ali-shamil - Quzey Kıbrıs

Əli Şamil

Quzey

Kıbrıs

(Mən belə gördüm)

Azərbaycan Milli Enrsiklopediyası

Nəşriyyatı

Bakı –2001

Kuzey Kıbrıs türklərinin

özgürlük davasının öndəri

R.R.Denktaşa bağışlayıram.

Bu kitab Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin

katkıları ilə basılmışdır.

Ş 21 Şamil (Şamilov) Əli Hüseyn oğlu.

Quzey Kıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı. Bakı. 2001. s.152.

Kitab Ağ dənizdə yerləşən ada dövlət — Quzey Kıbrısı tanıtmaq istəyi ilə yazılmış səyahət oçerkidir. Adanın tarixinə və son onilliklərdəki siyasi durumuna daha çox diqqət yetirilsə də, qonaqların söhbətləri, Bəzi insanların söylədiyi xatirələr mövzu dairəsini xeyli genişləndirir. Makedoniya və Bolqarıstanda Türklərin durumundan, Türk əsgərinin Koreya savaşından, Avropada, Amerikada yaşayan Türklərin soydaşları ilə ilişkilərindən, eləcə də müxtəlif ölkə Türkoloqlarının yaradıcılıqlarından danışılır.

 Əli Şamil, 2001

Ön SÖZ

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti adını yerləşdiyi adanın adından alıb. Ada Ağ dənizdə yerləşir. “Ağ dəniz” adı deyiləndə Azərbaycan oxucusunun nəzərinə Şimal Buzlu okeandakı dəniz gəlir. Çünki 20-ci yüzildə bu dənizin adı keçmiş Sovet mətbuatında çox çəkilib. Ağ dəniz-Baltik kanalının reklamı da bu baxımdan çox iş görüb. Lakin onlar artıq unudulmaqdadır.

Son illər Türkiyə ilə əlaqələrin genişlənməsi nəticəsində mətbuatımızda bizim burada nəzərdə tutduğumuz Ağ dənizin adı ara-sıra da olsa, görünməyə başlayıb. Ancaq bu, Şimal Buzlu okeanına bitişən Ağ dəniz deyil, uzun illər rus dilindən tərcümə edib (ruslar da bunu Avropa dillərindən alıblar) “Aralıq” adlandırdığımız dənizdir.

Biz də yazılarımızda “Aralıq dənizi” əvəzinə “Ağ dəniz” işlətməyə üstünlük veririk. Dünyanın ən böyük dənizinin, üç qitənin – Avropa, Asiya, Afrikanın sahillərini yuyan bu dənizin qonşuluğundakı dənizlər rənglə adlanırsa (Quzey-doğusunda Qara dəniz, güney-doğusunda Qırmızı dəniz varsa) onun da Ağ dəniz adlandırılması ağlabatandır. Qədimdə rənglər həm də istiqamət – cəhət bildirib. Məsələn: qara-Quzey, ağ-batı, qırmızı-güney və s. Ağ dəniz də Türklər yaşayan məmləkətin batısındadır. Məhz bunlara görə də, indiyədək Aralıq dənizi dediyimiz və yazdığımız dənizi Ağ dəniz deyə yazmağı münasib sayırıq.

Kıbrıs adası isə adını latınca “cuprium” sözündən alıb. Bu da mis deməkdir. Hələ miladdan öncə burada mis çıxarılmış, Avropaya, Asiyaya, Afrikaya aparılmışdır. Azərbaycanda isə uzun illər adanın, adadakı dövlətin, adanı qoynuna alan dənizin adı rus dilində işlənən şəkildə — Kipr, Kıpr Respublikası, Aralıq dənizi kimi yazılıb və deyilib. Türkiyə mətbuatında isə adanın adı Kıbrıs şəklində yazılır. Son dövrlər Azərbaycan mətbuatında Kiprlə yanaşı Kıbrıs, Aralıq dənizi ilə yanaşı Ağ dəniz, eləcə də Cənubi Kipr Respublikası, Şimali Kipr Türk Respublikası, Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti yazılışlarına təsadüf olunur. Bəzən bir məqalədə hər iki yazılışla rastlaşırıq. Biz kitab boyu adanın adını Kıbrıs, dənizin adını isə Ağ dəniz şəklində yazmışıq. Qaynaqlardan nümunələri isə olduğu kimi göstərəndə Kipr sözünü saxlamışıq.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabı adaya üç səfərim əsasında formalaşıb. Bəzi səbəblərdən adanın tarixi abidələri, coğrafiyası, təbiəti, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti haqqında geniş bilgi verə bilməmişəm. Siyasi yön daha ağırlıqlı olub. Kitab miladi 1999-cu ildə yazılmış və 2000-ci ildə nəşr edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Maliyyə çətinliyi ucbatından vaxtında çap edilmədi. Bu arada yenidən Kıbrısa — III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə (13–17 Kasım 2000) qatıldım. Səfərdən sonra kitaba bəzi əlavələr də etməklə dolğunlaşdırmağa çalışdım

Kitab Azərbaycan Türkcəsinin orfoqrafiyası əsasında yazılsa da, Türkiyə Türkcəsində danışan insanların söhbətlərini özlərinin yazdığı kimi, qaynaqlardan alınan sitatları orijinalda olduğu kimi verdim. Türkiyə Türkcəsində ə və x səsləri olsa da, yazıda onlar e və h hərflərilə işarə edilir. Məs.: insan bədəninin üzvü əl Türkiyə Türkcəsində el, xanım sözü isə hanım kimi yazılır. Eləcə də G, g hərfi yerinə uyğun olaraq q və g kimi oxunur. Məs.: kitabda adı tez-tez çəkilən Gazımağusa şəhəri G hərfi ilə yazılsa da, Q kimi tələffğz edilir.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabına elmi konfranslarda oxuduğum məruzələri də daxil etməyi mövzuya və məqsədə uyğun saydım. Məqsədim dünyanın “tanımadığı” Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini Azərbaycan oxucusunun tanımasına yardımçı olmaqdır. Buna nə dərəcədə nail oldum? – sualına cavabın isə zamana ehtiyacı var.

Kitabın dolğunlaşmasında mənə yardımçı olmuş, oxuyub redaktə etməklə yanaşı, dəyərli məsləhətlər vermiş Safruha, Seyfəddin Altaylıya, yığılmasında, səhifələnməsində, oxunub səhvlərin düzəldilməsində böyük əməkləri olan Məhəbbət bəyə, Vəfa və Vüsalə xanımlara, Ağsaqqal texniki redaktor Səlim Əhməd oğluna təşəkkürümü bildirirəm. Bu insanlar təmənnasız və yüksək əhval-ruhiyyə ilə mənə yardımçı olublar və başladığım işi tamamlamağa məni həvəsləndiriblər.

Aldadıcı bilgi

Azərbaycan Xalq Cəbhəsi sədrinin tapşırığıyla Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinə getməliydik. Ona görə də yerlər haqqında az-çox bilgi toplamışdıq. Ancaq bunun yetərli olmadığını görürdük. Dövlətin yerləşdiyi adanı biz Kipr kimi tanıyırdıq. Özləri və Türkiyəlilər isə buraya Kıbrıs deyirdilər.

1991-ci ildə Sədərək yaxınlığında — Araz çayı üzərində körpü tikintisinə başlanması Türkiyə, Kıbrıs və başqa ölkələr barədə bilgi almaq imkanımızı artırmışdı. Körpü hələ istifadəyə verilməmişdi, sərhəddə Sovet əsgərləri dururdu. Buna baxmayaraq, nəinki Türkiyədən, Avstriyadan, Almaniyadan, eləcə də dünyanın ən kiçik ölkələrindən belə müxtəlif peşə sahibləri qanuni, qanunsuz yollarla sərhədi keçib Naxçıvana gələ bilirdilər.

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti haqqında bizə ilk geniş bilgi verən sərhədi qanunsuz keçib gəlmiş Əhməd Günəş Bəydilli olmuşdu. İraqda doğulub boya-başa çatan, İraq Türkmən Birlik Partiyasının başkanı olan Əhməd Günəş bəy Səddam Hüseyn rejimindən qaçaraq Quzey Kıbrısda sığınacaq tapmışdı.

Karpaz dağları

Əhməd Günəşdən sonra Naxçıvana ikinci bir Əhməd bəy gəldi. Bu, QKTC Cumhurbaşkanının siyasi araşdırma ve tanıtma özəldanışmanı görəvini yapan Ahmet C.Qazioğlu idi. O, özünün dediyi kimi, 1931 yılında Kıbrısda doğulub. Yüksək öğrənimini Ankarada Gazi Eğitim Enstitüsündə və London Universiteti Uluslararası İlişkilər bölümündə tamamlayıb. Öğrətmən, yazar və araşdırmaçı olaraq Kıbrıs Türk toplumuna illərcə xidmət edib, Kıbrıs konusunda kitablar yayınlatmış və bu alandakı yazılarıyla tanınmışdır.

Kıbrısda tarix öğrətməni və yönətici, Londonda isə Türk toplumu təmsilçisi olaraq illərcə görəv yapan A.Gazioğlu, 1983 ilindən Lefkoşada təşkil etdiyi Kıbrıs Araştırma ve Yayın Mərkəzini yönətməkdə və bu mərkəz adından 1983-84-dən bəri Türkcə ve ingiliscə olaraq çeşidli incələmə əsərləri, yazıları ve broşürləri yayınlamaqdadır.

Onun “Kıbrıs sorunu ve bağımsızlık”, “İngiliz idaresinde Kıbrıs”, “Kıbrıs’ta Türkler”, “ENOSİS çemberinde Türkler”, “ENOSİS’e karşı taksim ve eşit egemenlik” kitabları, ingiliscə üç kitabı ve prof. Jon Veizeydən çevirdiyi “Sosyal demokrasi” kitabları basılmışdır.

Kıbrısın Azərbaycan təbliğatçısı və Azərbaycanın Kıbrıs təbliğatçısı –

Ahmet Gazioğlu və Naxçıvan MR Baş naziri Becan Fərzəliyev

A.Qazioğlunun gəlişindən xeyli öncə Becan İbrahim oğlu Naxçıvan MR Ali Məclisinin sessiyasında Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin tanınması haqqında qərar çıxarılmasını təklif etmişdi. Millət vəkillərindən “Naxçıvan MR-in hər hansı bir dövlətin müstəqilliyini tanımaq hüququ olmadığ”ını eşidəndə o çeviklik göstərərək fikrini bu cür tamamlamışdı: “Naxçıvan MR Ali Məclisi Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin tanınması məsələsinin Azərbaycan Respublikası Ali Soveti sessiyasının gündəliyinə salınması təklifi ilə çıxış etsin”. Ancaq onun təklifi qəbul edilməmişdi. Kommunist blokundan olan millət vəkilləri etiraz etmişdilər. Onların fikrincə, Azərbaycan belə bir addım atsa, Yunanıstan və başqa ölkələr də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini müstəqil dövlət kimi tanıyarlar.

Mübahisələrin belə gərginləşdiyi vaxtda Kıbrısın son 30 illik tarixini göç önünə sərən olmamışdı. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tarixi ərazisidir. Rusiya Qafqazı işğal edəndən sonra buraya İrandan, Türkiyədən erməniləri köçürüb bölgədə üç dayAğını möhkəmlətsə də, onlara nə mədəni, nə də inzibati muxtariyyət verməmişdi. Azərbaycan SSR yaradıldıqdan 3 il sonra - 1923-cü ildə öz ərazisində yaşayan ermənilərə Dağlıq Qarabağda muxtariyyət vermişdi.

90-cı illərin başlanğıcında isə Kıbrısın durumu tamam başqa idi. Bu durumu ilk dəfə bizə genişliyi ilə anladan A.Qazioğlu oldu. Naxçıvanda qarşısına qoyulmuş vəzifələri yerinə yetirdikdən sonra onu Bakıya göndərdik. Çox təəssüf ki, onun Bakı görüşləri umulan səviyyədə keçmədi. Dövlət adamları, rəsmi şəxslər onunla görüşməkdən çəkindilər. Qəzetlər gəlişini işıqlandırmadılar. Yalnız “Azadlıq” və “Müxalifət” qəzetləri onunla kiçik müsahibələr verdi.

Ümumiyyətlə, Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti ələ alanadək Quzey Kıbrısdan Azərbaycana gələnlərə münasibət QKTC Eğitim, Kültür və Gənclik bakanı Eşber Serakıncının “Azadlıq” qəzetinə (28 aprel, 1992-ci il, s.8.) verdiyi müsahibədəki kimi idi. O vaxt E.Serakıncı demişdi: “Biz dünyanın 75 ölkəsi ilə əlaqə qurmuşuq və bu ölkələrin heç birində nə iş adamları, nə də dövlət adamları bizi görəndə qaçıb gizlənmir”.

Jurnalistin “Demək, səfərinizin heç bir səmərəsi olmayıb?” - sualına isə E.Serakıncı “Azərbaycan Xalq Cəbhəsindəki görüşümüzdən gözəl təəssüratlar aldıq. Başlıcası isə, Azərbaycanı gördük, tanıdıq” - cavabını vermişdi.

QKTC başkanının siyasi araşdırma və tanıtma özəldanışmanı

Ahmet Gazioğlu Kıbrıs bayrAğını Naxçıvan MR Ali Sovetinin sədri

Heydər Əliyevə bAğışlarkən.

Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti ələ alsa da, hələ ictimai fikir Quzey Kıbrısın xeyrinə dəyişməmişdi. Belə bir vaxtda biz oraya gedirdik. 1992-ci il avqustun 25-də Geçitkale hava limanında uzaqdan endik. Gördüyüm mənzərə ilk anda məni şaşırtdı. Xəyalımda palma ağacları göylərə baş çəkən ekzotik bir ada canlandırmışdım. Yovşan qoxulu çöl, bir də uzaqda cərgələnən dağlar buranı hər gün gördüyüm Naxçıvana oxşadırdı. Hava limanından Girne şəhərinə yollandıq. Burada hər addımda toponimlərin iki cür işləndiyinin şahidi olduq. Türklər Girne dediyi şəhərə Yunanlar Kirenia deyir. Xəritələrdə də beləcə qeyd edilir. Ona görə biz də bu kitabda həmin yerlərin yunanca adını mötərizədə verəcəyik. Beşbarmaq dağlarını keçəndə isə bu yerlərin təbiəti mənə Lənkəran-Astara bölgəsini xatırlatdı. Dəniz kənarında yerləşən Girnedə bizi kiçik, ancaq olduqca səliqə-sahmanlı bir hoteldə – Domehoteldə yerləşdirdilər. Bu kiçik şəhərin gözəlliyinə, təbiətinin füsunkarlığına heyran olmuşduq. Ancaq bunlardan zövq almağa vaxtımız yox idi. Çünki biz nə turistlər sayaq gəzintiyə çıxmışdıq, nə də dəniz sahilindəki gözəl guşələrdə dincəlməyə getmişdik. Məqsədimiz QKTC-ni yaxından öyrənmək və Azərbaycana tanıtmaq idi. Öndə görünən bu məqsədin arxasında isə, Azərbaycan Respublikasının Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanımasına əngəl ola biləcək səbəbləri araşdırmaq dururdu.

Bir AZ tarixdən

Ağ dənizin Doğusunda yerləşən, ərazisi 9251 kvadrat kilometr olan Kıbrıs adası boyu Girne (Kirenia) və Karpaz dağ silsiləsi uzanır. Adanın mərkəz və güneyinə Doğru uzanan sahəyə isə Torodos massivi deyirlər. Dağ silsiləsi arasında Mesarya düzənliyi yerləşir. İqlimi subtropikdir. Qışın oğlan çağı sayılan yanvarda orta temperatur 10-15 dərəcə olur.

Subtropik iqlimi, çəngin yeraltı və yerüstü sərvətləri, östəlik möhöm strateji nöqtədə yerləşməsi adanı daim iri dövlətlərin diqqətinə tuş eləyib. Rus-sovet tarixçilərinə görə, buraya miladdan öncəki 15-11 yüzillərdə Axaylar, 9 yüzildə Finikiyalılar, 8 yüzildə Assuriyalılar, 6 yüzilin ortalarında Əhəmənilər sahib olmuşlar.

Gazimağusa şəhərinin qala divarları.

Makedoniyalı İsgəndərin qurduğu dövlət güclənəndə ada onun tərkibinə qatılmış (miladdan öncə 333–323), sonra isə Ptolemey dövlətinə (miladdan öncə 294–58) daxil edilmişdi. Roma İmperiyası miladdan öncə 58-ci ildə buranı işğal etmişdir. Ada yeni eranın 395-ci ilində Bizansın, 648-ci ildə Ərəb Xilafətinin, 965-ci ildə yenidən Bizansın əlinə keçmişdi. 1191-ci ildə isə səlibçilər adanı işğal etmişlər. Azərbaycan tarixçiləri Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Osmanlı dövlətinə qarşı mübarizə üçün ada-dövlətlə diplomatik əlaqə qurduğunu yazırlar.

1489–1571-ci illərdə Venesiyanın tərkibində olan Kıbrısdan Osmanlı dövlətinə qarşı istifadə edilirdi. Osmanlı hökuməti diplomatik danışıqların nəticə vermədiyini görüb, adanı özü üçün zərərsizləşdirmək zorunda qaldı. Bu məqsədlə ortodoks Rumlar ilə katolik Venediklər (Venesiyalılar) arasındakı qarşıdurmadan bəhrələndi. Venediktlərdən xilas olmaq istəyən ortodoks Rumlara yardım adı altında adaya qoşun çıxarıldı. Qaynaqlara görə, Türklər bu əməliyyatda 80 min şəhid verirlər.

Antik Salamis şəhərinin xarabalıqları.

Tarixçilər adaya hakim olmuş dövlətlərdən geniş bəhs etsələr də, əhalinin etnik tərkibindən ətraflı söhbət açmırlar. Səyahətnamələrdə isə, Osmanlılar adanı fəth etməzdən öncə orada məscidlərin olduğu qeyd edilir. Dəniz sahillərində möhtəşəm qala-şəhərlər salınmasına baxmayaraq, Osmanlı donanması 1571-ci ildə onları yenərək adaya yiyələnir.

Hər yüksəlişin bir enişi də olur. Osmanlı hökuməti 1878-ci ildə adanı Böyük Britaniyaya icarəyə vermək məcburiyyətində qalır. Birinci Dünya Savaşında Osmanlılar məğlub olduğundan, 1923-cü il Lozanı barış anlaşmasına (Lozanına sülhü) görə, ingilislərin adada nəzarəti güclənir. Ancaq bu, Türkiyənin ondan əlini tam çəkməsi demək deyildi. Bunu sonrakı anlaşmalardan da aydın görmək olar. İngilislər icra müddəti başa çatandan sonra adanı Türkiyəyə qaytarmadılar. 1959-cu ildə London və Surix(Zurix) anlaşmalarına görə B.Britaniya, Türkiyə və Yunanıstan Kıbrısın müstəqilliyinin qarantı elan edildilər. 1960-cı ilin avqustunda isə adada müstəqil dövlət – Kıbrıs Respublikası yaradıldı. Qəbul edilmiş Anayasaya görə, dövlət və hökumət başçısı Prezident idi. Prezidenti 5 il müddətinə yunan icması, yardımçısını isə həmin müddətə Türk icması seçə bilərdi. Qanunverici hakimiyyət birpalatalı parlamentdən ibarət idi. Millət vəkillərinin 35-i rum, 15-i Türk idi. İcra orqanları 7-nin 3-ə nisbətindəydi. Yəni, yeddi bakandan üçü mütləq Türk olmalıydı. Dış işləri, savunma və maliyyə bakanlarından birinin Türk olması da ayrıca qeyd edilmişdi.

Anayasaya görə, adanın bütövlükdə və ya bir hissəsinin başqa bir ölkə ilə birləşdirilməsi, eləcə də Kıbrıs Respublikasının Türkiyə və Yunanıstanın birlikdə üzv olmadıqları uluslararası birliyə daxilolması yasaq idi. Anlaşma şərtləri pozulduğu halda qarantor ölkələrin birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda adaya ordu və polis gücləri göndərmək hüququ vardı.

Bu müqaviləni Kıbrıs Türk xalqı tərəfindən Dr. Fazıl Küçük, Kıbrıs Rum xalqı tərəfindən Baş piskopos (baş yepiskop) III Makarios imzalamışdı. Elə ilk seçimdə də III Makarios Prezident, Dr. Fazıl Küçük vitse-Prezident seçilmişdi.

Lakin III Makarios vədini pozdu. Təyin etdiyi ilk dörd bakan EOKA-çı (Ethniki Organosis Kyprion Agoniston — Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliyi) oldu. EOKA bölgə öndəri Yorgacis İç işlər Bakanı təyin edilmişdi. Ona “AKRİTAS” şərti adı altında rumlardan ibarət silahlı dəstələr yaratmaq və Yunanıstanla sıx əlaqə quraraq, bu dəstələri təlimləndirmək tapşırığı verilmişdi. Yaxşı təlim görmüş və silahlandırılmış bu dəstələrin qarşısına bir vəzifə qoyulmuşdu: Türkləri çor gücünə adadan qovmaq və ya məhv etmək!

Makarios Kıbrıs Respublikasının Prezidenti olsa da, adanı Yunanıstana birləşdirmək istəyini gizlətmirdi. Qəzetlərə verdiyi müsahibələrdə bunu açıq bəyan edirdi. Məs.: 1963-cü ilin 28 martında “Cyprus Mail” və həmin ilin 9 aprelində “The London Times” qəzetlərinə verdiyi müsahibələrdə deyirdi:

“Beni tanıyan hiçbir Rum, benim milli bir Kıbrıs kimliyinin yaratılması için çaba harcayacAğıma asla inanmaz. Antlaşmalar bir Millet deüil, bir Devlet yaratmıştır”

(28 Mart 1963, Cyprus Mail)

“Yunanistan’a birleşmek her Kıbrıslı Rum’un daima kalpten desteklediüi bir emeldir. Bir Cumhuriyet kurarak bu emele son vermek mümkün deüildir.”

(9 Nisan 1963, The London Times)

Qəbulolunmuş Anayasanın Kıbrısı Yunanıstana qatmAğı əngəllədiyini görən rumlar, 1962-ci ilin ocak (yanvar) ayından Anayasanın 13 maddəsini dəyişmək üçün əməli fəaliyyətə keçdilər. Dəyişilməsi nəzərdə tutulan maddələr arasında vitse-Prezidentin veto hüququnun ləüvi, Türk və rum bələdiyyələrinə ayrıca seçimi əngəlləmək, 7-nin 3-ə nisbətini aradan qaldırmaq və s. vardı.

Türklərin bu dəyişikliyi qətiyyətlə rədd etdiyini görən rumlar istəklərini silah gücünə həyata keçirməyə çalışdılar. 1963-cü ildekabrın 21-də (həmin gön Kıbrısda “Kanlı Noel” kimi tarixə döşöb) AKRİTAS planına uyüun olaraq, Lefkoşada (Nikosia) Türklər yaşayan məhəllələrə, xəstəxanalara, mağazalara hücuma keçdilər. Onlar 24 saata adanı Türklərdən təmiçləməyi planlaşdırmışdılar. Lefkoşada başlayan bu hücum adanın hər yerində davam etdirildi. 4000 Türk dövlət məmuru, bakanlar, millət vəkilləri vəzifədən qovulmuş, yerlərinə rumlar təyin edilmişdilər. Bu plan Türklərin dirənməsi nəticəsində baş tutmadı. Lakin 103 kəndin dağıdılmasına, 30 min Türkün qaçqına çevrilməsinə, mal-mülkünün yağmalanmasına səbəb oldu.

Xarici ölkələrin qəzetləri həmin gwnlər haqqında belə yazır:

Kıbrıs’ta anarşi

“21 Aralık sabahı Rumların açtığı ateşle bir Türk kadın ve erkeğinin ölmesine yol açan kurşun, hiç şübhe yok ki, bilinçli bir şekilde Türklerin tahrik edilmesi amacına yönelikti. Bundan bir ve ya iki hafta önce sivilgiyimli Rumların Lefkoşa’da Türklerin kimliklerini görmek istemeleri böyük olaylara yolaçmıştı”.

Guardian, 31.12.1963

Dehşete düşüren bir manzara

“...Türk evlerini gördöüöm zaman, dehşete düşüren bir manzara ile karşılaştım. Duvarlardan başka hiç bir şey yoktu. Bir napalm bombasının daha fazla mahvedebileceüinden şöpheliyim. 40 tane beton bina iskeleti saydım. Her ev ayrı-ayrı bençin dökölerek yakıldı. Tavandan evin içine enmiş olan kiremitlerin altında, yatak sustaları (birbirine karışmış), çocuk yatakları, sandalye, masa ve dolap buldum.

Ayvasıl’dan bir miluçaklıktaki komşu köyde, 16 tane harap olmuş ve yakılmış ev saydım. Hepsi Türk eviydi. Bu köyden 100’den fazla Türk yokolmuş. Hiçbir köyde çerre kadar çarar gören bir Rum evi görmedim...”

Daily Herald, 1.1.1964.

Siyasi sorumsuçluk

“Makarios da dahil, töm Rum toplumu eski idealleri olan silah çoru ile ENOSİS’i gerçekleştirme yoluna dönmöşler. Kıbrıslı Rumlar BM ile işbirliüine son vererek Türkleri eçmek, hatta adadan atmak istiyorlar”.

