyəcəyi sözlərin izahını burada ve­ri­rik:

Şair Yusifəli dedikdə şair Yusifəli bəy Qarağanlını, Sultan de­dikrə onun sevdiyi qızı, Davud dedikdə məşhur musiqiçi, Əmə­lə tayfasından olan Davud  Nəkası, Cahangir xan dedikdə İs­fahanda fəlsəfə məktəbinin yaradıcısı, filosof Cahangiri, Söv­lət dedikdə Qaşqayların cəsur xanı Sövlətidövləni nəzərdə tutur. De­ha isə Qaşqay şairlərinin ilham mənbəyinə çevrilmiş, Şirazın 120 kilo­metir Batısındakı, 4409 metir yüksəkliyindəki dağı nə­zər­də tutur.

Ərsalan Mirzəyi sonrakı səfərimizdə də Şirazdan xeyli ara­lı­da bulaq başında, eləcə də ortaq dostumuz Əmin bəygildə gö­zəl çalıb-oxumaqla ruhumuzu oxşadı. Evində olarkən mənə bir Qaş­­qay xalatı bağışladı.

 

Ramiz Rövşənin şeirinə nəzirə

 

Aradan təxminən 11 ay keçəndən sonra Ərsalan Mirzəyi Ra­miz Rövşənin bir şeirinə yazdığı nəzirəni mənə göndərmişdi. Mən də “525-ci qəzet”ə verdim. Sağ olsun Rəşad Məcidi, şeiri nəşr etdi. Sonra eşitdim ki, qəzetin şeir çap olunan səhifəsini kse­rekopyada çoxaldıb Şirazdakı, Firuzabadakı şeir həvəskarı Qaş­qaylar arasında yayıblar.

Ayrılıb gedəndə bu uzaq yolu,

Dalınca getmədim, məni bağışla.

“Mən səni, gözəlim, gözlərim nuru

Tanıya bilmədim, məni bağışla.”

 

Bu yollar götürüb apardı səni,

Aparıb möhnətdən qurtardı səni,

Ürəyim çox gəzib, axtardı səni,

Tayını bulmadım, məni bağışla.

 

Tərpəndi dodağın, mələk xoyunda,

Balıq kimi tordaydın, asta (qısa, alçaq) boyunda

Şadlığın çağında, sənin toyunda,

Ağladım, gülmədim, məni bağışla.

 

Ayrılıq çağında dedin: “gələrəm”,

Gəlmədin, qədrini indi bilərəm,

Özüm öz yanımda dedim: “ölərəm”,

“Mən sənsiz ölmədim, məni bağışla”

(“525-ci qəzet, 19.09.2019 )

 

Qaşqay börkü

 

Əmin Cahangirinia mənə Qaşqayların keçədən hazırla­dıq­la­rı və şahların başlarına qoyduqları tacı xatırladan bir börk – pa­paq bağışladığı. Havanın isti olmasına baxmayaraq, gəzməyə çı­xanda keçə börkü başıma qoyurdum. Börk Şirazın istidən qo­runmaqda da adamların dadına çatır.

 Bir az qıyıq olan gözlərim, başımdakı keçə börk, əy­nim­də­ki xalat məni Qaşqaya çevirmişdi. Börk - papaq sanki bir pa­rol rolunu oynayırdı. Onu görənlər gülümsəyərək şirin Qaşqay ləh­cəsində danışırdılar. 10-12 yaşlı oğlanlar da börkü görən kimi gü­lümsəyirdilər.

Getdiyimiz restoranda da, mindiyimiz taksidə də, bazarda da dil bilmək sarıdan bir çətinliyim olmadı. Əmin ağzını açmasa be­lə biz fikrimizi ifadə edə, istədiklərimizi çatdıra bilirdik. Çün­ki bizə yaxınlaşanlar, yanlarına çağıranlar, xidmətlərini təklif edən­lər Qaşqaylar olurdu. Mən də zarafatla: "Əmin bəy, Qaşqay börkünü başıma qoymaqla Şirazda tərcüməçisiz gəzə bilərəm" – de­yəndə Əmin gülümsəyərək: "Yalnız Şirazda deyil, Fars os­ta­nında, İsfahan çevrəsində, Buşəhr və b. ostanlarda da börk yalnız dil məsələsində deyil, çox işdə köməyinizə çatar" – dedi. 

Qaşqar şairləri börkə çox şeir yazıb, musiqiçiləri onun haqqında oxuyurlar. Onlardan birini-Muradəli Heydərinin yazdığı “Börk” şeirini veririk

İgidlǝri qirǝtǝ mindirǝn börküm,

Tatlara qirǝtı qandıran börküm.

Sǝnǝŋ Qǝşqayınıŋ nam o neşanı,

Sǝn bir ağır eling mǝğamı şǝnı.

Ta ki sǝniŋ qulağıŋı bükǝn var,

Hǝmı ağda, hǝmı qǝrǝdan ürkǝn var.

Neççǝ börkli ki, bir yere kop ola,    

Dili ǝyri qorxar papax kup ola.

Mǝnǝ söylǝ iraqdan kǝççǝ börküm,

Saniŋnǝn var qǝrib baş neççe börküm.

Dǝlı başda gülgǝz qana boyandıŋ,  

Çox mǝsafda dağ o daşa dayannıŋ.

At üzündǝ baş qulağa çǝkǝn sǝn,        

Qoç igidlǝr toz dolağa çǝkǝn sǝn.

 

Cəfər və Əminlə Qaşqay eli haqqında söhbətlərimiz

 

Şirazı gəzib dolandıqca, muzeylərinə, tarixi abidələrinə bax­dıqca Cəfər Eyvəzi Yadıkurı ilə Əmin Cahangirinia bizə Qaş­qaylar haqqında da bilgi verirlər. Onların heç biri tarixçi de­yil. Çəfər bəy bilgisayar proqramçısıdır. Əmin bəy də Tehran Uni­versitetində fövqlisans (magisturatura) bitirib, Türkiyədə ida­rəetmə sahəsində doktorluq oxumağa getməyə hazırlaşır. Bu­na baxmayaraq, çılğın bir həvəslə Qaşqayların tarixini, ədə­biy­ya­tını, mədəniyyətini öyrənib təbliğ etməyə çalışır.

Cəfər Eyvəzi Yadıkurı ilə ilk söhbətimizdən gördüm ki, son dövrdə nəşr olunan, lakin bir çox tarixçilərin hələ qəbul et­mə­diyi əsərləri diqqətlə oxuyur. İran tarixçisi Nasir Purpirarın “On iki yüzil sükut” əsərində Əhəmənilər və İran tarixi ilə bağlı ya­zılmış yanlışlıqların tənqid olunması gənc nəslə güclü təsir edib. İndi adamlar əfsanalərə, təbliğata dayanan əsərlərə deyil, cid­di faktlara dayanan əsərlərə önəm verirlər. Ona görə də, biz Təx­ti-Cəmşidi gəzərkən orada bələdçilərin dediyinə də, ya­zı­lan­lara da Cəfər Eyvəzi Yadıkurı istehza ilə yanaşır, onları İn­gi­lis­lə­rin müstəm­ləkəçilik siyasətinə xidmət edənlərin yazdığını söy­lə­yirdi.

Onun oxuduqlarından gəldiyi qənaət belə idi ki, Ari ad­lan­dı­rılan Parslar bölgəyə gəlməmişdən öncə burada Türk tayfaları ya­şayırmış. Bu yerlərin hakimi də onlarmış.

 Xalqların köçləri, savaşları, yoluxucu xəstəliklərin in­san­la­rı kütləvi şəkildə qırmaları haqqında o qədər faktlar var ki, bu­na görə də, nə onunla həmfikir olduğumu deyə bilirəm, nə də de­diklərini inkar etməyə əlimdə faktlarım var. Şiraz və çev­rə­sin­də Türkərin yaşadığına dair faktlar da dağınıqdı. Çünki bölgədə ya­şayan Türklərin tarixi sistemli öyrənilməyib. Hazırda orada ya­şayan Türklərin bir birləşdirici adı var: Qaşqaylar! Bu adın da po­pulyarlaşmasına səbəb Qaşqay el birliyi olub.

Yaylaq-qışlaq həyatı yaşayan Qaşqay elinin əsasını Əmə­lə, Dərəşuri (Derre Şuri), Kəşküllü (Keşkolli) (bu tayfa da öz da­xi­lində Böyük Kəşküllü və Kiçik Kəşküllüyə bölünür), Şeş­bö­lü­ki (Şeşbəyli), Farsimədan (yəni Farsca bilməyənlər. Bu tayfanı həm də bizim İmirli dediyimiz Eymurlu kimi də adlandırırlar) təş­kil edir. Bunlardan başqa, elin idarə olunmasında söz sa­hib­lə­ri olsalar da, sayları az olduğundan təsir gücləri zəif olan Qa­ra­çay­lı, Rahimli və Səfixanlı, İgdir və b. kiçik tayfalar var. Böyük tay­falar da öz daxillərində tirələrə bölünür. Tirələrin adlarından ay­dın olur ki, onlar böyük Türk tayfalarından qoparaq burada bir ça­tı altında birləşmiş və Qaşqay elini yaratmışlar. Yuxarıda adını çəkdiyimiz böyük tayfaların daxilindəki tirələr bunlardır:

Əmələ tayfası: Bayat, Dügər, Çobankara (Çobankərə), Or­yat, Əmir Salari, Çigini və b.

Dərəşurlu tayfası: Qaraçorlu, Qarakeçili, Cəlali, Qırrıxlı (Qırx­lı), Göyçəli, Lək, Mosullu və b.

Kəşküllü tayfası: Ağqoyunlu, Oyrad, Ağacərli, Oxçulu, Gən­cəli, Göyçəli, Qucar və b.

Şeşbölüki (Farsca: Şeşbuluki) tayfası: Arıqlı, Ağacəri, Tərə­kəmə, Cığallı, Şamlı, Əmələ, Qəcər (Qacar) və b.

Farsimədan tayfası: Tuva, Çobankara (Çobankərə), Də­niz­li, Doğanlı, Şeybani, Əmələ, Lək, Mosullu, Yağmurlu və b.

Bundan başqa, Qaşqay elində İğdır, Xələc, Əfşar, Uyğur, Qa­raqoyunlu, Bəydili, Qaragözlü, Ayvatlı, Muğanlı, İrəvanlı so­ya­dını daşıyanlar da var. Bu soyadlarını onlar tayfalarının adın­dan aldıqlarını söyləyirlər.

Mənuçehr Kəyani 2005-ci ilədə Bakıda doktorluq dis­ser­ta­si­yasının müdafiəsinə hazırlaşarkən yazdığı “Qaşqaylar” (tarixi-et­noqrafiki tədiqatlar) avtoreferatında Qaşqay elinin tərkibi haq­qın­da araşdırmaları belə ümumiləşdirir: “Qaşqay elinin tayfa və qol­ları­nın (tirələr) sayı haqda da elmi ədəbiyyatda fərqli fikirlər möv­cud­dur. Fəsai Qaşqayları 66, Keyhani 89 tayfa və tirədən, Bəh­mən­bəyli 5 böyük və kiçik tayfadan, 138 tirədən, Ə.Rəz­ma­rə 27 tayfa və 190 tirədən, Sirus Perham 200 tirədən, M.S. İva­nov isə 5 böyük tay­fa­dan ibarət olduğunu yazır. Bu pə­ra­kən­də­li­yin səbəbi isə Qaş­qayların mürəkkəb ierarxik quruluşa malik ol­ma­sı ilə izah edilir” (səh. 10).

Sirus Perhamiyə görə, Qaşqay elinə daxil olan 200 tirədən ən azı 13-ünün kökü lor və ləklərə bağlıdır.

Qaşqay elində aparıcı böyük tayfaların adı ilə o biri tay­fa­la­rın içərisində tirələr var. Tirələrin bir çoxunun adı ilə bağlı to­po­nimlərə Azərbaycanda tez-tez rast gəlinir. Tayfalar içə­ri­sin­də­ki nəsillərin adı ilə, yaşadıqları və ya köçüb gəldikləri yerin adı ilə bağlı olan tirələr də vardır. Onlar da Azərbaycan toponimləri içə­risində geniş yayılmışdır.

Zagros dağlarının ətəklərində, 20-60 kilometr eni, 500-1000 kilometr uzunluğu olan bir ərazidə yaylaq-qışlaq həyatı sü­rən Qaşqaylar ilin 2-3 ayını köç yollarında keçirirmişlər. Ya­şa­dıq­ları yurdu (evi) qara çadır adlandırırlar. Uzunluğu 6-12, eni 3-5 metr olan çadırın qurulması üçün uzunluğu 2-2,5 metr, dia­met­ri 8-10 santımetir olan ağaclardan istifadə edilir. Üst hissə sıx toxunmuş keçi qəzilindən, çıq ya çit adlandırılan yan his­sə­lə­ri isə qamış və keçi qəzilindən hazırlanır. Keçi qəzili yuna nis­bə­tən gec çürüyür və yağışda qəzil şişərək su buraxmır. Çadırda ke­çi qəzilindən hazırlanmış sicimlər də çox önəmlidir. Sicimlər ça­dırın üst və yanlarından keçirilərək yerdəki qarmaqlara möh­kəm bağlanır ki, külək, tufan çadırı dağıtmasın.

Qaşqaylar qara sözünü yalnız rəng anlamında işlətmirlər. Qa­ra qovurma, qara qurud, qaraney və qara ilə bağlı başqa söz­lər çox işlədilir. Qaraney bizim qarazurna ilə Özbəklərin gəra­na­yı­na oxşar bir musiqi alətidir. Bir metrdən çox uzunluğu olan bu mu­siqi alətindən ən çox toylarda böyük nağara ilə birlikdə is­ti­fa­də edilir.

El, adətən, elxan tərəfindən bir ailə kimi idarə olunub. Ona gö­rə də, Qaşqaylar arasında sinfi mübarizə deyilən şey olmayıb. Bö­yük qoyun sürüləri, at ilxısı, qaramalı, gözəl çadırları olan bi­ri­si, təbii fəlakət, sel gəlməsi, qışın sərt keçməsi və s. nə­ti­cə­sin­də qısa müddətdə müflüsləşib. Kasıb, onun-bunun qaramalını, sü­rü­sünü otarmaqla güzəranını keçirən cavan oğlan isə ağlı və fə­rasəti sayəsində beş-on ilə var-dövlət sahibi ola bilib. Müf­lis­lə­şənə hər bir insan toğlu, dana, yorğan, çadır, qab-qazan ver­mək­lə onu dilənçi vəziyyətinə düşməyə qoymayıblar. Ağılsızını, ba­carıq­sızını, şikəstini də el yola verib. Şikəstin, xəstənin di­lən­çi­lik etməsini və ya məhv olmasını qürurlarına sığışdırmayıblar. On­larla nümunə göstərirlər ki, qohumlarının sürülərini otaran, qa­ra­malına, atına baxan gənc az bir zamanda var-dövlət sahibi olub.

Qaşqaylar bir-birini dolandırmaqla kifayətlənməyib, yay­la­ğa, qışlağa gedəndə yol boyundakı kəndlərin, qəsəbələrin ka­sıb­larına pulsuz şor, qatıq, ayran, pendir, ət, yun, dəri və s. ve­rib­lər. Bunu da bir savab iş sayıblar.

1962-ci ilin yayında Məhəmməd Rza Pəhləvinin torpaq is­la­hatı ilə bağlı verdiyi qanun yazda yaylağa, payızda qışlağa kö­çən Qaşqayların yaşam tərzini dəyişdirdi. 216.984 kvadrat ki­lo­metr­lik geniş bir ərazidə daim hərəkətdə olan Qaşqay eli oturaq hə­yata keçmək məcburiyyətində qalıb. Bu da o qədər asan baş ver­məyib. Qarşıdurmalar da olub, qan da tökülüb. Amma hö­ku­mət­lə hökumətlik etmək mümkün olmayıb.

Qaşqayların ən sıx yaşadıqları yer Fars vilayətidir. Fi­ru­za­bad şəhərində yaşayanların da 70-80 faizi Qaşqaylardır. Mərkəzi Şiraz olan Fars vilayətində, İsfahan, Çahar-Mahalu, Bəxtiyari, Kuh­giluyə, Buyer-Əhməd, Xuzistan, Hürmüzqan, Yəzd, Kirman vi­layətlərində də Qaşqaylar toplu halda yaşayırlar. 

Qaşqayların dilləri dilimizə yaxın olduğu kimi, elin tər­ki­bi­nə daxil olan tayfaların bir çoxu da Azərbaycandakı tayfalarla bir kökdəndir və yaşadıqları bölgənin coğrafi adların­da da ciddi bir yaxınlıq var. Məsələn, oradakı əsas çayların adı Kür, Qara­çay, Qarağac, Ucan, Seyvənd, Fəhliyandır.

 

Professor Namiq Musalının məktubu

 

Ata-babasının, nəslinin, tayfasının, millətinin tarixini qə­dim dövrlərlə bağlamaq həvəskarları getdikcə artır. Bu da ciddi el­mi əsərlərin kölgədə qalmasına, yeni araşdırmaların doğru isti­qa­mətdə getməsinə əngəl olur. Qaşqaylardan yazanların bəziləri də bu xəstəlikdən qurtara bilmədiklərindən tayfanın tarixini mi­lad­dan öncəki dövrlərdə axtarırlar. Səlcuqlular, Qaraqoyunlular, Ağ­qoyunlular, Avşarlar dövründən bəhs edən tarixçilər Qaşqay elin­dən söz açmırlar. Bu o demək deyil ki, onların indiki ya­şa­dıq­ları bölgədə istər orta yüzillərdə, istərsə də miladdan öncə Türk­lər yaşamamışlar. Faktlar onu göstərir ki, Türklər bölgənin qə­dim əhalisindən biridir. Lakin onlar istər orta əsirlərdə, istər qə­dim dövrlərdə Qaşqay eli kimi formalaşmayıblarmış.

Ciddi araşdırıcısı kimi tanıdığım Kastomonu Uni­ver­si­te­ti­nin professoru Namiq Musalıya bir məktub yazıb Qaşqaylar haq­­qında bilgi verməsini xahiş etdim. Namiq bəyin yazdığı mək­­tubu aşağıda verirəm:

“Qaşqayların yaşadıqları Fars vilayətinin tarixi ilə bağlı ən mü­hüm mənbələrdən biri 19-cu yüzil İran tarixçisi Hacı Mirzə Hə­­sən Hüseyni Fəsayinin “Farsnameyi-Nasiri” əsəridir. Bu əsər 1382 şəmsi (miladi 2003) ilində Tehrandakı Əmiri-Kəbir nəşriy­ya­tında çap olunub.

 

Soldan Ərsalan Mirzəyi və Əli Şamil Kərim xan

Zəndin tikdirdiyi qalanın önündə

Qeyd olunan mənbədə Qaşqayların adı ilk dəfə İt ilində, yə­ni hicri 1167-ci (miladi (1754-cü) ilin yazında çəkilir. Həmin vaxt Fars əyalətini ələ keçirmiş Haşım xan Bayat Qaşqay elatına bas­qın edib onları yağmalamış və İsmayıl xan Kor Qaşqayiyə bö­yük xəsarət yetirmişdi (I c., s.594).

Ümumiyyətlə, Fəsayinin əsərində Qaşqayların görkəmli döv­lət xadimləri, yaşadıqları bölgələr, iqtisadi fəaliyyətləri, hər­bi-siyasi hadisələrdə iştirakları və s. barədə xeyli faktlar var. Azər­baycan oxucusunun diqqətini çəkə biləcək bəzi yerləri tər­cü­­mə etdim. Bəzi boy və yer adlarının Ərəb əlifbası ilə oxu­nu­şu­nun alternativ variantlarını mötərizə içində verdim. 

“Bayat tayfası bu mahalın qədim sakinlərindəndir. Onların əs­li Türküstandakı Dəşti-Qıpçaqdan olub... Farsa (əyalətinə) gəl­miş­lər və iki qəbiləyə ayrılmışlar: onların bir hissəsi... səhranişin ol­­muşlar, digər hissəsi isə Şiraz şəhərini özlərinə vətən etmiş­lər”(2 c., s.919).

Fəsayi Şirazın Meydani-şah məhəlləsindən bəhs edərkən ya­zır: “Qaşqay xanlarının ulu silsiləsi sadəcə bu məhəllənin de­yil, bəlkə Fars məmləkətinin, bəlkə də bütün İran məm­lə­kət­lə­ri­nin ən yüksək dərəcəli əmirlərindən, əyanlarından və bö­yük­lə­rin­dəndir. Qaşqay Farsdakı elatlardan olan bir tayfanın adıdır. Aşa­ğıda elatlardan söz açarkən, onların haqqında məlumat ve­ri­lə­cəkdir. Onların bu mahalda ev qurmuş olan ulu əcdadı mö­tə­mi­düs-sultan (sultanın etimadlı adamı) Həsən xan Qaşqaydır. Onun şəcərəsi belədir: Həsən xan ibn Canı ağa ibn Namdar ağa ibn Bəy Məhəm­məd ağa ibn Səfərəli ağa ibn Canı ağa ibn Qazı ağa ibn Əmir Qazı Şahlu Qaşqayi. Həsən xan Zəndilərin döv­lə­tin­də etibar sahibi idi və ədalətli bir padşah olan Kərim xan Zənd həzrətlərinin xid­mətində olub, müşavir məqamına malik idi. Həsən xan Qaşqayın möhtərəm qardaşı mötəmidüs-sultan İs­ma­yıl xan Qaşqaydır. O da öz qardaşı kimi Zənd sultanlarının xid­mətində olub, müşavir mövqeyində idi. Lakin Zəndiyyə səl­tə­nətinin axırlarında ya töhmət, ya bəxt, ya da təsadüf uc­ba­tın­dan Həsən xanın əlini kəsdilər, İsmayıl xanın isə iki gözünü çı­xar­dılar” (2 c., s.1100).

Fəsayi Fars əyalətindəki elatlardan söz açarkən yazır:

“Qaşqay eli: Elə ki Xələc eli Rum məmləkətlərinin əra­zi­sin­dən İraq (burada, yəqin ki, İraqi-Əcəm, yəni İsfahan və ət­ra­fın­dakı region nəzərdə tutulur – N.M.) torpağına gəldi, onların bir dəstəsi qaçaraq Fars məmləkətinə yerləşdilər və Xələc ca­ma­a­tı bu dəstəni “qaçqay”, yəni “qaçan” adlandırdı və bu ad tə­ləf­füz­dəki dəyişikliklər nəticəsində Qaşqay formasını aldı. Sonra on­la­rın bir hissəsi Qunquri bölüyündə məskunlaşaraq kəndli ol­du­lar və indiyə qədər də bunlar öz Türk dillərini qoruyub sax­la­mış­lar və onlara Xələc deyirlər. Bunların arasında elat qanunu ilə qış­laq­dan yaylağa köçməyi davam etdirənlərə gəlincə, bu dəs­tə də iki his­səyə ayrıldı: birisinə yenə də Xələc dedilər, di­gə­ri­nə isə Qaş­qay dedilər. Bunların hər biri neçə-neçə qollara ay­rıl­dı və hal-ha­zır­da bu qolların hamısına Qaşqay deyirlər. Qaş­qay xanları sil­si­lə­si Şahilü tayfasındandırlar. Hər qolun da öz kənd­xudası və bö­yü­yü var. Qaşqay boylarının camaatı öz kənd­xu­da və böyüklərindən baş­qa heç kimə tabe olmazlar” (2 c., s.1580-1581).

Sonra bunların Fars vilayətindəki qışlaq yerlərini sayır: Ər­bəə bölüyü, Əfzər bölüyü, Cərə bölüyü, Xəşt (və ya Xəşət) bö­lüyü, Xənc (və ya Xənəc, Xünəc) bölüyü, Dəşti bölüyü, Dəş­tis­tan bölüyü, Fərraşbənd bölüyü, Mahur-meylati.

Yaylaq yerləri: Dizkərd bölüyü, Sərhədi-çəhardangə bö­lü­yü, Sərhədi-şeşnahiyə bölüyü, Kami-Firuz bölüyü, Kakan na­hi­yə­si, Məməsəni nahiyələrindən olan Kəmhər (2 c., s.1581).

Əsərin yazıldığı zaman Qaşqayların ən mühüm şairinin Nə­sar təxəllüslü Mirzə Məhəmməd Qaşqay olduğunu və onun Hin­distanın Rampur şəhərində yaşadığını yazır (2 c., 1581).

Qaşqay boylarının (tirələrinin) adları:

1. Ardəkiyan. 2. Əbülhəsəni. 3. Axaçlu (və ya Axçalu). 4. Ax­­çapul. 5. Ərdəşiri. 6. Aslani. 7. Əfşari-Kirmani. 8. Əmirlü. 9. Or­­yat. 10. İrəklü (və ya İrklü). 11. İgdir (İydir). 12. İnaqlu. 13. Ey­­yublu. 14. Papti (və ya Papəti). 15. Barani-kərdlü. 16. Bəlü. 17. Bəliləvənd. 18. Pagir. 19. Bayat. 20. Tülli (və ya Tüləli). 21. Çar­­daçərik. 22. Caməbozorgi. 23. Çətəz. 24. Cərkani. 25. Cə­fər­bəylü. 26. Cəfərbəgi. 27. Çəgəni. 28. Xələc. 29. Dədəkeyi. 30. Dərəşuri. 31. Rəhimi. 32. Zəngənə. 33. Saruyi. 34. Səhmi-di­ni. 35. Şahilü. 36. Şeşbölügi. 37. Səfixani. 38. Teyyübi. 39. Əli­bəy­lü. 40. Əlikərdlü. 41. Əmələ. 42. Farsimədan 43. Feyli (və ya Fi­li). 44. Qaraca. 45. Qubadlu. 46. Qaraçlu (və ya Qaracalu). 47. Qa­ra­ğanlu. 48. Qarağani. 49. Qutulu. 50. Qocabəylü. 51. Keyi. 52. Gərayi. 53. Kirmanlu. 54. Kəşküllü. 55. Gəlləzən. 56. Kə­hə­kü. 57. Kəhva (və ya Kəhəva). 58. Maləhmədi. 59. Məhəmməd­za­manlu. 60. Mərəkmari. 61. Muğanlu. 62. Muğani. 63. Muslu. 64. Nəmədi. 65. Vənda. 66. Yəlmə (və ya Yələmə) (2 c., s.1582).

Göründüyü kimi, bu əsərdə Qaşqayların kökü haqqında fərq­li fikirlər var. Bir tərəfdən onların Türküstandan, Dəşti-Qıp­çaq­dan gəldikləri deyilir, o biri tərəfdən isə Rumdan (Anado­lu­dan) gəldikləri qeyd olunur. Bunlarla yanaşı, Qaşqay boy­la­rın­dan ikisinin adı Muğanla bağlıdır (yuxarıdakı siyahıda 61 və 62-ci boylara baxın). Məncə, bütün bunlar onu göstərir ki, Qaş­qay­lar həm Türküstandan, Qıpçaqdan, həm də Anadolu və Azərbay­can­dan (Muğandan) gəlib Fars vilayətinə və ətrafındakı böl­gə­lə­rə yer­ləşmiş Türk tayfalarının birləşməsindən meydana gəl­miş­dir”.

Artıraq ki, Azərbaycandan getmə faktını təkcə Muğanlu və Mu­ğani yox, həm də Qubadlu, Qocabəyli, Yəlmə/Yalama (Azər­bay­canda: Yalama) vb. adlar da təsdiqləyir.

Həsəm Hüseyni Fəsayinin yazdığı Qaşqay elinin tərki­bin­də­ki tayfa və tirə adlarını ona görə saxladım ki, indikilərlə mü­qa­yisə etmək mümkün olsun. Bu siyahı 200-250 ildə Qaşqay eli­nin tərkibindəki dəyişikliyə aydınlıq gətirir.

 

19-cu yüzildə ölkədə inzibati ərazi sistemi

 

Ölkədə dinclik, qayda-qanun olanda İranın güneyində ya­şa­yan Türk tayfaları da vergi vermək və mərkəzi hökumətin əmir­lərinə əməl etməklə yaşayırdılar. Nadir şahın öldü­rül­mə­sin­dən sonra hakimiyyət uğrunda gedən döyüşlər dinc əhalini çətin və­ziyyətə saldı. Fars əyalətində yaşayan elat Türk tayfaları öz­lə­ri­ni qorumaq üçün bir çatı altında birləşmək zorunda qaldı. Bu heç də asan olmadı. Tez-tez basqınlara məruz qalan, malı-mülkü əlin­dən alınan, aclıq və səfalətlə üzləşən Türk tayfaları uzun mü­za­kirələrdən sonra Qaşqay eli adı altında birləşdilər. Bu birlik Türk tayfalarını assimilə olmaqdan qurtardı. Onlar nəinki ailə­lə­ri­ni, heyvanlarını basqınlardan qorudular, hətta geniş ərazini əha­tə edən yaylaq və qışlaqlarının toxunulmazlığını da təmin et­di­lər.

 Qaşqay eli tək deyildi. Mosullu, Şamlu, Rumlu, Şah­se­vən­li və s. tayfalardan söz açan tarixçilər də onların Səfəvilər za­ma­nında formalaşdırıldığını yazırlar. Həmin tayfaların işərisində Ba­yat, Qayı, Əfşar, Dügər və başqa tirələrə rast gəlinir. Səfəvilər on­ların tərəfini saxlayan, onlara köməyə gələn adamları və kiçik qrup­ları ənənəvi tayfa kimi formalaşdıraraq onları çoxluğun gəl­miş olduğu bölgənin adıyla adlandırdı.

Bir tayfanın, toplumun yüz illər boyu eyni bölgədə ya­şa­ma­sı da inandırıcı görünmür. Epidemiyalar, yoluxucu xəstə­lik­lər, savaşlar minlərlə insanın ölümünə, yerdəyişməsinə səbəb olur­du. Bunu yazmaqda məqsədim odur ki, qədim dövrlərdə Qaş­qayların yaşdıqları bölgədə Türk tayfaları yaşalar belə, on­la­rın heç də hamı­sını indi orada yaşayanların birbaşa ulu babaları say­maq olmaz.

Qaşqaylar bir el kimi formalaşdıqları gündən ictimai-si­ya­si həyatda fəal rol oynamışlar. Qısa bir zamanda sayları az olsa da, bölgənin sözü keçən bir toplumuna çevrilmişlər. Fars əya­lə­tin­də və çevrəsində hakimiyyətə gələn qüvvələrin onlarla he­sab­laş­ması qaçınılmaz olmuşdur.

  Qacarlar hakimiyyətə gəldikdən sonra idarəetməni asan­laş­dırmaq üçün ölkəni Azərbaycan, Kürdüstan, Fars, Xorasan, Ker­man və Bəlicustan adlı ilə 5 əyalətə bölür. 1880-ci illərdə Kür­düstan ləğv edilir, Bəlicustan sözü də atılıb Kerman kimi ya­zı­lır. 1891-ci ildə vilayet-i Qaşqay adlı bölgə yaradılmışdı. Bu böl­gə 15 qəzaya bölünürmüş. Həmin qəzadakı yaşayış məs­kən­lə­rinin sayı 300, əhalisinin sayı isə 350 min nəfər imiş. Onlar sa­vaş zamanı orduya 40-50 min süvari döyüşçü göndərirmiş.

1912-ci ildə Daxili İşlər Nazirliyinin təyin etdiyi heyət Fars əyalətininin tərkibindəki inzibati-ərazi bölgüsünü belə ad­lan­dırır: Şiraz, Abadə, Qaşqay, Kuhkeyliyə, Mərkəz, Xəmsə, Ney­­ruz, Larestan. Qacarlar sülasəsinin hakimiyyətinə son qoyan Bö­yük Britaniya imperiyasının strateqləri isə Kazak ordusunun ko­mandırı olan Rza Palaninin hakimiyyəti ələ almasına şərait ya­radır və onu Pəhləvi soyadı ilə tarix səhnəsinə atır.

 

Qaşqay elxanları

 

Qaşqaylar arasında belə bir fikir geniş yayılıb ki, Səfəvi hökm­darları onların ulu babalarını portuqaliyalıların dənizləri ke­çib Fars vilayətinə çıxmalarının qarşısını almaq üçün gön­də­rib. İlk elxanları Ağqoyunu Həsənin nəslindən olan Əmir Qazi Şa­hılı imiş. Qəribəsi budur ki, şahlar dara düşəndə həmişə kö­mək üçün Qaşqay elxanlarına müraciət edirlərmiş. Çətinlikdən çı­xan kimi hakimiyyətləri üçün təhlükə sayaraq müxtəlif bə­ha­nə­lərlə onları cəzalandırırlarmış.

Qaşqaylar haqqında Azərbaycanda ən dəyərli araşdırmanın ya­zarı T.Ə.İbrahimov (Şahin) “Qaşqaylar” monoqrafiyasında qeyd edir ki, Türklər Fars vilayətində qədimdən yaşasalar da, on­ların el kimi formalaşmalarının tarixi o qədər də uzağa getmir. Onun gəldiyi qənaət budur ki, “Qaşqay eli 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın öldürülməsilə əlaqədar ölkənin hər tərəfində törəmiş hərç-mərclik illərində təşəkkül tapmışdır” (T.Ə.İbrahimov (Şahin). “Qaşqaylar”, 144). İlk dövrdə bu el 24 tayfa bir­ləş­mə­sin­dən yaranmış, sonralar bəzi tirələr və nəsillər də onlara qo­şul­muş­lar.

Həsəm Hüseyni Fəsayi Tehranda 1313/1895-ci ildə nəşr et­dirdiyi iki cildlik «Farsnameyi-Nasiri” əsərinin birinci cildində ya­zır ki, 1819-cu ildə Fətəli şah Qacar Qaşqay elbəyisi Canı ağa­ya xanlıq titulu verərək onu elxan təyin etdi.

Abbas Mirzənin vəliəhd olduğu zaman Qaşqay eli güc­lən­mə­yə başlayır. Qaşqayların da vəliəhdə ehtiramı böyük imiş. Ab­bas Mirzə dünyasını dəyişəndən (13.10.1833) az sonra Fars əya­lətinin valisi Hüseynəli Mirzənin apardığı məkrli siyasət nə­ti­cəsində Qaşqay elxanına və elinə münasibət dəyişir.

O, Qir qəsəbəsinin iki kilometrliyindəki Pərkan qalasında 200 nəfərlik silahlı döyüşçü gizlədir. Görüşmək adı ilə Qaşqay el­xanı Məmmədəli xan və yaxın adamlarını qalaya dəvət edir. On­lar qalaya daxil olan kimi qapıları bağladır və pusquda duran dö­yüşçülərə Məmmədəli xana və mühafizəçilərinə hücum əmri verir. Hazırlıqsız yaxalanan Qaşqaylar nə qədər cəsarətlə savaşsalar da, xilas ola bilmirlər. Mühafizəçilərin əksəriyyəti öldürülür və ağır yaralanır. Yaralı Məhəmmədəli xan və onun kürəkəni Qasım xan Xələci Şirazdakı zindana salınır. Onların evləri yağmalanır. Qasım xan Xələcin gözləri kör edilir. Qaşqay elinə daxil olan tayfa və tirələr arasında qarşıdurma yaradılır.

Şah Məhəmmədəli xanı 1836-cı ilin oktyabrında Tehrana apar­maqla onu Qaşqay elinin idarəetməsindən uzaqlaşdırmış olur. Həmin müddətdə Qaşqay elini Məhəmmədəli xanın qardaşı Mə­həmmədqulu xan idarə edir. Məhəmmədəli xan 1847-ci ildə Tehrandan qaçaraq Fars əyalətinə gəlir və Qaşqaylar arasında ya­radılan qarşıdurmalara, daxili ziddiyətlərə son qoyur, necə de­yər­lər, el içində barışıq-birlik yaradır. 1851-ci ildə dünyasını də­yi­şəndə qardaşı Məmmədqulu xan elxan seçilir.

Zəndləri (1776-1796) Qacarlara sataraq sarayda nüfuz qa­za­nan Qəvamülmülklərlə Qaşqaylar arasında dərin ziddiyət ol­muş­dur. Qaşqay elinin gücündən qorxuya düşən Nəsrəddin şah gü­ney­də yaşayan köçəri tayfalar arasında müvazinət yaratmaq adı altın­da, daha doğrusu, Qaşqaylar qarşısında yeni köçəri qüv­və yaratmaq məqsədilə Fars feodallarının Türklərin Baharlı, İnal­lı, Nəfəri və Ərəb tayfalarının, Basırının (Əvəzulla Səfəriyə gö­rə bu tayfa Türk­lərin və Tatların (Farsların) qarışıq olduğu ta­yı­fadır-Ə.Ş.) birləşmə­sindən Xəmsə adlı yeni bir elin ya­ra­t­ma­sa kömək edir. Nəticədə yaylaq və qışlağa görə Qaşqaylarla Baharlı və İnanlılar arasında ziddiyəylər baş verir. Qarşıdurma o qədər güclənir ki, onlar İngilislərə qarşı savaşanda belə bir birinə kömək etmir.

Bölgədə Qaşqaylara rəqib Hacı İbrahimoğulları, Bəx­ti­ya­ri tayfaları da formalaşır.

Valilərin Qaşqaylara qarşı qərəzli mövqelərinə bax­ma­ya­raq, vətənin dar günündə döyüşə atılan birinci onlar olur. 1856-cı il dekabrın 9-da Böyük Britaniya Kəngər (Fars-Ərəb-Bəsrə) körfə­zində quruya qoşun çıxararaq Buşehri işğal edir, oradan da Şi­raza doğru irəliləməyə cəhd göstərir. Borazcanda Böyük Bri­ta­ni­ya qo­şun­larının qarşısını kəsən əsas qüvvə Qaşqaylar idi. Teh­ran­dan gə­lən hərbi mütəxəssislər Böyük Britaniya qoşunlarına qar­şı döyüşü təhlil edir, Fars valisi Müəyyidüddövlə və hökümət qo­şunlarının rəhbəri Şücaülmülkün müdafə mövqeyi tutmaq tak­ti­kası pislənilir və Qaşqayların Böyük Britaniyanın hərbi bir­lik­lə­rinə qəfil basqın­ları nəticəsində qazandıqları qələbələr təqdir edi­lərək Məhəmməd­qulu xana Mirpəncə, yəni general-leytenat rüt­bəsi veilir.

T.Ə.İbrahimov (Şahin) yazır: “Məhəmmədqulu xanın 1867-ci ilə qədər elxanlıq dövrü Qaşqay elinin həyatında ən par­laq dövrlərdən biridir. Həmin dövrdə Qaşqay eli 60-64 min ai­lə­yə, yəni 300-320 min nəfərlik elat əhaliyə malik idi. ...“88” adı ilə məşhur olan hicri 1288-ci (miladi 1872) ilin quraqlıq və dəh­şət­li aclıq ili, onun ardınca ölkəni bürümüş vəba xəstəliyi Qaş­qay­ların minlərlə ailəsinin qırılmasına, 14 min ailənin eldən ay­rıl­masına, onlardan 5 min ən yoxsul ailənin oturaq həyata keç­mə­sinə, 5 min ailənin də Bəxtiyarlılara qoşulmasına” səbəb olur (T.Ə.İbrahimov (Şahin). Qaşqaylar, səh. 163).

1875-ci ildə Mustafaqulu xanın oğlu Söhrab xana üsyançı adı qoyularaq edam edilir.

 

İsmayıl xan Sövlətüddövlə

 

Təbii fəlakətlərin və daxili zid-diyətlərin vurduğu zərərə bax­ma-yaraq, 19-cu yüzilin sonlarında Qaşqaylar yenidən dir­çə­lir. 1880-ci ildə anadan olan İsmayıl xan Sövlətüddövlə elxan seçilən-

­dən sonra eli ətrafında sıx birləş-dirmək üçün bir sıra təd­bir­lər hə­ya­ta keçirir. 1906-cı ilin avqust ayında Məşrutə (kons­ti­tu­siya) haq­qın­da fərman  imzalanır. Əyalət və vilayətlərdə xalq ha­kimiy­yə­­tini təmsil edən əncümənlər (məclislər) yaradılır. İs­ma­yıl xan Söv­lətüd­dövlənin rəhbərlik etdiyi Qaşqaylar Məş­ru­tə­ni müdafiə edirlər.

İsmayıl xan Sövlətüddövlə­nin rəh­bərlik etdiyi Qaşqaylardan ib­arət si­ İsmayıl xan Sövlətüddövlə       lahlı dəstə yalnız Şirazda ən­cüməni (məc­lisi) müdafiə et­mək­lə kifayətlən­mir. Səttarxan Sər­­­darimillinin mübari­zə­sini al­qış­layır, təkcə mənsub olduqları Qaş­­qay elini deyil, demokratik qüv­vələ­ri də müdafiə edirlər. Bu­na görə də, böl­gə­də yaşayan bü­tün xalqlar arasında bö­yük nüfuz qa­zanırlar.

1910-1911-ci illərin hadisələrindən bəhs edən Əbülfəz Qa­si­mi yazır ki, İsmayıl xan Sövlətüddövlə Şirazın taxt-tacsız pa­di­şa­hı idi, mərkəzdən göndərilən valilərdən kimsə onun iradəsinə qar­şı hə­rəkət edirdisə, Sövlətüddövlə onu əyalətdən çıxarırdı. Xalq ara­sında o “Sərdar-i əşayir” (Elin sərdarı-başçısı) ləqəbi ilə şöh­rətlənir.

Buna görə də, istər müstəmləkəçilər, istər mərkəzi hö­ku­mət, istər valilər İsmayıl xan Sövlətüddövlənin aradan gö­tü­rül­mə­si, nüfuzdan salınması üçün müxtəlif planlar qururdular. On­lar istədiklərinə 1912-ci ildə nail oldular. Aprelin 28-də İsmayıl xan Sövlətüddövləyə qarşı olan silahlı qüvvələr gözlənilmədən onun olduğu Muşun obasına üç tərəfdən hücum etdilər. Söv­lə­tüd­dövlə yaralansa da, döyüş bacarığı və eldaşlarının fədakarlığı sa­yəsində ölümdən qurtarır.

Birinci Dünya savaşı illərində Qaşqayların vəziyyəti daha da ağırlaşır. Onlar həm Böyük Britaniyanın işğalçı güclərinə, həm də onların iranlı yandaşlarına qarşı vuruşmalı olurlar. Du­ru­ma aydınlıq gətirmək üçün hökumət məmurlarından (Fars əya­lə­ti­nin valisi) Fərmanfərmanın Qaşqay elxanı İsmayıl xan Söv­lə­tüd­dövləyə yazdığı bir məktubu oxumaq, məncə, məsələyə ay­dın­lıq gətirər: “...Böyük Britaniya dövləti ilə vuruşmaq asan iş de­yil. Mənim məsləhətimi eşit, 200 min qızıl lirəni, ayda 15 min tü­məni, böyük miqdarda silahı al, müharibəni dayandır və Bu­şehr-Şiraz yollarının təhlükəsizliyini təmin etməyi öhdənə götür. Per­si Sayks (Böyük Britaniya generali-Ə.Ş.) söz verir ki, “Cə­nub polisi” əsgər­lə­rini ancaq Şirazda saxlasın, onları rayonlara bu­raxmasın. Fars əyalətinin istədiyin rayonları səndə qalsın. Bü­tün deyilənlərin icra­sını zəmanət etmək üçün oğlum Mə­həm­məd­hüseyn Mirzəni sənə girov verirəm” (T.Ə.İbrahimov (Şa­hin). Qaşqaylar, səh. 163).

1918-ci il iyul ayında Vüsuqüddövlə ingilislərin əlilə İra­nın Baş naziri təyin ediləndən sonra Fərmanfərma İsmayıl xan Söv­lətüddövləni elxanlıqdan uzaqlaşdırıb onun yerinə Sərdar Eh­tişamini təyin edir. Əslində belə bir təyinata onun qanunu haq­qı yox idi. Elat Türk tayfalarında elin idarə sisitemi tə­yin­et­mə ilə deyil, seçimlə olurmuş. Elxanı elbəyilər, kələntərlər, kənd­xudalar, tayfaların, tirələrin başçıları seçirmişlər. Elxan xa­ri­ci siyasətdə mərkəzi hökumətə bağlı olsa da, daxili ida­rə­et­mə­də sərbəst imiş.

Fərmanfərma qanunsuz bir addım atsa da, Qaşqay qüv­və­lə­ri parçalanır. Böyük Britaniya Fars əyalətinə 20 minlik ordu gə­tirərək Buşehirdən Borazcan-Kazerun yolu ilə Şiraza doğru irə­liləyir.

Qaşqay elinin çoxluğu İsmayıl xan Sövlətüddövlənin tə­rə­fin­də olduğundan onlar Kazerun, Firuzabad, Şiraz və ətraf böl­gə­lərdə Böyük Britaniya əsgəri birliklərinə qarşı vuruşur, Tən­gis­tan və Dəştistan mücahidlərinə köməyə getməklə Böyük Bri­ta­niya əsgəri birliklərinin ölkənin içərilərinə döğru irə­li­lə­mə­si­nin qarşısını alırlar.

Vəziyyət o qədər gərginləşir ki, baş nazir Vüsuqüddövlə İs­ma­yıl xan Sövlətüddövləyə və bölgədəki müqavimət hə­rə­ka­tı­nın liderlərindən olan Nazer Divana dəfələrlə məktub yazaraq Bö­yük Britaniyanın əleyhinə mübarizəni dayandırmağı tələb edir. Baş nazir onları inandırmağa çalışır ki, Böyük Britaniyanın əs­gəri birlikləri Şiraz-Buşehr yollarının təhlükəsizliyini təmin et­dikdən sonra çıxıb gedəcəklər. Lakin müqavimət hərəkatının li­derləri baş nazirin dediklərinə inanmadıqlarından işğalçılara qar­şı mübarizəni dayandırmırlar.

Uzun sürən savaş, qıtlıq və geniş yayılan yoluxucu xəs­tə­lik­lər Qaşqayları gücdən salsa da, onlar işğalçıları ölkələrində gör­mək istəmirlər. Hərbi sursatla müntəzəm təhciz olunmayan, əsa­sən Böyük Britaniya əsgəri birliklərinə basqınlar nəticəsində əl­də etdikləri silah və sursatla döyüşən 10 minlik Qaşqay özü­nü­mü­dafiə dəstələri iki ilə yaxın Böyük Britaniyanın 40 minlik hər­bi qüvvəsinin nəinki bölgəyə hakim olmasına, Şirazı keçərək Fars əyalətinin qüzeyinə getməsinə belə imkan vermirlər. Böyük Bri­taniya müstəmləkəçilərinə qarşı Qaşqayların mübarizəsindən bəhs edən tarixçi Əbülfəz Qasimi yazır ki, Qaşqay elxanı Söv­lə­tüd­dövlə İranın istiqlaliyyətinin qorunması uğrunda İngilis im­pe­rializmi əleyhinə fədakar bir əsgər kimi vuruşdu, bu yolda var-yoxu qarət edildi, evi, obası yandırıldı, hətta Karzin dö­yü­şün­də üç sevimli qızı həlak oldu. Lakin Sövlətüddövlə vu­ruş­ma­la­rı dayandırmadı, təcavüzkarların qarşısını almaqla özünün yük­sək və şərəfli adını həqiqi vətənpərvərlər siyahısında əbə­di­ləş­dirdi (T.Ə.İbrahimov (Şahin). Qaşqaylar, səh. 163).

Nə şirnikləndirici vədlər, nə də hədələr İsmayıl xan Söv­lə­tüd­dövləni işğalçılara böyun əydirmədi. 1919-cu ildə İngiltərə-İran müqaviləsi bağlansa da, vətənpərvərlər bu müqavilənin şərt­lə­ri ilə razılaşmamış, mübarizəni davam etdirmişlər. 1919-cu ilin okt­yabr ayında Böyük Britaniya dövlətinin xüsusi nümayəndəsi M.Pil Fars körfəzi sahilindəki Budxan limanına gəlib İsmayıl xan Sövlətüd­dövləylə görüşmüşdür. İsmayıl xan Sövlətüddövlə M.Pi­lə “Əgər siz “Cənub polisi” hərbi qüvvələrini ləğv et­mə­sə­niz, əgər siz Fars əyalətinə gətirdiyiniz qoşunu qaytarıb apar­ma­sa­nız, bizimlə sizin aranızada bağlanan sazişin heç bir mənası və fay­dası olmaya­caqdır”, -deyə cavab verir. M.Pil cavabında: “Siz ge­neral Sayksla görüşün, yəqin edirəm sizin arzularınız həyata ke­çəcəkdir,”- deyir.

Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Böyük Britaniya İranla rəsmi mü­qavilə bağlamasına baxmayaraq, bölgədəki rəsmi nü­ma­yən­də­si və ordularının komandiri Persi Sayks vasitəsilə İsmayıl xan Söv­lətüddövlə ilə müqavilə bağlamalı olur. Beləliklə, nəinki Fars əyaləti İngilis işğalından azad olur, hətta 1920-ci ildə İn­gil­tə­rənin işğalçı qoşunları İran ərazisini tərk edir.

İsmayıl xan Sövlətüddövlə yaxşı başa düşür ki, bu mü­qa­vi­lə müvəqqəti və aldadıcıdır. Ona qarşı ehtiyat tədbirləri görür. Xa­rici düşmənlərə qarşı dirəniş göstərən Qaşqay lideri daxili qüv­vələrin xəyanətini nəzərə almır.

1920-ci ilin iyun ayında Vüsuqüddövlə baş nazirlikdən azad edilir. Yeni baş nazir Mirzə Həsən xan Müşürüddövlə və­zi­fə­yə başlayan kimi bir çox mühafizakar qüvvələri vəzifədən uzaq­laşdırır. İrticaçılığı ilə ad çıxarmış Fərmanfərmanı da Fars əya­lətinin valiliyindən azad edib yerinə dünyagörüşlü Mə­həm­mə­dəli Müsəddiqi təyin edir. Beləcə, Qaşqaylarla hökumət ara­sın­dakı qarşıdurma müvəqqəti də olsa səngiyir.

1925-ci ildə Böyük Britanıyanın planı əsasında Pəhləvi xa­nədanının qurulması Qaşqay eli ilə hökumət arasındakı zid­di­yə­ti dərinləşdirir. Rza şah hakimiyyətini güçləndirmək məq­sə­di­lə ənənəyə bağlı, elat həyatı yaşayan tayfalara qarşı təzyiqi ar­tı­rır. Bu da əks təsir edir. Rza şahın hakimiyyətə gətirilməsindən na­razı olan Qaşqaylar çok keçmir ki, dövlətin sərt tədbirləriylə qar­şı-qarşıya qalır. Hökumətin məcburu vergi və gənclərin məc­bu­ri əsgərliyə cəlb edilməsi, yaylaq-qışlaq həyatı yaşayanların zor­la oturaq həyata keçirilməsənə cəhdlər, tayfanın kişilərinin si­lah­larını zorla əllərindən almağa təşəbbüs elat həyatı yaşayan tay­faların dəfələrlə hökumətə qarşı itaətsizliyi ilə nəticələnmişdi. 1929-1930-cu illərdəki itaətsizliyi hökümət zor gücünə, yüzlərlə in­sanın qanının axıdılması və həbs edilməsi hesabına yatırmışdı. Hö­kümətin belə bir siyasət yeritməsində İngilis barmağının ol­du­ğunu görürdülər.

Xatirələrdən anlaşılır ki, Türkiyənin İrandakı böyük elçisi Rza şahla Qaşqay elxanları arasında danışıqlarda vasitəçi olur. Hət­ta Qaşqayların Türkiyəyənin onlara yaxın bir bölgəsinə, İraq­la sərhəddə köçürülməsi söhbəti də olur. Bunun üçün Qaşqay el­xan­larının övladları Türkiyə hökümət yetgililəri ilə danışıqlar apar­maq üçün Ankaraya da gəlirlər. Lakin bu söhbətlər baş tut­mur.

Buna görə də, yaradılan sakitlik o qədər də uzun sür­mür­dü. İsmayıl xan Sövlətüddövlə Fars əyalətindən 8-ci dövrə İran Şu­ra Məclisinə nümayəndə seçilir. O yarı zor, yarı xoş Tehranda ya­şa­malı olur. Buna baxmayaraq Rza şah höküməti ondan hə­mi­şə eh­tiyatlanır. Bilir ki, o, elinin içərisinə qayıdarsa, Qaşqaylar el­xan­ları ətrafında birləşərək hökumətin bir sıra qanunları ilə ra­zı­laşma­ya­caq, valilərin əmirlərini yerinə yetirməyəcək, haq­sız­lıq­lara qarşı si­lahlı dirəniş göstərəcəklər. Böyük Britaniya hö­ku­mə­ti də İsmayıl xan Sövlətüddövlənin qatı antiimperialist dü­şün­cə­li olduğunu bil­diyindən Rza şahın vasitəsilə həbs etdirərək Qəs­re-Qacar zinda­nı­na saldırır. 1932-ci il oktyabrın 8-də Qaşqay eli­nin qəhrəman oğ­lu zin­danda həlak olur (T.Ə.İbrahimov (Şa­hin). Qaşqaylar, səh. 202).

İsmayıl xan Sövlətüddövləni Rey şəhərində, Şəhrilik de­yi­lən yerdə ailəyənin mülkündə dəfn ediblər. Sonra xanımı, oğlu, gə­lini başqaları burada dəfn edilərək ailə məzarlığına çevrilib. Bu gün də qaşqaylar həmin məzarın ziyarətinə gedir. Hökümət mə­murları bu binaları sökməyə dəfələrlə çəhd etsə də qaş­qay­la­rın etirazından qorxub söküntünü durdurublar.

Qaşqayların arasında gəzən söhbətə görə, Rza şahın cəl­lad­lı­ğı ilə ad çıxaran həkimi Əhməd Qəsre-Qacar zindanında İs­ma­yıl xan Sövlətüddövləyə zəhərli iynə vurub öldürür. Bu gün Əh­məd hə­kim Qaşqaylar arasında Qəssab Əhməd kimi yad edi­lir. İsmayıl xan Sövlətüddövlədən sonra Qaşqay elinə elxan Mə­liknasir xan seçilir.

 

Xosrov xan İsmayıl xan oğlu

 

İsmayıl xan Sövlətüddövlənin oğlanları Məhəmmədna­si­rin, Xosrovun, Məlikmənsurun, Məhəmmədhüseyinin də ömür yolu keşməkeşli olub. Məlikmənsur xan xatirələrini yazsa da, sağ­lı­ğın­da nəşr edilməyib. Cəfər Ayvazi Yadikuri Məlikmənsur xanın xatirələri haqqında verdiyi bilgidən öyrəndim ki, farsca yazılmış xatirələrin bir hissəsini araş­dı­rı­cı­lardan Kaveh Bayat və Mənsurnasir Tayibi Məlikmənsur xanın ölümündən sonra, yəni 2013-cü ildə Tehrandakı Namek nəşriyyatında “Xatirat-ı Məlik Mənsur xan Qaşqayi” (Məlik Mənsur xan Qaşqayinin xatirələri) adı ilə nəşr etdiriblər.

İlk təhsilini atasının dəvət etdiyi müəllimlərdən alan Məlikmən­sur  Tehrandakı Əlburz Kollecini bitirib. Sonra Böyük Britaniyaya gedərək Oksford Universitetində oxuyub. Əkinçilik və tarix sahəsində ixtisaslaşıb. Qaşqay tarixi və mə­də­niyyəti haqqında araş­dırmalar apar­ıb.

Oradan Almaniyaya gələn Məlikmənsur və Məhəmmədhüseyin atalarının Rza şah tə­rəfindən zindanda öldürülməsindən xəbər tutduqdan sonra Ber­lində İranlılarla birlikdə şaha qarşı siyasi kampaniyalar təş­kil edib və hərbi sahədə biliklərini genişləndiriblər. Bundan xəbər tutan İran hökuməti qardaşların vətənə dönmələrinə qadağa qoyub.

Xosrov xan İsmayıl xan oğlu

İkinci Dünya Savaşında Rza şah Pəhləvi özünü tərəfsiz döv­lətin başçısı elan etsə də, Sovetlər Birliyi quzeydən, Böyük Bri­taniya güneydən ordularını yeridərək ölkəni işğal ediblər. Hö­ku­mət qoşunları qorxaqcasına təslim olub. Bir zaman böyük həvəslə şah elan etdikləri, Pəhləvi soyadı verdikləri Rzanı ölkədən aparıb, şahlıq tacını oğlu Məhəmməd Rzanın başına qoyublar.

Tehranda nəzarətdə saxlanılan İsmayıl xan Sövlətüddövlənin oğlanları Məhəmmədna­si­r xan və Xosrov xan yaranmış hakimiyyət boşluğundan istifadə edərək Qaşqayların yanına gəlirb və elinin başına keçiblər. Az bir zamanda elin əli silah tutanlarını səfərbərliyə alaraq zor gücünə hökümətin əskəri birliklərindən və polisindən silah və hərbi sursat alıblar. Qaşqayların silahlanması istər hökuməti, istərsə də işğalçıları bərk narahat edib. Öncə kiçik toqquşmalar baş verib. Bu toqquşmalarda Qaşqaylar gözəl təcrübə qazanıblar.

 İllərlə Tehranda çalışan Alman zabitləri Şults Holtus (Schulz Holtus) və Konistantin Yalop Hummel ingilislərin əlinə keç­məmək üçün Qaşqayların ya­nına qaçıblar. O­rada Qaşqay­lara əllə­rindən gələn yardımı etməklə döv­lətlərinə xidmət etmiş olublar. On­lar Fəraşbənd şəhərində Qaşqaylara hərbi sursat əldə et­mək­də və föv­qəla­də vəziyyət yarandıqda təyyarənin en­məsi, ya­na­caq götürməsü üçün uçuş-eniş zolağı yaratmaqda yardımçı olub­lar. Böyük Britaniyanın kəşfiyyatı bundan xəbər tutub.

Bölgədəki Böyük Britaniya ordusunun komandanı, general Freyzir Qaşqayların döyüş qabiliyyətinə yaxşı bələd idi. Birinci Dünya Savaşında o Abadéh şəhərindəki İngilis hərbi bazasının rəhbəri olmuşdu. Qaşqay silahlıları buraya basqın edib bazanı ələ keçirəndə Freyzir zorla qaçıb canını qurtara bilmişdi. Buna görə də general Freyzirin Qaşqaylara qarşı bir ədavəti vardı. Lakin Qaşqayların döyüş qabiliyyətinə bələd olduğu üçün onlarla açıq döyüşə girmək istəmirdi. Öncə Məhəmmədna­sir xanla danışığa ge­dir. Təklif edir ki, Al­man zabitlərini təhvil verərsə, qarşılığında 5 milyon tümən pul verəcək və İran hö­kü­mə­tinə təzyiq edəcək ki, Qaşqayların muxtariy­ya­tını rəs­mən tanısın.

Qaşqaylar bu təklifin arxasında başqa məkirli niyət olduğunu bildiklərindən razılaşmırlar. Böyük Brita­ni­ya hökuməti problemi həll etmək üçün 1942-ci il de­kabrın 7-də general Fitsroy Maklini (Fitzroy Mac­le­an) İrana gön­dərir. Ge­neral məsələni güclə həll etməyə çalışır. Fars bölgəsindəki İn­gilitərə və İran əsgəri birliklərini Qaş­qay­la­rın üzərinə göndərir.

Hər cür təchizatlı 30 minlik ordu Cehrom, Şəhrikürd, Şi­raz, Firuzabad və Kazerunda Qaşqay özünümüdafiə dəstələrinin üzə­rinə hüçuma keçsə də, böyük itki verərək geri çəkilməli olur. Or­duda bir moral pozuqluğu yaranır. Tehran hökuməti məc­bu­riy­yət qarşısında qalaraq Qaşqaylarla danışıqlara gedir. Da­nı­şıq­lar nəticəsində Qaşqaylar savaşda və əsgəri birliklərə basqın nə­ti­cə­sində əldə etdikləri silahları geri qaytarır. Hökümət də on­la­rın özü­nüidarə sistemi ilə razılaşır. Məhəmmədnasir xanın Fi­ru­za­bad­dan məclisə deputat və kiçik qardaşı Xosrov xanın Qaşqay el­xanı se­çilməsini qəbul edir. Hökumətlə Qaşqaylar arasındakı gər­ginli­yin azalmağa doğru getdiyi bir vaxtda xaricdə olan Mə­likmən­sur xan və Məhəmmədhüseyn xan vətənə dönmək üçün hö­kumətə mü­raciət edir. Lakin onların bu müraciəti olumsuz qar­şılanır.

Hökumətin belə sərt mövqe tutması heç də təsadüfi deyildi. Cəfər Ayvazi Yadikuru Məlikmənsur xanın xatirələrindən etdiyi tərcümə məsələyə aydınlıq gətirir.

1943-cü ilin payızın əvvəlində Almaniyadan İstanbula gələn qardaşları vali hörmət və ehtiramla qarşılayır. Onlara bildirir ki, on gün sonra prezident İsmət İnönü onlarla Ankarada görüşəcək.

Qardaşlar Ankaraya gəlirlər. Lakin İsmət İnönü ilə görüşə bilmirlər. Deyirlər ki, prezident zəlzələ bölgəsinə gedib.

Cəfər Ayvazi Yadikuri xatirələr kitabınıdan etdiyi bir parça belədir: “Biz Ankaraya gétdik və Karpıç hotəlində qaldıq. Bazar günü səhər vaxtı, Baş bakan Saracoğlu və diş işləri bakanı Mənəməncioğlu, ayrı vəzirlər, Türkiyənin Téhrandakı élçisi Cəmal Hüsnü hotelə təşrif gətirdilər. Biz də onlara öz sayğı və ehtıramımızı göstərdik. Saracoğlu bakanlarla bizi tanış etdikdən sonra dedi ki, cumhur başkanı bura gələcəkdi, ancaq bildiyiniz kimi deprem (zəlzələ) olduğundan vəziyyətlə tanış olmaq, xalqa kömək göstərmək üçün oraya gétmişdir. Cumhur başkanı mənə tapşırdı ki, onun adından sizə xoş gəldin déyim.

Sonra İran qoşununun Qaşqayı élinə hücüm étdiyyindən danışdı. Saracoğlu bəy dedi ki, bizim Téhrandakı élçimiz Cəmal Hüsnü Qaşqaylarla bağlı gördüyü işlər haqqında sizə bilgi verəcək.

O, téléfonunla kimisə aradı. Biri gəldi və bir neçə dosy gətirdi qoydu Cəmal Hüsünü qarşısına. Cəmal Hüsnü də həmin dosyalara baxıb dedi:

“O zaman ki, İran İngilislər tərəfindən işğal olundu, sizin obanız (ailəniz), yəni Nasir xan, Xosrov xan və ananız  Téhrandan güneyə qaçdılar. İran dövləti qoşun hazırladı ki, İsfahana və Fars vilayətinə göndərib Qayqayların yaşadıqları yerlərə hücum etsinlər. Hökumət fərmandéh Şahbəxtiyi bölgəyə yollamamışdan öncə, hərbiçilər, polislər və dövlət adamları ilə Qaşqay tüfəngçiləri arasında bir para  kiçik çatışmalar olmuşdu.

Çatışmalarda Qaşqay tüfəngçiləri hərbi hissələrə və polis bölmələrinə basqın edib onları tərksilah etdiklərindən əllərinə xeyli silah və sursat keçirmişdilər. Buna görə ağır bir savaş başlamışdı. Bu arada sizin əski düşməniniz, Qəvvamülmoliki də Fars hakımı təyin edimişdi. Mən də bu haqqda Ankaraya geniş raportlar göndərmişdim”.

Baş bakan  Saracoğlu dédi ki, biz həmin raportları alan kimi İran şahına rəsmi şəkildə bildirdik. Ona xatırlatdıq ki, Qaşqayılar Türkdürlər və Sizin Türkləri yox étmənizə izin vérməyəcəyiz.

Génə Cəmal Hüsnü sözü davam etdirərək dédi: “Şah Tehrandakı bütün ölkələrin élçilərini qonaqlığa çağırmışdı. O, qonaqlıqda danışarkən dédi: “Mən bir qoşun yollamışam ta Qaşqayı élini yox édə”. Sonra mənə sarı baxdı. Hamı şahın şərəfinə badə qaldırdı. Ancaq mən nə şərab badəsini qaldırdım, nə də içdim. Bu məsələni Türkiyə hökumətinə bildirdim.

Həmin qonaqlıqdan sonra sizin qardaşlarınıza və élinizə qarşı bir savaş başlandı, Amma dövlət güçləri héç irəliləyə bilmədi. Bu keçərgi bir məsələydi, çünki hökumət Qaşqay élini birdəfəlik aradan götürməyi qərara almışdı.

Biz yaxşı bilirdik ki, bu məsələnin görünən tərəfi idi. Qaşqay bölgəsinə hücum planı İran hökumətinin olsa da arxasında Böyük Britaniya dururdu. Əslində bu bir İngilis fitnəsiydi.

Buna görə də hökümətimiz Qaşqaylara qarşı savaşın durdurulması üçün Böyük Britaniya yetkililəri ilə danışıqlara getdi”.

Söhbətin bu yerində yénə Saracoğlu və Mənəməncioğlu söhbətə qarışdılar. Dédilər ki, biz İran şahını xəbərdar etdik. Dédik ki, əğər Qaşqayılarla savaşı davam étdirsəniz  biz məcburuq İranda yaşayan minlərlə Türkün öldürülməsini qarşısını alaq. İrana ordu yeridib Türklərə kömək edəcəyik. Özü də bu söz heç də bilef  (boğazdan yuxarı söz) deyil. Biz bu planı hazırlamışıq və əmin olung ki, icra etməyə də gücümüz var.

Baş bakan Saracoğlu dedi ki, “Dövlət bakanlarının  məşvərəti və Cumhur Başkanı İsmət İnönünün tapşırığı ilə İngilis Baş bakanı, Çörçil ilə danışdıq. Ona bildirdik ki, İrandakı İngilis Fərmandéhləri (Ordu komandirləri) İran orduları ilə birgə Qaşqayıların üzərinə hücuma keçsələr, onda biz rəsmi şəkildə müharibəyə qoşulacağıq. Xüsusən onu da vurğuladıq ki, İranda bu əməliyatı hazırlayan və ona rəhbərlik édən géneral Férəyzir Birinci Dunya Savaşında Abadéhdəki İngilis Hərbi bazasının fərmandéhsi olub. Qaşayılar onun əsgəri birliklərini darmadağın edib, hərbi bazanı da ələ  keçirib. Géneral Férəyzir canını güc bala qurtarıb. Buna görə də géneral Férəyzirin Qaşqayılara çox özəl bir kinə və düşmənçiliyi var”.

Türkiyənin hökumət yetkililri ilə görüşdən sonra qardaşlar vətənə dönməyi qərara alırlar. İranın quzeyi Rus işğalı altında olduğundan oradan Qaşqay elinə keçməyin mümkünsüz olduğunu düşünürlər. Qərara alırla ki, Suriyaya getsinlər. Oradan İraqa keçsinlər. İraqdan da Qaşqay elinə keçmək asan olar.

Suriyaya gələn qardaşlar İra­qa keç­mək istərkən Hələbdə İngilislərin əlinə keçirlər. İn­gi­lis­lər onları Faşist Almaniyası ilə işbir­li­yin­də suçlayıb mehakimə etmək adı ilə Qa­hirəyə aparırlar.

İngilislər İran hökuməti vasitəsilə Məhəmmədna­sir xanla gizli danışığa gedirlər. Xəbərdarlıq edirlər ki, qardaşlarını Alman zabitləri ilə dəyişməsələr onları öldürəcəklər. Qardaşlarının həyatı təhlükədə ol­du­ğu­nu görən Məhəmmədnəsir xan is­tə­mə­sə də, onların təklifi ilə razılaşır. Fi­ru­zabad şəhərindəki Alman zabitləri Şults Holtus (Schulz Holtus) və Konistantin Yalop Hummeli ve­rib qardaşlarını alır.

İsmayıl xan Sövlətüddövlənin ki­çik oğlu Xosrov xan 15, 16, 17-ci se­çim­də millət vəkili seçilir. 1951-ci ilin 20 martında nef­­tin milliləşdirilməsi haq­qında qanunun qəbulunda xüsusi fəal­­­­lıq göstərir, Milli Şura Məclisini və Baş vəzir doktor Mə­həm­­məd Mü­səd­diqin yeritdiyi siyasəti mü­da­fiə edir. 1953-cü il avqustun 19-da İn­gi­lis və Amerika xüsusi xid­mət or­qan­la­rı­nın təş­­kilatçılığı ilə doktor Mə­həm­məd Mü­səd­diq hakimiyyətdən uzaq­­­laş­dırılanda Xosrov xan və Mə­həm­mədna­sir xan 70 minlik bir Qaşqay sü­vari ordusu ilə onu qorumağı tək­lif edir­lər.

Ovçuluğu və tüfəngdən məharətlə istifadə etməsi, adam­la­ra təsir güçü ilə ad çıxarmış Xosrov xan Məhəmməd Rza şahı və İranın rəhbər və­zi­fədə işləyən bir çox məmurlarını qorxuya salır. Elə buna görə də, şah hər iki qardaşı ölkədən çıxarır. Onlar 25 il Avropada sür­gün həyatı yaşamalı olur.

1979-cu il İran İslam inqilabından sonra Xosrov xan Amerikadan vətənə dö­nür və Firuzabaddan millət vəkili seçilir. Lakin onun vəkillik sə­nə­dini İslam Keşikçiləri təsdiq etmirlər. Yeni hökumətin nü­ma­yən­dələri ilə aralarında yaranan ziddiyətə görə Şiraza dönən Xos­rov xan Qaşqay tüfəngçilərini də başına yığıb dağlara çə­ki­lir.