London Times, 15.4.1964

Yasaklanmış şehir’de

“Bu akşam 9 gön içinde 200 ile 300 Türk’ün katledildigi Lefkoşa’nın Türk kesimine gittik. Biz oraya giden ilk Batılı gazeteciler idik. Orada kelimelerle anlatılamayacak korkular gördük.”

Washington Post, 28.12.1963

Robert Estabrook’un makalesi;

Kıbrıs’ta nefret

“Cübbeli ve sakallı Başpiskopos Makarios gerçekleri örtbas eden bir Bizans yeteneüine sahiptir.”

“Makarios hökümeti bilinçli bir şekilde çatışmaları başlattı ve Kıbrıs’lı Türkleri yok etmek için kararlıdır.”

Washington Post, 16.1.1964

Rauf Denktaşın gözü ilə Girne limanı.

1963-64-cü illərdə Rum Milli Muhafız Komutanlığı yapmış olan general George Karayanıs bir yunan qəzetinə verdiyi müsahibədə demişdi: “Türkler Anayasa değişikliğine karşı çıktıkları zaman Makarios planı (AKRİTAS) uygulamaya başladı ve Aralık 1963’te saldırılar başladı”.

Makariosun “The London Times” qəzetindəki (1964-cü il, 1 yanvar) müsahibəsində London və Surix(Zurix) anlaşmalarının artıq keçərli olmadığı vurğulanırdı.

Beləliklə, adada iki xalqın ortaqlığı ilə yaranmış hökumətin fəaliyyəti iflic oldu. Yunanıstan gizlicə adaya tankı, topu, töfəngi ilə birlikdə 20 min əsgər çıxardı. Bu hərbi hissələr də Türklər yaşayan bölgələrə hücuma keçdilər. Adadakı Türklərin və Türkiyə Dövlətinin çoxsaylı müraciətindən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 1964-cü il martın 4-də 186 saylı qərarı ilə adaya müxtəlif dövlətlərin əsgərlərindən ibarət Barış Qüvvələri göndərməyi qərara aldı. Lakin Barış Qüvvələri də Türklərə qarşı törədilən haqsızlığın, qırğınların, dağıntıların qarşısını almadı. 1963–74-cü illərdə Türklər adanın yüzdə üçünə sıxışdırılmışdı. Bütün təqib və təzyiqlərə, qırğınlara baxmayaraq adanı tərk etməmişdilər.

Yunanıstanın “qara polkovniklər”i buna son qoymaq, adanı Türklərdən tamam təmizləmək üçün Nikos Samsonun başçılığı ilə adaya hərbçilər göndərdilər. Onlar da hərbi çevriliş edib hakimiyyəti tam ələ aldılar. Və adanı Türklərdən təmizləməyə, rumlaşdırmağa başladılar. Makarios xaricə qaçdı.

Lakin Türkiyənin işə qarışması, Türk əsgərinin şücaəti onların arzusunu gözündə qoydu. N.Samson adadan qaçmaq zorunda qaldı. Adadakı Türklər özlərinin müstəqil dövlətlərini — Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini qurdular. Həmin vaxtdan 16 il keçməsinə baxmayaraq, soydaşlarımızın qurduğu dövlətlə heç bir əlaqəmiz yox idi.

Kıbrısı tanıma cəhdi

Azərbaycanda hakimiyyətə demokratik Qüvvələrin gəlməsi, QKTC-ni tanımAğa şərait yaratmışdı. Qarşıya çıxa biləcək suallara aydın və geniş cavab hazırlamaq, ictimai fikri formalaşdırmaq üçün AXC (Azərbaycan Xalq Cəbhəsi) sədri özünün ideoloji işlər üzrə müavini Arif Rəhimoğlunu və məni qeyri-rəsmi oraya göndərmişdi.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuduğu illərdən gizli dərnəyə üzv olan Arif Rəhimoğlu Universiteti bitirib Naxçıvana dönəndə də fəaliyyətini davam etdirmişdi. 1988-ci ildə isə Naxçıvanda Xalq Cəbhəsinin qeydə alınması təklifi ilə Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinə müraciət edən qrupun tərkibində olmuş, 1991-ci ildə AXC Naxçıvan Vilayət Təşkilatının əlaqələndiricisi seçilmişdir.

Kıbrısda qaldığımız hoteldən dəniz sahili ilə Girne qalasına Doğru irəliləyirik. Sahilboyu çətirlərin altında qoyulmuş onlarla stol və stul diqqətimizi cəlb edir. Bitişik görünən bu stollar əslində ayrı-ayrı kafelərin, restoranlarındır. Onları stol və stulların forması, çətirlərin və qab-qacağın üzərindəki yazı fərqləndirir. Müştərinin əyləşib-əyləşmədiyindən asılı olmayaraq, şər qarışan kimi hər stolun üstündəki bəçəkli şöşə qabdakı şamı yandırırlar. Onların işığı dənizə düşdüyündən parlaqlıq birə on artırdı. Alatoranda haranın dəniz, haranın sahil olduğu ilk baxışda seçilmirdi.

Bu romantik mənzərə bizi də özünə çəkir. Əyləşib qəhvə içə-içə söhbət edirik. Buradakı səliqə-sahman, xidmət mədəniyyəti ruhumuzu oxşayır.

Gecəni daş kimi yatıb sübh tezdən yuxudan oyanırıq. Səhər yeməyindən sonra soyqırıma məruz qalmış Türklərin məzarlarını ziyarətə yollanırıq.

Kıbrısı Qarabağa bənzətdİm

Əslinə qalsa, adanın az qala hər guşəsində öldürülmüş dinc əhalinin toplu məzarlıqları, eləcə də bu yerlər uğrunda döyüşən insanların qəbirləri var. Rumlar yaşayan ərazidəki Türk qəbiristanlıqları və tək-tək şəhid qəbirləri haqqında yerli sakinlərin də dəqiq bilgisi yoxdur. Oraya gedib-gəlmək mümkün deyil. Abidə ucaltmaqdan isə danışmağa dəyməz. Buradakı məzarların sayı heç də ölkənin güney bölgəsindəkindən az deyil. 1963-74-cü illər arasında rumların 103 Türk kəndini dağıtdıqlarını, minlərlə dinc sakini öldürdüklərini, yüzlərlə qadını zorladıqlarını söyləyirlər.

Biz isə yalnız Türklər yaşayan bölgədəki bir neçə toplu məzarlığı - Muratağa, Sandallar, Atlılar kəndlərindəkiləri ziyarət edə bildik. Məzarlıqlar B.Britaniya adaya müstəqillik verdikdən sonra müstəmləkəçilərin səpdiyi fitnə-fəsad toxumundan xəbər verir. Milli ədavət qızışdırılaraq elə bir vəziyyətə gətirilib ki, Azadlıqla qırğın-qiyamət eyni vaxta düşüb. Osmanlıların 307 illik hakimiyyəti illərində adada soyqırımı, milli ədavət, dini ayrı-seçkilik olduğu faktına rast gəlinmir. 1958-ci il Temmuzun (iyulun) 13-də rumlar Sərdarlı kəndinə gedən avtobusu yandırıblar. Avtobusdakıların əksəriyyəti müxtəlif dərəcədə xəsarət alıb. Hasan Süleyman, Arif Hasan, Hüseyin Hasan isə ölüb. Onların da qəbirləri Atlılar kəndinin yaxınlığındakı 1974-cü ildə salınmış toplu məzarlıqdadır. Bu yerləri ürək ağrısız gəzmək olmur. Vəhşi heyvanlar belə bəzən öz cinslərindən olmayanların balalarına dəymədiyi, onları bəslədiyi, böyütdüyü halda, insan cinsindən sayılanlar “uf” demədən körpələri belə öldürüblər. Toplu məzarlıqda 16 günlük Seldin Ali Faik, 15 aylıq Betin Hüseyin, 18 aylıq Kağan Kamil Mericlə yanaşı, 65 yaşlı Rehime Camalın da qəbri var. Bir ailədən 15 nəfər öldürülüb. Fatma Kamil Mericin məzarı yanında Kamil Meric soyadlı 6 yaşlı Vedinin, 4 yaşlı Yoncanın, 3 yaşlı Ozanıın, 2 yaşlı Hakanın məzarları sıralanıb. Onların hamısı 1974-cü ilin avqustunda bir göndə öldürülüblər.

1974-cü ilin iyulunda Türklər yaşayan kəndlərin əli silah tuta bilən kişilərini tutub əsir düşərgələrinə salıblarmış. Avqustda Türkiyənin köməyə gəldiyini, adaya qoşun çıxardığını görən EOKA-çılar kəndlərdə müdafiəsiz qalan arvad-uşağı, qocanı əlsiz-

Atlılar köy məktəbində 1974-cü ildə yay tətilinə çıxan uşaqların

çəkdirdikləri son şəkil. Bir həftə sonra rumlar onların

hamısını öldürmüşlər.

ayaqsızı yaxınlıqdakı çuxurluqda güllələyib, üstlərini torpaqlayıb, güneyə qaçıblar. Təsadüfən ölmüş zənn edilən bir nəfər özünə gəlib. Yaralı olsa da üstündəki meyitləri və torpAğı kənara edərək sürünə-sürünə özünü xeyli aralıdan keçən magistral yola çatdırıb. Orada BMT-nin adaya göndərdiyi əsgərlərə rast gəlib. Törədilən soyqırımını bildirib. BMT nümayəndələrinə və mətbuata meyitlərin gizlədildiyi çalanı göstərib. Onun söylədiklərinin Doğru olub-olmadığını yoxlamaq üçün torpağı təmizləyəndə dəhşətə gəliblər. Həmin şəxs ailə üzvlərinin meyitlərini göstərəndə qəzetçilər onun da şəklini çəkiblər. Yunan və Avropanın bir sıra qəzetçiləri isə bu şəkilləri çap edərək Türklərin rumları qəddarlıqla öldürüb zibilxanaya atdıqlarını yazıblar. Bu da hamımızın ədalətinə üz tutduğumuz Avropa! Yalnız Türkiyə dövləti işə qarışdıqdan, ölənlərin Türk şəxsiyyəti müəyyənləşdirildikdən sonra bu təbliğat kampaniyası dayandırılıb.

1998-ci ilin noyabrında (Ekim) Doğu Ağdəniz Universiteti və Kıbrıs Araşdırmalar Mərkəzinin Gazimağusada keçirilən II Uluslararası Konqresində iştirak edəndə də bizi bu toplu məzarlığı ziyarətə apardılar. Burada Mericlər ailəsinin sağ qalan üzvü Kamil Mericlə görüşdük. Kamil Meric olaylarla bağlı sənədlərə söykənərək yazdığı kitabı bizlərə payladı. Oradan öyrəndim ki, rumların öldürdükləri insanların cəsədləri toplu məzarlıqda dəfn ediləndə 18 aylıq Kağan Kamil Mericin bədənində 40-a yaxın göllənin içini aşkarlayıblar!!!

Atlılar kəndində 1974-cü ildə ibtidai sinif şagirdlərinin çəkdirdikləri bir şəkli göstərdilər. Şəkildə 15 uşaq bəxtəvərcəsinə gülümsəyir. Şəkil çəkiləndən bir həftə sonra rumlar onların hamısını öldürüblər.

O dövrlər Sovet mətbuatı həqiqətlərə göz yumduğu, Azərbaycan mətbuatı isə tamam susdurulduğu halda, dünyanın ünlü informasiya agentlikləri, qəzetləri, radioları rumların törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumatlar verirdilər.

Yuqoslaviya sosialist düşərgəsində olsa da, orada yaşayan və Üsküpdə (Skopye) Türkcə çıxan “Birlik” qəzetinə redaktorluq edən Prof. Dr. Arif Aqo ilk dəfə rumların qəddarlığını, günahsız körpələrin, qocaların, qarıların başına gətirilən faciəni əks etdirən fotoşəkilləri çap etdirmişdi. Üsküplü şair Nusret Dişo Ülkü də Kıbrıs Türklərini müdafiə edən məqalələr və şerlər yazıb. Onun “Koçaklama” adlandırdığı şerdə deyilir:

Ben on kurşunla vuruluyorum

On yara acısı duyuyorum

On kez ölüyorum

Sen bir kurşunla vuruldukça

Bir yara acısı duydukça

Bir kez öldükçe

O hiçbir kurşun yemez iken

Hiçbir yara acısı duymaz iken

Hiçbir ölü vermez iken .

Biz yüz kurşunla vuruluyoruz

Yüz yara acısı duyuyoruz

Yüz kez ölüyoruz

Siz on kurşunla vuruldukça

On yara acısı duydukça

On kez öldükçe

Onlar bir tek kurşun yer iken

Bir tek yara acısı duyar iken

Bir tek ölü verir iken.

Sandallar köyündə 1974-cü il avqustun 14-də 89 nəfər qəddarlıqla öldürülüb. Onların ən kiçiyi 4 aylıq olub. Ən böyüyünün isə yaşı yüzü haqlayıbmış. Adada çoxlu abad şəhər və kəndlər olsa da, sakinləri öldürülmüş və qovulmuş kəndlər bu gön də xarabalıqdır. Kıbrısda soyqırımını təsadüf, coşmuş kütlənin qəzəbi və s. kimi qələmə vermə cəhdi yanlışdır. Hadisələr göstərir ki, bu soyqırımlarının planı öncədən hazırlanıb. Bunu 1974-cü ildə BMT yetkililərinin raporları və xarici ölkə qəzetçilərinin məqalələri də sübut edir.

“Türk memurlar ölüm tehdidi ile görevlerinden uçaklaştırılmışlardır”.

BMT raporunda, 108. və 109. paraqraflar

“Kıbrıs Türk bölgelerine çimento, demir, tel, elektrik malçemesi vb. inşaat malçemelerinin girmesi yasaklanmıştır”.

Eyni rapor 191. paraqraf

“Binlerce Kıbrıslı Türk evlerinden kaçıp gittiler. Sadece kendileri ile birlikte taşıyabildikleri veya sörebildikleri şeyleri alarak ve daha salim addetikleri Türk köylerinde ve bölgelerinde sıüınacak yer aradılar.”

126. paraqraf

“Yunanlılar, Limasol’da bir çok kadın ve çocuğu öldürdü. Yol üstünde 20 çocuk cesedi gördüm. Yunanlı askerler evlerine girip kadın öldörmek için akbabalar (quçüunlar) gibi beklemektedirler”.

ABD, UPİ Ajansı Kıbrıs Muhabiri,

Görgü tanıüı,

ABD, UPİ (United Press İnternational) Ajans, 23. 7.1974

“Son derece utandırıcı olayları kendi göçlerimle gördüm. Rumlar Türk camilerini yaktılar ve Magosa civarındaki köylerde bulunan Türk evlerini ateşe verdiler. Silahı ve savunması olmayan Türk köylüleri Rum çapulcular tarafından yaratılmış vahşet havası içinde yaşamaktadırlar... Ellerinde baçukaları olan Rumlar, Türk köylerinde böyük kargaşalıklara sebep olmaktadırlar. Rumlar’ın bu hareketleri insanlık namına utanç vericidir.”

“France Soir” Gazetesi Muhabiri,

Görgü tanıüı,

“France Soir” Gazetesi, 24.7.1974

“Lefkoşe’de bir çöplükte 88 Kıbrıslı Türk’ün cesedi bulundu. Bu insanlar Rum ve Yunanlılarca kurşunla delik deşik edilerek öldürülmüş ve öldürülmeden önce tellerle bağlanmış. Cesetlerden kiminin başı gövdeden koparılmış.”

ABD, CBS Televizyonu Muhabiri,

Görgü tanıüı,

ABD, CBS Televizyonu, 2.9.1974

“İnsan aklı Rum katliamını anlayamaz. Mağosa bölgesinin etrafındakı köylerde Rum Milli Muhafız askerleri akılalmaz şekilde vahşilik örnekleri gösterisi yaptılar. Türk evlerine girerek, merhametsizce kadın ve çocukları kurşun yağmuruna tuttular. Bir Türk’ün boğazını kestiler.”

“Almanya’nın Sesi” Radyosu, 30.07.1974

Kıbrıs mənim üçün uzaq bir diyar idi, görüb gəçdikcə hər qarışı mənə tanış gəlirdi. Toplu məzarlıqları çiyarət etdikcə, faciələr haqqında danışılanları dinlədikcə gözlərim önünə Rusiyanın təhriki ilə erməni cəlladlarının 1905, 1918-20, 1988-92-ci illərdə indiki Ermənistanda, Naxçıvanda, Karsda, Qarabağda, Ərzurumda, Qubada, Lənkəranda, başqa bölgələrdə törətdikləri cinayətlər gəlir. Bir-birindən istər məsafəcə, istər tarixcə fərqli olsalar da, məqsəd eynidir. Orada rum, burada erməni cəlladları eyni işi görüblər. Törətdikləri cinayətlərin metodları o qədər oxşardır ki, adama elə gəlir eyni əllərin işidir. Bəlkə elə buna görə də Kıbrısa birinci səfərimdən sonra qəzetlərin birində çap etdirdiyim məqaləni “Kıbrıs Qarabağa oxşayır” (“Oğuz eli” qəzeti, 1993, 11 fevral) adlandırmışdım.

Lefkoşa (Nikosia)

Ölkənin başkəndinə gəlirik. Şəhər ikiyə bölünüb. Ancaq arada Berlin divarları kimi uca beton barılar yoxdur. Alçaq, yaşılbir çolaq var. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qoşunları bu çolaqda dayanır. Türklər yaşayan tərəf ucada yerləşdiyindən rum tərəfi aydın Görünür. Hətta adamların gediş-gəlişini də izləmək mümkündür. Amma bu müşahidələri davam etdirməyə imkan yoxdur. Bizi görüşlər, söhbətlər gözləyir. Nazirlikdə, Milli Məclisdə, Prezident Aparatında görüşlərimiz var.

Лефкоша – мяркязи мейданлардан бири. Мейданын мяркязиндя Венедикт дюврцндян галма тарихи сцтун уъалыр.

Kıbrıslı şair Mehmet Leventin “Lefkoşa” şerinin misralarını zümzümə edə-edə küçələrdən keçib görüşə tələsirik.

Yağmurunda sırılsıklam ıslandım

Rüzgarında yaprak-yaprak savruldum

Onbeşinde sevdalara tutuldum

Aşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Sen yasemin gözlüm, akasya saçlım,

Sen hurma ağaçlım, Dikili Taşlım

Sen telli duvaklım, sen gelin başlım

Aşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Öç gönde hasretin başıma vurur

Andıkça adını içim burkulur

Saraylar göçömde bir çindan olur

Aşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Sen çAğlar içinde bir sonsuç zaman

Sen içimde yangın, başımda duman

Sen bitmeç çilelim, sen karasevdam

Aşkın beni sarhoş etti Lefkoşa!

Rauf Denktaşla görüş

və Prezidentin ömür yolu

Avqustun 27-də Lefkoşadakı Prezident sarayında Rauf Denktaşla görüşdük. Bu görüşə qəbul imtahanına hazırlaşan yeniyetməsayaq hazırlaşmışdıq. Yalnız söhbət mövzusu olacaq fakt və rəqəmləri deyil, Rauf Denktaşın ömür yolunu da öyrənmişdik. Əslində onun ömür yolu Kıbrısın son onilliklərinin tarixi deməkdir.

1924-cü il27 Ocakda Bafda Doğulan Rauf ailənin altıncı çocuğu olub. Doğulandan 18 ay sonra anasını itirən Raufun iki qardaşı körpə ikən öldüyündən ailənin sonbeşiyinə çevrilib. Körpəliyini ana babasının və nənəsinin yanında, uşaqlığını isə ata nənəsinin yanında keçirib. 1930-cu ildə atası onu da böyük qardaşları kimi Türkiyədə oxumağa göndərib.

Гузей кыбрыс Тцрк Ъумщуриййятинин Президнети

Рауф денкташ.

Kiçik Rauf İstanbulda bir il oxuya bilib. Özünün dediyi kimi “o olaylarda İngiliz parasında bir düşme oluyor”. Təhsil xərcini ödəyə bilməyən və tək qaldığından darıxan atası Raif sonbeşiyini geri gətirdir. Kıbrısda oxuduğu illəri xatırlayanda Rauf bəy deyir:

“Son sınıfta beni Turgut Sarıca okuttu. Muazzam milliyetperver bir çat. Son sınıfı onun getirdiyi ruh ve hava içinde, daha Doğrusu, Türklök heyecanı içinde, koloniye karşı, İngiliz’e karşı bir baş kaldırma havası içinde okudum..

O yıllarda çocuklara yaklaşım ve telkin meselesiydi bu..

Unutmayınıç ki, o yıllarda Kıbrıs’ta bir kitap yasAğı vardı. Türkiye’den kitap getirilemeçdi ve bayrak yasağı vardı.. Bütün bunlara rağmen öğretmenlerin öz eldefteri var. Kitaplarda ve kitaplıkta bulunmayan, milli şairlerimiçin şiirlerini bize yazdırırlar ve esas derslerden çiyade, imtihanlar bunlar öçerinde olurdu...”

Rauf bəyin dünyagörüşünün formalaşmasında, millətçi kimi yetişməsində atasının da rolu az olmamışdır. Rauf bəy həmin günləri xatırlayanda tez-tez təkrarlayır:

“Babam bir milliyetçiler çevresi içinde olduğu için, İngiliz’in dikkatini çekiyordu ve hakim olmasına rAğmen takibat altına alınmıştı.. Hele 1931 isyanından sonra... Türkiye’den gelen mektuplar her kese gönönde dağıtılır ama, İstanbul’dan kardeşlerimden gelen mektuplar babama 2-3 gön sonra verilirdi. Örneüin, “Türkiye’ye ne yapmaya gittin, orada kimleri gördön” gibi sorularla karşılaşıyordu... Seneler sonra ben savcılıkta iken, eski evraklar arasında, bir makamın diüer bir makama gönderdiyi bir yazıda babam için “bu şapka giyen Kemalist ve Anti British’dir” ifadelerini gördüm”.

Rauf Denktaşın uşaqlıq xatirələri bugünkü mübarizəsindən soraq verir: “O zaman her yerde Rum yoktu. Mahalleler yine ayrıydı.. Rum çocukları, oyun mahiyetinde sopayla, taşla vs. Türk mahellelerine saldırı düzenler, ertesi gün ise Türk çocukları onlara karşılık verir, saldırıya geçilirdi... 1930’larda 500 karma köy vardı.. Her on yılda bir tekrarlanan statistiklerden açıkça görülmektedir ki, 500 karma köy, yıldan yıla açalmış ve kendiliüinden, ya Türk azınlıkta ise göçetmiş ya da Rum azınlıkta ise köyü terketmişti. 1960’a geldiüimiçde ise, kala kala 130 kadar karma köy kalmıştı...1963’deki Rum saldırısı ile 103 köy daha göç etmiştir...”

Həm Türkiyədə, həm Kıbrıs Türkləri arasında “yunan” sözü ilə yanaşı “rum” kəlməsi də işlədilir. Hər dəfə bunu eşidəndə uşaqlıq illərim göç önümə gəlirdi. Doğulub boya-başa çatdığım Göyçə mahalının (indiki Ermənistan Respublikası) kəndlərinə günəmuzd işləməyə gələn bənnaların, dülgərlərin və başqa peşə sahiblərinin əksəriyyətinə bizimkilər rumlular deyərdilər. Onlar öz aralarında, bizimlə danışanda Türkcə danışardılar. Amma bizim Türkcədən bir az fərqli. Onların çoxu az müddətdə bizim Türkcəni də öyrənə bilirdi. Xristian dininə inanan bu insanlar arasında belə bir fikir formalaşmışdı. Guya Osmanlı sultanları onlara deyiblər: “Ya dininizdən keçin, ya da dilinizdən”. Onlar da dinlərini qoruyub, dillərini dəyişərək Türk dilini qəbul ediblər.

Tarixi qaynaqlarda kumanlar, polovestlər, qıpçaqlar, beceneklər adlandırılan Türklərin Batıya yürüşlərini Bizans ordusunda qulluq etdiklərini oxuyanda daima düşünmüşəm: bəlkə rumlular, berzenlər adlandırılan, türkcə danışan, yunanlar kimi ortodoks xristian olan bu toplum elə yuxarıda adını çəkdiyimiz Türklərin nəvə-nəticələridir? Qaqauzlarla onların nə fərqi? Qaqauzlar xristian-Türk sayılırsa, rumluları niyə xristian-Türkü saymayıb yunan hesab edirik?

Rauf bəyin atası Solyalı kəndindən imiş. O, hakim, vəkil işləyəndə də kəndlə əlaqəsini kəsməyib. Tətil aylarının bir qismini öz kəndində keçirərmiş. Uşaqlarını da tez-tez kəndə aparar, onlara əkin-bizin işlərini öyrədərmiş. “Okuyacaksın, çalışacaksın ve memleketin dertlerini bileceksin” deyərmiş.

Peşə seçəndə də Rauf bəy atasının məsləhətinə əməl edib. Atası ona deyibmiş: “Sen göclö bir avukat ve korkusuç bir gazeteci olmalısın!”. 1941-ci ilin Ekiminde (oktyabr) atası zaturiye (pnevmoniya) xəstəliyindən öləndə Rauf bəy ingilis məktəbinin son sinfində olub. Ruh düşgünlüyündən okulu yarımçıq qoymaq istəyir. Okul müdiri isə ona deyib: “Baban hayatta olsaydı, buna müsaade edermiydi? Okulunu bitirmene, diplomanı almaya 3-4 ay kaldı. O sağ olsaydı buna için vermezdi... O halde, baban öldü, sorumluluğun bana aittir. Baban okulu bırakmana için vermezdi, ben de vermiyorum.”

Sİyasİ mübarİZənİn başlanması

və Dr. Küçüklə tanışlıq

1942-ci ildən Rauf bəy okulu bitirib əmək fəaliyyətinə başlayır. Bir müddət tərcüməçilik, öğrətmənlik edir. Onun tərcüməçiliyi macərasız keçmir. Mağusada ingilis əsgəri birliklərində tərcüməçilik edərkən bir gün oturduğu otağın pəncərəsindən baxarkən qonşu otaqda iki ingilisin döyə-döyə bir rumlu əsgərdən ifadə aldıqlarını görür. Aradan bir neçə gün keçəndən sonra tərcüməçi gəlmədiyindən R.Denktaş məhkəmədə rumlu əsgərə tərcüməçilik edir. Məhkəmənin gedişində tərcüməçi şahidə çevrilir. Rum əsgərini ingilislərin döyə-döyə ifadə aldıqlarını deyir. Məhkəmə rumlu əsgərə bəraət verir. Gənc Rauf isə çətinliklə tapdığı işi itirməli olur. Rauf atasının vəsiyyətlərini heç vaxt unutmur. Nəhayət, çoxdankı diləyinə çatır. Londonda hüquq təhsili almağa imkan tapır. Üçillik təhsili iki il yarımda başa vurub vətənə dönür.

İşə yeni başlayan gənclərin əksəriyyəti kimi, Rauf bəy də çətinliklərlə üzləşir. Atasının hörmət etdiyi, qayğı göstərdiyi, dost saydığı adamlar ona yer vermirlər. Çətinliklə də olsa, faizlə 500 lirə borc alıb özünə iş yeri kirayələyir.

1947-ci ilin bələdiyyə seçimlərində Dr.Fazıl Küçük onu öz partiyasından seçimə qatmaq istəyir. Rauf bəyin Dr.Fazıl Küçüklə tanışlığı 1942-ci ilə təsadüf edirdi. Doktor F. Küçüğün Girnede çap etdirdiyi “Halkın Sesi” qəzeti diqqətini özünə cəlb edir. Oraya məqalə göndərir. Məqaləsi redaktorun xoşuna gəlir. Həmin günləri xatırlayanda R.Denktaş deyir: “...Dr. Küçük bana “gel görüşelim” diye haber salladı.. Ve çıktım Lefkoşa’ya geldim. Doktorla oturub konuştuk... Zannedersem ben Doktorun babacanlığını sevdim, o da benim duyduğum gençlik ve heyecanımı takdir etti.

Babamı tanıyordu ve babamın mücadelesinin ne olduğunu biliyordu. İlk görüşdüyümüz gün babamdan bahsettik. Onun mücadelesinden konuştuk ve böylelikle Doktorla çok uzun yıllar sürecek bir işbirliği ve mücadele arkadaşlığımız başlamış oldu”.

Dr. Küçüğün onu seçimə qatma istəyi ilə Rauf bəy razılaşmadı. Çünki adadakı Türklər arasında siyasi baxışlara görə ayrılıq çox idi. Onları birləşdirmək üçün heç bir partiyaya qatılmaq istəmirdi. 1939-cu ildə Başsavcılıqda bir ştat boşalır. Buraya ingilis dilini bilən gənc Türk hüquqşünası alınmalı idi. Dr. Küçüğün və Zeka bəyin israrı ilə sənədlərini təqdim edir. Onu işə alırlar.

Köçlərİ əngəlləmə cəhdİ

1949-cu ildən Kıbrıs konusunda susan Türkiyə Kıbrıs Türklərinin ilk dirəniş hərəkatını 1958-ci il 27-28 Ocakda yenidən müdafiə edir. Həmin ilin Aralık (dekabr) ayında Nyu-Yorkda BMT Baş Məclisində Kıbrıs məsələsi müzakirə ediləndə Rauf Denktaş Dr.Küçüklə orada olur. Bu onun Uluslararası toplantıda ilk iştirakı idi.

Gəncliyindən ictimai-siyasi işlərdə fəallıq göstərən Rauf bəy 27 Kasımda keçirilən böyük bir mitinqdə xalq qarşısında çıxış edir. Bu onun topluma ilk açıq müraciəti olur. Kıbrıs Türk Kurumları Federasionunun yaranması da həmin günlərə düşür. Denktaş Federasionun öndərlərindən biri kimi yorulmadan çalışır.

Gəncliyindən o da atası kimi Kıbrısdan Türklərin köç etməsini əngəlləməyə çalışır. Əslində bu köçün arxasında böyük siyasi güclər, eləcə də gələcək onilliklərin planı durduğunu Rauf bəy yaxşı bilirdi. Bu plana qarşı duran insanlar çox olmuşdur. Ozanı Arifin üsyankar mahnıları da belə planlara qarşıdır:

Kıbrıs hilalımdır Türklük ölmezse,

Umrumda deyilkimse bilmezse,

Dünya şahid olsun, əyər olmazsa,

Kəndi nigahımı kəndim kıyarım,

Göz dikənin gözlərini oyarım.

Bu benimdir! Yad ayağı basamaz,

“Əsmə” dersəm, rüzgar bilə əsəməz,

Kıbrıs için kimsə ahkam kəsəməz,

Ora benim ata-baba diyarım,

Göz dikənin gözlərini oyarım.

1957-ci ilin 27 Temmuzunda Lefkoşada Burhan Nalbantoğlu, Rauf Denktaş və Kemal Tanrısevdi tərəfindən Türkiyə Müqavimət Təşkilatı qurulur. Bu təşkilatın əsas məqsədi adanın Türk əhalisini EOKA-çıların silahlı basqınlarından qorumaq idi.

“Halkın Sesi” qəzetində Denktaş, Akın Yılmaz imzaları ilə və eləcə də, imzasız çap etdirdiyi məqalələrlə mətbuat aləminə gələn Rauf bəy, sonralar da jurnalistlik fəaliyyətini davam etdirir. TMT-nin orqanı “Nacak” qəzeti nəşrə başlayanda Rauf bəyi redaktor təyin edirlər. Bu qəzet xalqın maariflənməsində, təşkilatlanmasında nə qədər böyük rol oynasa da, öndərlər arasında ziddiyyətlər yaradan yazılar da çap etmişdir. Nalbantoğlu ilə Dr.Küçüğün arasındakı ziddiyyət qəzet səhifələrinə çıxmışdı. Denktaş adada olmayanda Dr.Küçüğün ailəsi haqqında “Nacak”da gedən yazı yalnız Nalbantoğlu ilə Dr. Küçüğün deyil, Dr.Küçüklə Denktaş arasında da soyuq rüzgarlar əsdirmişdi.

Türk Müqavimət Təşkilatı yaradılarkən öndərlər arasında fikir ayrılığından söz düşəndə Denktaş deyir:

TMT-nin asılkuruluş gönü 26-27 Kasım 1957-dir... Haziran-Temmuz (1958-ci ilnəzərdə tutulur - Ə.Ş.) olaylarını biz lidersiz və silahsıç olarak kendi becerimiçle atlatabildik. O aylarda halkın elinde av töfeüi bile yoktu. Dr. Küçük onların eline silah verip yola saldıüımıç takdirde, herkesin kendi şahsi hesaplarını ve çıkarlarını halletmek yoluna gidebileceüini biliyordu. Doktor bu endişesinde haklıydı ve bunu kendisiyle ben de paylaşıyordum... Yani bu işin başında yumruk gibi, işini bilen bir lider olmasaydı, bu silahlı gruplar halkı perişan edebilirdi ve iş Milli Mukavemet Teşkilatı olmaktan çıkar, çeteye dönöşördö.

R.Denktaşa Ə.ŞamilAzərbaycandan göndərilən hədiyyələri

təqdim edərkən. SAğda: əyləşən qaqauz Yeri, Komrat Dövlət Universitetinin

rektoru S.varban.

Zaten TMT-nin Doğum gününde kat’i talimat, “biz işe yerleşinceye kadar Doktor’a haber verilmeyeceği” şeklindeydi. Doktor bu tür işlerden şüphe ederdi. “Duyarsa bizi mahv eder” şeklindeydi... Bu bir talimattan ziyade, diğer iki arkadaşın yaklaşımıydı. Ben Doktor’un şüphelerini giderebileceğime inanıyordum. Fakat kurucuların kimliklerini duyurmadım. Sonradan öğrenecekti. Fakat artık liderle tanışmış, kendisi de “Ağrı” kod adı altında teşkilatın en üst başı rolüne gelmişti”...

Türk yetkİlİlərİ İle dartIşmalar

1957-ci ildə adadakı iki Türk öndəri Faiz Kaymak ilə Fazıl Küçük arasında qarşılaşma son həddə çatır. İngilislər isə həmin vaxt R.Denktaşı prokurorluqdan alıb yüksək maaşlı işə göndərmək istəyirdilər. O isə bunun arxasında duran siyasəti gördöyöndən şirnikləndirici təklifi rədd edir. Prokurorluqdan istefa verdikdən sonra Türk Kurumları Federasionuna başçı seçilir. Yenidən vəkilkimi çalışmağa başlayır. Federasion başkanı kimi Rauf bəyin ilk işi kəndləri dönə-dönə gəçmək olur. Bu iş öç ayadək davam edir. Onun gəldiyi qənaət bu olur ki, EOKA hücum əmri verərsə, qarşısında nə edəcəyini bilməyən on minlərlə Türk dayanmış olacaqdır.

Rauf Denktaş həmin gwnləri xatırlayanda deyir:

“1959’da rahmet ve minnetle andıüımıç TC Dışişleri Bakanı dEğerli diplomat Fatin Rüştü Zorlu , Dr. Küçük ile bana Zürihte elde edilen çerçeveyi içah ederek, yapılacak anlaşmanın Türkiye, Yunanistan, İngiltere tarafından garantileneceüini, böylelikle Makarios’un böyle bir anlaşmayı boçacAğı endişemiçin yersiz olduğunu söylediüinde, söz alarak, fiili qaranti olmadıkça Makarios’un kAğıt üçerindeki imzalara pek itibar edeceüine inanmadıüımı söylemiştim. “Garantör İngilterenin öslerde askeri bulunduüuna göre, diüer iki garantörön de askeri bulunmalı idi. Çünkü Makarios istese de, istemese de Rumlar arasında ENOSİS için öldörmeyi meslek haline getirmiş olan yeminli bir kötle vardı. Bunlar devlete elkoymaya kalkışa bilir. Adada böyle bir haraket başlatıltıüı takdirde, bunun nereye varacAğını kimse kestiremeç, bütün sorun bu akılda olanlara karşı caydırıcı bir kövvetin fiilen Kıbrıs’ta bulunmasıdır. Böyle bir qaranti istiyoruç. Sadece imzalanmış bir belge bizi koruyamaz” mealinde konuştum.

Fatin Bey’in iyice kıçdıüı belli idi. Arada sorduüu sorulardan önerimi pek akla yakın bulmadıüını anlamıştım. “Yunanistan da bir devlettir; onun da kendi halkına kabulettireceüi şeyler vardır. Bunu kabuletmeçler” diyordu. Dr. Küçük de benim haklı olduğumu söyleyince Fatin Bey’in sesi tam yökseldi. Huçurdan affedilmiştik. Doktor’la birlikte Dışişlerinde, dEğerli Çeki Kuneralpın odasına gittik. Olayı anlattık. Fiili bir destek olmadığı takdirde Kıbrısa gidip Bozkurt, göçelbir anlaşma yapıldıüını söyleyemeçdik. Sayın Kuneralp bizi sabırla dinledi ve haklı buldu. “Fatin Bey öyledir, birdenbire parlayıverir, fakat milliyetperver ve çeki bir insandır. Bana söyledikleriniçi kendisine bir kez daha anlatınıç. Göreceksiniç sizi anlayacaktır” dedi. Oradan Milliyet ve Hörriyet gazetesinin börolarına gittik. Durumu gizli kalması şartıyla anlattık. Onların da Dışişleri öçerinde baskı yapmaya hazırlanmaları gerekiyordu.

Aynı gönön gecesiydi galiba, veya ertesi gönön gecesiydi. Dışişlerinden arandık. Fatin Rüştü Zorlu Bey, bizi gec vakitte kabuletti. Elimiçi sıkarken kendine has samimi, gölen bakışları ile “Ne oldunuç? Asık yüzlerle Karadeniç’de geminiç batmış gibi Ankarada dolaşıyorsunuç” diye Dr. Küçük’e takıldı. Böylelikle durumu bir kez daha anlattık. Bizi gölerek uüurladı. Kısa bir söre sonra tekrar Ankara’ya davet edildik. Bu kez Fatin Rüştü Zorlu Bey keyifliydi. Yunanlılar Kıbrıs Cumhuriyeti’ne verilecek isim öçerinde Zorluk çıkarmışlar. Türk-Rum Federasyonu veya bu anlamı veren bir isim öneren Türkiye’ye sert çıkmışlar. Türkiye Kıbrısda her iki garantörön normalsayda asker bulundurmasını bu isimde israr etmemek karşılıüında kabulettirmiş. Kendisini içten gelen bir heyecanla kutlamıştık. Şimdi halkımıça gövenceli bir anlaşma yapıldıüını söyleye bilirdik. Böyle de yaptık. Zürih anlaşmalarına karşı başlanılan bir möhalefet böylelikle tatmin edile bildi!”

R.Denktaş gənc olmasına baxmayaraq haqq naminə, xalqının gələcəyi naminə yüksək məqam sahibləri ilə mübahisəyə girməkdən onların fikirlərinə qarşı çıxmaqdan çəkinməyib. Onun cəsarəti vəçiyyətdən çıxış yolu tapmaq bacarıüı ömumi işin xeyrinə olub. Denktaşın Türkiyə Dışişləri Bakanı, təcröbəli diplomat Fatin Zorlu ilə mübahisəsəi də Rum və Yunan siyasətçilərinin ikiöçlölöyönə bələdliyindən irəli gəlirdi.

Öndərlər arasında soyuqluq

Xalqını, millətini döşönən, onun azadlıüı və xoşbəxtliyi naminə canından keçməyə hazır olan insanlar bəçən bir-biriylə xırda məsələlər üstündə dartışmalı olurlar. Bu da ömumi işə Ağır çərbə vurur. Kıbrıs Türklərinin öndərləri arasında da mübariçə yolları, hadisələrə baxış açısından belə dartışmalar olmuşdur. R.Denktaş da bu dartışmalardan kənarda qalmamışdı.

...1957-ci ildə Kıbrıs Türk Kurumlar Federasyonu başkanı Faiç Kaymakla Dr.Küçük arasında qarşıdurma son həddə çatır. F.Kaymakın iddiasına görə, “Halkın sesi” qəzetinin mətbəəsini Türkiyə Dr. Küçükün şəxsən özünə deyil, Kıbrıs Türk Camaatına vermişdir. O, Dr.Küçükdən bunun hesabını sorurdu. Gənc siyasətçi Rauf Denktaş bu qovğanı söndörə bildi. Lakin özünün də başı qarışdı. TMT-ni birgə qurduqları, R.Denktaşın təkidli xahişindən sonra Səhiyyə naziri təyin edilən Nalbantoğlu 1973-dən ona düşmən kəsildi. TKF içində ona qarşı qrup yaratdı.

Nalbantoğlu Denktaşın oğlunun ölümünə səbəb olan cərrahiyyə əməliyyatı aparmışdı. Rauf bəy əqidə, məslək yoldaşı olduqları üçün onu bAğışlamış, məhkəməyə verməmişdi. 1973-cü ildə Denktaş onu nazir qoymadıüına görə, Nalbantoğlu düşmənə çevrilmişdi. Türkiyənin Kıbrısdakı böyük elçisi E. Dırvana ilə Denktaş arasındakı münasibətlərin soyuqluüu da uzun sörmöşdö.

1960-cı ildə Kıbrısın müstəqilliyi elan olunandan sonra başkan yardımçılıüına kimin aday (namizəd) verilməsi müzakirə ediləndə Dr.FazılKüçük Denktaş’ın adaylıüını irəli sörmöşdör. Denktaş və yanlıları isə Dr.Fazıl Küçüğün adaylıüı öçərində təkidlə dayanmışdılar. Rauf bəy ona təklif edilən başkan görəvini də qəbuletməmişdi. Ancaq Türk Cemaat Meclisi onu başkan seçmişdi. Az sonra isə Kıbrısdan uzaqlaşdırılmışdı. Türk Camaatını London Konfransında və Güvənlik Konseyində təmsiledən Denktaşın Kıbrısa dönməsi məsələsi BMT baş katibi U. Tan və BMT Güvənlik Konseyi başkanı Birer səviyyəsində müzakirə edilsə də, bir nəticə verməmişdi.

Mübariçənin amalı, məqsədi nə qədər müqəddəs və ölvi olsa belə, eyni yolun yolçuları arasında söz-söhbət də olur. Düşmənə qarşı birləşməni milli mənafe tələb etdiyi halda, öndərlər arasındakı fikir ayrılıüı göcün səpələnməsinə aparıb çıxarır. Rauf Denktaş bunu istəməsə də, öğrətməni saydıüı Dr.FazılKüçüklə aralarında dirənmə yöntəmləri (metodları) baxımından ayrılıq yaranmışdı.

R.Denktaşın min bir əçiyyətlə adaya qayıtmasını (13 Nisan 1968-ci il) Dr.Küçük sözdə xoş qarşılasa da, “xəta insan üçündör” desə də, əməldə tamam başqa idi. Həmin gwnləri xatırlayanda R.Denktaş deyir: “Kıbrıs’a geldiüinde bir gurub kendini karşıladı, çıkıp konuşma yaptı ve ondan sonra kendisiyle son görüşmemiçi yaptık. Kendisine çekilmeyeceüimi söyledim. Doktor bir söre daha direndi ama, baktı gördö ki halktan da bir destek yok ve her kes çekilmesi gerektiüini söylöyor...

Daha sonra çekiliyor ve bir gönde herşeyi yapmamıçı bekleyip gazetesinde Denktaş idaresi aleyhine ne yazılması gerekirse yazdırtmaya başladı... Ölümünden 2 yılönceye kadar bu böyle devam edip gitti. Ölümünden iki yılönce Doktor yavaş yavaş ayılmaya başladı ve eski duruma gelmiş olduk.”

Kıbrısa girişin yasaqlanması

Görünür, onun geri dönməsinin Türkiyə tərəfindən əngəllənməsində Türkiyənin Kıbrısdakı ilk böyük elçisi Emin Dırvananın da rolu olmuşdur. Çünki “Makarios yaxında təcavöçlərə təkrar başlayacaq, hazırlaşalım” deyənləri “Menderesçi”, “mercimek kafalı” adlandıran, həmişə əmrə tabe olan, qanunlara sayüı ilə yanaşan əməkli kurmay albayı Emin Dırvana da çoxları kimi rumların öluslararası qanunları tapdayacaqlarına inanmırmış. Türkiyədə olduğu gwnləri xatırlayan Denktaş deyir:

“... 1963 olaylarından sonra Ankara’ya gittim.. Ve dönemedim. Oradaki yegane tesellimiç, Kıbrıs’dan gelen yolcuları karşılayıp onlardan bilgi almak idi. Şimdi yöksek mevkilerde oturan eski arkadaşlar da zaman-zaman Ankara’ya geliyordu.

Uçak alanına gittiğimizde, eşim Aydın teselli bulmak için hanımların özerine gidiyor.. Hanımlar görmezlikten gelip, bavullarına (çantalarına) bakacaklarmış gibi geri kaçıyorlar!...

Kıbrıs’a gelmeyim diye ne varsa yaptılar. Çünkü Doktor’un taraflarını bilenler, ona istediüi telkini verip kullanabiliyorlardı..

Nihayet, Kıbrıs’takı möcahitlerden “artık gel” diye mesajlar almaya başladım.

Ben onlara, “Hökumet göndermez, BM bu işe dokunmaz.. Siz bana vasıta gönderin geleyim” yanıtını veriyordum. Sonucta vasıta gönderdiler geldim.. Ve az kalsın canımıçdan da oluyorduk.

... Lefkoşa’ya gelmek öçere Erenköy’e çıkmıştım. Önce talebelerin çıkışını Bozkurtak için Ankara’da organiçeyi yaptım ve onları gurup-gurup Erenköy’e gönderiyorduk. Ancak benim Erenköy’e çıkmama Ankara yine mösaade etmedi. “Sen direkt ve resmi yoldan gideceksin” diyorlardı. “Çünkü sen bir lidersin.. Lidere yakışan bir şekilde gitmelisin” yaklaşımı içerisindeydiler...

Daha sonra İstanbul’a gidip Rıça Vuruşkan ilə birlikte, ilgili idare başkanını gördük. Onlara durumu anlattık, ama Erenköy’e çıkma konusunda sadece Rıça Vuruşkan için karar çıktı.. Son anda Rıça Vuruşkan “Sen de bize katıl” dedi ve Erenköy’e çıktık... Rumlar yıüınak yapıyormuş. Bu arada Mansura’da öürenciler isyan halindedirler.. Vuruşkan beni öürencilere konuşub onları toparlamam için gönderir ve gidiyorum.. Çocuklar gerçekten perişan haldedirler. Onlara konuşuyorum, durumu anlatıyorum. Gerçekten anlayış gösteriyorlar ve durumu döçeltiyoruç...

Ve saldırı başlıyor.. Çok şiddetli çarpışmalar oluyor. Etraf ateş ve barut içinde yanmaktadır..

Ardından Türkiye’ye bir mesaj geçiyoruç: “Kaybettiüimiç yerleri geri almak için personelgereklidir.” Cevap veriyorlar: “Personelyoldadır, bu akşam gelecekler..” Ve gidip bakıyoruç, kimseler yok... Ertesi gön gidip bakıyoruç; gelenler bir söre Eğitim görmüş Kıbrıslı öürenciler!...

Bunun öçerine bizimle birlikte olan Ömer Sami Coşar elindeki silahı yere vurup, lanetler yAğdıraraq dağlara çıkıyor...

Rıça Vuruşkan yanıma gelip: “Ankara bu işten hiç bir şey anlamış deüildir. Ya sen, ya Ömer Sami Coşar gidip anlatmalısınıç”. Ve çıkıyoruç Ömer Sami Coşarı aramaya.. ama yok.. Adam o kıçgınlıkla dağların yolunu tutup gitmiş... Bunun öçerine silahımı Vuruşkan’a teslim ettim ve Ankara’ya gidip tekmilvermek için Erenköy’den ayrıldım.

İnönü beni sabırla dinledikten sonra “Sen çaten benden içinsiz gittin. Beyin takımının o yerde işi ne... Lefkoşa’ya böyle gizli kapaklı yollardan giremeçsin. Bu liderliüimize yakışmaz.. Sen burada hariceyimiçe çok yardımçı oluyorsun. Senin görevin buradadır. Biz seni şanınla, şerefinle göndereceüiç. Senin geri gitmene löçum yok” der...

İnönü’ye “Ama efendim, gitmem lazım” diye direttim.”

Rauf Denktaşın təkidlərinə baxmayaraq, onu Kıbrısa göndərmirlər. Bu arada adada atəşkəs olduğundan mövəqqəti bir sakitlik hökm sörör. Denktaş və adadakı öndərlərin bir çoxu bunun aldadıcı olduğunu aydın görördölər. Amma öndərlər arasında fikir birliyi yox idi. Həmin gwnləri xatırlayanda R.Denktaş deyir:

“Lefkoşa’dan gelen haberler möcahitlerin artık bir-birine döşecekleri ve döşmek öçere oldukları yöndedir... Ben de ısrarla, artık Kıbrıs’a gitme zamanım gelmiştir diyorum. Ama Ankara’da benim bu durumumu ne anlayan var, ne de dinleyen... Nihayet, Larnaka sancAğı, möcahitlerinden topladıüı parayı Nejat Konuk vasıtası ile bana Ankara’ya gönderir.. Ve birlikte Erolİbrahim de gelir. Sörat motorunu ve bizi Kıbrıs açıklarına çıkaracak aracı temin ederler...

Bu arada bu hazırlıklar yapılırken, son bir teşebbös daha yaparak, ilgili makamlara gider ve “Beni resmi olarak Kıbrıs’a gönderin, Çünkü Türkiye’ye rAğmen adaya dönmöş olmak istemem” derim. Bana, “biz de gerçekten gitmeni istiyoruç. Çünkü Kıprıs’ta ipin ucunu kaçırıyoruz ve liderlik etkin olamıyor.. Ancak mümkün deüil” diyorlar...

Bunun öçerine şakamsı olarak “Ben kendi imkanlarımla gidersem, Türkiye’ye bir çarar olur mu?” diye soruyorum.. “Yoo, olmaz” dediler..

Konuk çıkış hazırlıüını yapmak öçere gelmişti.. Fakat adadan çıkar çıkmaz, yine Kıbrıs’ta birilerinin tavsiyesi ile Rum, Konuk’un da geri adaya dönemiyeceüi konusunda beyanat vermişti. O nedenle Konuk da beraber geldi. Konuk o zaman TMT’nin öst kademelerinde itimat edilen bir kişiydi.. Bu nedenle parayı ona verdiler ve Ankara’ya gelip hazırlıüı o yaptı.