1982-ci ildə Şiraz və Firuzabad yaxınlığında Qaşqaylarla pas­tarlar (İran İslam inqilabının silahlı dəstələri) arasında toq­quş­malar baş verir. Həmin günləri xatırlayan şair Əvəzullah Sə­fəri de­yir ki, on­da mən uşağıdım. Xosrov xan bir qrup Qaşqayla Mehpu qış­la­ğı ətrafında (o yer indi Sura qalası adı ilə tanınır) pastarlarla vu­ruş­du.

Hökumətin oraya ordu göndərdiyini görüb adamları qır­ğı­na veməmək üçün başındakı dəstəni dağıtdı. Deyirdilər özü də giz­licə Şiraza gəlir ki, buradan Pakistana get­sin. Ancaq gedə bil­mə­di. Onu

tutub mühakimə etdikdən sonra gətirib Firuzabadda gül­lələdilər. O il ki Xosrov xan öldürüldü, onda bizim evimiz Fi­ruzabaddaydı, biz də Firuzabadda idik. Ya­dımdadır ki, ata-ba­ba­larımız o geçə şam yandırmadılar. O axşam çıraq alış­dır­ma­dı­lar.

 

Naringi bağçasındakı sarayın güzgülü salonu. İndi muzeydir

Evlər tamam qaranquluq idi. Hamı Xosrov xana yas tu­tur­du. Xos­rov xanın cəsədini gətirib Şirazda dəfn etdilər. Qəbri Şi­raz­da­dır. Hər il sentyabr ayının 29-da, Xosrov xan dəfn olunan gün Qaş­qaylar onun qəbri başına toplanır, fatihə oxuyur, gül dəs­tə­ləri qo­yurlar. Qaşqay elxanları və elbəylərinin bir çoxu xarici ölkələ­rə sür­gün edilirb və ya təqiblərdən qurtulmaq üçün özləri qaçmalı olublar. T.Ə.İbrahimov (Şahin) “Qaşqaylar” kitabında yazır ki, Qaş­qay eli İran elatları sırasında ən mütəşəkkil, nizam-in­tizamlı, güc­lü, nüfuzlu, varlı, böyük el birliyi olmuşdur (səh.200).

 

Əyəsi (yiyəsi) Nasiri Əkbər olan bağda

 

Yüz illər boyu Farsların arasında yaşamalarına bax­ma­ya­raq, Qaşqaylar hələ də bizim Fars və Ərəb dilində işlətdiyimiz bə­zi sözləri Türkcə işlədirlər. Məsələn, bizim sahib de­di­yi­miz sö­zə onlar əyə deyirlər. Əyə (yeyə) sözü bizdə bəzi dialektlərdə hə­lə də işlədilir. Qaşqaylar şeirə yır, şairə, şeir deyənə, mahnı oxu­yana yırçı, şeir deməyə və mahnı oxumağa yırlamaq de­yir­lər.

Axşam Azərbaycandan gələn qonaqların şərəfinə Nəsir Ək­bərinin bağında toplantı vardı. Ona görə mənim şərəfimə yaz­mı­ram ki, o toplantıda iştirak edənlərdən cəmi üç nəfərini – Ər­sa­lan Mirzəyini, Mənuçehr Kəyanini və xanımı Turan Şəhbazini ön­cədən tanıyırdım. Azərbaycandan hansı ziyalımız getsə, onun şə­rəfinə bəlkə də daha gözəlini təşkil edəcəklər. Yəni təcrübələri ar­tdıqca toplantılarının tərtibatı və formatı da zənginləşəcək.

30-dan çox şair, yazıçı, alim və müsiqiçinin qatıldığı top­lan­tını Ərsalan Mirzəyi aparırdı. Bu toplantı 1970-80-ci illərdə iş­tirak etdiyim toyları, qonaqlıqları, ad günlərini xatırladırdı. Yə­ni şeir də vardı, söz də, musiqi də. Ərsalan bəy də peşəkar ta­mada kimi məclisi idarə edirdi.

O, çılğın bir həvəslə öz şeirindən bir parça deyəndən sonra adam­ların buraya nə məqsədlə toplandıqlarından, onları bir­ləş­di­rən milli dəyərlərdən söz açdı, məclisin ağsaqqalı Mənuçehr Kə­ya­ninin həyat və yaradıcılığından danışıb sözü ona verdi.

 Mənuçehr Kəyani Elaziqdə keçirilən Novruz sim­po­zi­u­mun­dan, orada mənimlə olan söhbətlərindən, yaradıcılıq yo­lun­dan və Türk xalqlarının bugünkü durumundan, onların bir-biri ilə sıx əlaqə qurmasının vacibliyindən danışdı.

Ərsalan Mirzəyi doktor Bahadırinin rəssamlıqdakı uğu­ru­nu, onun milli dəyərlərə yüksək qiymət verməsini danışdıqdan son­ra sözü ona verdi. Bahadıri isə qısa danışdı və toplaşanların diq­qətini gətirdiyi alboma çəkdi. Albomda miflər, nağıllar əsa­sın­da çəkilmiş xeyli rəsm var idi. Bu rəsmlər mənim də xoşuma gəldi. Onları yaymaq, tanıtmaq üçün Ərsəlanla şərtləşirik ki, Qaşqay nağılları kitabını Bakıda nəşr etdirək və Bahadırinin rəsmlərini də həmin nağıllara illüstrasiya kimi verək.

Ağsaqqal şair, araşdırıcı Əsadullah Mərdaniyə söz verildi. 1331/1952-ci ildə Fars əyalətindəki Rahimi elinin Cadurnişin (ca­dırda oturan) obasında anadan olan, ibtidai təhsilini hö­kü­mə­tin ça­dır­larda açdığı məktəbdə, orta təhsilini və müəllimlər semi­na­riyasını Şirazda bitirən Əsadullah Mərdani bir müddət Qaşqay ça­dır­la­rındakı və kəndlərdəki məktəblərdə müəllimlik edib. Son­ra litseydə riyaziyyat müəllimi ixtisasını qazanıb, Şiraz Uni­ver­si­tetinin Fars Di­li və Ədəbiyatı fakültəsini bitirib, 30 il ibtidai və or­ta məktəblərdə, lit­seylərdə müəllim işləyib. 2000-ci ildə isə onu təqaüdə göndəriblər.

1985-ci ildən Qaşqay ləhcəsinin sözlüyünü hazırlamağa baş­layan və onu 1989-cu ildə bitirən Əsədullah Mərdaninin “Zərb-məsəllər” (Darbulmeselha-yi Turki-yi Qaşqayi - Qaşqay Turk­lərinin zərb-məsəlləri), “Asanaklar (Teraneha-yi Turki-yi Qaş­qayi – Bayatılar. Qaşqay Turklərinin nəğmələri),  “Zeban-i Tur­ki-yi Qaşqayi və şivə-yi nigareş-i an - Qaşqay Turkcəsi və onun yazı qaydaları”, “Hodamuz-i zəban-i Turki-yi Qaşqayi və me­bani-yi dəstur-i an - Qaşqay Türkcəsi özöyrənimi və onun qay­da qaynaqları” və b. kitabları nəşr olunub.

Əsadullah Mərdani Rahimi dedi ki, Əli müəllimə xoş gəl­din ərz edirəm. Türk dili dünyada mənim baxışımla qanunlarının dü­zə­niylə ən əvvəlimki dildir. Araşdırıcı qısa nitqində Türk dil ta­rixinin özətini verərək çıxışının: “Bəs biz görürik ki, dilimiz ən qədimitərin, cahanmənzərin, bir nev dünyada ən qaydalı dil­lə­rin sırasındadır. Mən ünvani bir Türk, ünvani bir Qaşqayi kimi ef­tixar edirəm: bu dil­lə, bu millətlə və millətlərlə və Türk dün­ya­sıy­la” cümləsi ilə bitirdi.

Danışmaq üçün söz verilən vəkil Əli Bəhməniyari isə Qaş­qay dili və mədəniyyəti sahəsində çalışan dost-tanışlarının fə­a­liy­yətini yada saldıqdan sonra ana dilini Farslar arasında qo­ru­yub saxladıqları ilə iftixar duyduğunu, milli geyimlərini, xalça və palazlarının dünyada keçirilən festivallarda nümayişinə şərait ya­ratdıqlarını danışdı. Milli mədəniyyətin YUNESKO-da qey­diy­yatdan keçirilməsinin vacibliyini vurğuladı.

Söz Mirzə Mezunun (Məhzun) şeirlərini Latın əlifbası ilə nəş­rə hazırlayan Cəfər Eyvəzi Yadıkurıya verildi. O dedi ki, “mən Azərbaycanı çox tanımırdım. Elə irtibat yoxumuzdu. Biz ço­xin­çıx Türkiyə ilə artıx Qaşqayınan irtibat vardımızdı, nəinki Azər­baycannan. Bir illəti buydu ki, Azərbaycan bir uzun zaman Şu­rəvinin əli altındaydı, bir imkani rəfdaməd ora yoxudu. Neçə il bunnan irəli həmkarımızdan, Təbriz uşaqları bir dividi verdi mə­nə. İki-üç dənə fil içindəydi. Gətirdim baxdım, xub Azər­bay­can filmi içindəydi. Mərhum Üzeyir Hacıbəyovun idi. İki məş­hur filmdir ki, mən hər vaxt baxıram, deyirəm bunu heyfdir ki, bir kəs Türk ola, bunnara baxmaya. Şayət mən özüm yüz yol bax­mışam. Birisi “Arşın mal alan”dı, birisi “Məşədi İbad” (O ol­ma­sın, bu olsun).

Çox öyrəndim bu filmdən, kəlimatından. Məsələ buydu ki, biz bu filmə baxada hətta mənin quam (anam) ki, çox savad yox­la­rıydı, heç dərs oxumamışdılar, rahat başarırlardı anlıyalar, ama bir Türkiyə filminə baxsalar onu yaxşı anlayamıllar. Xatiri bu­dur ki, biz Azərbaycannan çox yaxınıx, yəni çox ixtilaflarımız (fər­qimiz) azdır. Bir mətləb istirəm deyəm: “Qaşqayinin o mah­nı­ları (asanakları) içində çox Azərbaycan şəhərlərinin adı var. Dər­bənd (Dərbənd indi Rusiya altındadır), Həştərxan var, İrə­van, Təbriz, Naxçıvan irtibadi təvarid varımız orda...”

Axır ki mətləb keçərəm xidmətizə, ərz edəm, mənim be­lə­mə belə gəlir ki, Qaşqayi fərhəngi, ədəbi çox şefahidir, vaqən mət­bu əsərimiz çox azdır. Dər zaman musiqi də elə-belə. Biz is­ti­yiriksə bunu gəlişdirək, tövsiyə verək, əvvəl baxaq bir beytər mən­bə hardadır, bizə yaxindır. Biz gedək ondan başarəg ilham alaq, istifadə edək. Bu mənbənin ən böyügi, mənim nəzərimə əv­vəl Azərbaycandı, sonra Türkiyə. Hətta Azərbaycan bizə artıx ya­xındır, ümumxeşdir ta Türkiyə. Bizdə kəlmələr ki, danışırıq mə­xarici q, x bular vardır, Azərbaycanda da vardır, ama Tür­ki­yə­də bular dəyişilir. Mən fikir elirəm həm dər zəmini musiqi, həm dər zəmini ədəbiyyat biz gərək Azərbaycan əsərlərini oxu­yak, ədəbi­yatı irtibat bərqərar edək. İstirik bir roman yazək, Azər­baycanda gərək oxuyək, romanlar ki, yazılmış, əsərlər ki, ya­zıl­mış oxiyak onda gələk Qaşqayi için öz diliizdə roman ya­zak. Çün­ki vaxtı o dili öyrənirik, öz dilimizi xeyli artıx müsəllət edi­rik”.

“Ağai Əvəzullah Səfəri bizim şairimiz və yazarımız, beş-altı kitabı var Qaşqayi fərhəngində, Qaşqayi folklorunda, ədə­biy­yatında. Biz iftixar edirik ağai Səfəri vücuduna. İndi qul­lu­ğun­deyik. Sizinlə yaxından tanış ola” deyən Ərsalan Mirzəyi sö­zü Əvəzullah Səfəriyə verdi. O dedi:

– İcazə istirəm cəmnən ki, xoşgərlik Əli müəllim qul­lu­ğu­na deyəm. Və bu uzax yolu gəldiginiz bizim başımızı ucaltdı, ay Əli müəllim! Bu günki gündə təbrik deyəm, bu gün müəllimlər gü­nüdü. Mənim işim ədəbiyyatdı, Türk ədəbiyyatı. Fars ədə­biy­ya­tında da bir xırda iş görürəm, ama əsli işim elə Türk ədə­biy­ya­tı­dır. Bir kitabi ki yazmışam verəm Əli müəllimin qulluğuna: “Qaş­qayi Türkcəsində şeir və yazın köklərinə bir baxış”.

Bu kiçik və şirin nitqini şeirləri ilə davam etdirdi:

Dağıdır ayrılığı sel təki göz yaşlarımız,

Genə məclis bəzəyər yaz çağı yoldaşlarımız.

Yaşa sən, ta yoliya canımı qurban eylərəm,

Sən sağ ol, qoy ta bizim darda qala başlarımız.

Hər kəs bir cür yarada, yaz eyləyər ölkəmizi,

Sona kim göldə çimər, nazlı qələm qaşlarımız.

Olmuşuq Ənqa təkin, bir adımız dildə qalıb,

Ta bilə dərdimizi Qafdakı sirdaşlarımız.

Biz ki qəm zəncirinə qollarımız bağlı qalıb,

Qoy uca başlı qala Bakuda qardaşlarımız.

Bu da Əli müəllim sağlığına bu şeiri ərz etdim. Ama Qaş­qa­yidə yengi qoşmalar, yengi ədəbiyyatımız şayət Türk dün­ya­sın­da biz Qaşqayılar çox gec bu işə başlamışlar”.

Əvəzullah Səfəri bundan sonra “Gecə keçmiş yarıdan” mis­rası ilə başlayan uzun bir içtimai- siyasi məzmunlu şeirini de­yir. Şeirdə Bakının, Təbrizin, Savalanın və Qaşqayların ya­şa­dıq­ları bölgələrin dağlarının adı çəkilir.

Ərsalan Mirzəyi yenə də öz şeirlərindən bir neçə beyt de­dik­dən sonra sözünə belə davam edir: “Bizim cavan şairimiz Ka­və İrəvani, bir şeir oxusun. Tazzə də adaxlılanmış”.

Kavə İrəvani “Bir güləm, açmışam budağ Aya sarı” və “Yo­rulmaz yağı ceyranım” misraları ilə başlayan şeirlərini oxu­yur.

Sonra söz Qulamrza Rəncbər İgdirə verilir. O da “Yaşıl al­ma” adlı kitabını nəşr etdirdiyindən danışır və “Qaşqayi” şeirini oxu­yur.

Elə bil kimsə Ərsalan Mirzəyiyə məclisdə xanımların da oldu­ğunu pıçıldayır. Ərsalan bəy daha kişilərə söz vermir. “Hər ki­şinin arxasında bir güclü xanım var”- deyərək Mənuçehr Kə­ya­ninin xanımı Turan xanım haqqında xoş sözlər söyləyib sözü ona verir.

Turan xanımdan sonra Ərsalan Mirzəyi növbə ilə Əzizə xa­nıma və uşaq kitablarının yazarı Zəhra Tahiriyə də söz verir.

Məclisdə çıxış etməyənlər haqqında da Ərsalan bəy bil­gi­lər verir. Onun verdiyi bilgilər hərdən gülüşlə qarşılanır.

Toplantıya qatılanlardan Kavə İrəvani və Qulamrza Rənc­bər İgdirinin soyadları diqqətimi çəkir. Hər ikisi deyir ki, soyadla­rını Qaşqay elindəki İrəvani və İgdır tayfalarından alıblar. Yə­ni indiki İgdır və İrəvan bölgəsindən son 300-400 ildə getməyiblər. Məclisdə uşaq ədəbiyatını inkişaf etdirməyə çalışan gənc qa­dın yazarlarla da tanış olduq. Cəfər Eyvəzi Yadıkurı "Mezun Qaş­qayi. Şeirləri”, Ərsalan Mirzəyi "Qaşqay tapmacaları", Əvə­zol­lah Səfəri Kəşküllü "Yettim yal"(Qaşqaylar dağ silsiləsinda ay­rı olan yüksəkliyə, təpəyə, dağa yettim yal deyirlər. Şair Qaş­qay elinin Türk xalqlarından uzaq düşdüyünü güman etdiyindən on­ları yettim yala, tək yüksəkliyə bənzədir. Yettim bizim yetim de­diyimiz sözün Qaşqay ləhcəsində deyilişidir- Ə.Ş.) kitablarını, Zəh­ra xanım Tahirifər uşaqlar üçün yazdığı bir neçə kitabçasını mə­nə bağışladılar. Baxdım ki, son illər Qaşqaylar ana dilində müx­təlif mövzuda xeyli kitab nəşr etdiriblər.

 Nasiri Əkbərinin bağındakı toplantıdan bir görüntü

Tanışlıq və ürək sözlərimizi söylədikdən sonra Əfşin Ha­tə­mi, Əli Bəhmənyar, Sasan Kərimi, Səid Görginpur, Milad Şəh­riyari və Xosro Setorkniadan ibarət gənc musiqiçilər çalıb oxu­mağa başla­yır­lar. Orada mən Qaşqay mahnılarından başqa bir mahnı eşitmədim.

Dinlədiyim mahnılar işərisində “Dağlara” mahnısı daha çox ürəyimə yatdı. Mahnını müğənni belə oxuyurdu:

Dayan, bax dizə, dağlar,

Dəyağ ol bizə, dağlar.

Qəşqayidan bir səlam,

Apar Təbrizə dağlar.

Apar Təbrizə dağlar.

Təkrar

Dayan, bax dizə, dağlar,

Dəyağ ol bizə, dağlar.

Qəşqayidan bir səlam,

Apar Təbrizə dağlar.

Apar Təbrizə dağlar.

 

Dağlara, dağlara, düşdüm uzaq yollara,

Dağlara, dağlara, dərdimə yoxdur çara.

Dağlara, dağlara, hara gedə min xuda.

Təkrar

Dağlara, dağlara, düşdüm uzaq yollara,

Dağlara, dağlara, dərdimə yoxdur çara.

Dağlara, dağlara, hara gedə min xuda.

Sən bilən karın oğlan,

Açma qətarın oğlan,

Qoy qazılsın dağlara,

Sənin məzarıŋ oğlan.

Təkrar

Sən bilən karın oğlan,

Açma qətarın oğlan,

Qoy qazılsın dağlara,

Sənin məzarıŋ oğlan.

 

Dağlara, dağlara, düşdüm uzaq yollara,

Dağlara, dağlara, dərdimə yoxdur çara.

Dağlara, dağlara hara gedə min xuda.

Təkrar

Dağlara, dağlara, düşdüm uzaq yollara,

Dağlara, dağlara, dərdimə yoxdur çara.

Dağlara, dağlara, hara gedə min xuda.

Mahnının müəllifləri ilə maraqlandım. Dedilər ki, sözləri Əvə­zul­lah Səfəri Kəşküllünündir. İlk dəfə oxuyan, mahnı şə­ki­li­nə salan isə rəhmətlik Teymurisxan olmuşdur. Ondan sonra Qaş­qay müğənniləri toy-düyünlərdə oxumağa başlamışlar.

Sonralar Əvəzullah Səfəri ilə görüşəndə “Dağlar” şeirini ya­zıb mənə verməsini xahiş etdim. Sağ olsun, həm öz səsilə oxu­du, həm də yazıb verdi. Şeir aşağıdakı kimidir.

Dağlar, ey yağı dağlar,

İllər ortağı dağlar.

Sizi xəzan çürüdür,

Bizi il dağı dağlar.

 

Dayan, bax düzə, dağlar,

Dayaq ol bizə, dağlar

Qaşqayıdan bir səlam,

Apar Təbrizə dağlar.

 

Dağlar, ey uca dağlar,

Günümdür gecə, dağlar.

Analar bəslədən gül,

Getdi taraca dağlar.

 

Dağlar, ey sarı dağlar,

İl yadıgarı dağlar,

Bu günlər ki bizdə var,

Əritməz qarı dağlar.

Açığını deyim ki, şeir mənə mahnı qədər ləzzət vermədi. Bu­nu hiss edən Əmin bəy dedi ki, Qaşqaylar kimi sizi də mah­nı­nın musiqisindən çox oradakı “Qaşqayıdan bir səlam, Apar Təb­ri­zə dağlar” nəqarəti özünə çəkir. Musiqisi bundan daha güclü olan şeirlərimiz heç belə maraqla dinlənmir.”

 

Şirazda türkcə yazıb-yaratmış şairlər

 

Qaynaqlarda Şirazda yaşamış, Türkcə yazıb-yaratmış şair və alimlər haqqında xeyli bilgi var. Baba Kuhinin, İmadəddin Nə­siminin Şiraza getmələrini də təsadüf saymaq olmaz. Görü­nür, orada onları anlayan, sevən bir ədəbi mühit varmış.

Professor Şahin Mustafayev “İpek yolu sefaretnameleri: bir Akkoyunlu el yazmasinda 1419-1421 yıllarinda Çin’e gön­de­ri­len bir Timurlu büyükelçiliğinin tarihi” (Yükselen İpek yolu 3.cilt (İpek yolunda kültür ve senet), Ankara - 2016) mə­qa­lə­sin­də ya­zır: “Metnin içeriğinden belli olduğu gibi, el yazması 1494-95 yı­lında Akkoyunlu Devri’nde İran’da Ardistan şehrinin da­ruğası emir Zeyneddin Nur Ali Bey Mahmudlu’nun emri üze­ri­ne Hacı bin Muhammed Ardistanlı tarafından Farsça’dan Türk­çe­ye çev­ril­miş ve hazırlanmıştır” (səh.68). Demək, Hacı bin Mu­ham­med Ər­dis­tanlı 1494-95-ci illərdə tərcüməşiliklə məşğul olur­muş.

Mevlana Qiyasəddin Nakkaş tərəfindən yazıya alınan gün­lük raporu (“Ruznamə”) çevirən Hacı bin Muhamməd Ərdistanlı ya­zır: “Ve ehl-i nazardan gizli kalmasun ki bu kitabın aslı Parsi di­lince idi. Cun tarih-i hicret dokuz yuz yıla yetişdi mir-azam-i ek­rem Zeynuddin Nur Ali Bey Mahmudlu Ardistan şehrine da­ru­ğa­lığa geldi. Bir gun anın meclisinde ol kitabı ohurlar idi. Her­cend ki ol bey savad ohuyabilir idi illa Parsice bilmez idi. Ben­de-i kemterin Hacı bin Muhammed-i Ardistanluya emr etti ki bu ki­tabı menim icun Turkiye cevurmağ gerek. Bende dahi istitatım ka­darınca ceht etdim ve ol bey devletinde Turkiye”.

  İsfahan yaxınlığındakı Ərdistanda darğa olan Zeynəddin Nur Əli bəy Mahmudlu Türk idi və Fars dilini də bilmirmiş. Elə isə o, əhalisi Fars olan şəhərdə necə darğalıq edirmiş? Bunun bir ca­vabı var: 15-ci yüzildə Ərdistanda yaşayanlar arasında Türklər çox imiş. Özü də onlar ana dilində nəinki yazıb-oxumağı ba­ca­rır­mış, hətta Fars dilindən əsərlər tərcümə etmək səviyyəsində qa­biliyyətləri varmış.

Əli Kamalinin topladığı “Koroğlu dastanı”nın “Ko­roğ­lu­nun Türkmən səfəri” məclisində (qolunda) Ərcistanın adı keçir. Ko­roğlu Aşıq Cünuna deyir:

– Ay aşıq, mən istərəm gedəm Türkəmənə. Sən Türkəmən yol­ların getmişey. De görüm, hansı caddə yaxıntəhərdür və han­sı xətər var və hansı bixətərdür?

Aşıq Cunun dedi:

– Koroğlı, dörd danə caddə var Türkəmənə gedər. Hər dör­dü­nün də vəsfini icazə versey saz ilə deyərəm ki, sən xoş olay.

 Koroğlı dəstur verdi, bir məclis qurub, şərbəti-şərbət, ye­mağ-içmağ başlandı. Koroğlı dedi:

– Aşıq, de!

Aşıq Cunun sazını basıb sinəsinə çahar caddənin vəsfini belə deyir:

Çamlıbeldən Türkəmənə gedəndə,

Əvvəl çatar Ərsistana, Koroğlı.

Dörd yolu var Ərcistandan aralı,

Hər biri gedər bir yana, Koroğlı.

 

Məğribdən yol salma, xətəri çoxdur,

Vəli bu yollardan çox-çox youqdur,

Dağ-daşdur, qardur-qışdur, souqdur,

Dağlar qərq olub dumana, Koroğlı.

 

Havaludur, basəfadur hər yeri,

Gülüstandu yolu, baği-İrəmi,

Yeddi yerdən yolu kəsüb hərami,

Yola qoymazlar quş qona, Koroğlı.

 

…Kəç olan caddədür Türkəmən yolı,

O caddədür dayim ticarət malı,

Üzülməz caddədən karvanun dalı,

Çox uzaxdır Türkəmanə, Koroğlı.”.

Görünür, biz “Koroğlu dastanı (Əli Kamali arxivində)” ki­ta­bını nəşrə hazırlayanda Ərdistanı Ərcistan kimi yazmışıq. Ər­dis­tanın yerləşdiyi ərazi şeirdə təsvir edilən yerə uyğun gəlir.

Professor Möhsün Nağısoylu 2000-ci ildə “Elm“ nəş­riy­ya­tın­da çap etdirdiyi “Orta əsrlərdəki Azərbaycanda tərcümə sə­nə­ti” kitabında yazır: “Tarixi qeyd olunmuş Türkcəyə sətiraltı tər­cü­məli ən qədim Quran əlyazması İstanbuldakı Türk və İslam əsər­ləri muzeyində saxlanan nüsxə (N-73) hesab olunur. 734/1313-cü il tarixli bu 1288-ci (miladi 1872) əlyazmanı Mə­həm­məd bin əl-Həcc Dövlətşah Şirazi köçürmüşdür, sətiraltı tər­cü­mə də onun­dur... Tərcüməçinin Şirazdan olmasını və bu şə­hər­də ta qədimdən indiyədək Azərbaycan Türklərindən olan Qaş­qay tayıfalarının yaşamasını, Vəli Şirazi, Nişati Şirazi kimi tər­cüməçilərin də Şirazlı olmalarını nəzərə alsaq, bu tərcümənin di­linin Azərbaycan Türkcəsinə daha yaxın olduğunu güman et­mək olar”.

Möhsün Nağısoylu Sədinin “Gülüstan” əsərinin Türkcəyə sə­tiraltı tərcüməsinin ilk nüsxəsinin 14-cü yüzildəki nüs­xə­sin­dən, istedadlı və peşəkar tərcüməçi Məhəmməd bin Hüseyn Ka­tib Nişatinin “Şühədanamə” və “Şeyx Səfi təzkirəsi”ni ustalıqla çe­virməsindən də söz açır. Möhsün Nağısoyluya görə, Şiraz ha­ki­mi Qazan xan Saru Şeyx oğlu tərcüməçi-şair Nişatiyə çatdırır ki, Şah Təhmasib əmr edib Hüseyn Vaiz Kaşifin (ö. 1504) “Röv­zətül-şühəda” (Şəhidlər bağçası) əsərini Türkcəyə çevirsin. Ni­şati də şahın əmri ilə “Şühədanamə”ni çevirdikdən bir neçə il son­ra, yəni 948/1542-ci ildə “Şeyx Səfi təzkirəsi”ni də çevirir. Ön sözündə də yazır ki, “həzrət şeyxin təzkirəsi...Fars dili ilə ya­zıl­mış idi və Türk talibləri ilən sufilər Pars dili anlamazlar və mə­lum etmədügindən faydasından mərhum qalırlar. Əgər Tür­ki­yə dönsə, qamu Türk müridləri, bəlkə bütün Türkistan adam­la­rın­dan faydalar görərlər... Bu xəyalda ikən əmrü işarət oldu kim, nə qədər kim tezrak isə bu kitabı təsnif edə gör... Bu təzkirənin təs­nifinə məşğul oldum”.

Möhsün Nağısoy Nişatinin tərcümələrinin canlı xalq da­nı­şıq üslübunda olduğunu yazır.

“İslam Ansiklopedisi”ndə Şirazi ləqəbli bir şairdən də söz açı­lır. Şeyx Mahmud Şəbüstərinin «Gülşən-i raz” əsərini Türk­cə­yə çevirən şairin adını Əlvan Şirazi və ya Şeyx Əlvan Şirazi ki­mi göstərilir. Məqalə müəllifinə görə 779/ 1377-78-ci ildə Tür­küs­tan­da doğulan şairin atası Şirazlı olub. Bu qeyd onu gös­tə­rir ki, 14-cü yüzildə Şirazda Türklər yaşayırmış. Özü də onlar öz­lərini gəlmə saymadıqlarından ləqəblərini Şirazi kimi iş­lə­dir­lər­miş.

Şeyx Mahmud Şəbüstərinin «Gülşən-i raz” əsərinin tər­cü­mə­sini 829/1425-26-cı illərdə bitirən Əlvan Şirvani məs­nə­vi­ni Sul­tan Murada bağışlamışdır. Ayrı-ayrı qaynaqlarda məs­nə­vinin 993, 1008 beyt olduğu, tərcüməçinin isə özünün əlavə və şərh­lə­ri ilə beytlərin sayını 2854-ə, 3000-ə, 3070-ə çat­dı­rıl­dı­ğı göstə­ri­lir.

Möhsün Nağısoy Mahmud Şəbüstərinin «Gülşən-i raz”      əsə­rinin tərcüməsini Şirazi haqqında Məhəmmədəli Tərbiyətin, Əb­dülqadir Gölpinarlının və b. yazdıqlarını geniş təhlil edir. O, tər­cüməçinin əməyini yüksək qiymətləndirir və adının Vəli Şi­ra­zi olduğu yazır.

Şahin Mustafayevin və Möhsün Nağısoyun araşdırmaları onu göstərir ki, yalnız indi deyil, orta əsrlərdə də Şirazda ya­şa­yan Türklərin sayı heç də az deyilmiş.

 

Yusif Qarabağinin dünyagörüşünün formalaşmasında Şirazın rolu

 

Şirazla bağlı olan Azərbaycanlı filosof şairlərdən biri də Yusif Qarabağidir. Yusif Məhəmmədcan oğlu Məhəmmədşahi 1562-63-cü illərdə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində ruhani ailəsində doğulub. İlk təhsilini atasının açdığı məktəbdə alan Yusifi atası təhsilini davam etdirmək  üçün Şirvana göndərir. Orada dövrünün məşhur filosofu və ilahiyyatçısı Həbibulla Mirzəcan Şirazi əl-Bəqnəvi işə tanış olur və Qarabaği ləqəbini götürür.

Şirazda , tibb, riyaziyyat, astronomiya və b. elmlərə dərindən yiyələnən Yusif Qarabaği Əmir Teymurun nəvələrinin hakim olduqları Hindistana gedir. Bir neçə il orada yaşadıqdan sonra Türküstana yollanır. Öncə Səmərqənddə yaşayır və mədrəsədə dərs deyir. Şəhərin filosof və şairləri arasında qazandığı hörmətə görə “Böyük axund” adlandırılır.

Sufilərin Kəbrəviyyə təriqətdəki azadfikirlilik, insanın Allaha qovuşmasının yollarının saflıqdan, təmizlikdən, xeyirxahlıqdan keçməsi fikirləri Yusif Qarabağini özünə elə cəlb etdiyində onun üzvlərinə qoşulur və qısa müddətdə təriqətin öncüllərindən birinə çevrilir.

Kosa ləqəbilə məşhurlaşan Yusif Qarabağinin Səmərqənddə Hüseyniyə xanəgahında yaşayarkən Mövlanə Cəlaləddin Dəvvaninin “Şərhi əqaidi-əzüdi” əsərinə haşiyə və əlavələr yazır. “Haşiyeyi Xanigahı” adlanan bu əsərini 30 noyabr 1590-cı ildə ustadı Əbu Hamid Xəlilullaha təqdim edir.

Yusif Qarabağinin “Haşiyeyi Xanigahı” əsəri çağdaşları tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Onu tərifləyənlər də olur, tənqid edənlər də. Ağa Hüseyin Xalxali “Haşiyeyi Xanigahı” əsərinə tənqid yazır.

Buxarada əmiri Bahadur xan elmin müxtəlif sahələrinə dair əsərlər, şeir yazmaqla yanaşı, alimlərə də qayğı və diqqət yetirirdi. Sarayında alimlərin, şairlərin, nəqqaşların, xəttatların, miniatürcülərin və b. sənət adamlarının çalışması üçün lazımi şəraət yaradırmış. Buna görə də Yusif Qarabaği sevgili müəllimi Mirzəcan Şirazi ilə birlikdə Səmərqənddən Buxaraya köçür.

Əmir Bahadur xan Yusif Qarabaği ilə ustadı Mirzəcan Şirazinin gəlişini xoş qarşılayır. Onların işləmələri, yaşamaları və elmi axtarışlar aparmaları üçün lazımi şərait yaradır. Az bir zamanda Yusif Qarabaği Əmir Bahadur xanın sevimlisinə və yaxın dostuna çevrilir.

1623-cü ildə Buxarada yaşayanda Ağa Hüseyin Xalxalinin tənqidinə “Tətimmətul-həvaşu fi izalətil-ğəvaşi” (Qaranlıq məsələləri aradan qaldırmaq məqsədilə haşiyələrə əlavə) adlı cavab yazır.

Əmir Bahadur xan Yusif Qarabağinin şərəfinə 1619-cu ildə yeni bir kitabxana tikdirir, onu da “vəziri kitabxana” təyin edir. Yusif Qarabaği Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar, Biruni, Tusi, Qəzvini, Davvani, Taftazani kimi filosofların əsərlərinə şərhlər yazmaqla qalmır, həm də Aristotel, Platon, Pifaqor, Sokrat kimi batı filosoflarının əsərlərinə şərhlər yazır, öz baxışlarını da bu əsərlərində ortaya qoyur. “Nur saraylarının şərhi olan hür mənzərələrinə haşiyə”, “Varlıq fəlsəfəsi kitabına haşiyə” və b. əsərlərini də Buxarada yaradır. Əsərlərində dünyanın vahidliyi ideyasını müdafiə edən filosof varlığı fəlsəfənin obyekti hesab edir. Ona görə təbiətlə insan arasındakı münasibət tək ilə cəm, hissə ilə tam arasındakı münasibətə oxşayır.