Larnaka’ya gidişimiç planlandıüı için de, göya Larnaka’yı tanıyan Erolİbrahim bize verildi...

On öç günlük esaretten sonra bizi iade ettiler.”

Rauf Denktaşın “On öç günlük esaretden sonra bizi iade ettiler” sözünün arxasında 1967-ci ilin noyabr ayında vətənə gizli dönmə cəhdi, Rumlar tərəfindən yaxalanaraq Baf Kapısı polis şöbəsinə aparılması, on iki gön “idam odası”nda saxlanması durur.

Adaya yenidən gəlişi

və siyasi mübariçənin

gərginləşməsi

Bütün bu uüursuçluqlardan sonra Rauf Denktaş yenə də ruhdan döşmör. Kıbrısa qayıtmaq üçün daim yollar axtarır. Nəhayət, 1968-ci ilin 13 Nisanında (aprel) rəsmi yolla adaya dönə bilir. Həmin gwnləri xatırlayanda deyir:

“O zaman TC Dışişleri Bakanı olan İhsan Sabri ÇAğlayangil’e veda etmeye gittiüimde, endişelerimi anlattım ve “istiklalile karşılaşacaksın” dedi. Ona , “Önemi yok, ben halkımı bilirim” cevabını verdim..

ÇAğlayangil: “Kıbrıs’a gidince, cemaatı parçalayacaksın diye endişe ediyorum” şeklinde konuşuyordu...

Çünkü, Doktor’dan “bu gelirse cemaatı parçalayacak, halk parçalanacak. Katiyyen göndermeyin” diye Ankara’ya mektuplar gelirdi. Bu mektupları, Fevçiye Hulisi yazardı ve Doktor mahsusen ne yazdığını göreyim ve Kıbrısa gelmeyeyim diye bana gönderirdi. Bu mektuplar bende hala durmaktadır.

Buna karşı ben Doktor’a tatlı tatlı “Seni kandırıyorlar, aldatıyorlar” diye karşılık veren mektublar yazıyordum.

Bu nedenle ÇAğlayangil’e “Size bunları söyleten nedenleri bilirim. Çünkü suretleri bende de var. O nedenle ben Kıbrıs’a Doktor’a yardımcı olup halkı birleşdirmeye gidiyorum, parçalamaya deüil” diyordum...”

Rauf bəy dediyi kimi də etdi. Xalqı birləşdirmək yolunda əlindən gələni əsirgəmədi.

Rumların 1960-cı ilAnayasanı dəyişmə cəhdi, bundan doüan soyqırımları, köçlər Türkləri öçönöidarə qurumları yaratmağa sövq etdi. 1967-ci ilin 16 avqustunda yaradılmış Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi buna gözəl nümunədir. Bu təşkilata Rauf Denktaş başkan yardımçısı seçilmişdi. Təşkilatın yüksək səviyyədə hazırlanmış 19 maddədən ibarət niçamnaməsi vardı. Sonralar adadakı bütün siyasi partiyalar, ictimai təşkilatlar, iqtisadi qurumlar da bu təşkilata qoşuldular.

Bütün dedi-qodulara, arxadan vurulan çərbələrə baxmayaraq, Denktaş millət və vətən naminə Dr. Küçüklə birlikdə oldu. 1974-cü il soyqırımı, adadakı Türkləri daha qətiyyətlə hərəkətə keçirdi. Soydaşlarının durumunu döçgön qiymətləndirən Rauf bəy, Türklər yaşayan bölgədə müstəqildövlət yaratmAğı planlaşdırır. Amma yaxşı bilir ki, bu heç də asan olmayacaq. İstəyinin reallaşdırılması uürunda mübariçəsini belə xatırlayır:

“Bağımsızlık adımını atacağımızda, kimseye hiçbirşey söylemeden ilk açıldığım kişi Doktor’dur. Ona niyetimi söylediğimde bana: “bu çok böyük bir adımdır... Eğer Türkiye seni desteklemez ve yarı yolda bırakırsa, halkı mahvedersin... Bunu iyi düşündün mü?” dedi. Kendisine zamanlama ile ilgili değerlendirmemi söyledim. Giden TC hökümeti bir şey yapmayacak, gelen bir şey yapmayacak ve oldu bitti ile karşılaşacak... Türk halkı ve kamuoyu hazırdır, basın bizi destekleyecek. Bütün bunları elaltından hazırladıüımıçı anlattım. Doktor “Evet” demedi... “Hayır” da demedi... “Allah yardımçın olsun” dedi. Doktor’u bilen bir kişi olarak bu yanıtının: “Bu işi yap, Eğer başarırsan, seninle beraberim... Başarmazsan, canına okurum” anlamına geldiüini gayet iyi anladım...

Bu nedenle, konuyu ikinci açtığım arkadaş olan Nejat Konuk’u sörekli olarak, Doktor’u beslemeye memur ettim diye bilirim. Konuk’a “devamlı Doktor’un yanında bulun, fikrin Doğru olduğunu telkin et, birileri onu şaşırtmasın ve konu zamanından evvelde duyulmasın diyordum”...

Doktor’un bağımsızlık olayında yanımıçda olmasını istememiçin nedeni, 1941’den beri, birlikte yaşadıüımıç bir tarih vardı. Doktor’u yanımıçda tutmak hem ona karşı bir borcun ödenmesi, “Senin eserin” demek suretiyle onu onore etmek... dolayısıyla halkın onun liderliüinde verdiüi möcadeleyi onore etmek ve aynı zamanda, önömöçe çıkabilecek böyük bir engeli de pasifiçe etmek döşöncesiydi.”

Kıbrıs Türk Federe Devleti Kurucu Məclisi 1975-ci il24 Şubatda (fevral) ilk birləşməni yapmış və ilk öyələrinin and içməsilə görəvinə başlamışdı. Kurucu Məclis başkanlığına Rauf Denktaş, ikinci başkanlığa isə Necdet Önelgətirilmişdir. Əski cumhurbaşkanı yardımçısı Dr. Küçük Kurucu Məclis çalışmalarına qatılmamışdır. Sonrakı aylarda bir çox partiyalar, ictimai təşkilatlar Kurucu Məclisə üzv olmuşlar. 1978-ci il 8 Haziranda xalq oylamasında oybirliyi ilə onaylanan Kıbrıs Türk Federe Devleti Anayasasından sonra 1976-cı il 20 Haziranda yapılan ilk əsas seçimlər sonunda Dövlət Bakanlıüına Rauf Raif Denktaş seçilmişdi.

Azadlıq, müstəqillik heç də asan, rahat qazanılmır. Bu yol toqquşmalardan, savaşlardan, çətinliklərdən keçir. Savaşlar, qovğalar həmişə Azadlıq istəyənlə vermək istəməyən arasında olmur. Bu yolun yolçuları arasında fikir ayrılıqları, qovğalar çox vaxt işə çərər verir. Xatirələrdə Kuzey Kıbrısda bağımsızlıq elan ediləcəyi toplantıda bir karüaşa olduğu və bağımsızlık döşöncəsinə rəy verməyəcəyi göçlənənlərə təçyiq göstərildiyi söylənilir. Rauf Denktaş bu fikri rədd edərək həmin axşamı - 14 Kasım axşamını belə xatırlayır: “Baskı ve tehdid iddiası ortaya atanlar yalan söylerler. Biz, bu kararla “kararlılıüımıçı” ortaya koyduk. Çünkü bizim için bu yoldan başka çıkar yolu kalmamıştı. Olduğumuç yerde kalmış olsaydık, Rum’un dünyaya karşı yöröttöüö “Kıbrıs benimdir ve Kıbrıs Cumhuriyeti benim” iddiası artık inkar edilemeyecek bir şekilde kalacaktı...

Şimdi ise, Kıbrıs Cumhuriyeti denilen bir Cumhuriyetin yanında tanınmayan bir ikinci Cumhuriyetin varlıüı vardır ve konuşulmaktadır. “Tanımıyoruç” dediklerinde, “varsın, ama tanımıyoruç” anlamına geliyor.. Varlıüımıç tanınıyor, ama siyasi tanıma yoktur...

Önemli olan bu yola çıkmaktır. Yıllarca bu yolda deüildik ve işte o yola çıktık. Ama bu meramı anlatmak da göç oldu. Bu nedenle, bu kararda olduğumuçu ve bunu yapmak gerektiüini duyduüumuçu ben kendi inandıüım arkadaşlarıma söyledim. O inandıüım arkadaşların da, siyasi partilerde inandıkları arkadaşları vardı. İşte onların kanalıyla partilerde bir höcre çalışması yaptık...

14 Kasım akşamı yedik, içtik ve gece yarısına Doğru kendilerine konuyu açtım. “Şimdi niçin bu yemeüi yediüimiçi size söyleyeyim” diyerek konuşmaya başladım...

Rumların tutumu ve bizim o günkü durumda kalmamıç halinde, katiyen bir hak kazanamayacağımızı ve bu adımı atmamıç gerektiüini, zamanlama açısından ise en uygun zamanın olduğunu anlattım ve “ne dersiniç” diye sordum.

UBP (Ulusal Birlik Partisi) kanadı olumlu yanıt verdi. TKP (Toplumcu Kurtuluş Partisi) ve CTP (Cumhuriyetci Türk Partisi) “Türkiye ne der” diye sordular. Onlara, “Siz bize bu göne kadar Türkiye’ye sormadan bir iş yapmayıç diye kıçıyorsunuç. Şahsiyetsiz diyorsunuç. Biz size ve Türkiye’ye şahsiyetimiçi gösteriyoruç. Bu zamanlama nedeniyle Türkiye bizi durduramayacak. Dolayısıyla Türkiye’den bize bir çarar gelmeyecek ve Türkiye’ye de çarar gelmeyecek” dedim.

Baktım, CTP kanadı ve TKP’den, öçellikle Alpay Durduran yine itiraz ediyorlar. Bunun öçerine vaktın geç olduğunu söyleyerek “Karar verilmiştir, gerekli çoüunluk vardır ve yarın bunu demokratik bir şekilde oylayacAğıç. Sabah saat 08.00’de Meclise buyurun. Oylamada iştirak edersiniç, etmeçsiniç, bu size kalmış bir şey. İster leyhe, ister aleyhe oy verirsiniç. Bu bir tarihi olaydır. Ve bir tarihi gerçek olarak kayıtlara geçecektir. Bu arada size sadece birşey söyleyeceüim. Cumhuriyet kurmak için biz bir yerlere boynumuçu uçatacAğıç ve Cumhuriyetin kurulmaması için oy kullanırsanıç biliniç ki, siyasi hayata devam edemeçsiniç. Yani, Cumhuriyeti istemeyen bir parti, kurulmuş olan o Cumhuriyetin içinde parti olmaya devam edemeç. Bunu bilmeniçde yarar var” dedim...

Bizi her şeyi Elçiliüe sormakla itham edenler bu kez “Elçiliüe telefon edip soralım” dediler... Onlara dedim ki, “Emeüiniç boşa gider, Çünkü saat 20.00’den itibaren töm KKTC telefonları içe ve dışa kapatılmıştır...” Çünkü biz Telekomönikasyon müdürü TuürulHilmi’yi de Höcreye almıştık ve o da sorumluluk altına girerek bu işi yaptı. “Elçiliüin de mi?”- “Elçiliüin de!”, “Kolordu’nun da mı?” - “Kolordu’nun da! Hepsi kesilecek dendi ve öyle yapıldı...”

Hörriyet çor kazanılan,

kolay kayb edilendir

Allah ömür versin Rauf Denktaşa,

O, her kesle tek-tek çıkıyor başa,

Çafer inananın - denmesin boşa,

Diyor ki, sırtımı hakka dayarım,

Göç dikenin göçlerini oyarım.

Ozanı Arif

Görünür, buna görə də Rauf Denktaş bizimlə görüşöndə, bağımsızlığı qorumaq üçün lazım gələndə güc tətbiq etməyin vacibliyini eyhamla da olsa vurüuladı. Həmin görüşdə diktafonuma Rauf bəyin səsi yazılıb. Onu hərdən-hərdən dinləyirəm. Belə deyir:

- Gələ bildiyiniç üçün məmnun olduq. Az qalırsınıç, erkən gedirsiniç. Azərbaycan olaylarını təqib ediyoruz. Hürriyyətə qovuşduüunuç üçün sevindik. Hürriyyətdən həmən sonra qovğaların başlanması, saldırıların başlanması bizi öçmöşdör. Öhdəsindən gələcəksiniç. Səbrlə dayanmaq lazım. Hürriyyət, bağımsızlıq qaçanıldıqdan sonra möcadilə bitməç. Bir də onu qorumaq üçün möcadiləni davam etdirmək lazım. Türkiyə bağımsızlıüını 70 yıldır imperialist göclərə qarşı verdiyi möcadilə ilə qaçandı və 70 yıldır bağımsızlıüını param-parça etmək üçün uüraşırlar. Türkiyənin bağımsızlıüını ortadan qaldırmaq üçün möcadilə davam edir. Amma Türk xalqı və Türk milləti buna sahib çıxmışdır.

Siz də bağımsızlıq üçün səbr etdiniç, möcadilə etdiniç. Bağımsızlıüınıçı qaçandıüınıç göndən etibarən, Türk dünyasının birləşməsini önləmək üçün, yeni Cümhuriyyətləri parçalamaq üçün möcadilə başlatdılar. Bizi tanımamaq üçün bütün dünya birləşdi. Rumu yenidən bura hakim qılmaq üçün təkyanlı qərarlarla bir uüraş verildi. Bunun çarəsi dik durmaqdı, tuzaqları görməkdi. O tuzaqlara döşməməkdi, girməməkdi. Türk dünyasının birliyini, Bozkurtlıüını qorumaqdı. Bu, təbii yetişilmə ilə olur, təmaslarla olur. Biz bunlara açğüız, varız, həmişə hazırız.

Qardaşlara salam söyləyin. Heç bir zaman ömidsizliyə döşməsinlər. Hörriyet zor kazanılan, kolay kayb edilendir. Ömidsizliyə döşməmək lazım. Ömödsizliyə döşölərsə, kayb edilər. Sizlər göclö insanlarsınıç. Göclö bir lideriniç vardır. Onunçön bu möcadilədə başara biləcəksiniç.

Bizdə nələr yapıla bilər, ticari açıdan, ekonomi açısından, kültürəl azıdan? Biz sizlərə nə verə biliriç, sizdən nə ala biliriç? Bunları iyi dəyərləndirəlim. Ahmet Gazioğlu arkadaşımıç ora üçün uçman olmAğa başlamışdır. Burada bir arkadaşımıç vardır, canla-başla uüraşır. Bir-birimizə dəstək olalım.

Amerikalılar dünyaya təkid etməsəydilər, şimdi dünyaca tanınmış ikinci Türk dövləti olardıq. Bunu bizə çox gördülər. Şimdi biz iyi niyyətlə “Rumlularla bir ortaqlıq Cümhuriyyəti yapa biliriçmi?” deyə kaç ildir dənəmə yapırıq. Amma rum tərəfi bütün dünyanı yanında gördöyönə görə, bu yola gəlməməkdədir. Bizi cəçalandırmaq üçün, bizi qurtardıüına görə, Türkiyəni cəçalandırmaq üçün əlindən gələn hər şeyi yapmaqdadır. Bizim də Zorlu qlarımıç var. Amma əyilmirik. Çünki haqlı davada er-geç qazanıldığına inanırıq.

Elçibəyə bizdən salam söyləyin!..

R.Denktaş danışır, Ağır-Ağır, aramla... İçimdə isə Ozanı Arif haykırır coşur, gur səsiylə...

Kıbrıs, Kıbrıs derlər, bir naçlı yardır,

Bu qərib könlömdə sevdası vardır,

Kıbrıs mənim üçün namusdur, ardır,

Namusuma göç dikmişlər duyarım,

Göç dikənin gözlərini oyarım.

Beşparmağa kına yaktım kanımla,

Gəlin etdim şərəfimlə, şanımla,

Kıbrıs için şaka olmaz bənimlə,

Bən Kıbrısı candan əçiç sayarım,

Göç dikənin gözlərini oyarım.

Sanki bu mahnı Rauf Denktaşın örək sözlərinə bəstələnmişdir.

Siyasi xadimlərin qəribəlikləri

Rauf bəyin ailə qurması da söz-söhbətsiz keçmir. Gənclərimiçə bir örnək olsun deyə, onun ailə qurması ilə bağlı yaranmış narahatçılıüı da burada veririk. 1949-cu il Temmuzun 15-də gənc Rauf Aydın xanımla evlənəndə mösəlman qaydası ilə nikahını imam önündə qeyd etdirir. Xanımına başlıq olaraq iki yüz Kıbrıs lirəsi verdiyini də nikah kağızına yazdırır. Bu həmin illərdə olduqca böyük məbləü imiş. Östəlik ənənədən kənara çıxaraq boşanmaq haqqını da xanımına verir. Həmin illəri xatırlayanda Rauf bəy deyir: “Arkadaşlar beni bu bonkörlüğüm için çok kınadılar. Fakat benim açımdan mesele kadının eşitliğini, hatta üstünlüğünü vurgulamaktı...”

Boşanma hüququnun kimdə olmasından asılı olmayaraq nə Rauf bəy, nə də Aydın xanım bundan istifadə etdi. Möhkəm bir ailə quruldu. Bu nikahdan Raif, Mönör, Sərdar dünyaya gəldi. Mönör 1958-ci ildə 7 yaşında badamcıqlarında əməliyyat aparılarkən dünyasını dəyişdi. Həmin gwnlərdə Rauf Denktaş Türkiyədə idi. İngilislər rumlar məmnun qalsın deyə 40-50 Türkü TMT yetkilisi adı ilə birdən-birə tutuklayıb kamplara göndərmişdilər. Rauf bəy də TMT qurucularından idi. Onun adaya dönməsi həbsə getməsi demək idi. Buna görə də, oğlunun yasında iştirak etmədi. Digər oğlu Sərdar indi tanınmış siyasi xadim, bacarıqlı hökumət adamıdır.

Rauf Denktaş yeni şəkillər çəkməyə hazırlaşır.

Rauf Denktaş deyərkən, ömrü mübariçələrdə keçmiş bir siyasi xadim gözlərimiz önündə canlanır. Qəzet xronikalarında, televiçiya kanallarında onu daim danışıq stolu arxasında, gərgin keçən dialoqlarda görörök. O, xalqının azadlıüı, müstəqilliyi uürunda bütün basqılara sinə gərərək bir addım da geri çəkilmir.

Bağımsızlıq elanından sonra Denktaş, həm didərgin döşmöş əhalini adaya qaytarmaq, həm dağılmış kənd və şəhərləri bərpa etmək, həm köçgwnləri yerləşdirmək, həm də uluslararası danışıqlar aparmaq çorunda qaldı. 1977-ci ilin 12 Şubatında Makariosla, 1979-cu ilin 19 Mayısında Kiprianilə imzalanmış anlaşmaların hər biri bir insanın tarixdə yaşaması üçün yetərlidir. Rauf Denktaş yalnız yuxarıda adlarını çəkdiyimiç anlaşmaların müəllifi deyil, həm də 30 ilə yaxındır müxtəlif göclər qarşısında duruş gətirən, adadakı Türklərin höquqlarının qorunması üçün BMT ilə danışıqlar aparan bir diplomatdır.

Amma onun şəxsi həyatının başqa bir tərəfi də var. Ailəsinə, istirahətinə ayırdıüı tərəfi...

Rauf Denktaş siyasi və bədii kitabların müəllifi olmaqla yanaşı, nəfis bir fotoalbom da nəşr etdirib. Burada onun 44 fotosu toplanıb. Çoxu da təbiət mənzərəsi. Qoyun sörösönö öröşə aparan gənc çobanın, çay gətirən yoxsulqarının, taxılçəmisindəki qayüısıç qıç uşAğının fotoları canlılıüı, bədiiliyi ilə adamı heyran edir. İlin müxtəlif fəsillərində çəkilmiş rəngli fotoların hər biri sanki rəssam fırçasından çıxıb. Təbiətin belə əsrarəngiç, ecazkar anlarını duymaq, fotoya köçürmək üçün görəsən, insan ruhunun nə qədər incəliyi lazımdır?..

Arçularımıçı gerçəkləşdirməyə

imkan olmadı

Bakıya döndökdən sonra AXC sədrinə geniş bir məruzə hazırladıq və ictimai fikri formalaşdırmaq üçün qəzet və dərgilərdən, radio və televiçiyadan istifadə etməyə çalışdıq. Kıbrısdan bəhs edən siyasi məçmunlu məqalələrlə yanaşı, “Prezident istirahət saatlarında” (“İncəsənət” qəzeti, 25 noyabr 1992-ci il, səh. 3) adlı məqalə də çap etdirdim. Məqsədim totalitar rejimdə yaşamış insanlarımıça siyasi xadimin, dövlət adamının da şəxsi həyatının varlıüını, istirahət saatlarında örəyincə olan bir işi gördöyönü çatdırmaq idi. Rauf Denktaşın çəkdiyi fotolar onu rəsmi şəxsdən çox şair, sənətçi xarakterli bir insana oxşadır. 1993-cü ilmartın 21-23-də Antalyada keçirilən İ Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliyi qurultayında bunun bir daha şahidi oldum. Qurultaya R.Denktaş da qatılmışdı. Rəsmi toplantıdan sonra geniş bir salonda kokteyltəşkiledilmişdi. Hamı gəçə-gəçə söhbət edir, yeyir-içirdi. Gözləri mənə sataşanda işarə ilə yanına çAğırdı. Çox səmimiyyətlə görüşdö. Yanımdakı balacaboy qıça işarə ilə: “Qıçınıçdır?” - deyə xəbər aldı. Mən də: “Qaqauz qıçı Tudora Arnautdur, Bakıda təhsilalır. Bu gön mənim qıçımdı, beş-on ildən sonra Türk xalqının şair qıçı olacaq” - dedim. Çarafatıma örəkdən göldö. Arif Rəhimoğlunu xəbər aldı. Onun da salonda olduğunu söylədikdə “Bəs ötən öç göndə niyə görüşməmişik?” - dedi. Sonra da Tudora Arnautu Qaqauzların bugünkü durumu ilə bağlı sorüuya çəkdi.

Azərbaycan sevgisi

QKTC-də olarkən Milli Məclisin başkanı Haqqı Atunun, baş bakan Derviş Eroğlunun da qəbulunda olduq. Söhbətlərimiç ölkələrimiç arasında qurulacaq əlaqələrdən getdi. Eğitim, Költör ve Genclik bakanı Eşber Serakıncı, Azərbaycan təəssüratını bölmək üçün bizi şam söfrəsinə dəvət etdi. Çeytun Burnu tərəfdən Ağ dənizin ləpələrinin az qala ayaqlarımıçı yuyacağı bir yerdə süfrə açmışdılar. Eşber bəy Bakıda görüşdüyü insanları xatırladı. Azərbaycanda məclislərdə söylənən sAğlıqlar lap örəyindən olmuşdu. Odur ki, məclisləri daha teç-teç xatırlayırdı. Qısa bir zamanda görüşöb sevdiyi insanlara, xösusən də Prof. Dr. Firudin Ağası oğluna (Cəlilova) salamlarını çatdırmAğı xahiş etdi.

Quzey Kıbrıs Türk Hava Yollarının genelmödiri Sabahettin Bayaz, Doğu Ağdəniz Universitetinin Prof. Dr. Hasan Cicioğlu və başqaları ilə də söhbətimiç maraqlı keçdi. BMT tərəfindən Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti rəsmən tanınmadıüına görə, bu ölkənin uçaqlarının birbaşa dünyanın istənilən şəhərinə uçmasına icazə verilmir. Quzey Kıbrısdan havaya qalxan uçaklar Türkiyənin hava limanlarına endikdən sonra, oranın adı altında başqa yerlərə uça bilirlər. Sabahettin Bayaz Quzey Kıbrıs uçaklarının Naxçıvana, Bakıya, oradan da Türküstanın və dünyanın müxtəlif ölkələrinə uçmalarını istəyirdi. Bunun üçün Naxçıvanın və Bakının hava limanlarına yatırım qoymAğa, onları modernləşdirməyə də hazır olduqlarını söylədi.

Hasan Cicioğlundan Quzey Kıbrısdakı universitetlərdə dərslərin ingilis dilində keçirildiyini eşidəndə təəccübləndik. Hasan Cicioğlu bunu adanın möəyyən möddət ingilis müstəmləkəsi altında qalması və iqtisadi durumla əlaqələndirdi. Təhsilingiliscə olduğundan dünyanın hər yerindən buraya oxumAğa gələnlər olur. Onların ödədiyi təhsilpulu ilə də universitet yaşayır. TəhsilTürkcə olarsa, oxumAğa gələnlər əsasən Türkiyədən olar. Onların sayının azlığından universitetlər qapanar.

Hasan bəy qarşıdakı illərdə universitetlərində Türk bölümü açılacağını, Türk dilində tədris də olacağını, ingilis dilli tələbələrə yalnız Türk ədəbiyyatı deyil, Azərbaycan, Özbək, Qazax, Uyüur, Tatar və başqa Türk xalqlarının ədəbiyyatlarının da öyrədiləcəyini söylədi.

1998-ci ildə Kıbrısda olanda Hasan Cicioğlunun arçularının reallaşmAğa başladıüının şahidi oldum. Azərbaycandan gəlib Doğu Ağdəniz Üniversitesinin müxtəlif fakültələrində oxuyan TuralVəliyevi, Fərhad Ağayevi, Təbriç Cabbarovu, Sevinc Mustafayevanı, Aqşin Rəsulovu və başqalarını gördükdə sanki örəyim köksömdən quş tək uçacaqdı.

III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə qatılanda Doğu Akdeniz Üniversitesində müəllim işləyən Tudora Arnautun xahişi ilə öürençiler qarşısında “Azərbaycanda aşıq gələnəyi və Türk ədəbiyyatında yeri””””” mövzusunda mühazirə də oxudum. Azərbaycan türkcəsində oxuduüum mühazirənin belə maraqla qarşılanacAğını gözləmirdim.

1992-ci ildə Gazimağusada olanda bələdiyyə başqan vəkili Ahmet Yorgançıoğlu Azərbaycandan gəldiyimizi biləndə sevinclə “O çətin gwnlərdə Azərbaycanlılardan da bizimlə çiyin-çiyinə vuruşan, Türkün irç və namusunu qoruyan arkadaşlarımıç vardı” — dedi. Onun bu sözündən qörur duydum. Amma yaxşı bilirdim ki, 1974-cü ildə Sovetlər Birliyinin dəmir pərdəsini yırtıb heç kim Kıbrıs Türklərinə köməyə gedə bilməçdi. Söhbətdən Kıbrısa köməyə gedənlərin yurdumun güney kəsimindəki Urmiya, Salmas, Mərənd və b. bölgələrindən olduğunu öyrəndim.

Ahmet Yorgancıoğlu 1970-1974-cü illərdə Muratağada öğrətmənlik edib. Babası Mehmet, nənəsi Çöhrə də bu kənddə yaşayırlarmış. Soyları əsasən nalbəndlik etdiyinə görə, babası Mehmetin də soyadı Nalbend imiş. Çöhrə və Mehmet Nalbend Muratağa toplu məzarlığında gömölmüş. Ahmet bəylə görüşəndən sonra qəddarlıqla öldörölən 70-80 yaşlı qocaları öç əçiçlərim, yaxın adamlarım kimi xatırladım.

Ahmet bəy döyöşlərdən dönəndən sonra babası və nənəsiylə yanaşı, dərs dediyi uşaqların da öldöröldöklərini gördöyöndən örək Ağrısıyla danışır. Mənimsə yadıma Ozanı Arifin Kıbrıs yanüısından bir bənd də düşür:

Kıbrıs deyə çoluk-çocuk ölmöşöm,

Öç malımkən orta yerdən bölmöşöm,

Gələ-gələ şu nöqtəyə gəlmişim,

Vallahi bak, bölməkdən də cayarım,

Göç dikənin gözlərini oyarım.

İlk səfərimiçdə Kıbrıs haqqında çox şey öyrəndik. Rumların bir neçə televiçiya kanalının, Yunanıstan televiçiya kanallarının, eləcə də Güney Kıbrısdakı ermənilərin radio və televiçiyadakı proqramlarına baxdıq. Ermənilərin sayı ilə maraqlandıqda əhalinin yüzdə yeddisini təşkiletdiyini dedilər. Biz orada olduğumuç gwnlərdə erməni dilində yayımlanan radio və televiçiya verilişlərində öç daxili problemlərindən çox Qarabağ məsələsinə diqqət yetirdiklərini gördük.

Cəmisi 210 minə yaxın əhalisi olan QKTC-də 10-a yaxın partiya, bir neçə qəzet, bir neçə televiçiya və radio kanalı var. İnzibati ərazicə də öç vilayətə - Lefkoşa, Girne və Gazimağusa vilayətlərinə bölönör. Əkinə yararlı torpaqlar son iki vilayətdə olmasına baxmayaraq, lazımınca istifadə edilmir. Çünki adanın ən möhöm problemlərindən biri sudur. İçməli su buraya gəmilərlə daşınır, o ki qala, suvarma suyu. Girne vilayətinin əkinə yararlı torpAğı az olsa da, adanın ən gözəl, ən çəngin bölgəsi sayılır.

Dünya QKTC-ni tanımasa da, bu kiçik dövlət dünyanı tanıyır. Darda qalan Türklərə yardım əlini uçatmAğa çalışır. 1991-ci ilin dekabr ayında sərhədi cəbhəçilərin köməyi ilə qanunsuz keçərək Naxçıvana gələn, bir neçə gön orada qaldıqdan sonra Bakıya, oradan da Türkmənistana yola saldıüımıç, Türk xalqlarının yaxınlaşması, birləşməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyən İraq Türkmən Birlik Partiyasının genəlbaşkanı Əhməd Günəş Bəydilliyə burada siyasi sığınacaq verilmişdir.

Quzey Kıbrısdan yenə Ozanı Arifin mahnısına qayıdırıq:

Dünyanın Kıbrısı tanıması şart,

Tanımazsa əyər art niyyətdi, art!

Bunun adı rəsmən çifte standart,

Mən adamın maskasını soyarım,

Göç dikənin gözlərini oyarım.

Hırvatistan, Slovenya dön ancaq

Öçə çıxdı, tanıdılar bax, öncə

Kıbrıs hələ tanınmıyor, bu, məncə

“Xaçlı ruhu kalıbımı qoyarım”

Göç dikənin gözlərini oyarım.

Kıbrıs işində haqqım yenirsə,

İyi olmaz qovğa bənimsənirsə,

Arif barış diyor, qovğa denirsə

ƏvvəlAllah, mən hər yola uyarım,

Göç dikənin gözlərini oyarım.

1992-ci ildən 1998-ci ilədək yolum Kıbrısa döşməsə də, televiçiya xəbərlərində, qəzet səhifələrində orada baş verənləri içlədim. Oxuduqlarım, bildiklərim əsasında radio, televiçiya verilişləri hazırladım, qəzetlərə məqalələr yazdım. Kıbrısı yalnız Azərbaycanda deyil, Türk xalqları və toplumları yaşayan hər bölgədə tanıtmAğa çalışdım.

AXC sədri ƏBÜLFƏZ Elçibəyə

QKTC səfərimiç haqda arayış

1571-ci ldə Osmanlı donanması Kıbrıs adasını fəth etməsi ilə Ağ dənizdə möhöm strateji məntəqəni ələ keçirdi. Yöröşə dəniz quldurlarının adada gizlənməsinə son qoymaq və oradakı ortodoks xristianları katolik Venesiyasının təqibindən qorumaq adı ilə haqq qaçandırıldı.

Həqiqətən də, Osmanlı hökuməti adadakı qapanmış kilsələrin yenidən açılmasına, əskilərin təmirinə önəm verdi. Hətta vergilərin toplanmasını da ortodoks kilsələrə həvalə etdi. Adanın baş yepiskopunu xalqın təmsilçisi kimi tanımaqla, onun siyasi xadim kimi formalaşmasına şərait yaratmış oldu.

Adanın idarə orqanı Divanda rumlar-yunanlarla yanaşı, adada yaşayan maronit və ermənilərin də təmsilçiləri vardı. Bütün bunlar dinclik, əmin-amanlıq, iqtisadiyyatın yöksəlməsi üçün gərəkli olsa da, ortodoks kilsələrin təşkilatlanmasına və dövlətə qarşı çıxa bilməsinə şərait yaradırdı.

Avropada kapitaliçmin sörətlə inkişafı, yeni bazarlar əldə etmək cəhdləri İ Pyotrun vəsiyyətlərinə sadiq qalaraq “isti dənizlərə çıxmaq”, Konstantinopolu işğaledərək onu paytaxt elan etməklə dünya dövlətinə çevrilmək istəyən gənc hərbiləşmiş Rusiyanın planları Osmanlı dövlətinin varlıüını təhlükə altına alırdı.

O vaxtdan onillər, yüzillər ötmöşdö. Rusiya bir tərəfdən Qafqaza qoşun yeridib Qara dənizi, Görcüstanı, Azərbaycanı işğaledəndə, digər tərəfdən serblərin, yunanların hökumətdən narazı Qüvvələrindən qiyamçı ordular yaradıb Balkanlarda çaxnaşmalar törətməklə Osmanlı dövlətini bütün sərhədlərdən sıxışdırmAğa başlamışdı. Bu qiyamları xarici ölkələr hərbi sursatla, silahla, döyöşçö və hərbi mütəxəssislərlə təmin edib göcləndirir, Osmanlı dövlətini isə diplomatik yolla sıxışdırırdılar. Yaradılmış gözəlimkanlardan bəhrələnən ortodoks xristian kilsələri 1821-ci ildə Yunanıstanda baş qaldırmış qiyama döyöşçö, silah, pulgöndərməklə kifayətlənməmiş, Kıbrısın öçöndə də qiyam qaldırmAğı planlaşdırmışdı. Bir təsadöf nəticəsində Osmanlı hökuməti qiyam planından xəbər tutub vaxtında qarşısını almışdı.

1800-cü ildə Rusiyanın yardımı ilə İoni adalarının Osmanlı dövlətinin əlindən alınaraq “Yeddi ada Birliyi Respublikası” elan edilməsi, 1815-ci ildə Muxtar Serbiya knyazlıüının yaradılması, Ədirnə sölhünə (1829) görə Yunanıstan adlı muxtar qurumun yaradılması Osmanlı İmperiyasının çökməsindən soraq verirdi.

B.Britaniya, Fransa və b. Avropa dövlətləri Osmanlı İmperiyasına qarşı açıq işğalçı yöröşlərdən az istifadə edir, diplomatik yollarla, ölkə daxilindəki xalqların qiyamını alovlandırmaqla istəklərini həyata keçirirdilərsə, Rusiya müxtəlif fasilələlərlə müharibələr aparırdı.

1814-cü ildə Odessada Rusiya xösusi xidmət orqanlarının təşəbbüsö ilə yaradılan və rəhbərliyinə gətirilən çar I Aleksandros İpsilantisin “Filiki Eteriya” (Dostluq Cəmiyyəti) gizli təşkilatı təxribatçılar hazırlayır, qiyamlar təşkiletməyi planlaşdırırdı. 1821-ci ilfevralın 24-də A.İpsilantis Rusiya-Osmanlı sərhədini keçərək, Yassıda yunanları qiyama çağırır. Qiyam baş tutur və getdikcə genişlənir. İyun ayında Osmanlı möhafiçə Qüvvələri qiyamçıları darmadağın edir. Lakin Rus-Türk müharibəsi (1828-29) Yunanıstan bölgəsinə muxtariyyət verilməsi ilə nəticələnir. Bir ilsonra isə Avropa dövlətlərinin təçyiqilə müstəqildövlət yaradıldıüı elan edilir.

Osmanlı dövləti ayrı-ayrı bölgələrdə baş verən qiyamları yatırsa da, köklö islahatlar aparılmadıüından yenidən çaxnaşmalar baş verir, dövlət göcdən düşür, xarici göclər də bundan yararlanaraq istəklərini həyata keçirirlər. Ermənilərin “Böyük Ermənistan” arçuları kimi, yunanların da bir “Megali İdea” — yəni “Böyük ideal, böyük fikir” istəkləri var. Bu, İstanbulu işğaletmək, Yunanıstanı, Giriti, Rodosu, Kıbrısı, Anadolunu da oraya qatmaqla Afrikadakı İsgəndəriyyəyə qədər genişlənmiş bir ərazidə Hellin İmperatorluüu qurmaqdır. Lakin ideya müəllifləri və tərəfdarları belə geniş bölgədə yaşaya biləcək sayda yunanı necə törədəcəklərini heç vaxt ölçöb bizməyiblər.

Yunanların bu arçu və istəklərinin həyata keçməsi üçün Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti və Rusiya əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Yeni yaranan Yunan ordusunun tərkibində Giriti Yunanıstana birləşdirəcək silahlı dəstələr təşkiletmişlər.

Osmanlı dövləti Krımda (1853-56) Rusiya ilə savaşa qatılanda yunanlar Fessaliyanı, Epiri və b. bölgələri Yunanıstana birləşdirmək uürunda mübariçəni getdikcə göcləndiriblər. 17-18 ilsonra, yəni 1881-ci ildə İstanbulda həmin bölgələrin böyük bir hissəsinin Yunanıstana verilməsi barədə konvensiya imzalanıb.

1876-78-ci il Rusiya-Osmanlı müharibəsi nəticəsində yeni ərazilər işğaledən yalnız qalib dövlət — Rusiya olmayıb. Osmanlı İmperiyası Kıbrıs adasını Böyük Britaniyaya ildə 92 min qızıla icarəyə vermək məcburiyyətində qalıb.

Krım savaşında Osmanlı dövlətini dəstəkləyən Böyük Britaniya az sonra mövqeyini dəyişdi. Süveyş kanalının istifadəyə verilməsi (1869) ingilislərin Ağ dənizin Doğusuna marAğını artırdı. Kanalüzərində nəzarəti öz əlində möhkəm saxlamaq üçün yaxın bölgələrdəki ərazilərdə hərbi qüvvə saxlamalı idi. Məhz buna görə də yeni münaqişə ocaqları yaratdı.Vəziyyətdən yararlanan Rusiya yenidən Osmanlı dövləti üzərinə hücuma keçdi. İngilis hərbi gəmiləri də boüazlara daxilolub İstanbula yaxınlaşdı. Osmanlı Hökuməti Kıbrısı Böyük Britaniyaya verməklə özünə tərəfdaş qazanmaq istədi. Beləliklə, Kıbrıs probleminin özülü qoyuldu.

1896-cı ilin mayında Girit adalarında xarici göclərin yardımı ilə qiyam təşkiledildi. Osmanlı hökuməti qiyamı yatırdı. Lakin 1897-ci ilin fevralında yardım adı altında Yunanıstan adalara qoşun çıxardı. İngiltərə, Rusiya, Fransa, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya Avropanın himayəsi altında Giritin muxtariyyətini elan etdilər və aprelin 5-də adaya desant çıxardılar. Məcburiyyət qarşısında qalan Osmanlı hökuməti aprelin 17-də Yunanıstana müharibə elan etdi. Mayın 5-də Demokos yaxınlığındakı məğlubiyyətlə yunanlar müharibəni uduçdular. Osmanlı dövləti müharibədən qalib çıxmasına baxmayaraq, 1896-cı ildə Girit adalarına Sultanın himayəsi altında inzibati muxtariyyət verildi.

Balkan müharibəsində (1912-13) Salonik (Mustafa Kamalın Doğulduüu şəhər), Egey Makedoniyası, Qərbi Trakya, Epir və Girit Yunanıstana birləşdirildi. Bunlar sadəcə Osmanlı dövlətinin ərazilərini itirməsi deyildi. İtirilmiş ərazidə yüz illər boyu yaşayan Türklər yeridilən qəddar siyasət nəticəsində ya tamam yoxa çıxır, ya da sayca azalaraq ictimai-siyasi həyatda görünməç olurdular. Kıbrıs Türkləri də Balkanlarda və Ağ dəniz adalarında soydaşlarının başına gətirilən bu oyunları görör və öçönö qoruma hissi ilə təşkilatlanırdılar.

Ermənilər arasında “Miatsum” necə dəbdə olmuşsa, yunanlar arasında da “Enosis” (İlhaq) o cür olmuşdur. Yunanıstan hələ 1828-ci ilin 18 oktyabrında verdiyi bir notada Enosisi — Kıbrısın Yunanıstana ilhaq edilməsi fikrini ortaya atsa da, istəyini reallaşdırmAğa 1918-ci ilin dekabr ayının 30-dan başlamışdır. 1821, 1895, 1912-ci illərdə Yunanlar Türkləri adadan təmiçləmək istəsələr də planları tam baş tutmamışdı.

Birinci Dünya savaşında Osmanlı dövlətinin Almaniya ilə möttəfiqliyini bəhanə edən B.Britaniya ildə 92 min qızıl icarə haqqını verməkdən imtina edir. Lozanı anlaşması ilə Kıbrıs B.Britaniyanın tam hakimiyyəti altına keçir. Əvvəllər B.Britaniya vətəndaşı olmaq istəməyən Türklər adadan tək-tək köçürdülərsə, 1917-ci ildə bu köç kötləvi xarakter almışdır və 1940-cı illərədək davam etmişdir. Rəsmi qeydiyyata görə 20-25 ildə Kıbrısdan Türkiyəyə 30 min nəfərdən çox əhali köçür.

1960-cı ildə ada B.Britaniya müstəmləkəsindən azad olandan sonra başlayan silahlı toqquşmadan xilas olmaq üçün 1974-cü ilədək 400 mindən çox Türk köç etməli olur. Onlardan 225 mini Türkiyəyə, 120 mini İngiltərəyə, 40 mini Avstraliyaya, 10 mini ABŞ-a, Kanadaya, 5 mini də digər ölkələrə köçür.

B.Britaniyanın Kıbrısda hökmranlıq illərində yunanların ilhaq istəklərinin həyata keçirilməsinə mönbit çəmin yaradılıb. Ardıcılolaraq mitinqlər, imza toplama kampaniyaları və s. siyasi aksiyalar keçirilib, yarım gizli hərbi dəstələr yaradılıb. Bu işdə xristian din xadimlərindən və kilsələrdən geniş istifadə edilib. Maraqlı burasıdır ki, Enosis məsələsində ateist komunistlərlə dindar kilsə xadimləri arasında fikirlər necə də üst-üstə düşür.

Adadakı kommunist AKEL(Kıbrıs Tərəqqipərvər Əməkçi Xalq Partiyası) partiyası 1949-cu ildə, 15 yanvar 1950-ci ildə isə kilsə Enosisə “hə!”, ya da “yox!” şəklində imza kampaniyasına başlayır. Həmin vaxt Baf mitropoliti olan Makarios kampaniyanın öncüllərindən olur. AKELpartiyası öç kampaniyasını dayandırıb tərəfdarlarını kilsənin təşkil etdiyi rəy toplamaqda fəaliştirak etməyə çağırır. Yunanıstan bu məsələni BMT-yə çıxarsa da bir nəticə əldə edə bilmir. Siyasi yolla adanı Yunanıstana birləşdirə bilməyəcəklərini görüb EOKA (Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliyi) terror təşkilatını qururlar. Əsası 1952-ci ilin 2 iyulunda Afinada Makariosun başçılıüı ilə qoyulan təşkilatın məqsədi öncə adanı İngilis müstəmləkəsindən azad etmək, sonra buradakı Türkləri yox edərək, Yunanıstana birləşdirmək idi. Təşkilata üzv olan hər kəs aşağıdakı şəkildə and içirmiş: “Enosis davası haqqında bildiklərimi və bundan sonra biləcəklərimi işgəncə altında və canım bahasına olsa belə, sirr olaraq gizli tutacAğıma Allah qarşısında əmin edirəm. Mənə verilən bütün əmrlərə sorüusuç əməledəcəyəm”.

1954-cü il9 noyabrda yunan hökuməti silahlı dəstələrə təlim vermək, rəhbərlik etmək üçün general Grivası gizlicə Kıbrısa göndərir. 1955-ci ilin 1 aprelində EOKA-çılar ilk terror əməliyyatına başlayırlar. Onlar 1955-1974-cü illəri əhatə edən birinci mərhələdə Türklər yaşayan 30 kəndi qarət etdikdən sonra dağıdıb xarabalıüa çevirir, yüzlərlə insan öldörör, onlarla ailəni doğma yurddan köçməyə məcbur edirlər. EOKA-çıların terrorunun qurbanları sırasında 100 ingilisin, onlarca rumun adı keçir. Bu onu göstərir ki, terrorçular dinindən, dilindən, milliyyətindən asılı olmayaraq, möqavimət göstərənləri, onların tapşırığını yerinə yetirməyənləri “uf” demədən məhv etmişlər.

B.Britaniya hökuməti adanı icarəyə götördöyö dövlətə qaytarmamaq üçün, Kıbrısa muxtariyyət vermək adı ilə 1947-58-ci illərdə yeddi plan hazırlasa da, bunlar baş tutmur. Yunan strateqləri isə adada müstəqildövlət yaratmAğı, Türkləri sıxışdırıb sayca heçə endirdikdən sonra adanı Yunanıstana birləşdirməyi planlaşdırırlar.

1958-ci il11 fevralda Surix(Zurix)də, 1959-cu il19 fevralda Londonda imzalanmış anlaşmaya görə, adada Kıbrıs Respublikası adlı dövlət quruldu. İki xalqlı bu dövlətdə bütün vəzifələr yunanların və Türklərin sayına uyüunlaşdırılmışdı. B.Britaniya, Yunanıstan, Türkiyə qarantör (çamin) dövlətlər idilər. Bu dövlətlər arasında bir “Garanti anlaşması” bAğlanmışdı. Həmin anlaşmanın 1-ci maddəsində “Kıbrıs Cumhuriyeti herhangi bir devlete tamamen veya kısmen, herhangi bir siyasi veya iktisadi birliüe katılmamayı taahöt eder. Bu itibarla herhangi bir diüer devletle birleşmeyi veya adanın taksimini Doğrudan Doğruya veya dolayısı ile teşvik edecek her nevi hareketi yasak ve ilan eder” deyilir.

4-cü maddəsinin son paraqrafında isə “Ortak veya anlaşarak hareket olası (ehtimalı) olmadığı taktirde garanti veren her öç devletten herbiri, bu anlaşma ile kurulan döçeni tekrar kurmak amacı ile harekete geçmek hakkını saklı tutarlar” - yazılıb.

Əldə edilmiş anlaşmanın reallaşması üçün adada Yunanıstanın 950 nəfərlik, Türkiyənin 650 nəfərlik əsgəri göcünön saxlanması, Kıbrıs Cümhuriyyətinin yeni yaranan ordularına onların təlim keçməsi də nəzərdə tutulub.

1960-cı ilin 16 avqustunda yeni dövlətin Anayasası qəbuledilib. Makarios Prezident, FazılKüçük isə vitse-Prezident seçilib. Hökumət başına gələn yunanlar - Prezident Makarios, nazirlər və b. məmurlar ilk göndən bu dövləti dağıdıb adanı Yunanıstana birləşdirmək uürunda açıq və gizli fəaliyyət göstəriblər. Makarios 1962-ci il2 sentyabrında Panayla kəndində söylədiyi: “Helliniçmin mödhiş düşməni olan Türk irkinin bir parçasını təşkil edən küçük Türk toplumunu adadan qovmadıqca EOKA qəhrəmanlarının görəvi əsla sona ermiş sayılmaz” — kimi irqçi fikirlərini teç-teç təkrarlamaqdan çəkinmirmiş.

1963-cü ildə isə Makarios Anayasanın 13 maddəsini dəyişməyə cəhd göstərir. Bu planın həyata keçirilməsi Türklərin höquqlarının tapdanması, hökumətdən və siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşdırılması demək idi. Türklər buna etirazlarını bildirdikdə Yunanıstanın razılığı ilə Kıbrısdakı yunan silahlıları, polisi göclə istəklərini həyata keçirməyə çalışırlar. Ara-sıra davam edən terrorlar, təqiblər 1963-cü ilin dekabr ayında son həddə çatır. Makariosun razılığı ilə Daxili İşlər Naziri Polikarpos Yorgacisin rəhbərliyi ilə AKRİTAS şərti adı altında gizli plan hazırlanmışdır. Bu plana görə, qəflətən hücumla Türklər yox edilməli və ada Yunanıstana birləşdirilməliydi. Türklər yaşayan məhəllələrə, kəndlərə silahlı basqınla yanaşı, məclisdən, hökumətdən də Türklər silah gücünə qovulur, radio və televiçiya tutulur. Beləcə, yunanlardan ibarət bir hökumət formalaşdırılır. Türklər isə bununla razılaşmır, üçünömüdafiəni təkmilləşdirir.

Türkiyə hərbiziləri də işə qarışmalı olur. 1963-cü il25 dekabrda hərbi təyyarələrin Lefkoşa öçərindən uçuşu Makarios hökumətini də, Yunanıstanı da bərk qorxuya saldı. Yunanlar ingilislərin vasitəçiliyi ilə atəşkəs təklif etdilər. İngilis generalı öç qarantör dövlətin hərbiziləri ilə vəçiyyəti müzakirə edərkən atəşkəs xətti keçəcəyi yerləri xəritədə yaşılqələmlə cıçır. Beləliklə tarixə “Yaşılxətt” adı düşür. Lefkoşa iki yerə bölönör. Lakin Makarios hökuməti atəşkəsə əməletmir. 1964-cü ilin 1 yanvarında 1960-cı ilanlaşmalarının qövvədən döşdöyönü elan edir. Fevralayında isə Arpalık, Limasol, Baf, Mağusa, Polidə yaşayan Türklərə hücumlar edilir, kötləvi qırğınlar təşkilolunur.

Türkiyə hökuməti 13 fevralda BMT TŞ-na möraciət etməli olur. 4 martda adaya Barış Qüvvələri göndərmək planlaşdırılır. 27 mart 1964-cü ildən BMT Barış Qüvvələrinin adada fəaliyyətə başlamasına baxmayaraq, yunanlar yenə də öç etiraz mitinqlərini və b. əməllərini davam etdirirlər. BMT üçün hazırlanmış raporlarda isə 103 kənddən on minlərlə Türkün köç etdiyi, 1203 yaralı, 205 itkin döşən olduğu, 500 şəhid verildiyi, böyük məbləüdə maddi çiyan dəydiyi göstərilir.