Yusif Qarabaği Allahı insanın özündə axtarmaqla kifayətlənmir, onu təbiətin içərisində əridir. Kiçik aləm olan insanı böyük aləmi təbiətin surəti hesab edir. Savaşlar, zəlzələlər, yanğınlar böyük elm fədailərinin əsərləri sırasında Yusif Qarabağinin də əsərlərini yox etdi. Ancaq alimin əsərləri tamamilə məhv olmadı. Dünyanın bir çox kitabxanalrında, elm və mədəniyyət mərkəzlərində, muzeylərdə həmyerlimizin əsərləri saxlanılır.

Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Əlyazmalar fondunda Yusif Qarabağinin 24 traktatı saxlanılır.

Alimin sağlığında və ölumundən sonra onun haqqında olduqca dəyərli fikirlər söyləmişlər. Türküstanlı təzkirəçi Mir Şərif Seyid Xacə Raqemi “Tarixi Raqemi” əsərində Yusif Qarabağidən söz açarkən onu, “bilik səmasının on dörd gecəlik bədirlənmiş ayı” adlandırır.

Şair və filosof kimi məşhurlaşan Yusif Qarabağinin istedadını, Əmir Bahadur xanla dostluğunu qısqananlar da az olmayıb. Onu qısqanan, paxıllığını çəkənlər qanqaraldıcı söz-söhbətlərdən qalmır, arxasınca yalanlar söyləyir, riyakarlıq edir, hətta böhtan atmaqdan belə çəkinmirlər. O isə rəqiblərinə onların metodları ilə deyil, yaradıcılığı və insanpərvərliyi ilə cavab verir.

Əmir Bahadur xan da Yusif Qarabağinin bu xüsusiyyətlərini yüksək qiymətləndirir onun  tibbə dair əsərlərindən həkimlərin yararlanmasını məsləhət görür.  

Yusif Qarabağinin Əbu Əli İbn Sinanın “Qanun” əsərinə yazdığı şərh və izahlar, özünün tibbə dair yazdığı kitablar yaşadığı dövrdə deyil, özündən sonrakı yüzillərdə də böyük maraqla qarşılanmışdır.

Yusif Qarabaği elmin nəzəri sahələrindən çox praktik məsələlərə diqqət yetirən alimlərdən olmuşdur. Əmirlər, sultanlar, vəzir-vəkillər, saray əyanları və divan üzvləri ondan məsləhət almış, hüquqa, dövlətin idarə olunmasına dair yazdığı əsərlərdən istifadə etmişlər.

Yusif Qarabağinin türkcə yazdığı şeirlər yüksək bədi dəyəri  və dilinin aydınlığı ilə seçilir. O, yazır:

Ürəyim qana doldu, bu qan da olmalıydı,

Cövrünlə bundan yaxşı daha nə olmalıydı?

Həyatını elmə və şeirə həsr etmiş Yusif Qarabaği 1647-ci ildə (bəzi qaynaqlarda isə 1644-45-ci il göstərilir) Buxarada dünyasını dəyişir. Onu Buxara yaxınlığındakı Səfid-Muy kəndində, indi Sallaxana darvazası kimi tanınan Baba-i Şauki Parəduz darvazasının yaxınlığındakı qəbiristanda dəfn edirlər.

43 il sonra, yəni 1690-cı ildə onun cənazəsini Bədəxşana apararaq, sevimli müəllimi Xəlilullah Bədəxşaninin türbəsinin yanında dəfn edirlər. Kəbrəviyyə təriqətinin üzvləri Yusif Qarabağinin əsərlərinin təbliğində və ideyalarının yayılmasında böyük rol oynamışdır.

 

Şahbaz Şahbazi Qaşqay şairləri haqqında

 

Qaşqay şairləri haqqında bilgi verən qaynaqlar Mahmud İs­kəndərinin “Şeir və şairi dər ile Qaşqay” (Qaşqay elində şeir və şairlər) (1358/1979) və Şahbaz Şahbazinin “Qaşqai şiiri və asar-i şüara-yi Qaşqayi” (Qaşqay şeiri və Qaşqay şairlərinin əsər­ləri) (1367/1988) kitablarıdır. Tağı İbrahimov (Şahin) də dok­torluq dissertasiyasında və “Qaşqaylar” kitabında yuxarıda adı­nı çəkdiyimiz müəlliflərin əsərlərindən yararlanıb.

“Qaşqaylar və onların folkloru” kitabını mətbəyə gön­dər­mə­yə hazırlaşanda Cəfər Éyvəzi Yadıkurı nəşr etdirdiyi son ki­ta­bı­nın elektron variantını mənə göndərdi. 2019-cu (1397) ildə Şi­raz­da nəşr edilmiş “Qaşqayının gələnəksəl şeirləri” kitabında şe­ir­ləri verilmiş şairlərin siyahısı belədir: “Mirzə Mezun (Mə­həm­məd İbrahim), Yusifəli bəy (Yusif-i Xosrov), Xosrov bəy (Xos­rov), , Qul Oruc, Hüseynəli bəy Bayat (Bayatoğlu Hüseyn), Ne­mə­tulla bəy Rəhimi, Əli Şaylı, Məssi xan Qaraçaylı (Məsih), Həm­­rah, Koroğlu.” Kitabda ən çox şeir “Məhəmməd İb­ra­hi­min­dir (Mirzə Mezun) (səh.2-118). Yerdə qalan şairlərin şeirləri çox az­dır.

Qaşqayların istər yazılı, istər şifahi ədəbiyyatında şeir şə­kil­ləri o qədər də çox deyil. Onları sıralasaq birinci yeri bayatılar tu­tar. Qaşqaylar ona asanak deyirlər. Ondan sonra gəraylılar gə­lir. Əsasən musiqinin müşayətilə oxunur. Gəraylılar oxunan mü­si­qi də üç yerə ayrılır: gəraylı, baş gəraylı və basma gəraylı. Qoş­maya çox vaxt qəzəl deyirlər. Şah Xətai adlandırdıqları janr bi­zim aşıq şeirindəki divani ilə eynidir. Məhəmmədhüseyn Şəh­ri­yarın “Hey­dər­babaya salam” poeması nəşr edilib yayıldıqdan son­ra bu qəlibdə də şeir yazanların sayı artıb. Mən­sur Şah Mə­həm­mədi Dena dağına həsr etdiyi şe­i­rini belə başlayar:

  Qismət oldu Dena, gəldim döşünə,

  Səcdə qiləm torpağına, daşına,

  Nəzər salam qamətinə, başına,

  Qucaq aç ta girəm génə qoynuna,

  Ana kimin mən əl salam boynuna

(Cəfər Éyvəzi Yadıkurı,

“Qaşqayının gələnəksəl şeirləri” səh. 5)

İkinci Dünya Savaşından sonra ədəbiyyata gələn gənclərin bir çoxu sərbəst vəzndə yazmağa başlayıblar.

Qaşqay Türklərindən olan Müslüm Rzayi Əməleh də (Fars­ca: Moslem Rezaei Amaleh) 2016-cı ildə Ankaradakı Qazi Uni­versitetinin magisturaturasını bitirərkən yazdığı “Kaskay Turk­lerinden Mansur sah Muhammedinin siirleri (inceleme-me­tin-sozluk)” əsərində Şahbaz Şahbazinin kitabından geniş isti­fa­də etmiş, oradakı şeirlərdən nümunələr də vermişdir.

Şahbaz Şahbazi Qaşqay yazılı ədəbiyyatından söz açarkən 18-ci yüzildə yaşamış Nişati ləqəbilə şeirlər yazan Mirzə Mə­həm­məd haqqında bilgi verir və onun Çıtır boyun­dan olduğunu söy­ləyir. (Moslem Rezaei Amaleh, səh. 24)

Şahbaz Şahbazi Dərəşorlu tayfasının Çardaçerik boyundan olan Qul Oruc ləqəbli şairin 1200 (1784)-1260 (1844)-cı illərdə ya­şadığını və elbəyi Murtazaqulu xanın ölümünə yazdığı şeirin Qaş­qaylar arasında geniş yayıldığını yazır və həmin şeiri də ki­ta­bına daxil edir.

Tağı İbrahimov (Şahin) “Qaşqaylar” kitabında yazır: Qaş­qay­ların Fars dilində də şeir yazan çoxlu şairləri və ədibləri var­dır. Onlardan bəzilərinin avtobioqrafiyası və şeirlərindən nü­mu­nə­lər Fars müəlliflərinin əsərlərində verilmişdir: Zərrə, Hüma, Niy­za, Nisar və s. təxəllüsləri ilə Fars dilində şeir yazanlar Qaş­qay­ların və ümumiyyətlə, Azərbaycan mənşəli əhalinin məşhur şa­ir­lərindəndilər” (T.Ə. İbrahimov (Şahin), Qaşqaylar, səh. 106).

Tağı İbrahimov (Şahin) Qaşqayların 20-ci yüzildə yaşamış şa­irlərindən söz açarkən yazır: “Qaşqayların 20-ci əsr şairləri də çox­dur. Onlardan ana dilində yazanlar haqqında hələlik əlimizdə mə­lumat yoxdur. Fars dilində yazanlardan bir neçəsinin adını çə­kə bilərik. Onlardan Tabnak və Türki Şirazi təxəllüslü şairləri gös­tərmək olar.” Müəllif 18-ci yüzilin ikinci yarısı və 19-cu yü­zi­lin birinci yarısında yaşamış din və hüquq elmləri sahəsində nü­fuz qazanmış Qaşqay alimlərindən Ağa Məhəmməd Rzanın, Mir­zə Hüseynəli Şirazinin adlarını çəkir.

Araşdırıcıya görə, Mezundan sonra ikinci böyük el şairi Yu­sifəli Hüsrev (bu adı biz Xosrov kimi yazırıq. İnternetdə ax­ta­rış veriərkən asan tapmaq üçün biz hər iki adı veririk-Ə.Ş.) oğ­lu­dur ki, onun “avtobioqrafiyasını aydınlaşdırmağa imkan verən mə­lu­mat yoxdur” (T.Ə. İbrahimov (Şahin), Qaşqaylar, səh. 100).

 Şahbaz Şahbazi Qaraqanlı boyundan olan Yusifəlinin gənc­­liyində Sultan adlı bir qıza vurulduğunu və günümüzə kimi gə­lib çatan şeirlərinin də ... məhəbbət şeirləri olduğunu yazır (Mos­lem Rezaei Amaleh, səh. 26). Cəfər Éyvəzi Yadıkurı yazır ki, Yusifəli şeirlərinin mö­hür bəndində əsasən Xosrov bəy dedi­yinə görə Yusif-i Xosrov ki­mi də tanınır. Şairi yaxından tanıyan Söhrab xan Bahadıri Qaş­qayinin dediğinə görə o, 1325/1907-1332/1914-cü illərdə dün­yadan köçüb (Cəfər Éyvəzi Yadıkurı, “Qaşqayının gə­lə­nək­səl şeirləri” səh. 119).

Yusifəlinin çağdaşı olan Məhəmməd Kərbalayı Nəzər oğluİb­rahim ləqəbilə şeirlər yazar, kamançada və tarda gözəl ça­lar­mış. Xətirlər obasında ustalar çox olduğundan bu obaya çox vaxt Ussalar obası deyərlərmiş. Onun atası neydə, qardaşı Sü­ley­man tar və setarda, Süleymanın oğlu Davud tarda və setarda gö­zəl çalarmışlar. Şairin çox az şeiri toplanılıb. Hicri tarixi ilə 1320-ci (1905) illərdə öldüyü qənaətindədirlər (Moslem Rezaei Ama­leh, səh. 27). Şair dünyasını dəyişəndə Şirazdan 10 ki­lo­metr aralıdakı Bibi Zöhrə adlı bir məhəldə dəfn edilsə də, qəbri itib-batıb Əmisi qızı Nurcahana vurulan, lakin sevgisinə qovuşa bil­mə­ diyindən bir il sonra xəstə­lənən Nemətullah bəy Rəhiminin na­kam məhəbbəti və söylədiyi şeirlər xalq arasında geniş ya­yıl­mış­dır.

Şahbaz Şahbazi keçmişdə yaşamış başqa şairlərdən söz açar­kən Hüseynəli bəy Bayatın, heca vəzində şeirlər yazan Sami Kəş­küllünün, Əli Şaylının, Hacı Məsih xan Qaraçaylının, Ming­ba­şı Nemətinin adını çəkərkən Koroğlunu da onların sırasına da­xil edir. Cəfər Éyvəzi Yadıkurının kitabından öyrəndik ki, Ko­ro­ğu­ya aid edilən şeir bizim bildiyimiz “Koroğlu” dastanındakı vü­cudnamədir. Buradan başa düşdük ki, Şahbaz Şahbazinin də Ko­roğlunun Qaşqay şairləri sırasına daxil etməsinə səbəb bu vü­çud­namə olub.

 

Şəkildə Cəfər Eyvəzi Yadıkurı nəşr etdirdiyi "Mezun Qaşqai.

Şeirləri" kitabını Əli Şamilə bağışlayarkən

Cəfər Éyvəzi Yadıkurı şeir toplusunda şairlər haqqında da yığ­cam bilgilər verib. Qaşqay şairləri haqqında yazdıqlarımı Cə­fər Éy­və­zi Yadıkurın kitabı ilə tutuşdurdum və oradan bəzi əla­və­lər elədim.

Yusifəlinin çağdaşlarından yazanda Təhmas Şakaki Bollu, Da­vud Həsən Ağalı, Teymur Qurbani Bulverdi, Mənsur Şah Mə­həmmədi Mehtərxan, Həmrah Danişver Kohba, Əliəkbər Hə­sə­ni Teyibli, Əzəm Əmir Teymuri Gürekani, İmanqulu Ca­han­gi­ri Cumabuzurgu, Xəlil Məhəmmədi Kəşküllü, Əli Rıza Borbor, Pi­ran Muxtari Çigini, Maral Rızai Rahiminin adlarını çəkir.

Müslüm Rzayi Əməleh yazır ki, gənc və yeni nəsil şairlər klas­sik şeir vəznləri ilə yanaşı, yeni modern şeirlər də yazmağa baş­lamışlar. Sərbəst şeirə üstünlük verən gənc Qaşqay şairləri 5, 6 və 7 hecalı şeirlərlə yanaşı, akca qoşma adlandırdıqları şərbəst qa­fiyəli şeirlər də yazırlar. Onlara nümunə də Əvəzullah Səfəri Kəş­küllü, Ərsalan Mirzəyi Teyibli, Kambiz Nəcəfi Çobanqara, Bəh­mən Muradi Əlamdarlı, Novzer Ustuvar Dərəşorlu, Arman Fər­həng Şorbahlı, Əli Fereyduni Köləli, Kavə İrəvani Okmulu,

Fəttanə Muradi Qaraqanlı, Raziyə Kazım Qurranı, Soğra Mu­radi, Duman Əjdəri Bölverdi, Pəricehr Məhəmmədzadə Qa­dı­lı Borbor, Səhər Kəşküllü, Teyyibə Kərimi Cəfərbəylinin ad­la­rı­nı çəkir (Moslem Rezaei Amaleh, səh. 28-29).

Müslüm Rzayi Əməleh Mənsur şah Məhəmmədinin özün­dən aldığı bilgilər əsasında onun şeirlərini təhlil edir. 1945-ci il­də Firuzabad bölgəsindəki Ovsirin Qarağac qışlağında doğulan şa­ir Əmələ tayfasının Əli Mehtəran nəslindəndir, atasının adı Ab­bas, babasının adı İsmayıldır. Şair ilk təhsilini çadırlardakı mək­təbdə alıb. Sonra Firuzabaddakı orta Qamus litseyində, Şi­raz­dakı köçəri təhsil mərkəzində pedaqoji təhsil alıb və 30 ilə ya­xın müəllimlik edərək təqaüdə çıxıb (Moslem Rezaei Ama­leh, səh. 30).

Tağı İbrahimov Qaşqay folklorçusu Mahmud İskəndəri haq­qında yazır: “…təxminən 1925-ci ildə… Kəşküllü tayfasının qış­laqlarının birində anadan olub. Qaşqayların 20-ci illərdə da­vam edən üsyanlarından və Qaşqay elxanı İsmayıl xan Söv­lə­tüd­döv­lənin 1932-ci ildə Rza şahın “Qəsri Qacar” zindanında öl­dü­rül­məsindən sonra Mahmud İskəndərinin atası İsfəndiyar İs­kən­də­ri Fars əyalətinin Boyer Əhmədi rayonunda bir kəndə sürgün edi­lir. Gənc Mahmud 16 yaşına qədər sürgündə qaldığından ağır ya­şayış şəraiti onun müntəzəm təhsil almasına imkan ver­mə­miş­dir. Mahmud İskəndəri sürgündə kənd mollası yanında oxuyub yaz­mağı öyrənmişdir. 1941-ci ildə Rza şah hakimiyyətdən uzaq­laş­dırıldıqdan sonra sürgündən xilas olan Mahmud İskəndəri öz tay­fasına qayıtmış, Qaşqayların Pəhləvi sülaləsinə qarşı üs­ya­nın­da yaxından iştirak etmişdir. Eyni zamanda, elinin dilinə, ədə­biy­yatına, folkloruna, adət-ənənəsinə bəslədiyi məhəbbət Mah­mud İskəndərini Qaşqay tayfaları, qəbilələri və tirələri içində oba-oba gəzib Qaşqay şairlərinin şeirlərini, el dastanlarını və na­ğıl­larını toplamağa sövq etmişdir.

Mahmud İskəndərinin yorulmaq bilmədən çəkdiyi ağır, la­kin şərəfli zəhmət və göstərdiyi fəaliyyət nəticəsində elin tayfa və tirələri işərisində sətir-sətir, misra-misra topladığı şeirlərdən bu vaxta qədər 41 qoşma bizim əlimizə gəlib çat­mışdır. On­lar­dan 30-u Mezunun, 11-i Yusifəli bəyin şeir­ləridir” (T.Ə. İb­ra­hi­mov(Şahin), Qaşqaylar, səh. 100-101).

 

Qaşqayların sevimli şairi Mezun

 

Onu da deyim ki, son onilliklərdə Qaşqaylar arasında folk­lor nümunələrini toplamağa, klassikləri öyrənib nəşr etməyə, ana di­lində yazıb-yaratmağa meyl artıb. Hətta bəziləri kitabları Latın əlif­bası ilə nəşr etdirir ki, həm Qaşqay gəncləri bu əlifbanı öy­rən­sin, həm də Türkiyədəki, Azərbaycandakı araşdırıcılar on­la­rın əsərlərindən yararlansın.

Bu baxımdan, bilgisayar mühəndisi Cəfər Eyvəzi Ya­dı­ku­rı­nın Latın əlifbası ilə hazırladığı "Mezun Qaşqai. Şeirləri" ki­ta­bı olduqca dəyərlidir. Tərtibçi əski əlifba ilə yazılmış mətnləri La­tın əlifbasına çevirəndə yaranan çətinliklərdən, ləhcə və ədəbi dil normaları məsələsindən, Mezun şeirlərinin ondan əvvəlki nəşr­lərində yol verilmiş xətalardan elmi əsaslarla söz açır.

Kitaba daxil etdiyi “Qaşqay elinin tarixi” məqaləsini isə Cə­fər Eyvəzinin Qaşqaylar haqqında bilgilər toplusu ad­lan­dır­maq daha doğru olar. Çünki burada tarixlə yanaşı, Qaşqay dili, ədə­biyyatı, şairləri, şeir şəkilləri, musiqiçiləri və s. haqqında da bil­gi var. Kitabın sonunda da sanballı bir sözlük verib ki, bu da is­tər gənc Qaşqay oxucuları, istərsə də Türkiyə və Azərbaycan araş­dırıcıları üçün olduqca dəyərlidir.

Cəfər Eyvəzi yazır ki, Mezun ləqəbilə Türkcə, Tatca(Fars dili nəzərdə tutulur-Ə.Ş.), Lorca şeirlər yazan Seyid İbrahim 1830-cu (hicri 1246) ildə doğulub, 1895-ci (hicri1313) ildə dün­ya­sını dəyişəndə Şirazdakı Dərvaze İsfahan məhəlləsində, Şah­za­də Mənsur qəbiristanlığında dəfn edilib.

İndi həmin qəbiristanlıqdan əsər-əlamət qalmayıb. Oranı düz­ləyib, beton töküb yeni binalar tikməyə başlayanda Qaş­qay­lar yığılıb bələdiyyəyə şikayətə gediblər. Mezunun və Qaş­qay­la­rın başqa tanınmış şəxsiyyətlərinin qəbirlərini dağıtmağın top­lum arasında rahatsızlıq yaratdığını görən rəhbərlik tikintinin da­yan­dırılması haqqında göstəriş verib.

Cəfər Eyvəzi yazır: “Onun famillarının çoğu o zaman se­vad­limiş. Sonra diğer familları tekin, Dereşorlı tayfasının xanları ve ke­lanterleri yanında mektebdarlığa meşğul olur. Melik Men­sur Xan dédiğine göre, Mehemmed Qulu Xan destgahında, şah­na­ma oxu­ma­ğa meşğul olur ve néççeden sonra Él beyi Eli Qulu Xan, Allah­yar Xan ve Bahadır Xan destgahında münşilik éder. O ele bu arada şi'ir démeğe baş qoyar. Evvel "Mehzun" te­xel­lu­su­nu seçer, ama İsfahan hakımı, Zıl-ol-Sultan tapşırışı inen, öz te­xellusunu Mêzun'a değişdirer. Mêzun, özgür, téz inceyen ve qorx­maz bir şa'ırımış.

... Mêzunun yaşam dowranı, İranın bir mühüm tarıxsal olay­larınan çağdaş olmuşdur. Britanıya-İran arasında 1857'de qan­lı bir savaş oldu. Bu savaç sonucunda İndiki Efğanıstandakı He­ratı şehri İrandan aralandı. Mezun bu savaşa giden Qaş­qa­yı­la­rın qorxmazlığı, iğidliği, fedakarlıkları ve gençlerin şehadetini tes­vire çekip, onların yoxluqlarına yaş tökmüşdür. Bunların biri Soh­rab Xan dir. Mêzun onun iğidliğinden böle yad édmişdir:

Sohrab Xan qılıcı berq-i cansıtan

Ferenide meşhür oldu dasıtan” (səh. 21)

Cəfər Eyvəzi bizi Mezunun dəfn edildiyi qəbiristanlıq ye­ri­nə apardı. Dedi ki, ötən illərdə, Məhəmməd Nadiri Dərəşorlu və Qaşqay aydınları bu məzarı bir anıt olarak düzəltməyə ça­lı­şır­lar­dı. 2015-ci ilin Oruc (Ramazan) ayında Məhəmməd Nadırının ma­şını yolda qəza elədi, özü də dunyadan gétdi.

Cəfər bəy tikintinin hasarına dırmaşıb Mezunun qəbiri üzərindəki tikintinin şəkilini belə çəkdi

Biz köhnə qəbiristanın yerinə gələrkən orada qə­bi­ris­tan­lıq­dan əsər-əlamət qalmamışdı. Ətraf müvəqqəti hasara alınmışdı, ye­rə isə dəmir çubuqlar qoyulub üzərinə beton tökülmüşdü. Ti­kin­ti işinin dayandırıldığı göz qabağında idi. Cəfər Eyvəzi də, Əmin də bu işin Qaşqayların istəyinə uyğun həll olunacağına inam­sız yanaşırdılar.

Onların fikrincə, buranı alan, bina tikməyə başlayan adam işi məhkəməyə daşıyacaq. Orada da bir-iki illik süründürmədən, möv­zu unudulandan sonra tikintisinə icazə veriləcək. Bunu on­lar təcrübəyə əsaslanıb deyirdilər.

Şiraza turistlər çox gəlir. Gələnləri də adətən Sədinin, Hafizin qəbirüstü abidəsinə aparırlar. Məzunun qəbri üstündə də

bir abidə ucaldılsa oraya ziyarətə gələnlərin də sayı artar. Bu şə­hərin həm iqtisadiyyatına təsir göstərər, həm də İranın ölkədə ya­şayan xalqlar arasında ayrıseçkilik qoymadığını təbliğ edər.

Köhnə Şirazın Türklər yaşayan Bölverdi məhəlləsi də sö­kü­ləndə belə bir hadisə olub. İş dayandırılıb, sonra yenidən ti­kin­ti başlayıb.

Mezunun şeirlərini ilk dəfə Məlik Mənsur xan 1920-ci ildə top­latdırıb. Lakin həmin nüsxə Məlik Mənsur xan Berlində ya­şa­yar­kən, yəni İkinci Dünya Savaşı illərində müttəfiqlər şəhəri bom­ba­la­yanda məhv olub. Məlik Mənsur xan İrana döndükdən son­ra Moyin Dəftər Qəhramaniyə yenidən Mezunun şeirlərini top­latdırıb. Şahbaz Şahbazi də həmin dəftərdə olan şeirləri 1988-ci ildə nəşr etdirib.

Şahbaz Şahbazi yazır ki, şairin atası Kəşküllü (Əmələ), ana­sı Qadılı boyundandır. Əlişir Nəvaidən və Məhəmməd Fü­zu­li­dən təsirlənən Mezunun babaları Xuzistan Avşarlarındandır. Ona görə də, şeirlərinin dilində Avşarların ləhcəsi ağırlıq təşkil edir.

Bu günkü Qaşqay aydınları Mezunu özlərinin klassikləri sa­yır­lar. Cəfər Éyvəzi Yadıkurı 2019-cu (1397) ildə Şirazda nəşr et­dir­diyi “Qaşqayının gələnəksəl şeirləri” kitabına Mezunun 109, Yu­sifəli bəyin 27, Xosrov bəy Qaraqanlının 3, Məhəmməd İb­ra­himin 10, Qul Orucun 4, Hüseynəli bəy Bayatın 4, Ne­mə­tul­lah bəy Rəhimlinin 8, Əli Şaylının 1, Hacı Məssi bəy Qa­ra­çay­lı­nın 1, Həm­rahın 1, Koroğunun adına isə məşhur vücudnaməsini da­xil edib.

 

Şiraz Universitetinin salonunda konsert

 

Şiraz Universitetinin salonunda təşkil edilmiş konsertə də Qaş­qay geyimində getdim. Musiqiçilərdən bəziləri ilə Girəsunda ta­nış olmuşdum. Əlindən tutulub səhnəyə gətirilən ağsaqqal bir mü­siqiçini (deyəsən, gözləri görmürdü) tamaşaçılar ayağa durub sü­rəkli alqışladı. Aparıcı elan etdi ki, Furud (Qaşqaylar ona Fu­rud desə də, sənədlərdə adı Forud, soyadları Gorginpoor kimi ya­zılır) və Fərhad Görginpur qardaşlarının Qaşqay musiqisinin təb­liğində və gənc musiqiçilərin yetişməsində rolu böyük olub. Bu gün Şiraz Universitetinin keçmiş müəllimi, Fars dili və Ədə­biy­yatı sahəsin­də doktorası olan alim Fərhad Görginpur sizin üçün bir neçə mah­nı çalacaqdır. Görginpur qardaşlarının öv­lad­la­rı da musiqiçidir.

Salonu gurultulu alqışlar bürüdü. Alqışlardan və sa­lon­da­kı­ların hay-harayından Fərhad Görginpurun xalq arasında nə qə­dər böyük hörməti olduğunu açıq görmək olurdu.

Fərhad Görginpur bir neçə mahnı çaldıqdan sonra onu gə­lən­də olduğu kimi gedəndə də alqışlarla yola saldılar. Sonra an­sambl səhnəyə çıxdı. Girəsundan tanıdığım İbrahim xan Ko­hend­lipurun “Koroğlu” dastanından oxuduğu "Beş durna" mah­ Şəkildə soldan: İrəc və Zəhra Qənixah, Əzizə Şamil

 

nı­sı məni yaman kövrəltdi.

Konsertə əksəriyyəti ailəli gəlmişdi və çoxu da, xüsusən, xa­nımlar Qaşqay milli geyimində idilər. Musiqiçilər iki-üç saat ön­cə həmin salonda konsert versələr də, yorğunluqları  hiss edil­-

mir­di. İranda olduğum müddətdə iştirak etdiyim konsertlərdə, adə­tən, kişi musiqiçilər arasında qadınlar, qadın musiqiçilər ara­sın­da da kişilər olmur (qadın musiqiçilər çalıb-oxuyan kon­sert­lə­rə kişilər buraxılmır. Qonaq olduğumuz üçün hərdən mənim be­lə konsertlərdə iştirakımı görməzdən gəlirdilər).

Şirazdakı Qaşqay musiqiçiləri arasında iki gənc qız ifaçı da vardı. Özü də o qədər çox örtünməmişdilər. İranda qadınların sa­çının görünməsini qadağan eləsələr də, Qaşqay xanımları kü­çə­də olduğu kimi, orkestrdə çalanda da saçlarının yarısı gö­rü­nür­dü.

Konsert yüksək səviyyədə keçirdi. Əsasən Qaşqay xalq mah­nılarını oxuyurdular. Bəzi xalq mahnıları da Azərbaycanda eşit­diyim xalq mahnılarından o qədər də fərqlənmirdi. Konsertin şi­rin yerində aparıcı, Nəsir Əkbərinin bağına toplaşanda tanış ol­du­ğu­muz gənc Kave İrəvani elan etdi ki, Azərabaycandan gəl­miş qona­ğımız Əli Şamil də Qaşqay geyimində sizinlə bir sırada otur­du­ğun­dan onu tanımadınız. Bu zaman salondakılar ayağa qal­xaraq al­qış­lamağa başladılar. Qaşqayların Azərbaycan sevgisi mə­ni kövrəltdi.

Konsertin sonunda İbrahim xan Kohendlipur və başqa sə­nət­karlar da salona gəlib bizimlə görüşdülər. İbrahim xan Ko­hend­lipur dedi ki, Kave İrəvani elan etməsəydi, sizi ta­nı­ma­ya­caq­dım. Bir az gözünüzün qıyıqlığı və Qaşqay geyiminiz sizi biz­lərdən heç seçmir.

Konsert başa çatsa da, salonda adamların suallarına, Azər­bay­canla bağlı sorğularına cavab verməli oldum. Salonun iş­çi­lə­ri isə bizi tələsdirmirdilər. 

 

Görginpurlar ailəsi

 

Şiraza ikinci dəfə səfərimdən dönəndən 22 gün sonra Əmin Ca­hangirinia zəng vuraraq Qaşqay musiqisinin təbliğində və gənc mu­siqiçilərin hazırlanmasında böyük əməyi olan Fərhad Gör­gin­purun avqustun 31-də haqqa qovuşduğunu bildirdi. Adə­tən, ölüm xəbərindən söhbət gedəndə onu acı xəbər kimi də­yər­lən­dirirlər.

Fərhad Görginpurun ya­xın vaxtlarda dünyasını də­yi­şə­cə­yi­ni öz dilindən eşit­­mişdim. O, buna bir yer­dən başqa bir yerə ge­dən adam kimi hazırlaşırdı. Hətta deyərdim ki, tələsirdi.

Fərhad Görginpurun ölüm xəbərini Bursaya gedən av­to­bus­da eşitdim. 2018-ci il noyabrın 5-6-da Türk Ocakları Dərnəyi Bur­sa Şöbəsi ilə Uludağ Uni­ver­­siteti birlikdə Uluslararası Cen­giz Dağcı Bilgi Şöləni keçi­rəcəkdi. Mən Türk Ocakları Dər­nə­yi­nin "Her Yıl Bir Büyük Türk bilgi Şölenleri dizisinin beşinci şö­le­ni" məruzə­çi­lərindən biri idim. Sovet dövründən başlayaraq xa­rici radio veri­lişlərindən tanıdığım Cengiz Dağcı haqqında son illərdə bir neçə mə­qalə də mən yazmış­dım. Onu Azərbay­canda ən geniş təb­liğ edən "525-ci qəzet" idi. Cengiz Dağcı 2011-ci ildə dünyası­nı də­yişən­də bu qəzet rəhmətlik Tofiq Ab­dinin də, mənim də məqaləmi nəşr etmiş­di. Sonralar da bu mövzuya təkrar-tək­rar yer ayırmışdı.

Avtobusda yolboyu Fərhad Görginpurla görüşümüzü və onun haqqında eşitdiklərimi yada saldım. Axşam Uludağ Uni­ver­sitetinin hotelində yerləşəndə də özümə borc bildim ki, Fər­had Görginpur haqqında "525-ci qəzet"ə bir məqalə yazım. Çün­ki "525-ci qəzet" son dövrlər Qaşqaylara diqqəti artırdığı kimi, Qaş­qaylar da bu qəzetin saytını diqqətlə izləyir, yazılanları oxu­yur və münasibətlərini bildirirlər.

Fərhad Görginpurla cəmi bir dəfə, 2018-ci ilin aprelində gö­rüşmüşdük. Şiraz Universitetinin salonunda Məsud Na­mi­da­rın başçılıq etdiyi Qaşqay musiqi ansamblının konserti vardı. Kon­sert hələ başlamamışdı. Səhnənin pərdəsi də qaldırıl­ma­mış­dı. Bir yeniyetmənin uca boylu, dolu bədənli qocanın əlindən tu­tub səhnəyə gətirməsi salondakıların ayağa qalxıb onu sürəkli al­qışlamasına səbəb oldu. Bu o demək idi ki, salondakıların ha­mı­sı onu tanıyır və sevirdi. Yeniyetmə gözləri görməyən mu­si­qi­çi­nin oturmasına kömək etdi və akkordeonu onun qucağına qoy­du. Aparıcı Kave İrəvani səhnəyə çıxaraq Fərhad Görginpur haq­qında danışmağa başladı. Onun hər cümləsi alqışlarla qar­şı­la­nırdı.

Fərhad Görginpur ak­­kordeonda Qaşqay mah­nıları çalmağa baş­ladı. Mə­nim Türkiyənin Girə-sun şə­­hərindəki toplan-tıdan ta­­­nı­dığım və səsinə heyran olduğum İbrahim xan Ko­hendlipur da səh­nəyə çıx­dı. Fərhad Gör ginpur ak­kor­deonda çaldı, İbrahim xan Kohendlipur gur və ya­nıqlı səslə "Ko­roğ­lu" das­­ta­nın­dan "Beş durna" mah­nısını oxudu. Qəh­rə­man­lıq ruhun­da oxu­nan bu mah­nıda hə­zin bir kədər vardı.         

 

Ünlü musiqiçi Fərhad Görginpur

 

Dara düşən Koroğlu dərdini dur­na­lara deyir, dara düş­dü­yünü dəlilərinə xəbər aparmalarını is­tə­yir.

Fərhad Görginpur səhnəyə çıxanda necə alqışlanmışdısa, səh­nədən enəndə də o cür alqışlandı. Səhnədən endirib salonda mə­nim yanımdakı yerdə oturtmağa gətirdilər. Ayağa qalxıb əl ve­rib salamlaşdım. Əlimi tutan kimi dedi: “Xoş gəldiniz! Nə yax­şı bizi unutmayıbsınız. Sizin gələcəyinizi söylədilər deyə mən də gəldim. Bu, mənim son çıxışımdır. Yaxın vaxtda bu dün­yadan köçəcəm, haqq dünyasına gedəcəm”.

Mən korların duyma qabiliyyətinin güclü olduğunu bi­lir­dim. Səsimi çıxarmamışdım. Sadəcə, əlimi uzadıb əlini tut­muş­dum. Buna baxmayaraq, mənim qonaq olduğumu həmin dəqiqə bil­di.

Mən zarafatla “Siz ki müsəlmansınız, kimin nə vaxt kö­çə­cə­yini bir Allah bilər. Siz nədən Allahın işinə qarışırsınız?” – de­dim. Gülümsəyərək: “Allahın verdiyi ömür başa çatır. Mən özüm bunu bilirəm. Daha heç kim, dünyanın ən məşhur dok­tor­la­rı da məni saxlaya bilməz” - dedi.

Səhnənin pərdəsini qaldırdılar. Mikrofonları, musiqiçilərin otu­racağı yerləri nizama saldılar. Musiqiçilər yerlərini tutana ki­mi Fərhad Görginpurla söhbət etdik. Sonra da hərdən mu­si­qi­çi­lə­rin ifalarına münasibət bildirdi. Musiqiçilərin onun səsini eşit­mə­diyini bilsə də, gah onların ifaçılığını alqışlayır, bəzən də na­ra­zılığını bildirirdi. Konsert bitəndən sonra da ayaqüstü beş-üç də­qiqə söhbət etdik. Bu söhbətlərdən doymadığını bildirdi. Ev­lə­ri­nə dəvət etdi ki, geniş söhbətləşək.

Mən təyyarə biletimizi dəyişmək mümkün olmadığına gö­rə sabah mütləq Bakıya qayıtmalı olduğumuzu bildirdim. Vəd et­dim ki, yaxın vaxtlarda bir də Şiraza gələcəm. Allah qoysa, on­da görü­şüb geniş söhbət edərik. Bakıya döndükdən sonra "525-ci qəzet"in 2018-ci il sentyabrın 7-də çap etdirdiyim "Qaş­qay elinə səfər. Üçüncü yazı"da Fərhad Görginpurdan bir neçə sə­tir də yazdım. Planlaşdırmışdım ki, görüşəndən sonra geniş ya­zı hazırlayaram. Mən vədimə əməl etdim. Söz verdiyim vaxtda, yəni avqust ayın­da Şiraza, Əmin Cahangirinianın bacısı Səhərin toyuna get­dim. Əminə Fərhad Görginpura verdiyim vədi xatırladıb onu gör­mək istədiyimi bildirdim. Əmin zəng vurdu və kədərli halda bil­dirdi ki, Fərhad Görginpurun vəziyyəti yaxşı deyil, xəstəliyi şid­dətlənib, ailə üzvləri deyir görüşməyə halı yoxdur. ...Qaşqay musiqiçisi, xalq arasında gözəl tanburçalan kimi ta­nınan Həbibullah xanın (Həbib­xan da deyilir – Ə.Ş.) ailəsi qışı Fi­ruzabad şəhəri yaxınlığındakı Zən­cirvan qışlağında yaşayır, ya­­yı isə Simurun şəhəri ətrafın­dakı Qaleyi Muxtarxan yayla­ğına qal­xarmış. Məsumə ilə ev­lə­nən Hə­bib­xanın övladlarından altısı ya­şa­yır və boya-başa çatır. Lakin on­la­rın dördünün gözü yax­şı gör­mür.

1948-ci ildə Şirazda doğu­lan Fərhadın da gözləri zəif gö­rür. Onun böyük qardaşları Fu­rud, Mustafa Kamal, baçısı Pəri­cöhr də onun kimi eyni xəs­təlikdən əziyyət çəkirlər. Yalnız qar­daş­ları Allahqulu və Qula­mə­linin gözləri normal görür. Hə­bib­xan zəif görən uşaqlarının da oxumasına can atır. Onları İs­fa­han­da­kı xüsusi məktəbə qo­yur. Lakin məktəbdəki baxımsızlıq va­li­deyn­ləri rahatsız edir. Uşaq­larını oradan götürür və Şiraz şə­hə­ri­nə gətirirlər. Burada zəif gö­rən uşaqlar üçün xüsusi məktəb ol­mur. Həbibxan Fərhadı Zən­civan qışlağında açılmış ibtidai mək­tə­bə yazdıra bilir. Fərhad 5 illik ibtidai təhsili 2 ilə başa vurur. Bö­yük qardaşı Fu­rud, sonra Fərhad 1957-ci ildən başlayaraq Əmi­rəzidi Salman­pur­dan akkor­deon dərsi almağa başlayıblar. Az bir zamanda qar­daşların iste­dadı ətrafdakıların diqqətini cəlb edir. Onların baca­rığından Şiraz radiosunun əməkdaşları da xə­bər tuturlar. 1958-ci ildən Şiraz ra­diosunun uşaq verilişlərində çı­xış etməyə başlayırlar.

Oğlanlarının uğuru atanı bərk sevindirir. Ailəsini də gö­tü­rüb 1963-də Tehrana köçür.

Cəsarəti və sərt xarakteri ilə seçilən, Qaşqay musiqisini təb­liğ etməklə milli ruhu qorumağa çalışan Həbibxan Rza şah re­jiminin basqısından çəkinməyərək oğlanlarının birinə Mustafa Ka­mal adı da qoyur. Övladlarını da milli ruhda böyütməyə ça­lı­şır. Ailədə nəsildən gələn gözəl bir musiqi yaddaşı olduğundan uşaq­lar kiçik yaşlarından musiqi alətlərində çalmağa meyl­lə­nirlər. Öncə Furud akkordeon çalmağı öyrənir, sonra da Fərhad.

Fərhad Görginpur Tehranda litseydə oxuyarkən Şe­na­vər­dən, Aləm Ohaniandan, Ənuşiravan Ruhanidən, kor Du­dan­gə­dən sənət dərsləri alıb. Qısa müddətdə o qədər məşhurlaşıb ki, onu Tehran televiziyasında uşaq verilişlərinə dəvət ediblər. İra­nın məşhur müğənnisi Nadiri Qulcini televizyia verilişlərində ak­kordeonda, adətən, Fərhad Görginpur müşayiət edib. Bu onun da­ha da məşhurlaşmasına səbəb olub. Uşaqlarda musiqiyə ma­raq oyadan bu verilişlər böyük tamaşaçı marağına səbəb olur.

Litseyi bitirən Fərhad Şiraz Universitetinin Dil və Ədə­biy­yat fakültəsinə qəbul olunur. Oranı uğurla bitirdikdən sonra ye­ni­dən Tehrana dönür. Tehran Universitetinin İncəsənət Fa­kül­tə­si­nin magistraturasında oxuyarkən Nurəlixan Burumənd, Ələs­gər Ba­hari, Məhəmmədrza Lütfi kimi istedadlı müəllimlərdən dərs alır.

21 yaşında gözləri tam tutulsa da, Fərhad Görginpur ruh­dan düşməyib, Tehran Universitetində araşdırmalar apararaq dok­torluq dissertasiyasını müdafiə edir. 1974-cü ildən 1994-cü ilə­dək litseydə müəllim işləməklə yanaşı, Qaşqay xalq mu­si­qi­si­ni toplayır, yeniyetmələrə musiqi dərsləri verir.

1994-cü ildə onu İsfahanla Şiraz arasındakı Abadeh şə­hə­rin­də açılmış Azadi İslam Universitetinə müəllim dəvət edirlər. Tə­qaüdə çıxanadək orada müəllim işləyir.

Fərhad Görginpur hökumət məktəblərində dərs deməklə ai­ləsini dolandırır. Amma onun Qaşqay musiqisinin təbliğinə, ye­niyetmələrin musiqi alətlərində çalmağı öyrənməsinə sərf et­di­yi enerji maaş aldığı təşkilatlara sərf etdiyi enerjidən çox ol­muş­dur. Gözləri görməsə də, 2006-cı ildə Abadeh şəhərindəki "Ər­mağan dəbiran" nəşriyyatında İranın Fars vilayətində ya­şa­mış şairlərin şeirlərindən seçmələri "Qanidən Təvəllaya" adı al­tın­da çap etdirir.

Bu onun nəşr etdirdiyi yeganə kitab olmur. 2007-ci ildə "Av­ri İraniyan" nəşriyyatında Ələsgər Naderi ilə birlikdə məş­hur Qaşqay şairi Mezun Qaşqayinin şeirlərindən seçmələri Fars di­linə çevirib "Ayrılıq çağı" adı ilə çap etdirirlər. Bu, Qaşqay şa­ir­lərinin Fars dilli oxucular arasında yayılmasına xidmət etmiş olur.

Hafiz Şirazinin yaradıcılığına böyük məhəbbəti olan Fər­had Görginpur şair haqqında olan rəvayətləri və şeirlərinin bir qis­mini toplayaraq 2014-cü ildə Şirazdakı “Təxte-Cəmşidi və Qaş­qai” nəşriyyatında “Hafiz şeirinin öyküsü” adı altında nəşr et­dirir.

Yaxın dostu İlyaşar Qüdrətizifərlə birlikdə hazırladıqları iki kitabı – “Koroğlu həmasəsindən bir bölüm” və “Qərib – Şah­sə­nəm” kitablarını Şirazdakı "Təxte-Cəmşidi və Qaşqai" nəş­riy­ya­tın­da 2016 və 2017-ci illərdə nəşr etdirirlər. Onlar bu kitabları oxu­cu­la­rın ixtiyarına verməklə Qaşqaylara bir qürur hissi aşı­la­mış olurlar.

2007-ci ildə Qaşqayların sevimli tanburçusu olan atası Hə­bib­xanı itirən Fərhad Görginpur 2018-ci il oktyabrın 31-də, saat 9.30 radələrində Şirazın Namazi Xəstəxanasında xərçəng xəs­tə­li­yinə yenik düşür. Onun cənazəsi ilə noyabrın 2-də Abadeh şə­hə­rindəki Mədəniyyət Mərkəzində vidalaşaraq dəfn ediblər.

Olduqca təvazökar bir insan olan Fərhad Görginpurdan mü­sa­hibə alan müxbir: "Sizin ailə Qaşqay musiqisini qoruyub sax­la­dı, yaşatdı!" – deyəndə o, etiraz edərək: "Qaşqay musiqisini bi­zim ailə deyil, Qaşqayların çobanları, sarvanları, xalça to­xu­yan­ları və b. sadə adamları qoruyub saxladılar. Biz sadəcə ola­raq onlardan eşit­diklərimizi toplayıb ifa etdik" – cavabını ver­miş­di.

Fərhad Görginpur dünyadan köçəndə Qaşqay şairləri onun haq­­qında şeirlər qoşmuşlar. O şeirlərdən iki nümunəni aşağıda ve­ri­rik.

 

Əvəzullah Səfəri Kəşküllü

 

Ağlasın

 

Söylə, neçin daha dinməz sazımız?

Ərşə sindi, tar, akkordeon ağlasın.

Musiqidə soldu bizim yazımız.

Yanıqlı saz, ud, viyalon ağlasın. 

 

Tər burmaqlar mizrabına ilişməz.

Daha Fərhad saz diliylə qonuşmaz.

Daha laylay Məsumunnan danışmaz.

Nigardağ, Qara Bisutun ağlasın.

 

Çətin bitər zar ürəklər yarası,

Yondu Fərhad Bisutunun xarası,

Hanı dərman, hanı dərdim çarası?

Gözlər çayı olsun Karun ağlasın. 

 

Şəhram Bədri Alikürdi

 

Furud, Fərhad eldən köçdü, gəl!

Əcəl baxçamızdan soy gül biçdi, gəl!

Məssiy bibi yaman günə düşübdür,

Musiqi dünyasından tərlan uçdu, gəl!

 

Qeyd: Şeirlərdəki "Məsum" Qaşqaylarda bir bəstənin adı, Ni­gardağ, Qara Bisutun dağ adları, Karun Əhvazdakı çayın adı­dır. Məssiy bibi Fərhadın anası Məsiməyə işarədir. Fərhad və Şi­rin əfsanəsində adı çəkilən, eləcə də məşhur qayaüstü yazıları olan Bisutun dağına bölgədə Qara Bisutun da deyirlər.

02.11.2018

 

Fərhadın qardaşı Furud

 

Qaşqaylar yayda yaylağa, qışda qışlağa köç etməyi sevən bir Türk toplumudur. İran hökuməti istər şah devrində olsun, is­tər İslam İnqilabından sonra onların düzənini pozmağa, köçlərini dur­durmağa çalışıb. Lakin istədiklərinə tam nail ola bilməyib.

Ötən ilin dekabrında tanıdığım, həmişə hörmət və eh­ti­ram­la xatırladığım üç nəfər də bu dünyadan köçdü. Onların köçünü nə ailələri, nə dostları, nə də həkimlər durdura bildi.

30 il öncə Sovet-İran sərhəddindəki tikanlı məftillərin sö­kül­məsindən yaranan bayramı – Dünya Azərbaycanlılarının Həm­rəylik gününü qeyd etmək üçün dekabrın 31 saat 12-də Ki­ye­vin mərkəzi Maydanındaki türkiyəlilərin açdığı Mojito res­to­ra­nına toplaşmışdıq. Həmin toplantıda Milli Azadlıq hərəkatının fəal­larından, mühacirətdə yaşayan və dünyasını dəyişən, Tür­ki­yə­nin Kayseri şəhərindəki Erciyəz Uni­ver­si­te­tinin bölüm baş­qa­nı, bəstəkar Müsəvvər Əsgəroğlunun və Al­maniyada vəfat edən Ra­fiq Həsə­no­vun xatirəsini yad etdik.

Toplantıya Türkiyə Türklərindən də, Qaqauzlardan da qa­tı­lanlar vardı. Yer 2 saatlığına kirələnsə də, ötən günlərin xa­ti­rə­lə­ri vaxtı bizə unutdurdu. Gələcək işlərimizdən çox keçmişdən da­nışdıq. Oradan ayrılandan təxminən bir saat sonra Türkiyədə ya­şayan, millətsevər bir Qaşqay gəncindən - Səməd Muğanlıdan te­lefonuma bir şəkil və kiçik xəbər gəldi. Səməd bəy saat 14.00-da ünlü Qaşqay musiqiçisi Furud Görginpurun dünyasını dəyiş­di­yini xəbər verirdi. Rəsmi şəkildə hakim dairələrin musiqini qa­da­ğan etdiyi İran kimi bir ölkədə yaşayan, özü də zəif görən, son­ra da gözləri tam tutulan qardaşların dövlət siyasətinə qarşı qə­tiyyətlə dirəniş göstərərək Türk musiqisini öyrənmələri və təb­liğ etmələri qəhrəmanlıqdır.

Buna görə də, Görginpurlar ailəsini Qaşqayların da, Xə­ləc­lərin də, Qarapapaqların da, Türkmənlərin də, bir sözlə İranda ya­şayan bütün Türklərin millətsevər övladları sevir və işlərini yük­sək qiymətləndirirlər.

Qaşqaylar mübarizliyi, döyüşkənliyi, qüruru ilə seçilirlər. Dün­yadan köçən Furudun ailəsi də qürurlu, millətsevər bir ai­lə­dir. Atası Həbibullah xan Əmələ tayfasından, anası Məsumə (Qaş­qayların əksəriyyəti onu əzizləyərək Məsi bibi deyirlər) xa­nım isə 5 böyük və kiçik tayfanı özündə birləşdirən Bəhmənbəyi tay­fasındandır. Hər iki ailənin maddi durumu yaxşı olub. Qaş­qay mədəniyyətinin yox olmaması, yaşaması və yayılması üçün bö­yük işlər görüblər. Furudun atası Həbibullah xan döyüşkən, cə­sarətli bir insan olmaqla yanaşı, ustad musiqiçi kimi də ta­nı­nıb. O, Qaşqayların ustad sənətkarı, mahir tar və setar ifaçısı Da­vud Süleyman oğlunun şəyirdi olub. Ustadından öyrəndiklərini yal­nız öz övladlarına deyil, elinin istedadlı gənclərinə də öy­rə­dib.

Məsumə xanımın 2019-cu ilin dekabrın 1-də dünyasını də­yiş­diyini Qaşqay gəncləri mənə xəbər vermişdilər. Əvvəllər hət­ta xarici ölkələrdə yaşayan qohumlarının, yaxınlarının ölümün­dən 5-6 aya xəbər tutmaq olmurdu. İndi texniki tərəqqi bu prob­lem­ləri aradan qaldırıb. Mən Furud Görginpurun dünyadan köç­mə­sindən 2-3 saat sonra xəbər tutdum. 1-2 saat öncə bilsəydim top­lantıda Furud Görginpurun haqqında bilgi verər, xatirəsini yad edərdik

Məsumə xanımın qardaşı Məhəmməd Bəhmən Bəhmən­bə­yi öz vəsaiti hesabına Qaşqay uşaqları üçün çadırlarda açdığı mək­təblərlə və Fars əyalətində yaylaq-qışlaq həyatı sürən tay­fa­lar haqqında yazdığ kitabla, məqalələrlə məşhurlaşıb.

Həbibullah xanın (bu adı çox vaxt qısaldılmış şəkildə, yəni Hə­bib xan kimi də yazırlar. Biz də hər iki variantı saxladıq-Ə.Ş.) ai­ləsi qışda Firuzabad şəhəri yaxınlığındakı Zəncirvan qış­la­ğın­da, yayda isə Simurun şəhəri ətrafındakı Qaleyi Muxtarxan yay­la­ğında yaşayıb. Məsumə xanımla ailə quran Həbibullah xanın öv­ladlarının sayı çox olsa da, onlardan bir neçəsi uşaq ikən dün­ya­sını dəyişib. Altısı yaşayıb və boya-başa çatıb. Xəstəlikdən Fu­rud, Fərhad, Mustafa Kamal (Rza şah rejiminin sərt vaxtında öv­ladına Mustafa Kamal adını qoymağı hər valideyn cürət et­məz­di), baçısı Pəricöhrənin gözü zəif görüb.

1946-cı il martın 4-də Firuzabad yaxınlığındakı Zəncirvan qış­lağında anadan olan Furud Tehranda musiqi təhsili aldığı il­lər­də Qaşqay mahnı və rəqslərini nota köçürməyə başlayır. Ədə­biy­yat fakültəsini bitirsə də, musiqidən uzaqlaşmır. Tehran Uni­ver­sitetinin Sənət (incəsənət) Fakültəsinə qəbul olunub və oranı 1978-ci ildə bitirib. Beləcə, Furud Tehranda müxtəlif musiqi alət­lərinin gözəl ifaçısı və Qaşqay musiqisinin toplayıcısı kimi məş­hurlaşıb.

Elə buna görə də, ölkənin ən nüfuzlu incəsənət toplusu olan “Mahe nur” dərgiının araşdırıcı qrupu onunla görüşüb. Fu­rud Gör­ginpurla etdikləri söhbət əsasında dərgiın 1977-ci ildə nəşr edi­lən sayında “Qaşqaylarda musiqi” məqaləsini çap et­di­rib­lər. Dər­giın ən böyük məqaləsi olan “Qaşqaylarda musiqi” bu gün də öz aktuallığını itirməyib. Xalq musiqisindən bəhs edən araş­dı­rı­cı­lar qaynaq kimi Furud Görginpurun fikirlərinə da­ya­nır­lar.

Dərgiın araşdırıcılar qrupunun Qaşqay aşıqları ilə bağlı ver­dikləru suala Furud Görginpur belə cavab verib: “Qaşqay aşıq­larının sayı olduqca çox idi. 1953-cü ildə el quruluşunun da­ğı­dılması aşıqlara da ağır zərbə vurdu. Onların çoxu dolanışıq çə­tinliyindən, yoxsullaşdıqlarından sənətlərini, peşələrini bu­rax­ma­ğa məcbur oldular. Sayları gündən-günə azaldı. Hazırda on, on beş aşıq ailəsi el içində dolanır”.

Araşdırıcıların Qaşqay aşıqlarının Azərbaycan aşıqları ilə əla­qəsi haqqında verdikləri sualı Furud Görginpur belə ca­vab­lan­dırıb: “Qaşqay musiqisi xüsusi müstəqilliyə malikdir. O, baş­qa xalqın, elin, tayfanın musiqisinin təsirində deyil. Lakin Qaş­qay aşıq musiqisi Azərbaycan aşıq musiqisilə demək olar ki, ey­ni­dir.

Şəkildə Furud Görginpur və xanımı Əfsanə Cahangiri

 

Aşıqların musiqisi geniş yayılmış qədim musiqidir. Aşıq­lar şənlik, şadlıq və qəm gətirən hər hansı bir  hadisəyə  mü­na­si­-

bətlərini şeir və mahnı  ilə  bildiriblər. Onlar məclislərdə  dastan da­nışmağı çox sevirlər...

Qaşqay aşıqları ilə Azərbaycan aşıqları arasında müştərək mah­nılar vardır. Məsələn, Qaşqay aşıqlarının Koroğlu das­ta­nın­da­kı şücaət, igidlik, mərdlik, qəhrəmanlıq məsələləri Azər­bay­can aşıqla­rı­nın Koroğlusu ilə eynidir. Qaşqayların “Kərəm”, “Mə­sum”, “Mah­mud” mahnılarını çox cüzi fərqlə Azərbaycan aşıq­larının ifasında eşitmək olar. .... “Səhər avazı”, “Cəngnamə”, “Mə­həmməd Tahir bəy”, “Samsam” mahnıları köhnə aşıq me­lod­yalarıdır.

“Koroğlu”, “Mahmud və Sənəm”, “Mahmud və Ni­gar”, “Baş Xosrov”, “Həlilə Xosrov”, “Bisutun”, “Gəraylı”, “Baş gəraylı” Qaş­qay aşıqlarının hazırda istifadə etdiklər mah­nı­lar və qoşmalardır.”

Qaşqay  aşıqlarından  danışan Furud Görginpur deyir ki, Qaş­qay aşıqları da Həmədan, Savə, Xələc aşıqları kimi çəkur, çö­kur de­dikləri sazda çalıb oxuyurlar. Qaşqay aşıqlarından Aşıq Səy­yad və Aşıq İsmayılı yüksək qiymətləndirən musiqi araş­dı­rı­ cı­sı Us­tad Samsamın, Ustad Davudun, müğənnilərdən Mah­pər­vi­zin, Məhəmmədhüseynin, Təhmuraz Kəşküllünün, Mahmud İs­kən-dərinin və b. adlarını çəkir. Ustad Davud haqqında deyir: “Onun adına bəstələnmiş mahnı hələ də el içərisində oxunur”.

Şərq musiqi alətləri ilə yanaşı Avropanın simli musiqi alət­lərində də mahir ifaçı kimi tanınan Furud Görginpur 1993-cü il­də Tehranda keçirilən beynəlxalq musiqi festivalında kamança ça­lanlar arasında birinci yeri tutaraq mükafat almışdır.

2007-ci ildə dünyasını dəyişən Həbibullah xanın gəlinləri də elə bil seçilib. Furudun xanımı Əfsanə Cahangiri oxuduğu xalq mahnıları ilə yalnız Qaşqaylar arasında deyil, İranda məş­hur­laşıb. Furud oğlanlarına Saba və Kavə, qızına isə Qaş­qay­la­rın yaylağında olan, şəninə şeir və poemalar yazılan Dena da­ğı­nın adını verib. Hər üçü də musiqi ilə məşğul olur.

Furud Görginpurun hazırladığı musiqi albomlarından “Qaş­­­qay musiqisi” (6 ədəd), “Qərib-Şahsənəm”, “Koroğlu”, “Türk­­mənsəhra”, “Hicran” müəllifinə yalnız musiqiçilər ara­sın­da deyil, İranda yaşayan Türk xalqları arasında da geniş şöhrət qa­zandırıb.

Ölkənin yönətimində aparıcı rol oynayan din xanimləri mu­siqini yasaqlasalar da, Furud Görginpurun anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə 2016-cı ilin yanvarın 31-də Tehranda təş­kil edilmiş mərasimə İranın məşhur musiqiçiləri ilə yanaşı, ya­zı­çı və şairləri, siyasətçiləri də qatılıb.

2019-cu il dekabrın 31-də dünyasını dəyişən Furud Gör­gin­purun cənazəsi 2020-ci il yanvarın 10-da Abadeh şəhərindəki ailə məzarlığında dəfn edilib.

10.01.2020

 

Tehran-Kiyev təyyarəsində həlak olan qaşqaylar

 

Türk xalqlarının elm­də, mədəniyyətdə, ədə­biyyatda qa­zan­dı­ğı uğurlardan yazmağa çalı­şıram. Lakin həmişə istə­diyim kimi ol­mur, üzücü hadisələrdən də söz aç­malı oluram. “525-ci qə­zet”də son yazım bu ilin yanvarın 10-da çap olun­muşdu. “Qaş­qay musiqi­si­nin fədakar xadimi Furud Görginpur dünyadan köç­dü” adlı məqaləmin çap olunandan iki gün öncə bu ailənin bir üz­vü, Furud Görginpurun qardaşı qızının ömür gün yoldaşı Fə­rid Arəstə də hə­lak olubmuş. Həmin günlərdə bundan nə mənim xə­bərim ol­muş­dur, nə də ailəsinin. Kanadada biolo­gi­ya sahəsində dok­tor­luq mü­dafiə etmiş gənc Fə­rid Arəstənin faciəli ölü­mün­dən 11 gün sonra xə­bər tut­dum. Əslində 2019-ci ilin dekabrın 31-də Tehrandan Ki­yevə uçan “Bo­inq 737” sər­ni­şin təy­­yarəsinin Xə­lə­cis­tan­da qəza­ya uğradığı haq­qın­da xəbəri elə hə­min gün­lərdə te­le­viz­ya­dan eşit­miş, saytlardan oxu­muş­dum. Orada 176 nə­fə­rin həlak olması üzün­­tü­mə səbəb olmuş­du. Ölən­lə­rin ruhu-na fa­tihə oxu­muş, ölü-mləri­nin sə­bə­­bini qə­zavü-qə­dərə bağ­­­layaraq özümə təsəlli ver­­mişdim.

Qəzanın səbəbini təfsilatı ilə öyrənməyə o qədər də həvəsli de­yil­dim. Bunu həmin sahədə çalışanların işi sayırdım. Dü­şü­nür­düm ki, qoy öy­rənsinlər, dəqiqləşdir­sin­lər, günahkarları cə­za­lan­­dırsınlar. Bəlkə bir da­ha belə yanlışlıqlar olmaya.     Qəzadan 11 gün son­­ra, yəni yanvarın 19-da Qaşqay şairi Əvə­zullah Səfəri Kəşküllüyə zəng vurmuşdum. Cavab Qənimət Əjdəri Kəşküllü     ver­mə­miş­di. Şərtləşmişdik ki, 20 yanvar şəhidlərinin xatirə­sinə ya­za­ca­ğı şeirini mənə göndərəcək, mən də onu Bakıdakı qə­zet­lərin bi­rində çap etdirəcəm. Düşündüm ki, yəqin şeiri yazıb ta­mam­la­ya bilməyib və ya şeir uğurlu alınmayıb deyə cavab vermir.

Axşamüstü Əvəzullah Səfəridən zəng gəldi. Düşündüm ki, şe­iri göndərə bilmədiyi üçün üzürxahlıq edə-cək. Səsi çox hü­zün­lü idi. Elə bildim 20 yanvar şəhidlərinə görə belə kövrək səslə da­nışır. “Hamımızın başı sağ olsun, bu faciə hamımızın kə­də­ri­dir” deyə təskinlik verməyə çalışdım. Əvəzullah bəyin səsi də­yiş­di: “Sizə kim xəbər verdi? Haradan oxudunuz?” – deyə xəbər al­dı. Sonra da qəbiristanlığa toplaşanların çoxluğundan, ailəsinin ke­çirdiyi sarsıntıdan, özünün üzüntüsündən danışdı.

Mən onun yas ye-rindən yeni gəldiyini başa düşsəm də, ki­min dəfnindən gəldiyni müəyyənləşdirə bilmədim. Söhbəti təs­kin­likverici sözlərlə uzatdım. Düşündüm ki, bəlkə danışığından bir ipucu tapam, kimin rəhmətə getdiyini öyrənə biləm. Elə də ol­du. Əvəzullah Səfəri Xələcistan üzərində vurulan təyyarədə dörd Qaşqay gəncinin olduğunu bildirdi və Qənimət Əjdərinin mə­zarı başında oxuduğu şeiri söylədi. Doğmalarını itirmiş insan ki­mi yasa batdım. Həlak olanların kimlərdən olduqları ilə ma­raq­landım.

Əvəzullahh bəy onunla eyni tayfadan, Kəşküllü tay­fa­sın­dan, qohumları Qənimət Əjdəri haqqında yanğı ilə danışdı. Bil­dim ki, təyyarədə həlak olanların cəsədlərinin qalığını on günə mü­əyyənləşdirdikdən sonra ailələrinə dəfn etməyə veriblər. On­dan dünyasını dəyişənlər haqqında mənə bilgi göndərməsini is­tə­dim. O, qırıq-sökük bilgilər versə də, yas içərisində ol­du­ğun­dan suallarıma geniş və aydın cavab verə bilmədi. Belə olduqda mən başqa Qaşqay tanışlarımı da işə qatmalı oldum.

Onlardan öyrəndim ki, Qənimət Əjdəri Kəşküllü 1983-cü il iyilun 21-də Şiraz şəhərində doğulub. Orta məktəbi bitirdikdən son­ra Əhvaz şəhərindəki Çəmran Universitetinin Təbii Mən­bə­lər Fakültəsində oxuyub. Kərəc şəhərindəki Pərdis Univer­si­te­tin­də təhsilini davam etdirərək magistr diplomu alıb. Elmi ax­ta­rış­la­ra böyük həvəsi olduğundan ixtisası üzrə doktoranturaya qəbul olun­maq istəyib. İmtahanlardan üçüncü dərəcə (Bu, İranda ən yük­sək göstərici sayılır) ilə çıxsa da, bilinməyən səbəbdən onun ye­rini başqasına veriblər.

Qənimət Əjdəri bir müddət Kazerun şəhərindəki Təbii Eh­ti­yatlar İdarəsində işləyib. Tağı Fərur ilə tanış olandan sonra Şi­raz­dan Tehrana köçüb. Burada “Senesta” müəssisəsində iş­lə­mə­yə başlayıb. Az bir zamanda çalışdığı kollektivin hörmətini qa­za­nıb. Qeyri-Hökumət Təşkilatlarında çalışaraq İranın rəngarəng ət­raf mühitini qorumaq üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Bey­nəl­xalq konfranslarda İranı təmsil edib.

O, Qaşqay adət və ənənələrini araşdırıb. Dəfələrlə ağ­saq­qal və ağbirçəklərlə görüşüb, onlardan material toplayıb. Dövlət ida­rələrində hər zaman Qaşqayların hüquqlarını müdafiə etməyə ça­lışıb. Topladığı materiallar əsasında doktorluq dissertasiyası yaz­maq, Qaşqayları, onların maddi və mənəvi mədəniyyətini ta­nıt­maq istəyib.

Xarici ölkələrdən birində təhsilini davam etdirmək üçün im­tahanlara qatılıb. Çindən ona müsbət cavab gəlib. Butun xərc­lə­rini ödəməklə doktorluq müdafiə etməsinə şərait yaradılacağı haq­qında məktub alıb. Lakin bu dəvəti qəbul etməyib. Ka­na­da­nın Qolof Uni­versitetindən aldığı dəvət isə ürəyindən olub. 2019-cu ilin avqust ayında Kanadaya gedərək təhsilə başlayıb. Üç aydan sonra vali­deyn­lərini görmək üçün Şiraza dönüb. Yan­va­rın 8-də isə Tehranda təyyarəyə minib ki, Kanadaya getsin, təh­silini davam etdirsin. İslam İnqilab Keşikçiləri Xomeyni aero­portundan yenicə havaya qalxan təyyarəni raketlə vuranda Qənimət Əjdəri də təyyarədə olub.

Həmin təyyarədə həlak olan ikinci gənc - Fərid Arəstə olub. Onun haqqında bilgini isə Səttarxan Sərdarımillinin nə­ti­cə­si Sami bəy Qaşqay müsiqisinin inkişafında və tanıdılmasında bö­yük xidmətlri olan Furud, Fərhad, Qulaməli Görginpurun qar­da­şı oğlu Milad Görginpurdan öyrənib mənə göndərdi.

1988-ci ildə Fars vilayətinin Qaşqaylar yaşayan Abadə şə­hə­rində doğulan Fərid Arəstə 2010-cu ildə Urmiya Uni­ver­si­te­ti­nin Əkinçilik Fakültəsini bitirib. Sonra Tehran Universitetinin Bağ Mühəndisliyi Fakültəsində magistr təhsili alıb.

Fərid Arəstə Qaşqay musiqisinin təbliğində böyük rolu olan Qulaməli Görginpur qızı Maral ilə evlənib və Kanadanın Karl­ton Universitetinin doktoranturasında oxuyub. Doktorluq dis­sertasiyasını uğurla müdafiə edərək biologiya elmləri doktoru alim­lik dərəcəsi almağa hazırlaşırmış. Vətənə dönüb, ailələri ilə, dost və qohumları ilə görüşüb. Yanvarın 8-də isə Kanadaya ge­dir­miş ki, diplomunu alıb geri dönsün.

Hazırda Ankarada təhsil alan Qaşqay gənci Əmin Ca­han­gi­rinianın köməyi ilə həlak olanlardan birinin Dərəşorlu tay­fa­sın­dan Məhəmmədmehdi Hüseyn oğlu Elyasi olduğunu öy­rən­dim. Məhəmmədmehdi 1991-ci il avqust ayının 11-də anadan olub. 2010-cu ildə Tehrandakı Sənəti Şərif Universitetinnin Ma­ki­na Mühəndisliyi Fakültəsini bitirib. 2015-ci ildə Kanadaya təh­silini davam etdirməyə gedib.

Təyyarədə həlak olan Qaşqaylardan dördüncünün kim ol­du­ğunu müəyyənləşdirə bilmədim.

Allah həlak olanların hamısına rəhmət etsin, yerləri cən­nət­lik olsun!

24.01.2020

 

Əmin ürəyimizdən keçənləri deyirdi

 

Konsert salonunda gənclər bizi dərnəklərinə dəvət edir­di­lər ki, oturub dərdləşək. Qaşqayların üç aydan bir nəşr etdikləri "Gün açmaq" dərgisinə də dəvət etdilər. Dərgi yalnız Qaşqay di­lin­də şeirlər, hekayələr və məqalələr nəşr etməklə qalmır, həm də ziyalıların toplantı mərkəzi rolunu oynayır.