Qaynaqlarda Yunanıstanın adaya gizli 20 minlik əsgəri göc, hərbi texnika, silah və sursat çıxardıüı, onların ardıcılYunanıstan hökuməti tərəfindən təlimatlandırıldıqları göstərilir.

Türklərin yaşadıüı yerlərə gətirilməsi yasaqlanmış 37 çeşit əşya vardı. Bunlar arasında daş, qum, sement, radio, televiçiya, telefon, corab, palto, torba, maşın təkərləri, termos, plastik boru və s. var. Bu yasaqlardan məqsəd Türkləri çıxılmaz durumda qoyub köçə məcbur etmək olmuşdur. Kıbrıs hökuməti Türklərə bödcədən vəsait ayırmırdı. Türkiyə hökumətinin ayırdıüı 13 milyon funt sterlinq yardımı isə Makarios mənimsəyirdi.

Türklər arasında işsizlik əsas problemə çevrilmişdi. Kənd təsərröfatının 87,4, sənayenin 91,8, idxalın 96,1, ixracın 99,5 faiçi yunanların əlində idi. 1967-ci ilin fevralında Makarios demişdir: “Türkler bu gön çok kötö koşullar içinde bulunuyorlar... Her şey Rumların eline geçdiüi zaman nasılbir Türk nesli yetişecek? Ve bu nesilne zamana kadar dayanacak... Türkiyeye gittiklerinde geri dönmelerine için vermiyoruç. Şimdiye kadar Türk öürencilerin Kıbrısa dönmelerine, Türkiyede bulundukları ve askeri Eğitim gördükleri bahanesiyle için vermedik”. Üstəlik törətdikləri qırğınları, talanları giçlədir, dünya ictimaiyyətinə Türkləri qanuni hökumətə qarşı çıxan qiyamçılar kimi təqdim edirlər.

1967-ci ildə Yunanıstanda “qara polkovniklər”in hərbi çevrilişindən sonra dincliyin poçulacAğını, birgə qurulmuş hökumətin yaşamasının mümkünsözlöyönü görən Kıbrısın Türk yetkililəri Kıbrıs Geçici Türk Yönetimini yaratdıqlarını elan etdilər. Keçmiş vitse-Prezident Fazıl Küçük bu hökumətin başçısı seçildi. Türklər yaşayan bölgələrdə icra hakimiyyəti fəaliyyətə başladı. Türkiyənin təçyiqi altında Yunanıstan adada nisbi sabitliyə çalışırdı. Bunun üçün Türklər qanunsuz silahlı dəstə olan EOKA-nı ləüv etməyi, Enosis fikrindən daşınmAğı tələb edirdilər. Yunan hökuməti ilə danışıqlarda isə Makarios: “Bu elleri göröyor musun Glafkos?... Bunları kesip atabilirler, fakat yeniden Enosis’i yasaklayan bir Anayasa imzalamayacAğım” -deyirdi.

Makarios hökuməti adadan Türklərin köçməsi üçün planlar hazırlayır, onları istər şirnikləndirmə, istərsə çorla köçürməyə çalışır. Türkiyəyə oxumAğa və ya qohumunu görməyə gedənlərin bir daha evlərinə dönməsinə icazə vermirdi. Beynəlxalq göclərin vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlar da nəticəsiz qalırdı.

Yunanlar isə yeni planlar hazırlayırdılar. Çabitlərin gizli yaratdıqları EOKA B təşkilatı daha mökəmməliyi və daha qəddarlığı ilə seçilirdi. Onlar bu işə nəinki əngəl olanları, hətta tərəddöd edənləri belə aradan götörördölər. Qaynaqlara görə 400 yunanı terrorla aradan götörmöşlər. Onların 1974-cü il 15 iyulda həyata keçirdikləri dövlət çevirilişində 2000 nəfərə yaxın yunan öldörölör. Vəçiyyətin getdikcə gərginləşdiyini görən Makarios ölkədən qaçır. Nikos Samson Prezidentliyə gətirilir. Hərbi çevriliş uüurla başa çatandan sonra Türklər yaşayan bölgələrə qəti hücuma keçilir.

Türklərin çətin durumda qaldıüını görən Türkiyə hökumətinin kömək əlini uçatmaqdan başqa əlacı qalmır. Türkiyə hökuməti qarantör dövlət kimi B.Britaniyaya da adada dinclik və əmin-amanlıq yaratmağı təklif etsə də, mösbət cavab almır. Belə olduqda Türkiyə hökuməti 1974-cü il 20 iyulda adaya qoşun çıxarır və havadan çərbələr endirir. NATO üzvü olan iki ölkə arasında gərginlik savaş həddinə çatır. İyulun 20-də və 22-də BMT TŞ iclas çağıraraq 353 və 354 saylı qərarları qəbuletdi. Bu qərarlarda xarici ölkə əsgərlərinin təcili adadan çıxarılması tələb olunurdu. Türkiyə iyulun 22-də saat 17-də qərara uyüun olaraq atəşkəsə əməl etdi. Qəhrəman Türk əsgəri sörətli hücumu ilə adanın Quzeyini yunan quldurlarından təmiçlədi. Girne-Lefkoşa xəttini birləşdirməklə adanın beşdə ikisinə hakim oldu.

Türklərin yöröşlərini davam etdirəcəyindən qorxan N. Samson hökuməti qoyub qaçdı, yunan hökuməti istefa verdi.

İyulun 25-30 arasında Cenevrədə BMT, ABŞ və SSRİ-nin müşahidəçiliyi ilə Kıbrısın iki icması arasında qarantör dövlətlərin danışıqları başlandı. Fasilələrlə danışıqlar bu gönədək davam etdirilir.

Danışıqlar gedə-gedə BMT Baş katibliyinin 1974-cü il1 noyabr qərarının 3 və 4-cü maddəsini əsas tutan Kıbrıs Türkləri 1975-ci ilin 13 fevralında Kıbrıs Türk Federasion Respublikasını yaratdıqlarını elan edir, yeni dövlətin Anayasasını və seçki qanunlarını hazırlayırlar. BMT-nin yunan tərəfin mövqeyini dəstəklədiyini görən Türklər 1983-cü il15 noyabrda adanın Türklər yaşayan bölgəsində Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini qurduqlarını elan etdilər. BMT və dünya dövlətləri yeni yaranmış QKTC-ni tanımasalar da, Türkiyə Cümhuriyyəti tanıyır. 1974-cü ildən bəri adada Türklər qorxusuç yaşayır və quruculuq işləri ilə məşüuldurlar. Beynəlxalq səviyyəli danışıqlar isə davam edir. Bütün bu danışıqların arxasında Kıbrıs Türklərinə milli açlıq statusu verib, sonra Girit adalarında, Yunanıstanın başqa bölgələrində olduğu kimi, Kıbrısda da nöfuçlarını heçə endirmək məqsədi dayanır. Təbiidir ki, Türklər bununla razılaşmır, Kıbrısda bərabər höquqlu iki xalqın dövlətinin qurulmasını istəyirlər. Hətta belə dövlət qurulmuş olsaydı da, xristian dünyası, ABŞ və Avropanın inkişaf etmiş dövlətləri yunanlara yardım etməklə onları daha da göcləndirəcək. Beləliklə, iqtisadi cəhətdən çəif və sayca az olan Türklər əriyəcək, azalacaq və adanın azlıqda olan xalqlarından birinə çevriləcəklər. Ada dövlət Aropa Birliyinə daxilolsa da, bu proses qaçılmaz olacaq.

Bizcə, Kıbrısla Dağlıq Qarabağ arasında oxşar və fərqli cəhətlər aşağıdakı kimidir:

1. Kıbrısda yunanların böyük bir qrupu uzun illər aparılmış təbliğatın təsiri ilə adanı Yunanıstana birləşdirmək istəyirlər. Yunanıstan da buna can atır. Ermənistan və Dağlıq Qarabağda da vəçiyyət belədir.

2. Törədilən cinayətlərdə həddən artıq oxşarlıqlar var.

3. Kıbrıs Türkiyənin ərazisi olub, B.Britaniya onu icarəyə götördökdən sonra geri qaytarmayıb. Oranı tərk etmək çorunda qalanda isə irqçi yunanların göclö dövlət qurmasına şərait yaradıb. Dağlıq Qarabağ isə Azərbaycanın ərazisidir. Bura heç vaxt heç kimə icarəyə verilməyib. Azərbaycan böyük humaniçm və demokratiya nömayiş etdirərək 1923-cü ildə azlıqda qalan ermənilərə Dağlıq Qarabağda Muxtar Vilayət yaradıb.

4. Kıbrısda yunanlar yerli sakinlərdir. Dağlıq Qarabağa isə ermənilərin əksəriyyətini Rusiya Qafqazı işğaledəndən (XİX yüzil) sonra İrandan və Türkiyədən gətirib.

5. Kıbrısla Yunanıstan arasındakı məsafə Ağ dənizin sularıdır. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında isə Azərbaycanın Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı rayonları yerləşir.

6. BMT Baş Katibliyinin bir çox qərarlarında olduğu kimi, 1974-cü il1 noyabr qərarının 3 və 4-cü maddəsində də adada iki xalqın varlıüı və bərabərliyinin qəbuledilməsi, “Kıbrıs üçün ən idealçöçöm” federativ dövlətin olması göstərildiyi halda, Dağlıq Qarabağ haqda Beynəlxalq Təşkilatların belə bir qərarı yoxdur.

Bütün bunlar nəzərə alınaraq yeni yaranmış Azərbaycan Respublikası 1974-cü ildən mövcud olan Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanıya bilər.

AXC sədrinin möavini: Arif Rəhimov

AXC Naxçıvan vilayət təşkilatının

mətbuat mövəkkili: Əli Şamilov

8 sentyabr 1992-ci il.

Bu arayış əsasında Əbülfəz Elçibəyin qəbulunda olanda yıücam bir məruzə də etdik.

Osman türkayın sorAğında

Osman Türkayın poeziyası haqqında az-çox bilgim vardı. Kıbrısda Doğulduüundan xəbərdardım. Məni onun poeziyasındakı milli ruhu cəlb edirdi. Birinci dəfə adada olanda Osman Türkayı xəbər almAğa, onunla görüşə cəhd göstərməyə imkanımız olmamışdı.

İkinci dəfə Kıbrısda olanda Osman Türkayı görmək, onunla söhbətləşmək, müsahibə almaq istədim. Çox təəssüf ki, istəyimi reallaşdıra bilmədim. Kimi dedi, burada yoxdur, Londondadır, kimi dedi, onunla görüşmək mümkün deyil, kimisi də laqeydliklə başını yelləyərək — görüşməyə dəyməz, kosmopolit kafalıdan nə öyrənəcəksən. Ümümiyyətlə, mənim Tanıdığım adamlar arasında Osman Türkay haqqında fikir ayrılıüı vardı.

Ömrünün çoxunu Londonda keçirən, şerlərini türkcə və ingiliscə yazan, 1995-ci ildə Hindistanda Poeziyanın Sonuncu İmperatoru seçilən O.Türkayın ilk kitabı 1959-cu ildə çap olunubdur. “Septet” adlı kitabının çap olunması ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməsi bir olub. Ədəbi tənqid onun poeziyasını “kosmik eranın ilk həqiqi poeziyası” adlandırıb.

Şairin “Dünya üçün simfoniya” kitabına amerikalı tənqidçi Panos Bardisin yazdığı ön sözdə oxuyuruq: “Bu nəşr elə olmazın təəssürat yaradır və öz nəhəngliyinə elə inandırır ki, biz dünyanı onun gözüylə görməyə məcbur qalırıq, onun musiqili sətirlərini təkrar-təkrar oxuyuruq, o vaxta qədər ki, içimizdəki qara qüvvələr öz yerini nurun gücünə təslim edir və parlaqlıüın qamaşdırıcı şəfəqi ilə parçalanır.”

Osman Türkay poeziyası 60-cı illər adamının insan Ağlının dəb olan sərhədsizliyi, hüdudsuzluüu qarşısında heyranlıq deyil. O, əvvəlcədən başa düşürdü ki, yer adamı öz ruhi rahatlıüının əsiridir, özü tərəfindən qurulan anlamlı həzz və arzular aləminin məhbusudur. Belə adama kosmosu açmaq onu əbədi qorxutmaqdır. Türkaya görə elə burda poeziyanın gücü lazımdır ki, insanı yeni yollara, axtarışlara yönəltsin.

Şair Cənub Şərqi Asiyaya, Latın Amerikasına, ABŞ-a və dünyanın bir çox ölkələrinə səyahət etmişdir. Səyahətdən sonra: “Mən dünyanı gözlərimlə görənə qədər onun haqqında çoxlu yazılar yazmışdım. Həmin yerləri gözlərimlə görəndə isə heyrətə gəldim ki, mənim görüşlərim necə də həqiqidir, dəqiqdir” — deyə etiraf edir.

Ən son gördüyü Türküstan — Qazaxıstan və Özbəkistan onu yeni şerlər və poemalar yazmAğa ilhamlandırmışdı. Kazanı — Tatarıstanı da görmək, gəzmək, o yerlər haqqında yazmaq arzusu vardı.

Osman Türkay iki dəfə sevsə də evlənib ailə qura bilməmişdi. Sonralar o deyirdi: “Mən şair olmaq üçün Doğulmuşam, başqa heç kim ola bilmərəm. Mən Poeziya ilə evliyəm, içimdə başqa heç nəyə hissim qalmır.”

1927-ci ildə Girnedə Doğulan şair kitablarından birinin önsözündə uşaqlıüını belə xatırlayır: “Mən özümü yazda badam, gavalı, nar Ağaclarının çiçəkləri arasında anadangəlmə şair hiss edirdim. Yayda dəniz köpüyü günəş işıüı və mərmər parıltısı ilə qarışıb mənim dünyamı Ağappaq edirdi. Payızlarım uçuşan yarpaqların, soluxan otların qızılı rəngi ilə parıldayırdı. Qışlarım isə Ağdənizin mavisi kimi idi.”

Kıbrısda Ali İngilis Məktəbini bitirən, jurnalistlik edən, “Hürr söz” qəzetinin baş redaktor köməkçisi işləyən O.Türkay ilk şerlərini 14 yaşından yazmAğa başlayıb. 1953-cü ildə NATO-ya yenicə daxilolmuş Türkiyə qoşunlarında ingilis və fransız dillərindən tərcüməçi kimi işə girir. Nəticədə bütün Türkiyəni gəzmiş və klassik türk poeziyası və sufi şairlərini — Yunis İmrə, Füzuli, Mövlanə C. Rumini dərindən öyrənmişdir.

Bir müddət sonra dövrünün seçkin ədəbiyyat mühitlərinin diqqətini çəksə də, ruhi müdrikliyi ona heç bir qrupa daxilolmAğa imkan verməyib. Qruplararası ziddiyyətlərdən bezdiyindən elə o payızda da Londona gedib. London Universitetində ingilis, amerikan şairlərindən çoxlu tərcümələr edib, fəlsəfəni və jurnalistikanı öyrənib. 1958-ci ildə yenidən Kıbrısa qayıdıb. Bu Kıbrısın ən gərgin günlərinə təsadüf edirdi. Siyasi gərginlik, vətəndaş müharibəsi, xaos içərisində olan adanın qəzetləri onu obyektiv və vətənsevər yazar adlandırıb. Şairin tarixi qovuşuq mədəniyyətli iki cəmiyyətin qarşılıqlı hörmət, sülh içərisində yaşaması fikirləri 1961-ci ildə düz çıxmadı. Onun özü də yüz minlərlə məcburi köçkünlərdən birinə çevrildi.

Osman Türkayın şerlərinin tərcüməçisi və tədqiqatçısı RavilBuxaraev yazır ki, şairin şerləri 60-cı illərdə ruscaya çevrilsəydi Nazim Hikmət qədər məşhur olardı. Nazim Hikmət siyasi qaçqın, solçu və kommunist olduğuna görə ona sovet ədəbiyyatının qapıları açıq idi. Gəncliyində Osman Türkay Nazim Hikmətin şöhrətinə bir az qısqanclıqla yanaşıb. Lakin bu ona müasiri haqqında yazılar, esselər yazmAğa mane olmayıb. Hikmətin kommunist fikirlərinə ləng gedişli yaşlılıq xəstəliyi kimi baxıb: “Kim 20 yaşında sosialist deyilsə, onun ürəyi yoxdur, kim 40 yaşında hələ sosialist olaraq qalırsa, onun Ağlı yoxdur.” Şair daha çox N.Hikmətin türk xalqları arasında şöhrətinə, geniş tərcümə olunmasına qibtə edib.

Avropa ədəbiyyatşünaslarının fikrincə O.Türkayın ingilisdilli poeziyası o qədər yenidir ki, onu indi belə türkcəyə çevirmək mümkün deyil. O metaforası və dünyagörüşü baxımından müasir türk poeziyasının üfüqlərindən də çox-çox uzaqlardadır.

RavilBuxaraevə görə, onu tərcüməyə “tatar poeziyasında Hadi Təktaşın və Hasan Tufanın idrakı və ürəyi çatardı. Təəssüf ki, onların hər ikisinin də qanadlarını erkən kəsdilər. Məsələ yalnız dilimkanlarında deyil, həm də dilin inkişaf yönündə və ona xas olan poeziyadadır. Türkay ona görə kosmos şairi deyildi ki, qədim yunan və misir miflərini bilirdi, onun poeziyasında həm də sələflərinin Göy Türklərin göylər, ulduz mənşəli olması mifi də həllolunmuşdu. Yəni, türk dili onun üçün həmişə ilahi dili olaraq qalıb.”

Osman Türkayın iş kabineti Soxonun düz göbəyindəki malikanənin mansardında idi. Bu əlli iləvvəlKıbrıslı Türklər Assosiasiyasının aldıüı bir evdir. Bura o hər səhər “Cyprus Turkish Association Publish” jurnalını redaktə etmək üçün gələrdi.

1989-cu ildə Londonda nəşr olunan “Dünya üçün simfoniya” kitabına öncədən Türkiyədən, Madrasdan Argentinaya, Avstraliyaya qədər hər yerdə çap olunan poemaları, şerləri toplanıb. 35 dilə tərcümə olunub, 40 ölkədə yayılıb. Ömrünün son illərində ona ABŞ ədəbiyyatşünasları çox maraq göstərib. “Dünyəvi səyahət” və “Kosmorama” kitabları bir-birinin ardınca çap olunub. “Dünya üçün simfoniya” kitabına görə Amerika Bioqrafik İnstitutu ona 1997-ci ilüçün “ilin adamı” adını” verib. Şair üç dəfə Nobelə namizəd görülüb. 50 beynəlxalq mükafatın, o cümlədən Eynşteyn adına dünya mükafatının və BMT-nin dünya mükafatının laureatı, dünyada ən çox tərcümə olunan şair hesab edilir.

Qərb şairləri onu şərqli olduğuna və qərb sivilizasiyasını korkoranə qəbuletmədiyinə görə sevmədilər. Çünki qəbuletməmək özlərinə aid olmalı idi, yadlara yox. Şərq isə onu Qərb mədəniyyətinə yaxın olduğu üçün sevmədi. Nəticədə ona körpü olmaq düşdü. Bu isə o deməkdir ki, səndən keçirlər, həm də ayaqlayırlar.

Şair həmişə vətənə dönəcəyini bilirdi, lakin Londonun anonimliyi onu qane edirdi. Çünki London tənhalıqdan qorxmayanlar və özü ilə söhbətdən çəkinməyənlər üçün gözəlsığınacaqdır. Osman Türkay Londonda qalmasını belə izah edirdi: “Burda insan istəsə hər zaman tək qala bilər. Kıbrısda dostlar və qohumlar qapında sonsuz təbilçalacaqlar, məhz həmin vaxt ki, insan yazır, ilhamı isə qaçırtmaq elə asandır ki!”

Müəllifdən: kitab mətbəədə olarkən Osman Türkayın dünyasını dəyişdiyini eşitdik. Qəzetlər və radio-televiziya “3-cü minilliyin lap başlanüıcında poeziyanın sonuncu imperatoru»nun dünyadan köçdüyünü xəbər verdilər.

İsmail Bozkurtla tanışlıq

Kıbrısa ilk səfərimiç qısa olduğundan və rəsmi xarakter daşıdıüından, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri ilə görüşöb söhbətləşə bilmədiyimiç kimi, bu yerləri örəyimiçcə gəçib-dolaşıb təbiətini, abidələrini də görə bilməmişdik. Xoş bir təəssüratla ayrıldıüımızdan buraya bir daha dönməyi arçulayırdıq.

Bəlkə buna görə, 1995-ci il9-11 Haziranda Kırıkkaledə keçirilən “Dünya Hoşgörö Manas Abay yılı” başlıqlı “Vİİ Uluslararası Türk Halk Edebiyyatı Semineri ve İ Uluslararası Türk Dünyası Költör Kurultayı”nda Kıbrısdan gəlmiş İsmail Bozkurtu, Harid Fedai və Mahmut İslamoğlunu doğmalarım kimi qarşıladım. Onlar da buna təəccüblənmədilər. Elə bil30-40 ilin tanışı idik. İ.Bozkurt “Kıbrıs Türklerinde dastan geleneüi”, H.Fedai “Konyalı Aşıq Şeminin bilinmeyen bir dastanı: Elifname”, M. İslamoğlu “Kıbrıs Türklerinde eskiden gönömöçe Nevruç ve ya Mart Dokuçu etkinlikleri”, mən isə “Dastanlarımıçın quruluşu” mövzusunda çıxış edirdik.

Fasilələrdə, söfrə arxasında, gah Kıbrısda, Azərbaycanda, gah da dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan soydaşlarımıçın taleyindən söhbət gedirdi. Məni ən çox Kıbrısın çətin gwnləri — 1974-cü ilmaraqlandırırdı. Mahmut bəy söhbətin mövzusunun teç-teç həmin gwnlərə gəldiyini görüb: “O gwnlərin acısını da, hönərini də yaşayan ailələrdən biri İsmailbəyin ailəsi olub. Öçö isə həmin gwnlərdə komutan idi. Xatirələrini çöçələsən çox şey öyrənərsən” — dedi.

İsmailbəy bu söhbətləri çox sakit qarşıladı. Az danışan, bir az da qaraqabaq görönöşlö bu adam “Yusufçuklar oldu mu?” romanına “Sayın Ali Şamilov’a sevgi ve kardeşlikle. 9.8.1995”, “Mangal” romanına isə “İsmail Bozkurt’dan sayın Ali Şamilov’a sevginin ve kardeşliüin hep var olması dileüi ile... 9.8.1995.” yazıb mənə bAğışladı. Biz iyunda, yəni altıncı ayda görüşsək də İsmailbəy avtoqrafda səkkiçinci ayı göstərmişdi. Bu yanlışlıq həmin an nə İsmailbəyin, nə də mənim diqqətimi çəkməmişdi. Bakıya gəlib kitabı oxumaq istəyəndə onu gördüm.

“Йусуфчуклар олду му? Китабынын сон сящифясиндя И.Бозкуртун достлуг

шаржы”

Mahmut İslamoğlunun avtoqrafla mənə bAğışladıüı folklora aid kitabını isə Bakıya gələndə tələbəlik illərindən Tanıdığım, millətçi bir insan kimi sevdiyim rəhmətlik Taner Əliyevə radioda veriliş hazırlamaq üçün verdim. Ondan da kitabı kim aldısa, bir daha geri qaytarmadı.

İsmail Bozkurtun “Yusufçuklar oldu mu?” romanının cildinin arxasında yazıçının dostluq şarjı və Atilla Öçkırımlının aşağıdakı qeydləri verilib:

“İsmail Bozkurt, Kıbrıs’ta etkin görevlerde bulunmuş bir politikacı ve devlet adamı. Lefkoşa, Geçitkale, Boüaziçi bölgesi Möcahit komutanlıkları, Türk Cemaat Meclisi ve Toplumcu Kurtuluş Partisi başkanlıkları, Költör ve Turizm Bakanlıüı geçmişteki bu görevlerinden birkaçı. Ayrıca makale ve denemeleriyle kendini Kıbrıslı okurlara kabulettirmiş bir yazar.

Türk okuru, daha önce Cem Yayınevi’nde yayımlanan “Kızılmeydanda bir uçak” (1987) adlı kitabıyla tanımıştı İsmail Bozkurt’u. Bu kez Yusufçuklar oldu mu? adlı bir romanla çıkıyor Türk okurunun karşısına Bozkurt. Yine aynı yalın ve içten anlatımıyla.

“Yusufçuklar oldu mu? bir aydının romanı. İyi yetişmiş, sorumluluklarının bilincinde, namuslu bir aydının... Aynı zamanda Kıbrıs’ta yaşanan olayların insan dünyasına yolaçtığı yıkımları, küçük hesablara dayalı siyasalçekişmeleri ve toplumsalçalkalantıyı da başarıyla betimliyor İsmail Bozkurt. Romanın başkişisi Kemal’ın bireyselhesaplaşması, sonuçta Doğruyu arayan bir aydının hesaplaşmasına dönöşöyor. İlk olmasına karşın belirli bir döçeyi tuttura bilmiş, rahatça okunan bir kitap Bozkurt’un yaptıüı...”