Bəziləri bizi həvəsləndirirdilər ki, yaylaq mövsümü baş­la­yıb, yaylaqlara gedək, buz bulaqlardan su içək. Bəziləri daha gö­zəl konsertlər təşkil edəcəklərini vəd edirdilər. Folklor həvəslisi ol­duğumu bilənlər nənəsi, babası nağıl, bayatı, dastan, tapmaca söy­lədiyini deyirdi. Bizim geri dönüş biletimiz olduğunu de­yən­də, onu dəyişməyi təklif edənlər də olurdu. Onların təkliflərinə müs­bət cavab verə bilmədiyimizi gördükdə isə Əmin bəyə hirs­lə­nirdilər ki, nədən qonaqların gəldiyini öncədən bizlərə de­mə­miş­din.

Əmin bəy də tənələrdən yaxasını qurtarmaq üçün bizim fik­rimizi öyrənmədən deyirdi: "Gedirlər, yenə gələcəklər. Uzun müd­dət Qaşqay ellərini gəzəcəklər".

Əmin əslində bizim ürəyimizdən keçənləri deyirdi. İstək­lə­rimizi reallaşdırmağa görək, ömür vəfa edəcəkmi?!

 

Qaşqay toyu

 

Bizi Şirazda gəzdirən, evində qonaq edən Əmin Ca­han­gi­ri­nia bir neçə dəfə təkid etdi ki, bacısının toyunda iştirak edək. Əmin bəyin təklifinə bacısı, anası, atası da qoşuldu. Toy av­qus­tun 9-da olacaqdı. Əminə deyə bilmirdim ki, toylara getməyə nə hə­vəsim qa­lıb, nə da halım. Musiqi insanın ruhunu oxşamalı, ona zövq ver­mə­li olduğu halda, bizim Şadlıq saraylarında səsi o qə­dər gurlaş­dırırlar ki, başqalarını deyəmmərəm, mən o səs-kü­yə dözə bilmi­rəm. Ona gö­rə də, yarım saatdan, qırx beş də­qi­qə­dən bir özüm üçün fasilə elan edib ya foyeyə çıxır, ya da Şadlıq sa­rayının həyə­tin­də gəzi­ni­rəm. Necə deyərlər, toylara əylənmək, din­cəlmək, isti­ra­hət etmək üçün deyil, mənəvi borcumu yerinə ye­tirmək üçün yarıkönül gedi­ rəm. Şadlıq saraylarında o qədər hay-küy olur ki, uzun müddət gör­mədiyin qohumundan, dost-ta­nı­şından hal-əhval da tuta bilmirsən.

 

 

Şəkildə soldan: Əli Şamil, Pərvin Bəhməni, Sami Sərdarimilli, Əzizə Şamil. Arxa sırada Pərvin xanımın gəlini Nazənin

 

Toyları uşaqlıqda sevərdim. Elə ki yeniyetmə oldum, ya­vaş-yavaş bu məhəbbəti suallar əvəzləməyə başladı. Toy sözü eşidən kimi gözümün önünə birinci növbədə sərxoş kişilər, da­va-dalaş, qanqaraçılıq gəlirdi. Məndə sual doğurdu: nədən adam­lar bu qədər içir? Nədən sənin sakit, ağıllı, mədəni adam kimi tanıdığın insanlar, hətta müəllimlər belə boş-boş, gəvəzə danışır? Nədən birinin sözü o birinin boğazından keçmir? Nədən                oynamaq üstündə dalaşırlar? Şənlik üçün toplandıqları halda qanqaraçılıqlar nədən baş verir? Bəzən dava-qalmaqal o qədər böyüyürdü ki, iş polisə gedib çıxırdı. Dalaşanlar, bir-birinə ana-bacı söyüşü edənlər üç-beş gündən sonra barışır, heç nə olmamış qadının, qızın gətirib qarşısına qoyduğu çayı içir, xörəyi yeyir, hələ gülə-gülə onlara tərif, xoş sözlər də deyirdilər.

Cahangirinialar ailəsinə qəti bir söz deməsək də, içimdə qə­rara aldım ki, imkan olsa, bu toyda iştirak edim. İmkan de­yən­də vaxt məsələsini nəzərdə tutmurdum. Toy münasib vaxta – xa­nı­mımın da, mənim də Mezuniyyət günlərimə düşürdü. Qo­ra­bi­şi­rən ayda Şirazın istisinə dözəcəkmiydim? Sağlığım neçə, buna im­kan verəcəkmiydi? Gərək Bakıya dönəndə bunu həkimimlə məs­ləhətləşəydim.

Bu işin bir tərəfi idi. İkinci bir məsələ xərclər idi. Bakıdan Şi­raza 1500-1600 kilometrlik bir məsafəni necə getməliydim ki, ailə büdcəmizə uyğun gəlsin. Tehran və ya Təbrizə getmək, ora­dan da Şiraza uçmaq daha rahat variant idi. Onun da bilet qiy­mət­ləri bizim ailə büdcəsinə görə deyildi. Bakıdan toya əliboş get­mək olmazdı. Gərək gənc ailənin evinə cehizlik bir hədiyyə də alaydıq. Onun qiymətindən çox necə aparacağımız məni dü­şün­dürürdü. Aldığın yeni bir əşyanı kömrükdən keçirmək müm­kün olacaqdımı?! Kömrük işçisini necə razı salmaq olardı ki, bu­nu satmağa deyil, toya hədiyyə aparıram. Kömrük işçiləri bə­zən elə inadkarlıq edirlər ki, ya gərək aldığın əşyanın qiy­mə­tin­dən çox ona pul verəsən, ya da elə oradaca atıb gedəsən.

Şirazda tanış olduğumuz Cəfər Eyvəzi ilə internetdə da­nı­şıb məsləhətləşdim. O dedi ki, bu yaxınlarda mən də Bakıdan gəl­mişəm. Kömrükdə bizim də başımız ağrıdı. Elə bir bahalı və ke­çirilməsi yasaq olan şey almamışdıq. Xatirə üçün, dost-tanış üçün hədiyyələr almışdıq. Onlar Bakının mağazalarında satılır. Biz­dən tələb edirdilər ki, gərək mədəniyyət nazirliyindənmi, ha­ra­dansa kağız alaydıq ki, bu aldıqlarımız tarixi əhəmiyyət da­şı­mır. Kömrük işcilərinə anlada bilmədim ki, onda İçərişəhərin kü­çələrinə səpilmiş, az qala xarici turistlərə zorla satılan tarixi əş­yaların satışına niyə qadağa qoymursunuz? Turist nə bilsin ki, açıq satışda olan əşyaları aldıqdan sonra hansısa idarəyə gedib ora­dan sənəd almalıdır ki, “bu əşyanın tarixi əhəmiyyəti yoxdu”. Biz, Allaha şükür ki, İçərişəhərdə köhnə-küşkül satanlardan heç nə almamışdıq. Yenə başımız ağrıdı. Yaxşısı budur pul gətir, bu­ra­da birlikdə cehizlik hədiyyə seçərik.

Toya hədiyyə seçmək məsələsini də belə həll eləmiş ol­duq.

Qaldı mənəvi məsələ. Yəni dost-tanışın tənəsi. Bilsələr ki, biz ailəliklə Şiraza, heç bir qohumluq əlaqəmiz olmayan, tə­sa­dü­fən tanış olduğumuz bir adamın baçısının toyuna gedirik, onda gəl giley-güzarın qarşısını al görüm, necə alırsan. Deyəcəklər qo­humuq, 50-60 ilin tanışıyıq Bakıda, Azərbaycanın ra­yon­la­rın­da olan toya gəlmir, gör Şiraza necə gedir?! Düzünə qalsa, Şi­ra­za toya getmək məsələsi maddi yöndən də önəmli idi.

Qohumların, dostların, tanışların nə deyəcəyini göz önünə ala­raq qərara aldım ki, başqa bir əngəl çıxmasa toya gedək. Bu qə­rara gəlməyim də səbəbsiz deyildi. Şirazda olarkən gör­müş­düm ki, oradakı Qaşqaylar bizimlə bir soydan olsalar da, bir dil­də danışsalar da, Azərbaycan Respublikası haqqında təsəvvürləri ya heç yoxdur, olanlarınınkı da çox bəsitdir. Azərbaycandan Şi­ra­za gedənlərin çoxu da ticarət, az qismi müalicə üçün get­di­yin­dən Qaşqaylarla çox ilgilənə, onlarla oturub-dura, xeyir-şər­lə­rin­də iştirak edə bilmirlər.

Qaşqay ailələrində olduğum, onlarla söhbət etdiyim zaman bə­zən özümü Göyçədə hiss edirdim. Qadınlar qış vaxtı çəpkənin üs­tündən geydiklərinə nimtənə, başlarına örtdüklərinə dəsmal, ki­şilər köynəklərinin üstündən geydikləri paltara arxalıq, çı­lıq­qa, alt paltarına işdan (iç don), yun çırpmaq üçün işlətdikləri çu­bu­ğa da şüy deyirlər. Bizdə bu sözlər arxaikləşərək ya mahnı və ba­yatılarımızda, ya da köhnə kitablarımızda qalıb. Halbuki, on­la­rı bu gün də işlətmək olar. Belə arxaikləşmiş sözlərimizi ak­tiv­ləş­dirsək, nəinki Qaşqaylarla, Türk xalqlarının çoxu ilə dil ya­xın­lığımızı daha da artırarıq.

Düşünürdüm ki, toyda 100-200 adam olar. Onlar da toya Azər­baycandan da qonaq gəldiyini bilər. Azərbaycanı ta­nı­ma­yan­lar maraqlanıb öyrənər. Tanıyanlardan da bəzisi fikirləşər ki, Ba­kıdan buraya toya gəlirlərsə, biz niyə oraya gəzməyə, toya get­məyək. Beləcə, əlaqələrin genişlənməsinə kiçik də olsa, bir tə­kan olar. Bizim Şiraza birinci səfərimizdən heç bir ay keç­mə­miş Cəfər Eyvəzinin xanımı və oğlu ilə Bakıya gəzməyə gəlməsi mən­də bu fikri oyatmışdı.

 

Xeyirlə şər qardaşdı

 

Avqustun 4-də Təbrizdə Həsən Azərbaycanın qırxı idi. Onun dəfninə gedə bilməmişdim. Ömrünü vətən və millət yo­lun­da xərcləmiş bu insanın qırxında iştirak etməyi özümə mə­nə­vi borc bilirdim. Bunun üçün qırx mərasimindən bir neçə gün ön­cə Təbrizə getdik. Dost-tanışla görüşdük, dərdləşdik.

Qırx mərasimində iştirak etdik. Ailəsinə başsağlığı verdik. Mən çox üzüldüm ki, nədən Azərbaycan Respublikasının Ya­zı­cı­lar Birliyindən, Bəstəkarlar Birliyindən və b. təşkilatlarından yas mərasiminə gedənlər olmadı? Yasa gələnlərin çoxu bizim gə­lişimizi yüksək dəyərləndirirdi. Çoxu da heç mənim adımı, so­yadımı bilmirdi. İftixarla onu deyirdilər ki, Həsən Azər­bay­ca­nın qırx mərasiminə Bakıdan da gəliblər. Bunu vətən və millət üçün omür xərcləyənlərin xatirəsinin Bakıda da əziz tutulduğu ki­mi qiymətləndirirdilər.

Xeyirlə şər qardaşdır deyiblər. Həsən Azərbaycanın qır­xın­dan sonra Şiraza toya getməyin ucuz variantını axtaranda Sət­tərxanın nəticəsi Sami bəy dadımıza çatdı. Dedi, Tehrana get­mə­liyəm. Gəlin mənim maşınımla Tehrana gedək. Orada azacıq bir işim var. Mən onu görüm. Gecəni Siyaməkin (Saminin qar­da­şı-Ə.Ş.) Tehrandakı evində qalaq. Səhəri də təyyarənin ilk reys­ləri ilə Şiraza uçaq. Təklif bizim üçün göydəndüşmə oldu. Ra­zılaşdıq. Sami bəy bilgisayarla Tehran-Şiraz təyyarəsinə özü­nə də, mənə də, xanımıma da gediş-dönüş bileti aldı.

Beləcə, Qaşqay toyuna gedişimiz nəinki reallaşdı, hətta bir bələd­çi də qazanmış olduq.

 

Təbriz-Tehran yolunda

 

Saat 12-də Sami Sərdarimilli Təbrizdəki işlərini bitirdi. Onun maşınına əyləşib Tehrana doğru yola çıxdıq. Yeni Təbriz-Teh­ran yolu boz təpələrin arasından keçir. Yaşıllıq gözə az də­yir. Hərdən çay boyunca bitmiş yulğun kolları bu yerləri bir az can­lı göstərir. Yolboyu kəndlər təkəmseyrək görünsə də, qarpız-ye­miş satanlar çardaqlar və balaca bir şəlalə quraraq məh­sul­la­rı­nı satırlar. Bunun özü də yaxşı bir haldı. Yolda birisi dara dü­şər­sə, köməyə ilk yetişən onlar olurlar.

Yol rahat olduğundan o qədər də yorulmamışdıq. Buna bax­mayaraq, Sami bəy Zənganın çıxışında maşını saxladı. Zən­ga­nın darçın çayını da bərk təriflədi. Yoldan keçənlərin çoxu da­ya­nıb çay işir, bir az dincəlirdi. Biz də “Palaza bürün, elnən sü­rün!” məsəlinə əməl elədik. Çayxana-bufetdə əyləşdik. Darçınlı çay, yanında da plastik çubuğa hopdurulmuş zəfaranlı nabat gə­tir­dilər. Sami Sərdarimillinin çubuğa hopdurulmuş zəfəranlı na­ba­tı çayda tam əritmədiyi diqqətimi çəkmədi. Şirin çaydan xo­şum gəlməsə də, zəfaranlı nabatı axıradək çayda əridib içdim. So­nuncu dəfə 55, bəlkə də 60 il öncə yediyim yumurta kababı da diqqətimi çəkdi. Biz yumurtanı közdə, küldə bişirəndə ona yu­murta kabab deyirdik. Burada isə yumurtanı qızdırılmış çay daş­larının arasında bişşirirlər.

Ac olmasam da, uşaqlıq xatirələri məni yumurta kababı ye­məyə həvəsləndirdi. Satıcı çox çəld lavaşı araladı, soyduğu yu­murtanı lavaşın arasına qoydu, üzərinə duz, istot, kərə yağı qo­yaraq dürmək tutub bizə verdi. İstəyənlərə yumurta ilə bir­lik­də soyutma kartof da verirdi.

 Öncə iştahı olmadığını söyləyən xanımım bizim pə­hə­pəh­lə yeməyimizi görüb payıma şərik oldu. Sonra da gülərək: “Dadı su­da bişirilmiş soyutma yumurtadan o qədər fərqlənməsə də, rek­lamınız çox güclü oldu. Sizin reklamınız sayəsində mən də yu­murta kababı yemiş oldum, -dedi.

Tehrana doğru yola çıxanda artıq mənim də, xanımımın da qan təzyiqinin yüksəldiyini hiss etdik. Sami Sərdarimilli gü­lə­rək: “Mən sizin zəfəranlı nabatı darçınlı çayda tam əridib iç­di­yi­ni­zi gördüm, utandım deyəm ki, təzyiqinizi yüksəldər. Zərər yox­dur, yolda limon, qatıq alarıq, təzyiqiniz normallaşar”.

Sami bəyin tibb işçisi olması burada da dadımıza çatdı.

 

Olcaytu Xudabəndə Türbəsi

Zəngandan Teh­­rana yola dü­şən­də sağda  Olcaytu Xudabəndə Türbə-si görünür. Ana yol­dan 25-30 kilo-metr aralıda olan abidə­nin gümbəzinə bat­maqda olan günün şuaları düş­dü­yün­dən daha əzəmətli görü-nürdü. Sami bəy gö­zümüzü Olcaytu  Xu­­da­bən­də Türbə-sindən çəkə bilmə-diyimizi görüb ma­

 

Zəngan  axınlığında­kı Olcay­tu

Xuda­bən­də Türbəsi önündə

şını sağa dön­dərir. Zəngandan Sul­ta­niy­yəyə doğru ge­dən yolu 10-12 ki­lo­metr geridə qoysaq da, itirəcə­yi­miz vaxta heyfsi­lən­mirik. Əksinə, sevini­rəm ki, nə yaxşı bu möh­­təşəm abidənin ya­nın­dan laqeyid keç­mədik.

Günəş hələ ba­­­tıdakı sıra dağ­la­rın ar­xasına çəkil­mə­yib. Gü­nor­tanın istisi, bür­küsü azal­dı­ğın­dan hava tə­miz­dir. Sul­ta­niy­yə­yə yaxın­laşdıqca Ol­­­­cay­tu Xu­da­bən­də Tür­bəsi da­ha əzə­­mət­li və ar­xa­sın­dakı sıra dağlar­dan uca görünür. Halbuki dağlar də­niz sə­yiy­yəsindən ən azı 800-1000 metr uca idi. Elxa­nilər zamanı– 1312-ci ildə tikilmiş bu möhtəşəm abi­də haq­qında şairlər də, publisistlər də, səy­yahlar da, memarlıq ta­rixini öyrənənlər də çox yazıblar. Me­­mar­lıq tarixi araş­­­dı­rı­cılarının Nax­çıvan-Marağa me­mar­lıq mək­təbinə daxil et­dik­ləri bu abidə UNESKO-nun Dün­ya Mirası siyahısına da­xil edilib. Araş­dı­rı­cıların fik­rincə, Ol­cay­tu Xu­­dabəndə Tür­bəsi Floren­si­ya­da­kı Santa-Mariya del Fiore Baş kil­sə­sin­dən daha əzəmətli və zərifdir.

Olcaytu Xuda­bəndə Türbə­si haq­qında çox yazıldı­ğın­dan onun gözəl­liyi­nə, əzəmətinin təsvi­rinə vaxt ayırmırıq. Binada tə­mir işləri gedirdi. Bö­yük bir nis­gillə, içim­dəki sı­zıl­tı ilə tür­bəni zi­ya­rət edirik. El­xanilərin saldığı Sul­ta­niyə şə­hə­ri bir za­man bə­zək­li bir tovuz quşu­nu xatırladırmış. İndi o gözəllikdən, əzə­mət­dən əsər-əlamət qalmayıb. Zaman onu yoluq cücəyə döndərib. Ki­çik qəsəbə indi-indi dirçəlməyə başlayır.

Türbəni ziyarətdən çıxarkən yaxınlıqdakı dükandan iç­mə­yə su almaq istədik. Bu zaman yanımızdan keçməkdə olan 13-14 yaşlı velesopedli oğlanlar danışığımıza maraq göstərdilər. Mə­­nim üçün də onların ləhcəsi maraqlı idi. Ona görə də, həvəslə su­al­larına cavab ver­dim. Azərbaycan, Ba­kı haqqında az-maz da ol­sa bilgiləri vardı. Belə anladım ki, tele­vizyia öz işini görür.

Türkiyə Türk­lə­ri ilə Azərbaycan Türklərini danışıq­la­rına gö­rə bir-birin­dən fərqləndirə bildi­lər. Necə oldusa biri göz­lə­mə­di­yim halda biz Türk deyilik, tə­miz qanlı Ariyik de­di. Maraq mə­ni bürü­dü ki, biz kimin han­sı millətdən olduğu mövzusunda sö­hət etmə­mişdik. Mən ondan soruşmuşdum ki, sizin ata-ba­ba­nız Sultaniyyə şəhərindəndir, yoxsa ətraf kənd­lərdən gəlib. On­la­rın könlünü qır­ma­maq xatirinə kiçik hədiy­yələr verdim və de­dim: “Kim babala­rının hansı tayfadan oldu­ğunu bilsə, ona beş dol­lar verəcəm”.

Uşaqlardan biri həvəslə sualıma cavab vedi. Mənim ba­ba­la­rım Afşar tayfasındandır dedi. Mən də vədimə əməl etdim və tək­rar soruşdum: “Avşarlardamı Aridir, yoxsa onlar Türkdülər?”

Xorla cavab verdilər ki, bəli, Avşarlar Aridirlər. Mən on­la­ra­ın doğru demədiyini üzlərinə vurmadan Olcaytu Xudabəndə Tür­bəsi haqqında nə bildiklərini xəbər aldım. Ötəri cavab ver­sə­lər də, belə gözəl bir sənət əsərinin onların qəsəbəsində olması ilə qürur duyduqlarını sifətlərindən oxudum. “Bilirsinizmi, bu tür­bəni Arilər deyil, sizə vəhşi kimi tanıdılan Moğollar tik­di­rib­lər”- deyəndə heyrətlə üzümə baxdılar.

Onları qınamadım. Bir zamanlar bizə də Monqollar vəhşi, qa­niçən, yıxıb-dağıdan, daşı-daş üstündə qoymayan işğalçı kimi ta­nıdılırdı. Universitetdə oxuduğumuz illərdə bir dəfə “Azər­bay­can tarixi” fənnindən dərs deyən Lətif Əsgərovdan xəbər aldıq ki, müəllim, neçə olur, Səlcuqlar, Moğollar yırtıcı, qəddar, da­ğı­dı­cı, hər şeyi məhv edən kimi təqdim edilir, kitabın elə həmin fəs­linin mədəniyyət bölməsində isə oxuyuruq ki, ən əzəmətli abi­dələr, gözəl şəhərlər onların zamanında tikilib, kanallar, yol­lar, kəhrizlər çəkilib, elm və mədəniyyət inkişaf eləyib?

Lətif müəllim təmkinlə başını yırğalayaraq “İmtahan su­al­la­rına cavab verib, qiymət alanacan fəslin əvvəlində yazılanları yad­da saxlayın, imtahandan sonra, ömrünüzün sonunadək fəslin so­nunda yazılanı”-dedi. Uşaqlarla söhbətim Bakıdan uzaqlarda mə­nə Lətif Əsgərovu xatırlatdı. Onun ruhuna fatihə oxudum. Dü­şündüm ki, görəsən bu yeniyetmələrin də qarşısına Lətif Əs­gə­rov kimi müəllimlər çıxacaqmı? Çıxsa belə, onlar deyilənin mə­nasını anlayıb yadda saxlayacaqlarmı?! Hətta onu yadda sax­la­mayıb başqa qaynaqlarda Türklər haqqında yazılanları oxuyub hə­qiqəti biləndə, onları aldadan insanlara, rejimə qarşı üsyan qal­dırmayacaqlarmı?! Nədən bəzi müəllimlərimiz, valideynlər, və­zifə sahibləri uşaqlara və yeniyetmələrə qarşı saxtakarlıq edir, ya­lan danışır, həqiqətləri onlardan gizlərdilər? Uşaqlar da bö­yü­yən­də onlara hörmət və ehtiram göstərməyəndə inciyib, gi­ley­lə­nir­lər!

 

Qəzvin kalahı

 

Sultaniyyədən ana yola çıxıb Tehrana doğru irəliləyirik. Sa­mi Sərdarimilli maşını bir də Qəzvinə çatanda saxladı. Yolun qı­rağında salafon örtüklərin üzərinə bizim parnik xiyarı kimi ta­nı­dığımız uzun xiyarlar tökülüb satılırdı. Asfalt yoldan qalxan toz, maşınların tüstüsü onun üzərinə hopsa da, yoldan keçənlər bö­yük həvəslə alırdılar. Xiyar alanlar təkəmseyrək deyildi. Mən tə­əccübümü gizlətməyərək Sami Sərdarimillidən xəbər aldım: “Nə­dən adamlar xiyarı bazardan, səliqə-səhmanlı bir yerdən al­mır, böyük həvəslə buradan alırlar?”

Sami dedi ki, bu xiyara kalah deyilir, İranda Qəzvindən baş­qa yerdə kalaha rast gəlməzsən. Şəhər bazarında olsa da, əsas sa­tış yeri buradır. Ölkənin müxtəlif yerlərindən gəlib buradan ke­çənlər şəhərə dönüb kalah almırlar. Mövsüm boyu gecə-gün­düz buradan alıb gedərlər.”

Biz də bir kilo kalah alıb yolumuzu davam etdik.

 

Təkəbbürün fəsadları

 

Gün batanda Tehrana çatsaq da, gur şəhərdə gedəcəyimiz ün­vana çatmaq üçün maşınların tıxacında 2 saata yaxın vaxt itir­dik.

Saminin qardaşı Siyamək iş adamıdır. Buna görə gah Teh­ran­da, gah da Təbrizdə olur. Tehrandakı evində az-az olurlar. Ona görə də, qohumları bu evdən düşərgə kimi istifadə edir. Xa­ri­ci ölkələrdə səfərə çıxanlar da, səfərdən qayıdanlar da burada din­cəlirlər. Evdə bir az rahatlanıb, nəfəsimizi dərdikrən sonra ax­şam gəzintisinə çıxmağı qərara aldıq. Evdən o qədər də ara­lan­mamışdıq ki, kücənin qarşı tərəfində uzun bir növbə gördüm. Təb­rizə, Tehrana gəldiyim 28-29 ildə belə bir növbə gör­mə­miş­dim.

Sami ayaq saxlayıb diqqətlə növbəyə baxdığımızı gör­dük­də “Bilirsinizmi nəyin növbəsidir?” -deyə xəbər aldı. Diqqətimi sə­kidəki adamlardan çəkmədən “Onu müəyyənləşdirmək is­tə­yi­rəm, ancaq bacarmıram.” -dedim. Növbə çox ağır irəliləyirdi. Hət­ta növbədə dayanan adamların kitab oxuyanı, telefonla oy­na­ya­nı da var. Amma heç biri tələsənə oxşamır, narahat da de­yil­lər, içəridən də ikibir-üçbir çıxırdılar. Çıxanların da əllərində heç nə yox idi.

Sami Sərdarimilli gülərək: “Gəlin gedək, nə qədər bax­sa­nız da, nə üçün növbəyə durduqlarını müəyyənləşdirə bil­mə­yə­cək­siniz. Bir dəfə balalarımın və xanımımın güdazına gedib 4-5 sa­at o növ­bədə mən də durmuşam. Növbə yəqin ki, gecə saat 2-3-də sona ça­ta­caq. Bura bir restorandır. Nə elə bir dadlı yemək ve­rilər, nə də baş­qa bir xüsusi əlaməti var. Sadəcə, güclü rek­la­mı var. Çoxları da bu restoranda olduqlarını söyləməklə özlərini baş­qalarından üstün tutmağa çalışır. Mənə görə, bura özünü baş­qa­larından üstün tutan­ların restoranıdır. Ona görə qiymətlər də ol­duqca bahadır. Bakıdakı sıradan bir restoranın daxili tərtibatı da bundan yaxşıdır, yemək­lərin keyfiyyəti də. Elə Təbrizdə də. Am­ma Təbrizdə görür­sən ki, təkəbbürlə deyirlər ki, Tehrandakı fi­lan restoranda olmuşuq”.

Bunu təbii saydım. Bakıda da, Moskvada da, Tbilisidə də bir zamanlar belə məşhur restoranlar vardı. Bizimkilər Mosk­va­da, Tbilisidə rüşvət verib növbədənkənar həmin restoranlara ne­cə girdiklərini qürurla dost-tanış yanında danışırdılar. Sanki ətra­fındakılara yandıq-qındıq verirdilər.

Oradan az aralanıb münasib bir yer axtardıq ki, oturub don­durma yeyək, meyvə suyu içək. Hava olduqca isti idi. Ka­fe­te­rilərin qarşısındakı stullarda əyləşib şam edənlər, dondurma ye­yənlər, su içənlər çox idi. Onlar səkidən keçənlərə mane ol­duq­larına, tez-tez yoldan keçənlərin onlara toxunmalarına əhə­miy­yət vermədən dincəlir, istirahət edirdilər.

Bir xeyli getdikdən sonra nisbətən sakit, örtülü, kiçik və da­rısqal bir kafedə əyləşdik. İstəyimizə uyğun meyvə suyu və don­durma gətirdilər. Yadıma keçən dəfə Şirazdan geri dönəndə Hə­diyyə Əhmədinin bizi qonaq etdiyi kafe düşdü. Alcaq bi­na­la­rın arasında üstü açıq bir yerdə təşkil edilmiş kafe qeyri-adiliyi ilə seçilirdi. Qarsonların geyimləri də, görünüşləri də bir-birinə bən­zəmirdi. Onlar elə bil qədim dövrlərdən bəhs edən film­lər­də­ki aktyorları xatırladırdılar. Birinin çoban papağını xatırladan qa­ra, qıvrım saçları kürəyinə və sifətinə dağılmışdı. O birinin kə­tana bənzər paltarından sallanan qotaz az qala ayağına dəyirdi. Öl­kədə qadınlara başörtüyü yasağı qoyulsa da, buradakı qızın ba­şı eləydi ki, bilmirdin, öz saçlarıdı belə günə qoyublar, yoxsa pa­rikdi.

Müştərilərin əksəriyyətinin geyimi, saçı-saqqalı qar­son­la­rın­kından o qədər seçilmirdi. Hədiyyə Əhmədi dedi ki, bunların ək­səriyyəti rejimdən narazı olanlardır. Özlərini modern sayan, bu ölkəyə, bu mühitə sığışmadıqlarını bildirən gənclər 2000-2500 il öncəki Perslərin geyimini uyğunlaşdırıb geyinərək bu­ra­ya gəlirlər.

Buna təbii və normal baxdım. Böyük şəhərlərdə özlərini fərq­ləndirmək istəyənlərin belə qruplaşmalarını görməyə alış­mı­şam.

 

Maşını küçədə saxlayanda

 

Gecə saat 24-ü keçəndən sonra evə gəlib dincəldik. Sami plan­­­layırdı ki, maşını evin qarşısında, küçədə qoyub Şiraza get­sin. Mən narahatlığımı bildirdim. Dedim ki, oğurlayarlar, vu­rar­lar, cı­zar­­lar, şüşəsini qırarlar. Gəl maşınla hava limanına gedək, ma­şını ora­­nın pullu dayanacağında saxlayaq, Özümüz də rahat ge­dib-gələk.

Sami təklifimi bəyəndi. Gülə-gülə dedi ki, ağamgil (atası Sət­tarxanı nəzərdə tutur - Ə.Ş.) maşını Siyaməkin evinin qar­şı­sın­da küçədə saxlayıb İndoneziyaya gəzməyə getmişdilər. Bir də ba­xıblar İrandan zəng gəldi. Zəng vuran deyir ki, bələdiyyə iş­çi­si­dir. Polisin köməyi ilə, nə zülümlə sizin telefonunuzu əldə elə­mi­şik. Gəlin maşınınızı təcili buradan götürün. Yolu as­falt­la­yı­rıq. Ağam da deyib ki, biz Tehranda deyilik, İndonezyadayıq. Bə­lədiyyə işçiləri qaldırıcı çağırıb ağamın maşınını yükləyərək baş­qa yerə aparıblar. Ağamgil geri dönəndən sonra gedib maşını nə zülmlə tapıb Təbrizə qayıtmışdılar.

 

 

Şiraza doğru

 

Səhər tezdən Saminin maşını ilə Mehrabad hava limanına yo­la düşdük. Ölkə daxili uçuşların hava limanı şəhərdən o qədər də uzaq­da deyil. Xarici ölkələrə uçan təyyarələrin hava limanı isə şə­hər­dən 50-60 kilometr aralıdadır. Belə uzaq olmasına bax­ma­yaraq, sərnişinlərin ucuz qiymətə gedib-gəlmələri üçün şərait yara­dıblar. Metronun hava limanınadək işləməsi isə ən təq­di­rə­la­yiq haldır.

Maşını oranın çoxmərtəbəli qapalı dayanacağında qoyub Şi­raza uçan təyyarəyə mindik.

Şirazda qarşılayanlara baqaj qəbulu bölməsinədək gəl­mə­yə icazə verdikləri halda, maşınlarını hava limanının qarşısına gə­tirməyə icazə vermirlər. Hava limanının giriş-çıxış qapısından 100-150 metr aralıda bir dairə var. Qarşılamağa gələnlər ma­şın­la­rını orada saxlaya bilərlər. Əmin Cahangirinia da qaydalara əməl edərək baqaj bölməsinə kimi gəlib yüngül səfər çantanızı alır. Ma­şı­nının yanına gələnədək Türkiyədən də qonağı ol­du­ğu­nu, qonağın Ankaradakı Hacı Bayram Universitetində işlədiyini söy­ləyir.

 Maşına çatanda gördük ki, havanın istisindən qonaq tər tö­kür. Tanış olduq, professor Nurəttin Parıltı iqtisadçı alimdir və Türk dünyasında yaxşı tanınır. Türk xalqlarının əlaqələrinin ge­niş­lənməsi üçün də böyük işlər görüb. Biz maşına minəndə Əmin dedi ki, Qaşqaylar qonağı adətən evlərinə apararlar. Evə apar­masalar, bu, qonağa hörmətsizlik sayılar. Üzr istəyirəm ki, sizi evimizdə qonaq edə bilməyəcəyəm. Evimiz arı yuvasını xa­tır­ladır. Dayılarım ailələri ilə gəliblər, bizdə qalırlar. Toya görə qo­humlar, tanışlar evimizə gəlib-gedirlər. Orada dincələ bil­məz­si­niz. Ona görə, sizə şəhərin mərkəzində, qədim şəhərdə hotel ki­rələdim.

Biz incimək əvəzinə Əminə təşəkkürümüzü bildirdik. Ho­te­lə gələndə bildik ki, Nurəttin Parıltı da burada qalır. Bizdən bir gün öncə gəlib.

 

 

 

Köhnə Şiraz

 

Şiraz köhnə məhəllələri, dar küşələri ilə bizim İçərişəhəri xa­tırladır. İçərişəhərdə binalar daşdan tikilib, Şirazda isə qırmızı kər­picdən. Divarları da gəclə suvanıb. Hotel geniş və müasir de­yil­di. Qədim evləri alıb təmir edərək hotelə uyğunlaşdırıblar. Ona görə də, hotelin administirasiyası olan bina ilə Nurəttin bə­yin qaldığı otağın arası 200-300 metr olardı. Oradan da bizim qa­lacağımız binaya 100-150 addım getmək lazım gəlirdi. Ba­la­ca, səliqəli otaqların görünüşünü, həyətinin quruluşunu olduğu ki­mi saxlayıblar. Maşın isə yalnız hotelin administrasiyası olan bi­nanın qarşısınadək gəlir. Dar və döngəli küçələri keçib qal­dı­ğın yerə gedib-gəlməyin özü bir hünərdi. Bir dəfə biz o qarışıq kü­çələrdə azdıq. Sonra diqqətli olduq ki, bir daha azmayaq.

Hoteldə yerli qonaqlara demək olar rast gəlmədik. Əsasən Av­ropadan gələnlərdi. Qadınların başlarının örtüyündən bilinirdi ki, bunlar bu yerlərin adamları deyil.

Əmin bəyi dilə tutub evlərinə göndərdik ki, toy ha­zır­lı­ğın­da valideynlərinin yanında olsun. Biz haraya gedəcəyimizi ona izah etdik. Cəmi üç ay öncə burada olduğumuzdan turistik mə­kan­larını, məşhur restoranlarını tanıyırdıq. Burada tərcüməçiyə o qə­dər ehtiyac duymasaq da, Fars dilini gözəl bilən, işi ilə əla­qə­dar bir neçə dəfə Şirazda olmuş Sami Sərdarimilli yanımızda idi.