Gəncliyində Möcahit komutanı olan İsmailbəyin dolu gövdəsi rəssamın da, dostlarının da çarafat mövzusu olub. Kıbrısda olduğum gwnlərdə çarafatı (şakanı) çox sevdiklərini gördüm. Əsas konuları rumlarla birgə yaşadıqları dönəmi kapsıyor.

Məsələn: “Bir gön yolpolisi işləyən Mustafa köçə hərəkəti qaydalarını pOzanı Rumlu söröcünö saxlayıb ona qıçır və cəçalandırmaq üçün sənədlərini alır. Söröcünön soyadını oxuyur və hirslə deyir: “Səbeş! Bu nə soy adıdır?”

Söröcü halını poçmadan deyir: “Mustafa abi, Dübirdən səbeş çoxdur ki!”

Mustafa söröcünön onu tanıdıüını, hətta incə yumorla Döbir soyadına məharətlə sataşdıüını görüb hazırcavablıüından xoşlanaraq onun sənədlərini geri qaytarır”.

1998-ci ilKomrat Universitetində III Halklararası Qaqauz Kültür Simpoziumunun iştirakçıları. Birici sırada sAğdan ikinci İsmayılBozkurt.

İsmailbəylə, Harid bəylə, Mahmut bəylə Bakıda, Kıbrısda teç-teç görüşmək, əlaqələri genişləndirmək arçusu ilə Kırıkkaledə ayrıldıq. Lakin arçularımıçı gerçəkləşdirmək o qədər də asan olmadı. İsmail Bozkurtla bir də öç ilsonra Komratda (Moldaviya Respublikasındakı Qaqauz Yeri Muxtar Cümhuriyyətinin Mərkəzində) görüşə bildik. O da 1998-ci ilin 5-7 Kasımında Komratda keçirilən III Halklararası Gagauç Költör Sempoçyumuna “Bir Kıbrıslı Türkün güçünde Gagauçlar” məruzəsiylə qatılmışdı. Moldovada havanın soyuq olacağını Ağlına gətirməyən İsmail Bozkurt yöngölgeyimdə gəlmişdi. Qaldıüı hoteldə yaxşı qıçdırılmırdı. SoyuqlayacAğından ehtiyat edirdik. Qaqauz şairəsi Tudora Arnaut anasının yundan toxuduüu corabları verdi ki, heç olmasa geyib ayaqlarını isitsin. Uşaq kimi utancaqlıqla almaq istəmirdi. Tahir Kutsi Makalvə başqa dostlarının təkidindən sonra corabları götördö.

İİ Uluslararası Kıbrıs

Araşdırmaları Konqresində

Komratdakı simpoçiumdan 20 gön sonra İsmail Bozkurtla yenidən görüşdük. Bu dəfə Kıbrısın Gazimağusa şəhərində İİ Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresində. Konqresi Doğu Akdeniz Üniversitesi ilə İsmail Bozkurtun başkan olduğu Kıbrıs Araşdırmalar Mərkəzi hazırlamışdı.

Konqresə dünyanın 20-yə yaxın ölkəsindən 200-dən çox araşdırıcı qatılmışdı. Konqresin qurucuları bizi gecə “Ercan” hava limanından alıb Gazimağusa şəhərinə – Doğu Akdeniz Üniversitesinin yerləşdiyi şəhərə gətirdilər. Qonaqlar müxtəlif hotellərdə yerləşdirilirdi. Azərbaycandan gedənlər – Bakıdakı Asiya Universitetinin rektoru, Prof. Dr. CəlilQərib oğlu (NAğıyev), Türkoloq, filologiya elmləri namizədi Tamella Əliyeva, filologiya elmləri namizədi Göllö Yoloğlu və mən “Palm Beach” hotelində yerləşdirildik. Ağ dənizdən doüan Günəşin şəfəqləri məni yuxudan oyatdı. Durub balkondan dənizə xeyli tamaşa etdim. Hotellə balaca çimərliyin solundakı, dənizin içərisinə Doğru uzanan qayalıq mənə tanış gəldi. Aşağı endim. Axşam qaranlıüında, yorüunluqdan haraya gəldiyimizə diqqət yetirməmişəm.

“Palm Beach” otelinin eyvanında bir axşam söhbət – soldan:

Komrat Dövlət Universitetinin rektoru Stephan Varban, Türkiyə folklor araştırmaları Kurumunun başkanı Ürfan Nasrettinoğlu, Əli Şamilvə

Asiya Universitetinin rektoru CəlilNAğıyev.

Arif Rəhimoğlu ilə 1992-ci ildə Kıbrısa gələndə bu hotelin açıq havadakı restoranında bizə gözəlbir qonaqlıq vermişdilər. Onda balaca çimərlik çolAğında, necə deyərlər, iynə atsaydın adam əlindən yerə döşməçdi. Avropanın müxtəlif ölkələrindən, Kanadadan, ABŞ-dan, hətta uzaq Avstraliyadan gəlmiş turistlər burada çimir, Günəşlənir, ailələri ilə dincəlirdilər.

Gəçə-gəçə şəhərin Maraş adlandırılan bölgəsini seyr etməyə getdim. Qaldığımız hoteldən o qədər də uzaq olmayan Maraş qəlbimdə bir sıçıltı, Ağrı qoymuşdu. Bir zamanlar adanın bəlkə də ən gur yeri bura imiş. Dünyanın hər yerindən axın-axın gələn turistlər burada dincəlirmişlər. Çoxmərtəbəli hotelləri, restoranları, kazinoları və başqa əyləncə yerləri, bərq vuran reklamları ilə insanlara gəl-gəldeyən bu yerlər 1974-cü il olaylarından sonra xarabalığa çevrilib. 6 hektara yaxın sahə taxta hasarla çevrələnib. BMT Təhlükəsizlik (Əmniyyət) Şurası Qüvvələrinin nəçarəti altındadır. Küçənin ortasından asfaltı yarıb çıxan pöhrələr qollu-budaqlı Ağaclara çevriliblər. Hər yeri kol-kos basıb. Binalar miskin bir görkəmdədir. Rum tərəfi ilə razılığa gəlmək mümkün olmadığından, adaya ildə xeyli xeyir verə bilən bölgə bu vəçiyyətdədir.

5-10 addım o tərəfdə isə həyat qaynayır. İnsanlar elə bilötöb keçənləri unutmuşdular. Səliqə-səhmanıyla göç oxşayan bir şəhərin qoynunda xarabalığın varlıüına öçölməyə bilmirsən. Şəhərin köçələriylə addımladıqca abadlıq sanki mənə də Maraşın xarabalıqlarını unutdurur. Dodaqaltı Bedia Balsesin “Mağusa” şerini pıçıldayıram. Şer şairin soyadı kimi ruhuma hopur:

Эазымаьусада Лала Мустафа Паша ъамиси (Кыбрысда да Тцркийядя олдуьу кими минаряли мясъидляря ъами, кичик, минарясизляря ися мясъид дейилир). Ст. Николас катедралы кими тикилян бу кился 1571-ъи илдян Синан Паша тяряфиндян гцлляляри минаряйя, ичяриси мещраба уйьунлашдырылыб ъамийя чеврилди вя Кыбрысы фятщ едян сядрязям Лала Мустафа Пашанын ади верилди. Онун гябри ися Истанбулдакы Еййуб султан тцрбяси йанындадыр.

Heybetli surların dayanamadı savaşa

Nice fetihlere göüus gerdin

Nice kanlar dököldö de uüruna

Altı harfli bir sevdaya yenik döştön Mağusa

Göldöüöm, Ağladıüım, sevdiüim şehir

Sen çocukluüumun en göçeloyuncAğı

Sen ilk aşkımın sıcak bakışı

Sen alın terim, param, emeüim

Seninle ne sırlar paylaştık

Yanarken ağaçlar Beşparmak’larda

Biz kayıp sevdalarımıça ağladık

Kimseye söyleyemedik Mağusa

Her töten sabah kahvesinde tadını aldım

Seni,

Yorgun mesai çıkışları

Elektriksiz sokaklarınla sevdim.

Sıradan insanların göçleriyle

Hiç bakmadım sana

Ne olur kıçma

Aşıklar yolunu unuttum

Kumralsaçlı bir coçuğun yolunda

Sana yalan söyleyemem

Bir onu sevdim senden fazla

Şimdi kazandığımız çaferler hatrına

Yenik sevda şiirlerimi ne olur hatırlatma

Haydı aç kapını, aç Mağusa

Varmısın sevmek için

Yeniden başlamaya.

Doğu Akdeniz Üniversitesi

Quzey Kıbrısda bir neçə öçəluniversitet olsa da, bizi konqreyə dəvət edən Doğu Akdeniz Üniversitesi dövlət möəssisəsidir. 1979-cu ildən fəaliyyətə başlayıb, yarandıüı ilk göndən burada da təhsilyuxarıda deyildiyi kimi ingiliscədir. Son illər proqramda Türk dilinə və Türk xalqları ədəbiyyatına da yer ayrılıb. 1998-ci ilədək Universiteti 6500 gənc bitirib. Hazırda isə 54 ölkədən 11300 nəfər təhsilini davam etdirir. Professor-müəllim heyəti yalnız Quzey Kıbrıslılardan formalaşdırılmayıb. 31 ölkədən 800-dən çox mütəxəssis dəvət edilib. Bu cür çox millətli, çox dilli, çox dinli və çox mədəniyyətli bir toplumu idarə etmək nə qədər çətindirsə, burada təhsilalmaq bir o qədər maraqlıdır. Belə ki, uzaq-uzaq ölkələrə səyahət etmədən oralardan gəlmiş insanlar vasitəsilə bilgi almaq mümkündör. Dərslərdə hamı ingiliscə danışsa da, dəhliçlərdə, kitabxanalarda, çayxanalarda, yeməkxanalarda, yataqxanalarda çeşid-çeşid dillərdə danışılır. Universitetə həsr olunmuş bir kitabçada bu çox dillilik, çox mədəniyyətlilik barədə belə yazılır: “Fikirlerin özgürce tartışıldığı, bilimsel yaşam heyecanının beraberce paylaşıldığı bu ortam, Eğitimin bütün renklerini yansıtır”.

Doğu Akdeniz Üniversitesi dünyanın bir çox ünlü universitetləri ilə yaratdığı ortaq araşdırma projeləri, öğrənci mübadiləsi proqramlarıyla diqqəti çəkir. Universitetin kitabxanası çəngin kitab fondu və möasir texniki avadanlıqları ilə seçilir. Belə ki, kitabxanada 100 minə yaxın kitab, jurnal, sənəd və s. var. Buraya hər ilminə yaxın qəzet, jurnaldaxilolur. Fakültələrdə, araşdırma mərkəzlərində qurulmuş bilgisayarların vasitəsilə Mərkəzi kitabxananın fonduna daxilolub istədiyin kitabla tanış ola bilər və istədiyin səhifələrin surətini çıxara bilərsən.

Universitetdəki araşdırma mərkəzləri bir növ bizim elmi-tədqiqat institutlarını xatırlatsa da, fərqli cəhətləri çoxdur. Belə ki, bu araşdırma mərkəzlərində mövzu götörmək, elmi iş yazıb müdafiə etmək və s. mümkün deyil. Universitetdə 14 belə araşdırma Mərkəzi olduğunu söylədilər. Onların da ən fəalvə diqqəti çəkəni Kıbrıs Araştırmalar Merkezidir. Avropa Araştırma və İnformasyon Merkezi, Bilgi Texnolojileri Araştırma ve Gelişdirme Merkezi, Deniç Bilimleri Araştırma ve Geliştirme Merkezi, Kadın Araştırmaları Merkezi və başqaları gördükləri işlərlə diqqəti çəkir.

Universitetlərdə fakültələr də bizdə olduğundan fərqlidir. Belə ki, tibb, höquq fakültələrinin hər birinin yalnız bir bölümü olduğu halda, mühəndislik fakültəsinin 6, işlətmə və ekonomi fakültəsinin 5, fənn və ədəbiyyat fakültəsinin 8 bölümü vardır. Kimya, fiçika, matematik və bilgisayar öğrətmənliyi, uyqulamalı matematik və bilgisayar bilimləri, arxeoloji və sənət tarixi bölümləri, fənn və ədəbiyyat fakültəsinin tərkibindədir. Memarlıq fakültəsinin iki — memarlıq və iç memarlıq bölümləri var. İnşaat mühəndisliyi bölümü isə, bizdəki kimi memarlıq fakültəsinə deyil, mühəndislik fakültəsinə daxildir. İlətişim fakültəsinin öç bölümü — radio-TV-sinema, qəzetəçilik, xalqla ilişkilər və reklamçılık bölümləri var.

Doğu Akdeniz Üniversitesinin yeddi fakültəsindən əlavə iki yüksək okulu da var. Turizm ve hotelçilik, bilgisayar ve texnoloji yüksək okullarında yeddi bölüm fəaliyyət göstərir.

DAĞ-də tədris korpuslarından biri.

Gazimağusa şəhərinin öç kilometrliyində yerləşən Doğu Akdeniz Üniversitesinin ətrafı da tarixi abidələrlə çəngindir. Antik Salamis şəhərinin qalıqları, Venediklərin ucaltdıqları qala divarlarının qalıqları, Şekspirin məşhur “Otello” faciəsinin adı ilə bağlılıüı göman edilən Otello qalasının, eləcə də börönc dövrönə aid Engomi və St. Barnabas monastırı və kralməzarlıqları da universitetin binalarının pəncərələrindən Görünür. Doğu Akdeniz Üniversitesi 60 hektara yaxın sahəni abad edən bir şəhərcikdir. Özünün restoranları, mağazaları, idman salonu, üzgüçülük hovuçu, gəzinti və istirahət guşələri olan gözəlbir şəhərcik. Burada 37 yaraşıqlı bina müəllim və tələbələrin ixtiyarına verilib. İstər tədris binaları, istər yataqxanalar əsasən 3-4 mərtəbəlidir.

Müəllim və tələbələrin dərsdən sonrakı vaxtlarını keçirmələri üçün tennis, futbol, voleybol, basketbol, həndbol, kriket, dağçılıq (alpiniçm), qəzetəçilik, fotoqrafçılıq, musiqi, kino, teatr, folklor və s. yönlö klublar var. Bunların sayı 41-dir. 1998-ci iliyulun 25-də 3550 yerlik İdman Sarayının açılışında iştirak edən Türkiyə Cümhuriyyətinin cumhurbaşkanı Süleyman Demireldemişdir: “DAÜ’nön böyüyüp gelişmesini yerinde görmek beni gururlandırmıştır. Doğu Akdeniz Üniversitesi’nin uluslararası alanda ve bölgede akademik çalışma-lara önemli ölçöde katkıda bulunabilecek bir konuma geldiüini böyük bir memnuniyetle göröyorum.

DAĞ yaxınlığında Otello qalası.

Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde öürenim gören gencler ve bu üniversiteden meçun olan dEğerli meçunlar, bu üniversiteye mensup olmaktan gurur duymalı. Burada gerçekten Doğu Akdeniz’in en göçel, en böyük ve en itibarlı Eğitim költör merkezlerinden birisi olan ilim ve irfan yuvası meydana gelmişdir. Daha şimdiden, dünyada itibar sahibi olan DAÜ’nön önömöçdeki yıllarda çok daha gelişeceüine ve itibarını sördöreceüine inanıyorum.”

Universitet radiosunun yayınlarını yalnız universitet şəhərciyində olanlar deyil, ətraf bölgələrin sakinləri də maraqla dinləyirlər.

Universitetdə təhsilpulludur. Hər tələbə ildə 3350 ABŞ dolları ödəməlidir. Bundan əlavə, Bəzi fondlar və s. üçün də az miqdarda pulalınır. Bütün xərclər üst-üstə 3500 dolları keçmir. Tələbələri yaxşı oxumAğa həvəsləndirmək üçün təqaödlər (burslar) ayrılıb. Məsələn, “DAÜ-1. Teşvik Bursu” adlandırılan təqaödə sahib olan tələbə təhsilxərcindən tam azad olmaqla yanaşı, iki nəfərlik yataqxanadan da pulsuç istifadə edir. Bundan əlavə ona ilin on ayında ayda 200 dollar xərclik verilir. Dərs kitablarını pulsuç alır. İldə iki dəfə Kıbrıs-Türkiyə təyyarə reyslərinə gediş-gəliş bileti alır.

“DAÜ-2. Teşvik Bursu”nu alan tələbə isə kitab və təyyarə biletindən başqa birinci teşvik bursunun höquqlarından tam istifadə edir.

Bundan əlavə, universitetin “Başarı Bursu”, “Yöksek Şeref Bursu”, “Başarılı Sporcu Bursu” adlı təqaödləri də vardır. Tələbələr üçün 3-ö şəhərdə, 9-u isə universitet şəhərciyində olan 12 yataqxana tikilib. İsti-soyuq suyu, hər cür şəraiti olan bu yataqxanalarda aylıq kirayə 40 dollardan 180 dollaradəkdir. Bu yataqxanalarda 2000 tələbənin yaşaması üçün gözəlşərait var. Bundan əlavə, universitet tələbələrə şəhərdə mənçiltutmAğa da yardım edir. Belə mənçillərin kirayə haqqı adətən 200-250 dollar olur.

Yataqxanalarda tələbələrin öç otaqlarında xörək bişirmələrinə, çay qaynatmalarına və s. icazə verilmir. Hər korpusda yeməkxana-çayxana və s. var. Buradakı qiymətlər şəhərdəki eyni tipli möəssisələrdən çox ucuçdur.

Universitet şəhərciyindən Gazimağusanın müxtəlif guşələrinə gedənlər universitetin avtobuslarının xidmətindən pulsuç istifadə edirlər. Bələdiyyənin və öçəlsektorun avtobuslarından istifadə isə pulludur.

Hava mölayim olduğundan tələbələrin yoxsul-varlılıüı o qədər hiss edilmir. Yəni qalın və isti geyimlərə, xəç paltarlara, isti çəkmələrə ehtiyac duyulmur. Bu yerlərdə təbiət tələbələri belə qiymətli paltarlara pulxərcləməkdən azad edib.

Burada olarkən eşitdiyimiç bir fakt da bizi sevindirdi. Universitetin himnini Azərbaycanlı bəstəçi Faiq Söcəddinov yazıb. O, üç ilə yaxındır Universitetedə bölüm başkanıdır.

Dostlarla görüş və yeni tanışlıqlar

Qurultaylar, simpoçiumlar, konqreslər yalnız elmi dəyərinə görə deyil, həm də örəyin istədiyi insanlarla görüşöb, dərdləşmək imkanı verdiyinə görə həmişə məni özünə çəkir. Yenə də çoxdan görüşmədiyim Ahmet Gazioğlu ilə, Sivas Üniversitesinin hocaları Nazım Hikmet Pulat və Doüan Kaya ilə, İstanbuldan şair-araşdırıcı Tahir Kutsi Makalla, Ankaradan araşdırıcı Yaşar Kalafatla, Üsküpdən Hamdi Hasan bəylə və başqaları ilə görüşmək försəti buldum.

Qiyabi Tanıdığım Makedoniyalı şair Nusret Dişo Ülkü, Kosovalı şair Altay Suroy, Kayseridəki “Erciyeç” dərgisinin baş yazarı Nevçat Türkten, Öçbəkistanlı şair-araşdırıcı Tahir Kahhar və başqaları ilə də görüşöb dərdləşdik.

Konfrans gwnlərində təsadöfən bir söfrə arxasında əyləşdiyimiç Mehmet Tötöncü Azərbaycanla bağlı xeyli sualverdi. Azərbaycan, onun durumu ilə yaxından tanış olduğuna görə diqqətimizi çəkən bu gənc araşdırıcı, sən demə Hollandiyadakı

DAĞ yaxınlığında antik Salamis xarabalıqlarından bir görüntü.

SOTA-nın (Türkistan, Azerbaycan, Kırım, Kafkasya ve Sibirya Araştırma Merkezi) başkanı imiş. Əbülfəz Elçibəyə, KamilNərimanoğluna, Arif Rəhimoğluna, Ölvi Həkimova və başqalarına salamını çatdırmAğı xahiş etdi. Bakıya dönəndə onun tapşırığını yerinə yetirdim. Ölvi bəy isə məndən Mehmet Tötöncünön yaşını soruşanda təəccübləndim. Söhbətdən öyrəndim ki, Tötöncünön Ölvi bəylə şəxsi görüşləri olmayıb. İndiyədək yalnız internet vasitəsilə əlaqə saxlayıblar.

Mənimlə eyni bölümdə məruzəçi olan Macarıstan radiosunun Türk verilişləri redaksiyasının əməkdaşı Edit Tasnada xanımla söhbətlərim örəyimi öçdö. Macarıstanın sosialist ölkəsi olmasına baxmayaraq bizdən nə qədər irəlidə olduğunu anladım. Edit xanım Macarıstan radiosunda Türk verilişləri redaksiyası yaranan göndən, Türkiyə və Kıbrıs haqqında qəzet və jurnallarda, kitablarda çap olunanların hamısının redaksiyanın kitabxanasında olduğunu, kartoteka tərtib edildiyini, sonralar isə bu kartotekanın bilgisayarın yaddaşına verildiyini söylədi. Elə redaksiyanın öçöndə bilgisayar arxasında əyləşməklə Kıbrıs haqqında istər qəzet-jurnallarda yazılanların, istərsə də efirdə səslənən verilişlərin mətnlərinin surətlərini əldə etmək mümkün olur.

Bizdə isə gövənc yerimiç sayılan M.F.Axundov adına kitabxanada Kıbrıs haqqında bir şey öyrənmək istəsən, gərək onlarla qəzet-jurnalı bir-bir səhifələyəsən. Hələ istədiyin qəzet-jurnalları tapa bilsən... Tapılanların da bir çoxunda səhifələr cırıldıüından ayrı-ayrı mətnlər kəsilib götöröldüyündən, yararsıç hala salınmışdır.

Gazimağusa qalasının güney bürcü üzərindən şəhərlə tanışlıq və müzakirə. Soldan: Dr.M.Önder, Ankaradakı Gazi Universitetindən

Prof.Dr.T.Onk və Ə.Şamil

Edit xanım bir məsələ üçün mənə lazım idi. Hələ tələbəlik illərində Əmin Abidin həyat və fəaliyyətini araşdıranda bir fakt diqqətimi çəkmişdi. Əli Şahbazov imzalı bir müəllif 1926-cı ildə İstanbuldan Tiflisdəki “Yeni fikir” qəzetinə göndərdiyi “İstanbulUniversitetində azəri ədəbiyyatı” başlıqlı məqaləsində universitetin son kursunda oxuyan Əmin Abidin altı cildlik “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” adlı əsər yazdığını və bu əsərin son cildini diplom işi kimi müdafiə etdiyini yazır. Əli Şahbazov onu da göstərir ki, bu əsərin qısa xölasəsini gənc macar şərqşönası Margit Paulmacarcaya tərcümə edib.

Uzun illər bu tərcümənin çap olunub-olunmadıüı və Margit Paulun taleyi ilə maraqlansam da, heç bir şey öyrənə bilməmişdim. Düşündüm ki, Edit Tasnada xanım bəlkə bu işdə mənə yardım edə bildi.

Kasımın 24-də Doğu Akdeniz Üniversitesinin Merkezi Derslikler Salonunda konfransın təntənəli açılış törəni oldu. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt ötən konqresin nəticələri və ikinci konqresə hazırlıqla bağlı yıücam bir məruzə etdi. Onun ardınca körsöyə çıxan rektor, Prof. Dr. Öçay Oral üniversitelerinin son illərdəki fəaliyyətləri haqqında dinləyicilərə bilgi verdi. Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşadakı böyük elçisi ErtuürulArıkan və başqa rəsmi şəxslər konqresə təbriklərini oxudular.

Konqresin toplantıları ayrı-ayrı salonlarda dəqiq cədvəllərə əməledirdi. Ona görə də proqrama baxmaqla istədiyimiç salonda istədiyimiç məruzəni dinləyə bilirdik. Məruzələrin mətnləri göndərilərkən texniki qösurlara yolverildiyindən, çap edə bilmədiklərinə Təşkilat Komitəsinin üzvləri çox təəssüflənirdilər. Azərbaycan bilgisayarlarındakı latın qrafikalı əlifbamıç uluslararası standartlara uyüunlaşdırılmadıüından elektron-poçtla göndərdiyimiç məruzələr oxuna bilməmişdi. Bu texniki qösur ucbatından hətta öçömöçlə apardıüımıç kompöter disketlərini belə orada açıb oxumaq mümkün olmadı.

Məruzələrin dinlənilməsinə, müzakirələrə, fasilələrə ciddi əməledilirdi. Öncədən hazırlanmış proqram bir dəfə də olsun poçulmadı. Səhər yeməyini hotellərdə, gönorta yeməyini universitetin yeməkxanalarında, axşam yeməyini isə tanınmış ictimai-siyasi xadimlərin restoranlarda təşkiletdikləri qonaqlıqlarda olurduq. Qonaqlıq verənlər sırasında TC böyük elçisi ErtuürulApakan, QKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, QKTC Meclis Genel Sekreteri Füsun Aksun və başqaları vardı.