Bir-iki saatlıq istirahətdən sonra hava isti olsa da, şəhərə gəz­məyə çıxırıq. Ötən gəlişimizdə getdiyimiz Hafizin və Sə­di­nin məqbərələrini gəzib geri döndük. İkinci gün Gülüstani-İrəmi və başqa muzeyləri gəzdik. Onlar haqqında öncəki yazımızda bil­gi vermişdik.

 

Əminin bacısının toyunda

 

Avqustun 9-da Əmin bəy saat 17-də atasının maşını ilə gəl­di ki, bizi Səhər Cahangirfam ilə Ehsan Sultanfərdin toyuna apar­sın. Mən deyəndə ki, nədən atanın maşınını gətirdin, ona ma­şın daha çox lazım olacaq, biz taksi ilə gedərdik. Əmin əmin­lik­lə cavab verdi ki, bacılarımın maşını atamın ixtiyarındadı. Qo­humlar da maşınla gəliblər. Atamın bu maşına ehtiyacı qal­ma­yıb.

Biz maşına əyləşib şəhərin batısına doğru yola düşdük. Ki­çik bir dağ aşrımına çatanda Əmin maşını saxlayıb 1940-cı il­lər­də Qaşqayların İngilislərlə savaşdığı yerləri göstərdi. Böyük hə­vəs­lə Qaşqay atlılarının İngilislərin topla, pulemyotla si­lah­lan­mış nizami ordusunu necə darmadağın etdiklərindən söz açdı. Ma­raqlısı odur ki, Qaşqaylar danışanda həmişə qələbələrini vur­ğu­layırlar, məğlub olduqlarını yada salmırlar. Fakt budur ki, hə­mi­şə onlar qalib gəlmiş olsaydılar, İngilislər gəlib bu yerləri tuta bil­məzdilər.

Toy Siyax-Darinqun kəndində olacaqdı. Yolboyu kiçik bağ ev­­ləri, bağları damcılı suvarma üçün qurulmuş çənlər diq­qə­ti şə­kir­di. Əmin bəy bildirdi ki, bir zaman buralar Qaşqayların qo­yun sü­rülərinin otlaqları idi. Yol boyunca bağlar yox, yaşıllıq adın­da aluc (yemişan) kolları və təkəmseyrək ağaclar olardı. Elə ki yeraltı su­ları üzə çıxarmaq üçün artezian quyuları dəbə mindi, şi­razlılar da Qaş­qaylardan otlaqlarını ucuz qiymətə alıb özləri üçün bağ-bağça sal­dılar. Havalar istiləşən kimi şəhərin yarısı ai­lə­sini buraya köcürür.

Şəhərdən təxminən 50 kilometr aralıda yerləşən, Şirazın mər­kəzi bəxşinə (rayon) bağlı olan Siyax-Darinqun kəndində 10 min­dən çox adam yaşayır. Toy da kiminsə həyətində deyil, bağ­da keçirilirdi. Burada bizdə olduğu kimi, bağlarda böyük villa ti­kil­diyini görmədim. Varlı adamlar da bağlarında yağışdan, gün­dən qorunmaq üçün balaca və yüngül evlər tikirlər.

Toy üçün hazırlıq görülmüş bağın kiçik darvazasından içə­ri girəndə əlvan və şux rəngli parçalardan uzun milli paltar ge­yin­miş bir dəstə qadın və qız qarşımıza gələrək hər iki əl­lə­rin­də­ki rəngli yaylıqları oynadıb ağızlarında lololo-nu xatırladan səs­lər çıxardılar. Bu səs mənə doğma idi. Uşaqlıqda görmüşdüm ki, yay­laqda toy edəndə qadınlar belə səslərlə məclisi röv­nəq­lən­di­rir­dilər. Amma kənddə toy olanda qadınlar belə etmirdilər.

Sonralar bu səsi mən Uyğurustanda, Qazaxıstanda, Öz­bə­kis­tanda və Türkiyədə də eşitdim. Amma 60 ildən çoxdur Azər­bay­canda qadınların toylarda, şənliklərdə belə səsləndiklərini gör­məmişəm.

Güney Azərbaycanda (və Quzey Azərbaycanın da bəzi ra­yon­larında) toyda qadınlarla kişilər bir yerdə olmurlar. Necə de­yər­lər, kişi toyu ayrı olur, qadın toyu ayrı. Öncədən bilirdim ki, Qaş­qaylarda əksər elatlarda olduğu kimi, toylarda da qadınlarla ki­şilər bir yerdə olur. İran İslam İnqilabı da Qaşqayların bu ənə­nə­sini poza bilməmiş, hətta qadınlara çadra da örtdürə bil­mə­miş­di. Qadınlar əlvan rəngli, uzun ənənəvi geyimlərində başlarının ya­rısı açıq, əllərində göy qurşağı kimi iki kiçik yaylıq yallı ge­dir­dilər. Onlar da yallıya Azərbaycanın bəzi rayonlarında, Tür­ki­yə­də olduğu kimi halay deyirlər.

Bu gün Əminin ən kiçik bacısı Səhərin toyu idi. Əminin ata­sının adı Tufan, anasının adı Nərgizdi. Baçıları Sara, Mina, Röv­şanə Səhərdən böyük olsalar da, hələ ailə qurmayıblar. Sə­hər­dən böyük olan Rövşanə nişanlanıb. İranda nişan taxılanda ni­gah da bağlanır. Bundan sonra toya kimi qız ata evində qalsa da, bu, formal xarakter daşıyır. Yəni nişanlısı olan oğlanla qa­nu­ni əri kimi davranır, gedib günlərlə, qaynatasıgildə galır, ni­şan­lı­sı ilə istədiyi vaxt, istədiyi yerə gedir. Onun bu hərəkətlərini va­li­deynlər də, ətraf mühit də normal qarşılayır.

Keçmişdə Qaşqaylarda qızı 15-16 yaşlarından ərə ve­rir­lər­miş. İndi vəziyyət dəyişib. Qızlar özlərini dolandıra biləcək qə­dər iş-güc tapmamış ərə getmək istəmirlər. Səhərin 26 yaşı toyu ərə­fəsində tamam olmuşdu. Böyük bacısı Sara Tehranda yaşayır, və­kil işləyir. Dolanışığı yaxışdır. Evi də var, maşını da. Yaşı 33-ü haqlasa da, hələ ailə qurmağa tələsmir. Ondan kiçik baçısı Mi­na da təhsil alıb. Şirazdan xeyli aralıdakı bir qəsəbədə aptekdə iş­ləyir. Maddi imkanı pis deyil. Özünə ev də alıb, maşın da, tor­paq sahəsi də. Amma hələ ailə qurmağa tələsmir.

Ailənin sonbeşiyi Arman isə hələ mədrəsəni (orta mək­tə­bi) bitirməyib. Ailədəkilərin əksəriyyətinin familyası Ca­han­gir­fər olduğu halda, Əmininki Cahangiriniadır. İranda bir qayda da var ki, eyni soyadından ikinci bir ailə olanda onların so­yad­la­rı­nın sonlarına bir ad da əlavə etdirirlər ki, seçilsin.

Üzərinə süfrə salınmamış plastmas ağ stol və stullar ağac­la­rın altında düzülüb. Toyda oynamaq üçün ayrılmış mey­dan­ça­nın sağı qadınlar, solu kişilər üçün ayrılsa da, ona ciddi əməl edil­mir. Əminin başları və sinələri açıq, mini yubkalı, Avro­pa­sa­yaq geymiş bacıları Sara və Mina bizim yanımızda oturaraq de­yib gülürlər. Ətrafımızdakı stollarda da müxtəlif yaşlı qadınlar və qızlar təkəmseyrək oturub qohumları, əzizləri ilə şirin söhbət edir­lər. Amma qadınlar tərəfdə düzülmüş stollarda kişi gözə dəy­mir, hamısı milli geyimli qadınlar və qızlardır.

Bizim qara zurnadan böyük, Özbəklərin gərənayından ki­çik, Qaşqayların qaraney və ya saz dedikləri aləti musiqiçi bö­yük həvəslə püfləyir. Bizim qoşa nağaradan bəlkə də 10-15 dəfə bö­yük olan nağaralara da o biri musiqiçi balaca çomağı ilə vu­ra­raq ritm tutur. Başqa musiqi alətləri, ionika və s. olsa da, hələlik on­lar və müğənni də susur.

Milli geyimdə, əllərində də göy qurşağı kimi rəngbərəng yay­lıqlar olan qadın və qızlar böyük həvəslə halay gedirlər. Hər­dən də onlardan bir qrupu ayrılaraq oynaya-oynaya qonaqları lo­lo­lo səsləri çıxarmaqla qarşılayırlar.

Qonaqlar gəldikcə yerlərini tuturlar. Qadınlar, qızlar isə sa­at 18-dən ara vermədən oynayırlar. Toy kənddə olduğundan bu­rada tıxacdan söz gedə bilməz. Buna baxmayaraq, bizdə ol­du­ğu kimi, orada da bəy və gəlini gətirən maşın bir saatdan çox yu­ba­nır.

Bəy və gəlini gətirən maşını rəqs edən qadın və qızlar lo­lo­lo səslərli ilə, beş-altı gənc isə əllərindəki müasir tipli avtomat ov tüfənglərindən açdıqları atəşlə qarşılayırlar. Bəy və gəlini rəqs meydanının başında düzəldilmiş Qaşqay çadırına aparırlar. Ça­dır içərisindəki bahalı xalıları, bəzəkli farmaşları, qab-bacağı və başqa əşyaları ilə əsil varlı bir xan çadırına bənzəyir. Yaşlı nə­silin nümayəndələri deyirlər ki, 80-100 il öncəki xanların ça­dır­ları belə zəngin deyildi. Azərbaycanda və Türküstanda ça­dır­lar adətən dairəvi, üstü gümbəz formalı, qapısı kiçik olur. Ça­dı­rın içinə keçmək üçün əyilmək lazım gəlir. Buradakı çadırlar da­i­rəvi deyil, düzbucaqlı formasında, qapısı da çox böyük, az qala ça­dırın bir tərəfi qədərdir. Görünür, bu, iqlimlə əlaqədardır. Biz tə­rəflərdə havalar nisbətən soyuq, Qaşqaylar yaşayan yerlərdə isə isti keçir.

Qaşqay çadırlarının giriş qapısını əvəz edən geniş, açıq tə­rə­findən rəngbərəng saplardan hörülmüş qotazlar sallanır. Bəylə gə­lin də bu qotazların arxasında, çadırda qurulmuş taxtda əy­lə­şir­lər. Əminin ana babası, hətta təqaüdçü müəllim olan atası, ev­dar qadın olan anası da heyfsilənirlər ki, indi toylar əvvəlki kimi gö­zəl keç­mir. Əvvəllər toylar yaylaqda, qışlaqda açıq havada ke­çi­rilib. Bir də görürdün adamlar oynaya-oynaya bu obadan o oba­ya gedib çıxıblar. Toyda hədiyyə kimi qoyun-quzu, at-qatır, far­maş, cuval, səhəng və başqa ev əşyaları bağışlayardılar. Gə­lin­lər də onları əziz­lərinin xatirəsi kimi qoruyub saxlayar, yaş­la­şan­da da “bu filankəsin mənə toyumda verdiyi hədiyyədi”- de­yib qızına, nəvəsinə bağışla­yardılar. Beləcə, nəsillər arasında möh­kəm bir bağ yaranardı.

İndi toylar da dəyişib. Qızlar gedib mağazalardan evlərinin qu­ruluşuna, otaqlardakı divar kağızlarının rənglərinə görə is­tə­dik­ləri əşyaları alırlar.

 

Geyim müasirləşməyə, inkişafa kömək edirmi?!

 

Toya gələn qadınlar və qızlar, hətta 10-12 yaşlı qızlar belə mil­li paltarda olsalar da, Əminin baçıları başıaçıq, qısa paltarda toy­­­da gəzir, oynayır, deyir-gülürdülər, kişilərlə söhbət edirdilər. Mən onlardan heç olmasa bu toy günündə, şənlikdə niyə milli pal­tar geymədiklərini soruşduqda, istehza ilə “Biz gerilikçi de­yi­lik. Nə vax­tadək bu rəngbərəng, uzun paltarlar geyilir, qadınlar in­kişaf et­məz. Qadınlar da müasirləşməli, avropalılar kimi ge­yin­məli, on­lar kimi yaşamalıdılar. İranda qadın azadlığından əsər-əlamət yox­du. 1400 illik islam əsarətindən hələ də qurtula bil­məyiblər”- dedilər.

Mən geyimin inkişafa heç bir mane olmadığını, Ya­pon­lar­da, Hindistanda milli geyimdə dünyanın ən məşhur alimləri, ya­zı­çıları, sənətçiləri olduğunu söyləsəm də, istehza ilə qar­şı­la­dı­lar. Onlar üçün geyim müasirləşməyin ilk əlamətidir.

İnkişafca geri qalmış xalqlar özlərinin dəyərlərini də düz­gün qiymətləndirə bilmirlər. İstər əxlaqda, istər geyimdə, istər dav­ranışda hər nələri var atır, inkişaf etmiş ölkə toplumlarının ya­şamını təqlid etməyə çalışırlar. Daha bilmirlər ki, onların ge­ri­lik saydıqlarını inkişaf etmiş ölkələrdə öyrənir, müsbət çə­hət­lə­ri­ni təbliğ edir, öz yaşamlarında tətbiq etməyə çalışırlar.

Buna bir misal göstərmək olar: Əminin bacıları və yüzlərlə özü­nü geriliyə qarşı mübariz sayan Qaşqay qızları və oğlanları bil­mir ki, ABŞ-ın Texas ştatında 2019-cu ilin noyabr ayında dün­ya xalqlarının geyimi mövzusunda sərgi-müsabiqə keçirilib. Hə­min müsabiqənin qalibləri arasında Qaşqay geyimləri də olub.

 

Toyda kino

 

Bəylə gəlin gəldikdən sonra qaraney və qoşanağara susur. Ge­niş ekranda vidofilm göstərirlər. Bunu bəy və gəlinin oy­na­dıq­ları kiçik bədii film də adlandırmaq olar.

Yəni bəyin və gəlinin uşaqlıq, gənclik şəkilləri göstərilir. Son­­­ra ekranda milli geyimdə, əlində tüfəng dağları, meşələri gə­zir, ov edir və s. Bulaqdan su aparmağa gələn qızı görür, atdan enib ondan su istəyir. Suyu alıb içdikdən sonra bir-birinin üzə­ri­nə su atır, zarafatlaşır, beləcə “məhəbbət macəraları” başlayır. Əs­lin­də bu, həm də Qaşqaylara keçmişlərini xatırladan bir et­noq­rafik filmdir. Qızın xalca-kilim toxuduğu, qoyun sağdığı, far­maşa yük yığdığı, çadırın içində səliqə-səhman yaratdığı, neh­rə çalxa­la­dığı, çadırın qarşısındakı ocaqda xörək bişirdiyi təs­vir edilir.

 Filmin sonunda bəylə gəlinin oturduğu maşın və onların ar­xasınca gedənlər Şiraz şəhərini dolaşır, park və bağlarda, tarixi

Şəkildə Ehsan bəy Sultanfərd və Səhər xanım

abi­dələrin yanında durub şəkillər çəkdirir və s. Filmdə keçmiş ya­şam və yaşadığımız günlər öz əksini tapır.

Əslində bugünkü Qaşqay çadırları da müasirləşib. Daha film­də göstərildiyi kimi, odun toplayıb, ocaq  qalayıb  süd  qız­dı­ran,

xörək bişirən də yoxdu. Qaşqay çadırlarının əksəriyyətində qaz balonları da var, soyuducu da. Bəylə gəlin haqqında çəkilən 30 dəqiqəlik film bir növ keçmişi yada salmaq, ötənləri xa­tır­lat­maq və ya keçmişdən günümüzə Qaşqay yaşamını göstərmək üçün­dür.

Film başa çatandan sonra meydan müğənniyə, sin­ti­za­tor­çu­ya, setarçılara, skripkaçılara, tamburçulara verilir. Beləcə, mü­ğən­ni “hakimiyyəti” öz əlinə alır.

 

Toyda oxunan mahnılar və oyunlar

 

Toy Fars vilayətinin mərkəzində, Farsların, Lorların, Ərəb­­lərin və b. xalqların nümayəndələrinin də iştirakı ilə ke­çi­ril­sə də, burada Qaşqay mahnısı, Qaşqay musiqisi hakimdir. Toy­bo­yu hakim xalqın dilində bir mahnı eşitmədim.

Saat 18.00-dan toya gələnlərə, oynayanlara, enerji sərf edən­lərə 4-5 saatdan sonra bir banan, bir şaftalı və bir gavalıdan iba­rət yemək verirlər.

Toyda musiqi ağır halayla başlayır. Sonra getdikcə rit­mik­ləşir və oynayanların sürəti artır. Buna orta halay deyirlər. So­na yaxınlaşdıqca musiqinin, rəqsin tempi düşür. Buna da yor­ğa halay deyirlər. Halayların yağlıq (yəni yaylıq-Ə.Ş.) tökmə, dır­nağüstü, yeddi yağlıq, basma, əşrəfi və s. kimi daxili böl­mə­lə­ri də var.

Əminin bacısı Səhərin toyunda oxunan mahnıların bə­zi­lə­ri­nin nəqarətini yaza bilirəm. Onlar belədir: “Kəsmə nar ağa­cı­yam”, “Yar, dönə-dönə”, “Heylan, heylan”, “Qulabətin”(bizdəki Gü­lə­bə­tin-Ə.Ş.), “Lay-lay”, “Köç eylər”, “Yar gəl, ay gəl”, “Ma­rala bax”...

Toyun ikinci hissəsində kişilər fəallaşır. Ağac atma, hov, cəng­namə deyilən bir oyun başlayır. Keçmişdə bu oyun iki tayfa ara­sında olarmış, indi iki kişi oynayır. Bir az da bizim dirə­döy­mə­yə oxşayır. Amma burada cızıq, dairə olmur. Bir nəfər əlində bir metr, metr yarım (bəzən bu ağac uzun da ola bilir) uzun­lu­ğun­da bir ağacla meydanın ortasında durur. Musiqi çalınır. İkin­ci şəxs isə ona yaxınlaşaraq əlindəki nazik çubuqla rəqibinin bal­dı­rı­na vurmağa çalışır. Əlində ağacla duran ayağının birini yer­dən qal­dırıbsa rəqibinin həmin ayağa, baldıra zərbə vurmağa haq­qı yox­dur. Əlindəki ağacı yerə dayamış kişi onunla baldırını qo­ru­muş olur. Oyun çubuq rəqibin baldırına dəyənədək davam edir.

Toyda saat birə yaxın düyü plovu, ətli yemək, ayran və al­ko­qolsuz işkilər gətirdilər. Mənim diqqətimi çəkən isə burada is­raf­çılığın olmaması idi. Gətirilən yeməklərin demək olar ki, qa­baq­dan qalanı olmadı.

Toyun sonu yenə də qadınların, kişilərin, uşaqların birgə ha­lay getməsi ilə başa çatır. 

Tufan bəydən xəbər alıram ki, Qaşqaylarda oynanılan ha­lay­ların necəsinin adını bilir. O, çiyinlərini çəkir: “Mən müəllim iş­ləmişəm. Elə şeylərə maraq göstərməmişəm. Onları Ərsalan Mir­zəyidən soruş. Onlar yaxşı bilər. Bir də halayların hər yerdə adı eyni deyil ki! Hər tayfa bir ad deyir”.

Qaşqaylarla söhbətlərdən belə başa düşdüm ki, müəl­lim­lər, hökümətdə müəyyən vəzifə tutanlar milli dəyərlərdən nis­bə­tən uzaq olurlar. Bu heç şübhəsiz inzibati qadağadan çox, qeyri-rəs­mi basqılar nəticəsində baş verir.

 Bizimlə bir stolda əyləşib Azərbaycanla maraqlanan adını unut­duğum həkim halay haqqında danışanda dedi ki, ba­ba­la­rı­mı­zın ağlına heyran qalmamaq olmur. Oynamağa başlayanda ön­cə yavaş-yavaş hərəkət edərək bədəni hazırlayırlar. Sonra rəq­sin sürəti artır, bədən daha çox enerji xərcləyir. Bədən üzvlərinin de­mək olar ki, hamısı hərəkət etmiş olur. İnsan çox enerji xərc­lə­diyindən tərləyir. Sürətlə oynadığı zaman rəqsi dayandırsa, əzə­lələr birdən boşalar, bu da xəstəliklərə yol açar. Həm də tər­lə­miş adamı tez soyuq tutar. Musiqi sona yaxın dəyişdiyində rəq­sin sürəti də azalır. Tər yavaş-yavaş soyuyur, əzələlər rəqs­dən əvvəlki vəziyyətə düşür.

Bizdə yallı oyanyanlar adətən oxumurlar. Gəncliyimdə Nax­çıvanda yallı oynayanda xorla oxuduqlarını görmüşdüm. On­da da musiqi çalınmazdı. Dil yallıları adlandırılan bu rəqsdə oy­nayanlar oxumaqla yanaşı, ayaqlarını yerə vurmaqla, bədən hə­rəkətləri ilə bir ahəng yaradırdılar. Qaşqayda isə halay ge­dən­lər müğənninin səsinə səs verib onun oxuduğu mahnının nə­qa­rə­ti­ni təkrarlayırlar.  

 Müğənni saat üçü keçəndə elan elədi ki, gələn toylarda gö­rüşərik. Musiqi susdu. Musiqiçilər başladılar alətlərini yı­ğış­dır­mağa. Adamlar da yavaş-yavaş dağılışdılar. Bir qurup gənc isə hələ də musiqisiz ortada oynayırdı.

Həyətə çıxanda maşınlara göz gəzdirdim. Bir dənə də ol­sun avtobusa rast gəlmədim. Belə başa düşdüm ki, toyda iştirak edən 500 yaxın adam yüngül maşınlarla gəliblər.

Biz hotelə gələndə artıq orada çalışanlar qapıları bağlayıb şi­rin yuxuya getmişdilər. Qapını döydük, açan olmadı. Telefonla zəng vurdurduqdan sonra gəlib qapını açdılar.

Musiqi məclisləri

 

Gec yatsaq da, səhər həmişəki vaxtda yuxudan oyandıq. Şi­razda hava isti olsa da, quru olduğundan adam özünü çox yor­ğun hiss etmir. Tərləyəndə də tər çiriş kimi bədənə yapışmır.

Səhər yeməyini hoteldə yedikdən sonra şəhərin tarixi yer­lə­rini gəzməyə çıxdıq. Əmin gəlib qulluğumuzda durmaq istəsə də, razı olmadıq. Məsləhət gördük ki, ailənin tapşırıqlarını ye­ri­nə yetirsin.

Günorta Mirzəyi zəng vurub dedi ki, işini qaydasına qoy­duq­dan sonra gəlib bizi gəzməyə aparacaq. Ona etiraz etmədik.

Avqustun 10-da nahardan sonra Ərsalan Mirzəyi tibb ba­cı­sı işləyən, Qaşqay musiqisinə və ədəbiyyatına böyük marağı olan Hoda Çəmşidi ilə gəldi. Bizi şəhərin Səttarxan xiyabanının ya­xınlığındakı bir məhəlləyə apardı. Burada özəl Qaşqay musiqi kurs­ları fəaliyyət göstərirdi. Kurslara Samsam Şahməhəmmədi rəh­bərlik etsə də, o həmin gün işdə yox idi.

 Ərsalan Mirzəyi gələcəyimizi öncədən xəbər vermişdi. Bizi  Məhəmmməd Cəfər qarşıladı. Otaqda bir neçə nəfər vardı. Ta­nışlıq xarakterli söhbət ediyimiz zaman əvvəlki gəlişimizdə ta­nıdığımız, konsertində iştirak etdiyimiz Məsud Namidar, oğlu, kon­sert sonunda görüşümüzdə özünü zirək xanım kimi tanıdan, Mə­sud bəyin ömür-gün yoldaşı Fatma xanım da gəldi.

 Onların gəlişi söhbətə son qoydu. Meydan musiqiyə ve­ril­di. Kamancalar sızlamağa, Fatma xanım astadan zümzümə et­mə­yə, Qaşqayların dediyi kimi yırlamağa başladı. Sən demə, zi­rək xanımın pəsdən gözəl oxumağı da varmış. Oxuduğu kövrək Qaş­qay mahnıları adamın ürəyini qubarlandırır, bəzən də köv­rəl­dir­di.

Nurəttin bəy məclisdəkilərdən, həzin musidən ayrılmaq is­tə­mirdi. Təbrizdən, Urmiyadan gələn zənglər isə onu tələsdirirdi. Tə­lə­bələri narahat idilər ki, Nurəttin bəy Şiraz-Təbriz təy­ya­rə­si­nə yu­banar, birdən onların sevimli müəllimləri ilə görüşləri baş tut­maz.

Əmin Nurəttin bəyi yola salmaq üçün aeroporta getdi. Biz isə üç saata yaxın ləzzətlə Qaşqay musiqisinə qulaq asdıq.

Nurəttin bəyi yola salan Əmin geri qayıtdı. Biz musiqi kur­sunun əməkdaşları və bizi görməyə gələnlərlə sağollaşıb ma­şın­larımıza əyləşirik. Ərsalan Mirzəyi öndə, Əmin isə onun ar­xa­sınca Şirazdan güney-batıya doğru yol alırıq. Təxminən 2 min metr­lik dağ aşırımını keçib beş-on dəqiqə yol getdikdən sonra qə­səbə tipli Zanızeynan (buranın adını Xunuzeynun, Zeynan da de­yirlər - Ə.Ş.) kəndində dayanırıq. Kiçik bir kafedə əyləşib don­durma yeyirik. Ərsalan Mirzəyi bu yerləri yaxşı tanıyır. Bil­di­rir ki, Şirazın Ərjən bəxşinə (rayonuna) daxil olan qəsəbədə 4 min­dən çox adam yaşayır, hamısı da Farsimədan (yəni Farsca bil­məyənlər. Bu tayfanı həm də bizlərin İmirli dediyimiz Ey­mur­lu kimi də adlandırırlar-Ə.Ş.) tayfasındandır.

Bir azdan içəriyə bir gənc daxil oldu və hamımızla meh­ri­ban­lıqla görüşdü. Onda bildim ki, burada durmağımızın səbəbi Bəh­mən Şahbazinin gəlib çıxmasını gözləmək imiş. Bəhmənin ma­şını öndə, bizim maşınlarımız da arxada qəsəbədən çıxıb gü­ne­yə doğru yol aldıq. Qaraçayı keçəndən sonra asfalt yol başa ça­tır, torpaq yolla, bağların arası ilə irəliləyirik. 15-20 dəqiqə son­ra dərənin içərisində, söyüdlüyün ortasındakı bir istirahət mər­kəzinə çatırıq. Orada işçilərdən və bizdən başqa kimsə yox­du. Mirzəyi və Bəhmən Şahbazini istirahət mərkəzində ça­lı­şan­lar yaxşı tanıyırlar.

Bizi xalça-palaz döşənmiş bir güşəyə dəvət edirlər. Bəh­mən Şahbazi heyfsilənir ki, bu yerlərin əvvəlki gözəlliyi qal­ma­yıb. Yuxarıda, dərənin başında bir bulaq vardı. Onun suyu axıb gə­lir bu yerləri cənnətə döndərir, hovuzu su ilə doldururdu. Son­ra­lar artezan vurub, yamaclarda meyvə bağı saldıqlarından bulaq da qurudu. Bura da öncəki şöhrətini itirdi, gəlib-gedənlərin sayı azal­dı.

Şirazda havanın temperaturu 35-40 arasında olsa da, bu­ra­da 25-26 dərəcə ancaq olar. Yəni heç birimiz nə tərləyir, nə də is­tidən şikayətlənirik. Ərsalan Mirzəyi Qaşqay setarını “dil­lən­di­rir”. Özü də həzin səslə “Qərib- Şahsənəm” dastanından oxu­ma­ğa başlayır. Bəhmən Şirazi də onun səsinə səs verir. Bəhmənin sə­si daha gurdur.

Ərsalan Mirzəyi öncə hansı havanı yırlayacaqlarını deyir. On­lar adətən çalacaqları musiqi parçasının adını demirlər. Şeirin məz­mununa uyğun və ya şeirdən bir hissəni havanın adı kimi de­yirlər. Ərsalan Mirzəyi və Bəhmən Şahbazi “Vətən”, “Ovçu göz­lə”, “Qəribin Şam şəhərinə getməyi”, “Aşıq gəldi məh­lə­mi­zə”, “Qəribin Hələbdə qalmağı” və b. mahnıları oxuyurlar.

 Hərdən də ara verib çay içə-içə Qaşqayların keçmişindən, bu­günkü yaşamından, tanıdıqları insanlarından söhbət açırlar. Söz-sözü çəkir. “Koroğlu” dastanından parçalar oxuyurlar. Bəh­mən Şahbazinin gur səsi Koroğludan oxuyanda özünü qa­ba­rıq­lı­ğı ilə göstərir. Eyvaz haqqında da bir neçə mahnı oxuyurlar. Mah­nıların hamısında da Eyvaz “Xan Eyvaz” -deyə xatırlanır.

 Qaraağac çay yaxınlığındakı bulaq başında. Soldan 1. Xuda Cəmşidi, 2. Əzizə Şamil, 3. Ərsalan Mirzeyi, 4. Əli Şamil,

5. Bəhmən Şahbazi, 6. Sami Sərdarimilli, 7.Yaqub Əhmədi

 

Azərbaycandan toplanmış “Koroğlu” dastanının qolla­rın­da da Eyvazdan “Xan Eyvaz” -deyə bəhs olunur. Nə dastan qəh­rə­ma­nı Koroğludan söz açılanda, nə onun dəliləri Dəli Həsənə, Də­ mirçioğluna, Bəlli Əhmədə və b. xan epiteti əlavə edilmir. Yal­nız Eyvaza Xan Eyvaz, Boluya da Bolu bəy sözü əlavə edi­lir, işlədilir. Bu məsələyə də koroğluşünaslarımız toxun­ma­yıb­lar.

Mən rəhmətlik Əli Kamalinin arxivindəki “Koroğlu” das­ta­nının qollarını nəşrə hazırlayanda gördüm ki, Eyvaz Azər­bay­can­dan toplanmış qollarda olduğu kimi qəssab oğlu deyil, Qaş­qay elxanının oğludur. Koroğlu Eyvazı Çənlibelə atasını al­da­dıb, yarı zor-yarı xoş aparmır. Eyvaz xan Koroğlunun ad-sanını, şöh­rətini eşidib atasından icazə alaraq Çənlibelə - Koroğlunun ya­nına gedir.

Söhbət əsnasında Ərsalan Mirzəyi deyir ki, Qaşqaylar ara­sın­da Eyvazla bağlı yırlar daha çoxdur. Bölgədə Gəc Koroğlu və Gəc Eyvazın adı ilə bağlı iki böyük məzar var. Pəhləvi dövründə o yerin adı dəyişdirilərək Gəcsaran qoyulmuşdur. Şirazdan təx­mi­nən 260 kilometr aralıda yerləşən Gəcsaran indi əhalisi təx­mi­nən 325 min nəfəri keçən bir şəhər olmuşdur. O yer öncələr ki­çik bir kənd imiş. Təxminən 90 il əvvəl bölgədən İngilislər neft çı­xarmağa başlayan­da orada yaratdıqları şirkətin adını da yerin adı ilə əlaqədar Gəc Koroğlu Neft Şirkəti qoyublarmış. Heyf ki, Ko­roğlunun və Ey­vazın məzarlarının olduğu yerə gedib ziyarət edə, orada yaşayan Qaşqay və Lorlardan Koroğlu haqqında şeir­lər, rəvayətlər toplaya bilmədik.

 

Toyun son məclisi

 

Əminin telefonuna tez-tez gələn zənglər bizi bu kiçik cən­nət guşəsindən ayırdı. Əmingilə saat 22-də gəlib çatsaq da, bu­ra­da elə bil axşam yeni başlayırdı. Əminin baçıları, qardaşı, kü­rə­kən­­ləri, dayıları, on­ların xanımları, uşaqları, qohumları evdə  idi­­lər. Səbirsizliklə bizi gğzləyirdilər. Əyləşib bir stəkan çay iç­dikdən sonra məclis yenidən baş­la­dı. Ərsalan Mirzəyi Qaşqay se­tarında çalmağa baş­ladı. Əmi­nin dayılarının xanımları Telli və Ti­mar yırlamağa baş­ladılar. Da­yısının 13-14 yaşlı oğlu Fərşad Cahangiri də oxumağa baş­la­dı. Xanımlar pəstən, yorulmaq bil­mə­dən oxu­yurdular. Fər­şa­dın sə­si isə daha gur və məlahətli idi. Gecə saat 2-də süfrəyə boz­qo­vur­ma gələndə müsiqiyə ara verdilər.

 

Şəkildə soldan Əli və Əzizə Şamil, Səhər Cahangirfam,

Nurəttin Parıltı

İran İslam İnqilabından sonra rəsmi toplantılarda çalıb-oxu­­maq uzun müddət qadağan edildiyindən musiqi məclisləri ev­lərə, ailələrə daşınmışdı. Biz İran İslam Respublikasına get­di­yi­miz ilk günlərdən evləri kişik bir musiqi salonu kimi gör­mü­şük Ailə üzvləri, qohumlar, dostlar bir yerə yığılıb çalıb oxuyur, ne­cə deyərlər, hərə öz məharətini göstərir.

Be­ləcə, Qaşqay toyunu yola verdik. Bizimlə görüşənlərin ək­səriyyəti heyfsilənirdi ki, yaylaqlarda, açıq havada olan toyda iş­tirak etmədik. Biz də heyfsilənirdik.

İstəklərimiz çox idi. Gəc Koroğluya gedib Koroğlunun qəb­­ri deyilən yerə baxmaq, o bölgədən folklor nümunələri top­la­maq, yaylaqlara gedib Qaş­qay­la­rın çadırında qalmaq, yaşlı aşıq­ la­rın dilindən dastanlar din­ləmək və onları lentə almaq istərdim. Heyf ki, vaxt və maddi və­ziy­yə­timiz buna imkan vermirdi.

 

“Gün açmaq” dərgisi

 

Şirazda olarkən “Gün aç­maq” adlı bir dərgi verdilər. Ya­zı­larının çoxu Qaşqay Türk­cə­sində olan dərginin sahibi və re­daktoru Zəhra İsgəndəri Nə­sə­bidir. Öyrəndim ki, 2017-ci ilin 5-ci ayından nəşrə baş­la­yıb. Dər­ginin abunəçisi, alıb oxu­ya­nı az olduğundan 6 sayı işıq üzü gö­rüb. Aydınlar gi­ley­lə­nirdilər ki, ana dilində mək­təb ol­ma­dı­ğın­dan dərgidə ya­zı­lan­ları Qaş­qay­lar çətin oxu­yur­lar.

Şah rejimi devriləndən sonra yaranan qarışıqlıqdan is­tifadə edən Qaşqaylar da bir neçə qəzet və dərgi nəşr edib­lər. Onlarda ya­zıların əksəriy­yə­ti Farsca olsa da, şeirlər əsa­sən Qaşqay ləh­cə­sin­də olur­muş. Həmin dərgilərin da ömrü çox olmayıb. Onlar da oxu­cu az­lığından, maliyyə ye­tərsiz­liyindən bağlanıb. Uni­ver­­si­tet­lərdə oxuyan Qaşqay tə­ləbələri də bir neçə dəfə dər­gi nəşr edib­­lər. Həmin dərgilər da da­vamlı olmayıb. Tələbələr təh­si­li ba­şa vurduqdan sonra hərəsi bir yerə işləməyə gedib, necə de­yər­lər, dağılışıblar. Be­ləcə, dərgi də fəaliyyətini da­yan­dırıb.

Qaşqaylar haqqında ki­ta­bı nəşrə hazırlayarkən “Gün aç­maq” dərgisinin taleyi ilə də maraqlandım. Öyrəndim ki, oxu­cu qıt­lığından dərginin nəş­rini dayandırmalı olublar. Son­ra da dər­gi­nin adını dəyişərək “Fərauye fərhəng” (Mədəniyyətə doğru”) ad­lıyla fəaliyyətlərini davam etdirməyə başlayıblar. Dər­ginin adı də­yişsə də, Qaşqay Türkçəsində yazıların sayı azalsa da, mövzu bax­ımından elə bir dəyişiklik baş verməyib. Yenə də əsas ağır­lı­ğı Türk xalqları və onların tarixi, ədəbiyyatı haqqında ya­zılar təş­kil edir.

 

Tehranda aydınlarla görüş

 

Şirazdan Tehrana dönəndən bir neçə saat sonra Saminin qar­daşı Siyaməkin evində bir ədəbi məclis qurduq. Mirzə ləqəbli şa­ir Kərim Şəhrək, tanınmış naşir Səid Muğanlı, nəşriyyat və ki­tab yayımı ilə məşğul olan tarix həvəslisi İsmayıl Yusufoğlu, ədə­biyyat aşiqi Əli Himməti (Əlinin dediyinə görə, soyadı Ərəb­cə­dəki hüm­mət (birlik) sözündən deyil, Hun beti kəli­mə­sin­dən­dir) gəlmişdi.

Söhbətin əsas mövzusu Azərbaycan Respublikasında nəşr olu­­nan kitabların İran İslam Respublikasında nəşri məsələsi ol­du. Nəşr olunan kitabların sayı gündən-günə artsa da, key­fiy­yə­ti­nin mə­ni qane etmədiyini bildirdim. Səbəb kimi də onların nəşr et­dik­lə­ri kitabların əksəriyyətinin Sovet dövründə çap olunmuş, So­vet ideo­logiyası hopmuş kitablar olduğunu söylədim. Onu da qeyd et­dim ki, Məmməd Səid Ordubadinin 12-ci yüzilin ha­di­sə­lə­rindən bəhs edən “Qılınc və qələm” romanı belə ideoloji yön­dən uzaq deyil.

Bu məsələdə elə bir ciddi fikir ayrılığımız olmadı. Dedilər ki, o taydan əlimizə keçən, məşhur olan əsərləri nəşr etməyə üs­tün­lük veririk. Səbəbi də odur ki, kitabı alan olsun. Səid Mu­ğan­lı bildirdi ki, İsmayıl Vəliyevin çevirdiyi və ön söz yazdığı qə­dim Şumer (Sumer) dastanı “Gilqamış”ı böyük həvəslə min nüs­xə nəşr etdim. Düşünürdüm ki, qısa bir zamanda satılacaq, mən onu təkrar-təkrar çap edəcəm. Gözlədiyim kimi olmadı. Ki­tab­dan 200 dənəsini belə sata bilmədik. Qalanı neçə illərdi anbarda qa­lıb, yer tutur.

Söz verdim ki, Azərbaycan müstəqilliyinə qovuşduqdan son­ra yazılmış və nəşr edilmiş tarixi roman və povestlərin elekt­ron variantlarını onlara göndərəcəm.

3-4 saat davam edən söhbətin sonu Kərim Şəhrəkin şeirləri ilə bitdi.

Təbrizdə yaşayan dostum Seyid Məhəmməd Hüseyni biz Teh­rana yola düşəndən sonra zəng vuraraq Kərim Şəhrəki ilə gö­rüşməyimizi bərk-bərk tapşırmışdı. Müasir texniki imkanlara bax­mayaraq, Tehran kimi bir şəhərdə arzuladığın adamla gö­rüş­mək heç də asan olmur. Şəhərin böyüklüyü, nəqliyyatın sıxlığı, iş-gücün çoxluğu adamların görüşməsinə əngəl olur. Vacib bir işin olanda belə istədiyin məntəqəyə getmək bəzən 4-5 saat çə­kir. Bəxtimdən, Seyid Məhəmməd Hüseyninin tapşırığını ye­ri­nə yetirməyə, Kərim Şəhrəki axtarmağa vaxt sərf etməmişdim, plan­laşdırmadığım halda özü gəlimişdi. Sakit, səmimi və meh­ri­ban bir insan olan Kərim Şəhrəklə öncələr görüşsək də, adı ya­dım­da qalmamışdı. O, son şeirlərindən bir neçəsini oxudu. Şeir­lə­rinin ruhu da özü kimi sakit və qəlboxşayan idi.

Görüşümüzüm sonunda naşirlər çap etdikləri kitablardan nü­munələr bağışladılar.

 

Vəkil, şair, alim və sənətkarlarımız

 

Səhərisi günü Sami Sərdarimillini Təbrizə yola salıb, Aq­şin Ağkəmərligilə getdik.

Aqşin Ağkəmərli ilə 1992-ci ildə Tehranda tanış ol­mu­şuq. Əsilləri Güney mahalından – Şəbüstərdəndi. Ailəliklə köçüb Teh­­randa yaşayırdılar. Diş həkimi işləsə də, ədəbiyyatımıza, mə­də­niyyətimizə ürəkdən bağlı olan birisidir. Milləti üçün əlindən gə­ləni əsirgəmir. Gah şeir yazır, gah uşaqlar üçün ana dilində ki­tab­çalar hazırlayır, gah da aktyorluq, rejissorluq edir.

İşindən ayrılıb bizi Tehranı gəzdirən, aydınlarla tanış edən, Şah Əbdüləzim kompleksində Səttarxan Sərdarimillinin qəb­rini tapıb ziyarət etməyimizə şərait yaradan, Məşrutə qəh­rə­ma­nının qızı Məsumənin evinə gedib onunla müsahibə almamıza şərait ya­radan da Aqşin bəy olmuşdu.

1992-ci ildə başlayan tanışlığımız ailəvi dostluğa çevrildi. Bu da səbəbsiz deyildi. Aqşin Ağkəmərli o tayla bu tay arasında kör­pü rolunu şərəflə daşıyır. Birinin xəstəsinə dərman lazımdır gə­tirdir, başqa birisinin xəstə tanışını Tehranın, Təbrizin xəs­tə­xa­nalarına aparıb müalicə etdirir. Onun turizm şirkəti yoxdu. Am­ma İran İslam Respublikasından Aqşinin adına gəlib Bakını, Azər­bay­canın müxtəlif şəhər və kəndlərini gəzənlərin, qo­hum­la­rı­nı axta­ranların sayı turist şirkətlərinin müştərilərindən heç də az deyil.

Ailəsi ilə Bakıda yaşayan Aqşin Ağkəmərli ildə bir neçə də­fə o taya gedir. Bizim Şiraza, Qaşqaylarla görüşə get­mə­yi­miz­ Şəkildə soldan Cavad Dərbəndi, Əli Şamil, Səccad Səidmehr

və Nasir Məhəmmədzadə

dən də xəbərdar idi. Bərk-bərk tapşırmışdı ki, geri dönəndə onu Teh­randa görək. Mən də zarafatla “Aqşin bəy, hesabatımızı Ba­kı­da qəbul etməyə səbrin çatmadımı?”- deyə soruşanda gülərək bil­dirdi: “Həm elədi, həm də buradakı dost-tanışlarıma demək is­təyirəm ki, Bakıdan gəlib Qaşqaylarla görüşə gedirlər, Siz Teh­randa yaşaya- yaşaya Qaşqaylarla, Xələclərlə, Sunqurlarla, Qı­zılbaşlarla sıx əlaqə qurmursunuz!”

Buna görə də, Aqşin Ağkəmərlinin tapşırığını yerinə ye­tir­- dik. Aqşin Tehranda anasığildə qalırdı. Biz oraya gedəndə ba­cı­-

 

 

la­rı da görüşmək üçün gəlmişdilər. Bir az söhbət etdikdən sonra Aq­şin bəy dedi: “Xanımlar söhbətlərini davam etdirsinlər. Bizi göz­ləyirlər. Gedək biz də orada söhbətə başlayaq”.

Tehran Dəmavənd dağının ətəyində yerləşdiyindən şəhərin gü­ney məhəllələrində havanın temperaturu 40 dərəcəni keçəndə be­lə quzeyində, yəni dağın yamacındakı məhəllələrdə havanın tem­peraturu 25-30 dərəcəni keçmir. Biz də isti məhəllədən sə­ri­nə getməliydik.

Şəhərdə sıxlıq olduğundan istədiyin yerə minik maşını ilə get­mək çox vaxt aparır. Metro da hər yerə işləmir. Buna görə də, Aq­şin bir motoreller alıb anasının qaldığı evin zirzəmisində -ma­şın qarajları olan yerdə saxlayır. Motoroller maşın sıx olan yer­lərdən də asan keçir. Bəzən tıxac olan yerlərdə motorolleri sə­kiyə çıxmalı olurduq. Beləcə vaxt itirmədən Afrika xi­ya­ba­nı­nın qüzeyindəki müasir layihələr əsasında hazırlanmış mə­həl­lə­yə gəldik. Aqşinin dediyinə görə, bura bir növ ofislər sə­hər­ci­yi­dir. Adamlar gündüz burada - yaylaqda işləyir, axşam da şəhər mər­kəzindəki evlərinə dönürlər.

Biz də Tehranın tanınmış vəkillərindən olan Səccad Səid­meh­rin ofisinə çatdıq. Əslən Urmiyadan olan Səccad Səidmehr uzun müddətdir Tehranda yaşayır. Cümə günü olduğundan ofisə gə­lən-gedən yox idi. Səccad Səidmehr dostları Cavad Dərbəndi və Nasir Məhəmmədzadə ilə bizi gözləyirdilər.

İranda dost-tanışların bir yerə toplanma, söhbətləşmə, öz­lə­ri üçün əyləncələr təşkil etmə ənənəsi var. Əslində bunlar bir dər­nək rolunu oynayır. Lakin adamlar rejimin bürokrati ən­gəl­lə­ri­nə görə belə toplantılara dərnək adı verib rəsmiləşdirmirlər.

Səccad Səidmehrin əsas peşəsi vəkillik olsa da, necə de­yər­lər, ailəsini vəkillikdən qazandığı pulla keçindirsə də, gözəl şa­ir, yazıçı kimi də tanınır. Kitablarını da vəkillikdən əldə etdiyi pul­la nəşr etdirir.

Orada tanış olduğum Cavad Dərbəndi də vəkildir. Əsli Ma­rağadan olan Cavad Dərbəndi dostları və tanışları arasında gö­zəl ney ustası kimi tanınır. Onun saza marağı da vəkilliyə və ney çalmaya olan həvəsindən az deyil. Sadəcə, dost-tanış məc­li­sin­də saz çalmaqla kifayətlənmir. 30 ilə yaxındır aşıqlarımız haq­qında bilgi toplayır, ömür yollarını dəqiqləşdirir, şeirlərinin nəş­rinə və kasetlərinin hazırlanıb yayılmasına yardımçı olur.

İranda yaşayan aşıqlar haqqında ensiklopedik bilik sahibi olan Cavad Dərbəndi 3 cildlik kitab nəşr etdirib. Ərəb əlifbası ilə hər biri 700-800 səhifə olan bu kitabda Dərbənd, Borçalı, Göy­çə, Gəncə, Şirvan və b. bölgələrimizdən olan aşıqlar haq­qın­da bilgiyə rast gəlmək olar. Dəfələrlə Azərbaycan Respubli­ka­sın­da olan Cavad Dərbəndi kitabının 4-cü cildi üçün materiallar top­layır.

Tanış olduğum təbrizli rəssam Nasir Məhəmmədzadə qə­ri­bə taleyi ilə diqqətimi çəkdi. Tehranda yaşayırmış. Güzaranı da yax­şıymış. Övladları pul qazanmaq üçün Cüney Afrikaya ge­dir­lər. Orada iş yeri açırlar. Lakin uğur qazana bilmirlər. Ata öv­lad­la­rının ardınca Kemtavu şəhərinə gedir. Onlara yardımçı olmağa

ça­lışır. Beləcə, özü də Güney Afrikada qalıb işləməli olur.

Söhbətimizin əsas mövzusu ədəbiyyatdan, incəsənətdən, Qaş­qay ellərindən, Türk dünyasından oldu. Hərdən başqa dost­la­rı gəl­sə də, çox oturmadılar. Bizim söhbətimiz isə 4 saatdan çox çək­di.

Orada olduğum vaxt diqqətimi çəkən bir şey oldu. Süfrəyə müx­təlif meyvələr qoymuşdular. Onların arasında qırmızı qa­ra­ğat da vardı. Mən xəbər aldım ki, bunu haradan almısınız? Səccad bəy dedi ki, yaxınlıqda bağ var, oradan yığıb gətirib. Elə bil­ di­lər ki, Azərbaycan Respublikasında qırmızı qarağat bit­mə­di­yi­nə görə maraq göstərdim. Başqa meyvələrə deyil, qırmızı qa­ra­ğa­tın haradan alınması ilə maraqlanmağımın səbəbini izah et­dim.

Təbrizdəki bəzi dostlarim qırmızı qarağatı çox sevirlər və on­dan dərman kimi istifadə edirlər. Buna görə də, hər yay onlara qır­mızı qarağat göndərməyə çalışıram. Görüşəndə də deyirəm ki, niyə özünüz qırmızı qarağat kolu əkmirsiniz. Deyirlər ki, bu tay­da qırmızı qarağat yoxdu. Mən Təbriz bazarında qırmızı qa­ra­ğat görməsəm də, inana bilmirdim ki, İranda bu bitki olmasın. On­lara deyirdim, ola bilməz ki, İranda qırmızı qarağat olmasın. Siz diqqət yetirməyibsiniz. Onlar öz dediyində qalırdılar. Buna gö­rə də, Teh­ran­dan Təbrizə zəng vurub dostlarıma süfrədəki qır­mı­zı qarağatı göstərdim və Səccad Səidmehrlə danışdırdım. De­dim ki, Tehrana gələndə ondan qırmızı qarağat kolu alıb bağ­ça­nız­da basdırın.

Yeni tanış olduğum aydınlar söz verdilər ki, gələn il mən İran İslam Respublikasına gələnə kimi onlar Xorasan, Sunqur, Xə­ləc və b. bölgələrdə yaşayan Türklərlə əlaqə quracaqlar və bi­zi də oraya aparacaqlar.

 Axşam sərini düşəndə Aqşin bəyin anasıgilə qayıtdıq. Bir az­dan İsmayıl Yusufoğlu da oraya gəlib öz maşını ilə bizi Teh­ran­dakı Xomeyni aeroportuna apardı.

Beləcə, Qaşqay elinə ikinci səfərimizi də başa vurub Ba­kı­ya döndük.

 

Sonuc

 

Qaşqaylar bölgədə yaşadıqları illər boyunca çox sa­vaş­lar­da iştirak ediblər. Bu savaşlarda 10 minlərlə övladlarını itiriblər. Də­fələrlə obalarına basqınlar olub. Qocaları, qarıları, qız-gə­lin­lə­ri, oğul-uşaqları öldürülüb. Qoyun sürüləri, mal-qara naxırları, at ilxı­ları, xalça-palazları, ev əşyaları, bir sözlə, mal-mülkləri ta­lan edi­lib. Buna baxmayaraq onlar heç vaxt əyilməyiblər. To­par­la­na­raq yeni­dən dirçəlib mübariz əhval-ruhiyyələrini qoruyub sax­laya biliblər.

Farslarla, Lorlarla, Bəluclarla, Ərəblərlə və b. xalqlarla ey­ni bölgədə yaşasalar da, onlarla heç bir milli və dini zəmində qar­şıdurmaları olmayıb. Onların haqları tapdandıqda silaha əl atıb­lar. Bir sözlə, savaşlar əsasən elin daxili muxtariyyətini əl­dən vermədiyinə görə olub. Ənənəyə bağlı olduqlarına görə ata-ba­balarının yaşadığı kimi sərbəst yaşamağa çalışıblar.

Hakimiyyətdəkilərə isə əmir və göstərişləri sözsüz yerinə ye­tirən toplum gərək idi. Bu xüsusiyyət isə Qaşqaylar üçün xa­rak­terik deyildi. Elat mədəniyyətinin daşıyıcısı olan Qaşqaylarda el, tayfa daxilində bir seçib-seçilmək ənənəsi vardı. Necə de­yər­lər elat mədəniyyəti ilə oturaq mədəniyyətin arasındakı qarşı­dur­ma­lar da çox vaxt toqquşmalara səbəb olurdu.

Savaşlarda uduzmayan Qaşqaylar diplomatiyada, da­nışıq­lar­da uduzurdular.

Hazırda onların toxuduqları xalça və kilimlər xarici ölkə­lə­rə İran və ya Şiraz məhsulları kimi ixrac olunurdu. Bu günün özündə də Qaşqaylar toxuduqları xalça və kilimlərdəki naxışları Türk xalqlarındakılarla qarşılaşdırır, onların anlamını izah edir, mifik təfəkkürlə bağlılığına dair maraqlı fikirlər söyləyirlər.

Kitabı nəşrə hazırlayarkən İsvecdən dossent Səadət Kərimi mə­nə bir şəkil göndərdi. Bildirdi ki, şəkil Londondakı Freyd Mu­zeyindədir. Otaqdakı divanın üzərində və arxasında xalça var. Səadət xanım maraqlanırdı ki, bu xalçalar hara xalçasıdır. Mən ona cavab yazmaq üçün şəkili uzun illər Azərbaycan Xalça Mu­zeyinə rəhbərlik etmiş Röya Tağıyevaya göndərdim. Sa­hə­si­nin tanınmış mütəxəssisi olan Röya xanım bildirdi ki, bu xal­ça­la­rın çeşnisi Qalşqay xalçalarının çeşnisi ilə eynidir. Demək məş­hur psixoanalitik Siqmund Freyd Qaşqay xalçası üzərində əy­ləşərək düşüncələrini qələmə alırmış.

Ümumtürk düşüncəsini günümüzədək daşıyan, mə­də­niy­yət tariximizi yaşadan sənət əsərlərinin başqalarının adına çıx­ma­sından doğan rahatsızlıqlarını da tez-tez dilə gətirir, haq­la­rı­nın tapdanmasına passiv də olsa etirazlarını bildirirlər.

Qaşqay eli özündə müxtəlif tayfa, tirə və nəsili bir­ləş­dir­di­yi­nə görə, onların xalça və kilimlərinin naxışı kimi dia­lekt­lə­rin­də, folklorunda da bir rəngarənglik var. Bölgədə indiyədək ciddi və elmi əsaslarla nə folklor nümunələri toplanıb, nə də dialektlər öy­rənilib. Necə deyərlər, dünyasını dəyişən hər bir Qaşqay qa­rı­sı, qocası özü ilə zəngin bir kitabxananı torpağın altına aparıb. Çün­ki vaxtında onları dindirən, bildiklərini yazıya alan, kağıza kö­çürən, qoruyub saxlayan olmayıb. Təkəmseyrək toplanılan folk­lor nümunələri də elmi əsaslarla pasportlaşdırılmayıb.

Oturaqlaşmış əhali bir-birini tanımaq üçün “haralısan” de­yə xəbər alır. Bu da təbii və normal bir haldır. Qaşqaylar isə hələ də bizlərin keçmişini yaşadır. Onlar oturaq həyata gec keç­dik­lə­rin­də bu gün də görüşəndə bir-birlərini yaxından tanımaq üçün so­ruşarlar: “Ne kayrasaŋ?” Yəni “Hansı tay­fa­dan­san/tirədən­sən/qövmdənsən?”. 11-ci yüzil Türk dünyasının dahi ali­mi Mahmud Kaşqarlı “Divanü luğat-it Türk” (“Türk dillərinin di­vanı”) əsərində Oğuzların boy “qəbilə” sözünü açıqlayarkən ya­zır: “Bir-birini tanımayan iki adam qarşılaşdıqları zaman öncə sa­lamlaşar, sonra “boy kim?” deyə soruşarlar ki, “hansı boy­dan­san?” deməkdir... Beləliklə, biri o birinin boyunu tanımış olur...”du (“Divanü luğat-it Türk”. Tərcümə edən və nəşrə ha­zır­la­yan: Ramiz Əskər. Bakı, 2006. 4 cilddə, birinci cild səh.349).

Demək, Qaşqaylar hələ də əski Türk ənənəsini ya­şat­maq­da­dır.

Azərbaycan 28 ilə yaxındır öz müstəqilliyini elan etsə də, İran İslam Respublikası ilə mədəni əlaqələr lazımı səviyyədə qu­ru­la bilməyib. Bu da araşdırıcılarımızın orada işləməsinə, folklor nü­munələri toplamasına, ekspedissiyalar göndərilməsinə əngəl tö­rədir. Bizim səfərlərimiz isə gələcəkdə bu yöndə iş aparmaq is­təyən gənc araşdırıcılara yön göstərmək məqsədi daşıyır.

Qaşqay aydınlarının topladığı folklor nümunələri arasında “Əs­li-Kərəm”, “Qərib-Şahsənəm”, “Mahmud-Nigar”, “Koroğlu” das­tanları, “Axsağ Ceyran”, “Yollu və Yolsuz”, “Ala dev”, “Se­yi­di xan”, “Mehri Xavər”, “Yan (balaca) oğul” (Bu nağıl Azər­bay­canda geniş yayılmış “Məlik Məmməd” nağılının bir va­ri­an­tı­dır.-Ə.Ş.), “Allı Daşaqlı”, “Çirkin qız”, “Gözəl qız” daha məş­hur­dur.

Qaşqaylar arasında söylənilən yırlar əsasən 7 və 8 he­ça­lı­dır. Bu da Qaşqay musiqinin ritminə daha uyğun gəlir. Folklor nü­munələrinin az bir qismi olduğu kimi, bir qismini də Farscaya çe­virərək kitab şəklində və qəzet-dərgi səhifələrində nəşr etilib.

Assimilasiya sürətlə getdiyindən Qaşqay folkloru da məhv ol­maqdadır. Dünya mədəniyyətinin bir parçası beynəlxalq təş­ki­lat­ların, mədəniyyət mərkəzlərinin gözü qarşısında əriyib gedir. İran İslam Respublikası qapalı ölkə olduğundan bir çox bey­nəl­xalq qurumlar da buna müdaxilə edə bilmir.

QAŞQAY ELİNDƏN TOPLANMIŞ

FOLKLOR NÜMUNƏLƏRİ

 

ATA SÖZLƏRİ (ZƏRBÜL-MƏSƏLLƏR)

 

Adam mənə ögüd verir, özü çöllərdə göt verir.

Arvadıŋ uşşağı olur, kişiyı Al aparır (Al/Hal anası).

Ayran yoxudur içe, atınan gedir siçe.

Baş-qulağımı unlu gördüŋ, adımı deyırmançı qoyduŋ.

Çaqqal var ki baş yiyer, qurduŋ adı pes çıxmış.

Çaydan gəçəndə ağ götünən qərə göt bəllı olar.

Deveçinən yoldaşlıg edəniŋ dərvazası geŋ olası.

Deve təkin günbəgün geri işir.

Dolətliniŋ iti yatmaz, beçaranıŋ (kasıbın) si...i.

Dowar (davar, sürü) geri büküləndə (dönəndə) ağsağ qəççi iləri düşür.

Eşşəgi palan saxlar, qoşunu yalan.

Eşşəgim su içmə, görəg sən qoduq sallaŋ (salacaqsan), ya mən? (Ay əşşəğim mənə ləc edib su içmə, baxalım görüm, sən zərər görürsin, ya mən? – Cəfər Eyvəzi Yadıkurı)

Əbləh köpək tazıdan artıq qaçar.

Ərli ağlar, ərsiz ağlar, qirx oynaşlı qərə bağlar.

Gündüz gedir yar-yar edir, gecə gəlir zar-zar edir.

İki toydan qalan çəŋŋi gününe düşmüş (çəŋŋi – musiqiçi; Qaşqaylarda çəŋŋi sosial baxımdan aşağı bir təbəqə sayılır. Onlarla müqayisədə aşıqlar daha sayqılıdır).

İŋŋar (Fars. sanki, elə bil) qərib it meççidə gəlmiş.

İŋŋar toyda oss...muş.

İşimiz düşdü qaza (ev quşu), qaz özünü qoydu naza.

İtiŋ yağ yeməgi adami yandırmır, quyruğunu ələm (bayraq) edməgi adamı yandırır.

İt olaŋ, əviŋ küçük uşşağı olmayaŋ (İt olasan, evin kiçik uşağı olmayasan)

Kora hay oldu, kəççələ fursat.

Xına çox olanda göte qoyarlar.

Xoruz towuğa çus (oss...ur) edir, deyir bəni-adəm (Ərəb. adam oğlu, insanlar) kordur.

Qonşu qızınıŋ topuğu qıllıdır.

Qonşu payı verdiŋ, dərdindən öldüŋ.

          Oğul kəndə gidən olanaçaz Tat doyardası (doyuracaq), qiz çö­rək yapan olanaçaz it doyardası (Oğul alış-verişdə bacarıqlı ola­nadək dükançını doyurdu, qız çörək yapmaqda mahir ola­na­dək iti doyurdu - Cəfər Eyvəzi Yadıkurı).

Bunun bir başqa varıyantı da var: Tazza kəndə gedən Tat do­yardası, tazza çörək yapan it doyardası (Kəndə alış-verişə ge­dən təcrübəsiz adamı Tat (Fars) dükandarları aldadacaq. Çörək yap­mayı təzə öyrənən qızın da təndirə yapdığı çörək o qədər küt ge­dəcək və eşiyə atacaqlar ki, köpəkler yeyib tox olacaqlar – Cə­fər Eyvəzi Yadıkurı).

Özüm geddim ayran vermədilər, qasıdım gedmiş kərə gə­ti­rə.

Si...ən si...dirənlər tər-tazza, görənə verərlər cəza.

Soyulandan sora yoluŋ boyuna surə (Karvan soyulduqdan son­ra ehtiyatlı tərpənməyin, gizlənməyin nə mənası var? – Cə­fər Eyvəzi Yadıkurı).

Şor çayda bir göt-götə dəymış.  

Towuq ölsə, bir çəng tükdür, deve ölse, dərrisi bir böyük ük­dür (ük: yük).

Təgəyə (təkəyə) dedilər: daşşaqıŋ arası açıqdır, dedi: ara­sın­da hesab-kitab vardır.

 

Göndərən: Ərsalan Mirzəyi, 42 yaşında, ali təhsilli. Ərəb əlifbasından Latın əlifbasına çevirən: Fərhad Cavadi.

 

BAYATILAR (ASANAKLAR)

 

Ayaqsız qəçə bilməm,

Damıŋdan üçə bilməm.

Dəŋŋizə xətm (bitər, sona

çatar) olar yol,

Gözüŋdən geçə bilməm.

 

Dan ulduzu batançəz,

Oyaq gözlər yatançəz.

Yol gözlədim gəlmədiŋ,

Ax, ta qiyamətənçəz.

 

Telləriŋ xərmən-xərmən,

Aləm əsir nə bir mən.

Gəl aləmi bağışla,

Ta bir qalam əsir mən.

 

Bu yol gedər Təbrizə,

Qənnati rizə-rizə,

Xudam, bir yol ver bizə,

Biz gedək ölkəmizə.

 

Bu yol gedər Bağana,

Dolanır aftabana (magistral yol).

Mən bir maral owçusu,

Oğradim gəl (sürü) ceyrana.

 

Qarşıda yatan oğlan,

Köynəgi kətan oğlan,

Adaqliŋ apardılar,

Xəbərsiz yatan oğlan.

 

Qərşidə yar obası,

Döğülür nağarası.

Boğça gətir, gül apar,

Xəlvətdir bağ arası.

 

Qərşidə quzzu gördüm,

Teli qırmızı gördüm.

Şükr eylərəm Tarıma,

Səvdigim qızı gördüm.

 

Göydə durna dolanır,

Qanadları bulanır.

Ta bir ana yerdə var,

Məhəbbət otu (odu) yanır.

 

Yağış gəlir, qar gəlir,

Dünya bizə dar gəlir.

Ğəm yemə, qışdan sora

Heyva gəlir, nar gəlir.

 

Bizə bir atlı gəldi,

Sözləri dadlı gəldi.

Kölgəsi şer (şir, aslan) başında,

Laçın qanadlı gəldi.

 

Atlı tələsdi getdi,

Bağırımı kəsdi getdi.

Qar təkin sel yaratdı,

Yel təkin əsdi getdi.

 

Əvəzullah Səfərinin lentə yazıb göndərdiyi bayatıları Fər­had Cavadi yazıya köçürüb. Əvəzullah Səfəri şairdir. Qaş­qay folkloru və etnoqrafiyası ilə də uğraşır. Dediyinə gö­rə, 800-dən çox bayatı toplayıb. Lakin onun hansını xalq­dan top­ladığını, hansını özü yazdığını müəyyənləşdirə bilmədik.

 

Ağ alma, qızıl alma,

Sat mənə qızıl alma.

Cavanlıq gələr keçər,

Üzümü geri salma

 

Ağ dağlar, yassı dağlar,

Qar gəldi basdı dağlar,

Üç ay sazlı-söhbətli,

Doqquz ay yaslı dağlar.

 

Aya bax, nice gedər,

Örgenmiş gecə gedər,

Qız döşüŋ arasında,

Bir yol var, Haca gedər.

 

Ağ Qurunun kahısı,

İşdim qaldı yarısı,

Mən işdim yar işmədi,

Oldu ilan ağısı.

 

Bir qız gördüm heleyçi,

Saçı belində qəmçi,

Gözləri gəl-gəl edər,

Kirpikləri yalançı.

 

Bu dərə başdan gələr,

Süzülür daşdan gələr.

Hər kimiŋ yarı vardır,

Səhər o başdan gələr.

 

Bu dərə buz bağladı,

Dibi yarpız bağladı,

Qonaq oldum bir əvə,

Atı mı qız bağladı.

 

Bu dərə piyanlıdır(biyanlıdır),

Bu piyan qumanlıdır,

Mənim əvim yandıran,

Gedən ağ tumannıdır.

 

Bu dərənin boyunu,

Çoban qaytar qoyunu,

Nə olaydı bir görəm,

Nazlı yarın boyunu

 

Bu dərəynən duz gəlir,

İkki tərlan qız gəlir.

Biri mənim yarımdı,

Biri əyəsiz gəlir.

 

Bura gowdı (çöl, sehra) Kunarı,

Boyuŋ Meymənd çinarı,

Üzüŋ döndər beri bax,

Səni yaradan Tarı.

 

Çahzalıŋ boynağında,

Qoç-quzzu yatağında,

Qar yağar caydağında (can dağında)

Dudaq qoyag dudağa,

Nazlı yar qucağında.

 

Dərbənd ki, deyərlər,

Bir parça bağdır.

Alt yanı dərya,

Üst yanı dağdır

 

Dəryaya atdı məni,

Balıxlar utdu məni,

Bilməm hansı gözəlin,

Qərğişi tutdu məni.

 

Dərya qırağındəkilər,

Ağ əllər, göy miləklər,

Oğul qızın dərdinnən,

Qah gedər, qah iməklər.

 

Göydə ulduz olaydım,

Dibəkdə duz olaydım.

Yarım bizə gələnnə,

Mən yalınqız olaydım.

 

Kəhər atın qulunu,

Məxmər edin çulunu,

Biz gəlmişik aparak,

Sizin bağın gülünü.

 

Kəhər at nalı neylər,

 Ağ boğaz xalı neylər,

Mümzadı qəşəng oğul,

Dünyada malı neylər?!

 

Kumuca (balaca) bel bıçağı,

Mən oldum yar naçağı.

Bir səhər gəl, bir pəsin

(ikindi, günorta ilə axşam arası),

Bir də günorta çağı.

Qoz ağacı qolum yar,

Qol boyna salım yar,

Necə mənsiz gəzirəŋ,

Daş ürəkli zalım yar.

 

Qoz ağacı, qozu yox,

Altı çəmən toxu yox,

Ana durar yer yığə,

Baxar, görər qızı yox.

 

O tayda quzu gördüm,

Teli qırmızı gördüm,

Açıldı cənnət dəri,

Səvdigim qızı gördüm.

 

O taydakı towada (qaya),

İki quş bir yuvada,

Yarım atlanmış gedir,

Mən qalmışam piyada.

 

Səhər-səhər gün dəmi,

Qurrumuş ağzım nəmi.

Üzüŋ dönnər bir öpəm,

Açıla gözüm dəmi.

 

Yer sarı, gədik sarı,

El köçdü Farsa sarı,

Ann vermişəm Tarıya,

Bir dön bax bizə sarı.

Yarı yolladım ləkə,

Qorxuram peslik çəkə,

Təmmaxısı (tənbəkisi) tükənmiş,

Mixək yollaram çəkə

Göndərən: Ərsalan Mirzəyi, 42 yaşında, ali təhsilli. Ərəb əlifbasından Latın əlifbasına çevirən Fərhad Cavadi.

 

Əlim əlim xınası,

Əlim Gülgəz xınası.

 Yağlıx geti oynuyam,

Kürəkənin anası.

 

Gin getdi pəsin oldu,

Od getdi, xəsil oldu,

Getmədim ala gözdən,

Can gəldi təslim oldu.

 

Gin getdi zərdə qaldı,

El gitdi gərdə qaldı,

Getmedim ala ğözdən,

Ürəkdə dərdə qaldı

 

Qızım, qızım hərili qızım,

Şah Abbasın gəlini qızım.

Böyün sava nişan gəlir,

Kətxudadan  bişan  gəlir.

Mixəy əkdim gördülər,

Göyərməmiş dürdülər,

Xoş o kakam halına,

Səvdigini verdilər.

 

Mixək əkdim bucağa,

Şamı qoydum ocağa,

Qorxma ürəksiz kakam,

 Özü gəlir qucağa

 

Oğul bir gin çapıtdır,

Deyə bəxtin yatıpdı,

Tə sən gedin mal bulan,

Qoça qızı satıpdır.

 

Yığılır gəlir min adlı (atlı),

Seyrini görər bir adlı (atlı).