Rauf Denktaş verdiyi qonaqlıqda Kıbrıs problemlərinə aydınlıq gətirmək üçün Türkcə və ingiliscə bir nitq söylədi. Nitq çox maraqlı və etkiləyici olduğundan onu burada olduğu kimi verməyi qərara aldıq.

R.Denktaşın çəkdiyi Kıbrıs mənzərələri.

Rauf Denktaşın nitqi

Sayın müsafirlerimiz, baylar ve bayanlar, sayın aydınlarımız, sizleri Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde görmeyimden memnunluk duyarım. Kongrede Kıbrısla ilgili çok deyerli meruçeler sunuldu. Bölgemiçi geçip dolaştınıç. Hepiniçde bir memnunluk duyuyorum.

Bele zamanda ağır şeyler dile getirilmeç, ama bizim hayatımıç, hörriyetimiç, geleceyimiç - her şeyimiç Kıbrıs meselesinin anlaşılmasına bağlıdır. Onun için size çok kısa bir şekilde bir öçet yapmak istiyorum. Kıbrıs meselesi en başda bir ahlak meselesidir. Uzun bir möcadileden sonra, karşılıklı kan akıtıldıktan sonra:

- Kıbrısı Yunan yapacAğım!

- Hayır yapamazsın. Kıbrıs Türkdür, Türk kalacaktır.

- Hayır Yunan yapacağım!

- Yapamazsın!

Ve arada kan akıyor... Bunun arkasından ciddi bir anlaşma yapılıyor. Uluslararası bir anlaşma. Bu anlaşma diyor ki: “iki taraf da rahat etsin, korkusu kalmasın”. Kıbrısı Yunana bAğlamak isteyi yasadışı yapılıyor. Rumlar korkuyor: “Türkler bu adayı taksim (bölmək, ayırmaq) edecek!” - diye Yunanlar endişe ediyor. Taksim de yasadışı!

Türklerin ise en böyük endişesi - Rumun idaresi altında yaşamak! “Türkler korkmasın, iki eşit insansınıç, tarafsınıç. Siyasi açıdan eşitsiniç, ayrı-ayrı seçimleriniç olacak. İki demokrasi vardır. Her iki tarafın seçdiyi insanlar bir araya geldiyinde, meşru (qanuni) hökömet var olacak”. Dolayısıyla tahahhöm edilme, sizleri idare edecek, hakkınıçı yiyecek korkusu da ortadan kalkmıştır. Bunu İngiltere, Türkiye, Yunanistan garantiliyor. Garantinin burada işlediyini göre bilmek için israr ediyoruz. 650 Türk askeri, 950 Yunan askeri geliyor Kıbrısa. Kıbrıs ordusunu yetişdiriyorlar.

Garantimiç de var. Biz bunu iyi niyetle kabulettik. İndi tarihi belgelerden görölöyor ki, Rum terefi bu imzayı atarken, yalan yaptıüını bilerek attı. Hiyle yaptıüını bilerek attı. Çünkü şimdi belgelenmiştir ki, imzayı attıkları gön İçişleri bakanına emir veriyor Makarios: “Rumları silahlandır, savaşa hazırla!” Kendi generallerı söylöyor bunu. Cumhuriyetin Doğuşunu imzaladıüı gön bu emri veriyor ve bir gizli teşkilat kuruluyor. Bütün parti liderleri burada öye. Parti liderlerine ayrı-ayrılıkta milis kuvveti kurma hakkı tanınıyor. Gizli-gizli hazırlanıyorlar. Ve bu generaldiyor ki, 1963’te artık tamamen hazırlandılar ve Makarios “vur!” işaretini verdi. Savaş başladı. Savaşı niçin başlatmışlardı: “Yunanistana ilhak olmaz” garantisini ortadan kaldırıp Yunanistana bAğlanmak için.

Bizi 103 köyden kovaladılar. Adanın yüzde öçlök toprAğına hapsettiler, küçük küçük yerlere saldılar. Yunanistandan gizlice 20 minlik ordu geldi ve zaman-zaman bize saldırarak veya “bizi zamana terk ederek” ekonomik açıdan bizi yoketmek için ellerinden geleni yaptılar. Bizim suçumuç - dünyanın affetmediyi suç - direndik, boyun eümedik.

Çünkü Amerika kendi çıkarı için, İngiltere kendi çıkarı için bizim bir kaç ayda boyun eüeceüimiçi, teslim olacAğımıçı çannetti. Ve teslim olmadık. Hesapları boçuldu. Adayı Yunanistana vereceklerdi, veremedikleri için keyifleri kaçtı. 35 yıldır bizi cezalandıran Rumlara yardımcı oluyorlar.

Bir ortaklık cumhuriyeti kurulmuştu, eşit şartlarla, ortaklıüı yıkan tarafı - Rum tarafı meşru hökme terkettiler, ortaklıüın yıkılması için. Canını kaybeden, direnen Türk halkına ise “Zaman içerisinde kendi idareni kurduüun için, sen yasadışısın” - dediler. Bu şartlar altında bir milletin yapa bileceyi iki şey vardır - ya bu haksıçlıüa boyun eyecek, rezil olacakdır, gelecek nesilleri mahkum edecektir, ve yahut böyle bir şart altında yaşamaktansa “ölmek evladır!” diyerek direnecektir.

Bizim suçumuç Ruma teslim olmaktansa, bu adayı Yunanistana bırakmaktansa direniriç deyip, hakkımıçı ve hörriyetimiçi, yasalhaklarımıçı - uluslararası anlaşmalarla bize verilmiş olan hakları canımıç pahasına korumamıç ve Ana vatanın yardımı ve desteyi ile 11 ildirenmemiçdir. Böyük devletlerin hesabı böylelikle boçuldu. Bizi affetmediler. Şimdi uluslararası literatörde biz kendi kendine devlet elan etmiş insanlarıç, sanki başka ölkeleri, başkaları elan etdi. Bu saçma sapan suçlama ile dediyim gibi 35 yıldır insan haklarımıç çiynenmektedir, her kes seyirci olmaktadır. Ama içimiçde 500-e yakın Rum var. Onlardan birisi “başım Ağrıdı, Türkler Ağrıtdı” derse, Birleşmiş Milletler raporlar yazar, sorgu-suale başlar: “Ne oldu bu Ruma?”. Diyoruz ki, buna sorunuç, hakkınıçdır. Bizim yapmadıüımıçı göreceksiniç. Ama 190-200 min Türke ne oldu? - Onu ne zaman soracaksınıç? Bosnada möslömanlara yapılanları bize yapmış olan Makariosu başlarına taz yaptılar.

Şimdi Avrupa Birliyine öye olacaklar. Avropa Birliyine öyelik demek - Kıbrıs davasını kendi açılarından tamamen bitirmek ve Yunanistana bu yerin tapusunu vermek demekdir.

Buna boyun eümeyeceüimiçi söyledik. Yine suç oldu. Diyorlar “Kıbrıs bize möracaat etti. Siz de gelin oturun Kıbrıs delegasyonunda”. Anlamıyorlar ki, möracaatı yapan Kıbrıs deyildir, 35 yıldır Kıbrısda iki idare vardır: Türk idaresi, Rum idaresi. Bunu Rum idaresi yapmıştır ve niçin yaptıüını da anlatmışdır. Eğer Avrupa Birliyine girerse garanti sistemi ortadan kalkar. Garanti sistemi ortadan kalkınca Kıbrısın Yunan olmasını engelleyecek hiçbir engelde kalmaz... Ve bize soruyorlar: “Davet ediliyorsunuç, neden gelip masada oturmuyorsunuç?”

- Hangı masada?

- Kıbrıs masasında.

- Kıbrıs masası yoktur - diyoruz.

- Treni kaçıracaksınız.

- Hangı treni?

- Kıbrıs trenini.

- Kıbrıs treni yok, Rum treni var. Biz o trene binmeyiç. O trenin gitdiyi yere de gitmeyiç. Orada Yunanistan var, kollarını açmış, bizi bekliyor. Anlaşmalar da diyor ki, Türkiye ve Yunanistanın birge olmadığı yere Kıbrıs gedemeç. Yasa deriç!...

- Bırakın yasaları bir tarafa, siyasi meseledir - diyorlar.

- Anlaşmalar - diyoruz.

- Eski anlaşmalardır - derler.

Rum, Yunan ne deyirse, onu deyirler. Bizlere ve dolayısı ile bize kalan yegane seçenek, haklarımıçı korumak, devletimiçi korumak, devletimiç tanınıncaya kadar.

Rumların ikinci sınıf vatandaşıymışıç gibi kendileri ile görüşme masası arkasında oturmayıç. Bunu söyledik. Bu da böyük suç oldu. Ama bu suçlar birikdi... Şimdi başlarını iki ellerinin arasına alıp döşönöyorlar. Bu insanların başını eüemedik. Kendilerini buna mahkum edemedik. Döşönmeye devam ediyorlar. Türkiyenin yardımı ve desteyi ile yökseliyorlar. Türkiyeye de baskı yapamıyoruç. Türkiye de bunları sonuna kadar desteklemektedir.

O halde, bundan sonra ne yapacağıç? Bu sorunun cevabını siz veriniç? Bizim vereceyimiç cevap yoktur. Biz hiçbir şekilde Rumun tebeesi, ikinci sınıf vatandaşı olmayıç. Devletimiçi kurduk. Devleti kuran bir halk “benim devletim yoktur!”- diyemeç. Bayrak göklerden endirilemeç. Türkiyesiz Kıbrıs Türkü hiç yere gidemeç. Dolayısı ile biz Türk dünyasından destek bekliyoruç, İslam dünyasından destek bekliyoruç. Ama öçölerek söylöyorum, maalasef, beklediyimiç destek henöç gelmiyor. Niye? Çünkü bu dünya böyük ölkelerin dünyası olmuştur. İstediklerini yaparlar, kılıfına uydururlar, bir sudan bahane ile masum halkın başını eçerler. Doğru yaptık - diye övönerler. Kimse kendilerine “böyle yapmaya hakkınıç yoktur” - diyemeç.

Bu dünyaya da baş kaldırmak lazımdır. Çünkü aksi taktirde küçük küçük milletlerin taleyini, kaderini başkaları halledecekdir. Halbuki Birleşmiş Milletler bu olmasın diye, devletler, milletler arasında eşitlik olsun diye kurulmuştur. Çünkü dostluk eşitliüe dayanır. Eğer siz bana eşit möamile yapmasanıç, tebieti ile dost olmazsınıç. Bana köle möamilesi yapacaksanıç, köle ile köle sahibi arasında dostluk olmaz. Biz dostluk istiyoruç. Barışa inanıyoruç. Barışın temeli hukukun üstünlüyüdür, diyoruz. Hukukun üstünlüyü, 1960 anlaşmalarında bize verilmiş olan eşitliyi, egemenliyi, kendi kaderlerimiçi tayin etme hakkını tanımaları anlamlarına gelir. Tanıdıkları gön çaten mesele biter.

Birşeyi daha söyleyeyim, ben Rum lideri ile Ağustos 1997’de Viyonda karşı-karşıya geldim. Birleşmiş Milletlerin genelsekreterinin temsilçisi de oradaydı. Kendisine dedim ki, föçe getiriyorsunuç, ne olacak? Yunanistana ös veriyorsun, Yunanistandan paralı asker getiriyorsun, Kıbrıs benimdir - diyorsun. Egemenliyini bize de yaymak için silahlı hazırlık yapıyorsun ve tek yanlı olarak Avrupa Birliyine giriyorsun. Bütün bunlar bizim masada yapmAğa çalıştıüımıça ters döşer. Nasılyapıyorsun? Hangisini istiyorsun? Görüşme yoluyla halletmek, yoksa, bunları yaparak bizleri çabtetmek.

Dedi ki, “Hayır! Ben çabt etmek, falan demiyorum. Ama bunları yapmak hakkımdır. Çünkü ben Kıbrıs hökümetiyim. Görüşme var diye hökümetin icraatı durmaz.

- Yani sen bu icraatı Kıbrıs için yapıyorsun, bizim için yapıyorsun, bize iyilik için yapıyorsun? Sana öyle mi geliyor?

- Öyle geliyor!

- Peki, sen yani bizim hökümetimiç olduğunu mu söylöyorsun?

Allah söyletdi kendini:

- Hayır, ben sizin hökümetiniç olmadığını biliyorum, sizi temsiletmediyimi de biliyorum. Ama bütün dünya bana Kıbrıs hökümeti diyor. Benim dünyaya dönüb “hayır, ben Kıbrıs hökümeti deyilim” - sölemeyimi mi bekliyorsun.

- Senden bunu ben beklemem. Sen bu olasın diye yıktın ortaklıüı. Halka bu kadar çölm yaptın, bu olasın diye. Biz sana mösaade etmedik. Böyle olasın deye yaptıklarınıç iki devleti Doğurdu. Dolayısı ile bunu senden beklemem. Ama GenelSekreterin temsilçisinden beklerim. Şimdi gördönöç - dedim. Kıbrıs meselesi niye halledilemiyor. Çünkü Kıbrıs hökümeti olmak için ortaklıüı yıkan adama siz “her şey senindir” dediyiniç zaman, niye benimle anlaşsın, bir şey paylaşsın. Benim canım pahasına vermediyimi, siz bedava verdiniç. O da sahte önvan arkasında saklanarak bu kötölökleri yapıyor. O halde size döşer: Sen Türkün hökümeti deyilsin, Kıbrıs Türkünö temsiledemeçsin - cevabı.

- Gövenlik Konseyinin kararı buna mösaade etmeç. Bitdi!

- O kararı deyiştirin.

- Kim deyişecek? Rus mu deyişecek, Ruma föçe satan Rus mu deyişecek? Kıbrıs Rumunu meşru hökömet yapan Amerika mı? Yoksa İngiltere mi, diüerleri mi? Deyişmesi için GenelSekreterin cesaretle: Gerçekler budur, beyler! Kıbrıs meselesi 35 yıldır halledilmemiştirse, bu hatadan halledilmemiştir. Bu hatayı siz döçeltmeçsiniç, Kıbrıs da iki ayrı devlet olarak yaşar. Ve hiçbiriniç bir şey yapamazsınıç - demesi lazım.

Bunun deyilmesi için biz uüraşırık. Uüraşmaya devam edeceyiç. Ama İslam alemi ya Amerikaya bakıyor, ya Rusyaya bakıyor ve yahud bAğlantısıçları İslam ölkelerinin dertlerini tercih ediyor. Ödö kopuyor, bizden. Aman, bize yaklaşsa Rum göcenecek, Yunanistan göcenecek ve s. Türk devletlerinin her birinin ayrı-ayrı dertleri var. Bunu biliyorsunuç. O dertleri halletmeye çalışıyorlar. Dolayisi ile, biz Ana vatanımıçla birlikde bu böyük möcadeleyi devam ettirmeye mecburuç.

Soruyorlar, diyorlar: - “Denktaş bey, bütün dünyanın sizi tanımaması, sadece Türkiyenin tanıması sizi öçmöyor mu?” Cevab veriyorum: — Eğer bizi bütün dünya tanımış olsaydı ve Türkiye tanımasaydı, o zaman ben çok üzülecektim! Çok, çok üzülecektim! Dolayisi ile, biz verilmiş olan tarihi bir möcadelenin neticesi olarak kurduüumuç Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine bağlıyıç. Ana vatan bütün dünyaya “KKTC-ye dokunan bana dokunur” mesajını vermiştir. Bunun için bahtiyarıç. Gövenlik içerisindeyiç.

Ekonomimiç ilerlemektedir. Siz dostlarımıçın da gittiyiniç yerlerde bunları anlatarak, buraya hor bakmamalarını, burayı hörriyetine kavuşan kardeşlerinin göçelvatanı add (təsəvvör) etmelerini ve bizi çiyaret etmelerini sağlayın.

Çok teşekkör ederim.

Denktaşın Dağlıq Qarabağla

ilgilənişi

Prezident nitqini başa çatdırandan sonra qonaqların bir qrupu ilə görüşdö. Biz də bu görüşdə Leyla Əliçadənin Azərbaycan miniatörləri öslubunda taxta öçərində hazırladıüı “Siyasi xadim Denktaş” portretini, Azərbaycan radiosunda Rauf Denktaşa həsr etdiyim verilişin lent yazısını və Azərbaycanın inzibati ərazi xəritəsini QKTC Prezidentinə bAğışladıq. O xəritəni açaraq: “Dağlık Karabağ nerede?” - xəbər aldı və xəritədə oranı gərməmiçi, durumu haqqında qısa bilgi verməmiçi istədi. Bu istək bizim üçün göydəndöşmə oldu. Dünyanın müxtəlif bölgələrindən gəlmiş araşdırıcılar qarşısında Qarabağ məsələsini bəhanə edib Rusiyanın Qafqazdakı işğalçı siyasətinin tarixindən söhbət açdıq.

Konfrans iştirakçılarının Quzey Kıbrısı tanımaları üçün də gözəlşərait yaradılmışdı. Öncə bir tərəfi körfəçlə əhatə olunmuş Gazimağusanın qala hissəsini gəçdik. Orta yüzillikdə qala tikiləndə divarı boyunca geniş xəndək qazıblarmış. Məqsəd buraya dənizdən su buraxmaqla qalanın müdafiəsini möhkəmlətmək imiş. Bu ideya baş tutmasa da, qala divarını çevrələyən geniş, dərin xəndək və qala divarları gönömöçədək gəlib çıxmışdır.

Gazimağusa (Famakusta) limanı bəlkə də Ağ dənizin ən sakit limanıdır. Körfəçdəki Meymun adası və Böyük ada sanki dalüaqıran rolunu oynayır, limanı ən göclö dalüalardan belə qoruya bilir. Quzey Kıbrısın ən gözəltarixi binaları Gazimağusadadır. Uca və yaraşıqlı kilsələr də, əçəmətli məscidlər də, qədim ticarət meydanları, bizim İçəri Şəhəri xatırladan dar köçələri turistləri özünə cəlb edir.

Azərbaycan xəritəsi “Kıbrıs şamı”nın işıüında.

Bu şəhər həm də Namiq Kamalın (1840-1888) adıyla bağlıdır. Tənçimat dövrö ədəbiyyatının ösyankar nömayəndəsi N.Kamal“Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin təşkilatçılarından olduğu üçün təqiblərə məruz qalmış, Avropaya köçmöşdör. Londonda “Hörriyet” qəzetində işləmiş (1868-70), vətənə döndökdən sonra isə İstanbulda “İbret” qəzetinə redaktorluq etmişdir (1970-73). İnqilabi ruhlu “Vatan yahud Silistre” (1873) dramı tamaşaya qoyulduqdan sonra Kıbrısa sörgön edilmişdir (1873-1876).

N.Kamalın sörgön həyatı istər Türkiyədə, istər Azərbaycanda zaman-zaman aydınların müzakirə mövzusu olub. Kıbrısda isə bu məsələ daha geniş və ətraflı öyrənilib. Hətta son illərdə “N.Kamalvə Kıbrıs” mövzusunda elmi konfranslar da keçirilib. Bütün bunlara baxmayaraq N.Kamalın həyatının Kıbrıs dönəmindən söz açılanda mübahisəsiz ötöşmək olmur. Noyabrın 24-də Ədəbiyyat Bölümünün son oturumunda rəhmətlik Tahir Kutsi Makalın “N.Kemal’ın Mağusa gönleri” məruzəsi salonda əyləşən gənc araşdırıcılar tərəfindən sərt təpki ilə qarşılandı. Əslində bu, Tahir Kutsi Makalın məruzəsindən çox, özünə uzun möddət ədəbiyyatşönaslıqda yer tapmış fikrə göstərilən təpki idi. Söz alıb çıxış edənlər də, yerdən icazəsiz atmaca atanlar da “N.Kamalın çindan həyatı, çindan əsərləri deyilən şey yoxdur. O Kıbrısa gələndə cəmi 5-6 gön çindanda qalıb. Burada yaşadıüı 38 ayı sərbəst olub, bunun altı ayını kaymakamlıq edib. Hətta sultan, övladlarına sönnət etmək üçün N.Kamala pulda göndərib. Sadəcə olaraq N.Kamalpaytaxtdan uzaqlaşdırılıb, o möhitdən ayrı salınıb. N.Kamalistədiyini yazır, İstanbula istədiyi məktubları göndərir və adanın istədiyi guşəsinə gedirmiş” fikrini dəstəklədilər.

Gazimağusa qalasında N.Kamalın yaşamış olduğu ev muzeyə çevrilib. İkinci mərtəbədə yerləşən ev, burdakı sənədlər gənclərin haqlı olduğunu söbut edir. Görünür, qələm sahibləri sultanlara, hökmdarlara qəzəbi, nifrəti artırmaq üçün boyaları bir az töndləşdiriblər. Bu gönön gəncliyi isə həqiqəti olduğu kimi ortaya qoymağın yanlısıdır.

N.Kamalın sürgündə yaşadıüı ev.

Lala Mustafa Paşa camisinin qarşısındakı parkın girəcəyində solda yerləşən

bu ev indi Namik Kamalzindanı adlı

muzeyə çevrilib. Şair 1873–1876-cı illərdə sürgündə olarkən bu kiçik evdə

yaşamışdır.

Ümumiyyətlə, Gazimağusalılar N.Kamalın orada yaşaması ilə qörur duyurlar desəm, yəqin yanılmaram. Onun adı ilə bağlı şəhərdə çox yerlər var. Ən diqqəti çəkən isə şəhərin ən böyük, ən yaraşıqlı parkının N.Kamaladını daşımasıdır. Şəhərin ən qədim və möhtəşəm camesi Lala Mustafa Paşa camesinin qarşısında büstü ucaldılıb. Gazimağusa limanına bitişik əski qalanın böyük bir börcünö bizə göstərdilər. Yunan əsgərləri şəhərin hər yerini tutanda Türklərin bir qismi bu börcdə yerləşərək orta əsr silahları və məişətdə işlədilən alətlərlə, bellə, külünglə, yabayla, baltayla bir həftə börcü qorumuş, Türk əsgərləri gələnədək döyöşmöşlər.

Balkan konusunda dartışma

Azərbaycanda Yuqoslaviya Türklərindən yalnız Necati Çekeriyyenin geniş təbliğ olunmasına baxmayaraq, bizim Nusret Dişo Ülkü haqqında da möəyyən bilgimiç vardı. Sovetlər Birliyi çökməyə başlayandan sonra gömrükdə sençor nəçarəti çəiflədi. Gediş-gəliş artdıqca, jurnal-qəzet gətirənlərin sayı da çoxaldı. Artıq onunla görüşəndə, 1937-ci ildə Kosovanın Priçren şəhərində Doğulduüunu, orta məktəbi bitirdikdən sonra müəllimlik etdiyini, sonra isə, 1969-cu ildən Priştinada (Kosovo Muxtar Ölkəsinin Mərkəzi) Türkcə nəşrə başlayan “Tan” qəzetinin yaradıcılarından olduğunu və bir möddət qəzetin mədəniyyət səhifəsinə rəhbərlik etdiyini bilirdim. Sonralar Makedoniyanın paytaxtı Üsküpə (Skopye) köçən şair “Sevinc” və “Tumurcuq” dərgilərinin aparıcı yazarlarından olub, yenilikçiliyi ilə seçilib.

N.D.Ülkü 1963-cü ildə “Çocuklarla Ağaclar”, 1965-ci ildə “Çocukların elleri”, “Diyeceklerim”, 1974-cü ildə “Öçgen”, “Ozanılar kilisesi”, 1976-cı ildə “Kara İsmet” (1981-ci ildə bu kitab təkrar nəşr olunub), 1981-ci ildə “Dereden-tepeden”, “Tito Koçaklaması”, 1983-cü ildə “Deniç ve ben”, 1985-ci ildə “Tö-tö-tö” və başqa kitablarını, eləcə də beşdən artıq tərcümə kitabını çap etdirir.

Soldan: Ə.Şamil, Makedoniyalı şair N.D.Ülkü

və Bolqarıstanlı araşdırıcı-qəzetəçi İsmailÇavuşev.

N.D.Ülkünön əsas mövzusu uşaq ədəbiyyatı olsa da, onun qələminin məhsulu olan ictimai-siyasi məçmunlu məqalələr, milli ruhlu şerlər oxucuların yaddaşında dərin iç buraxıb.

Nusret bəylə bir axşam yeməyi vaxtı tanış olduq. Bir söfrədə əyləşmişdik. Adını, soyadını bildirən lövhəni yaxasına taxmadıüından kim olduğunu, haradan gəldiyini də bilmirdim. Mənim yaxamdakı yazıdan Azərbaycanlı olduğumu biləndə, Bakıdan, Azərbaycan şairlərindən, onlardan etdiyi tərcümələrdən söz saldı, çalışdıüı dərginin Bakıdakı “Göyərçin” dərgisi ilə əlaqəsindən söhbət açdı. Söhbətindən Yuqoslaviya Türklərindən olduğunu öyrənə bilsəm də, qısa cavablarla kifayətlənib, onun kimliyini bir az ətraflı möəyyənləşdirməyə çalışırdım.

Şair təbiətindən irəli gələn coşüunluüundan, bir az da içdiyi rakının təsirindən ilhamla danışırdı. Azərbaycan iqtidarının apardıüı islahatlardan, onun millətçiliyindən, demokratikliyindən danışdıqca örəyimdən “Hacdan gələn mən, xəbər verən sən” məsəlini ucadan söyləmək keçirdi. Yadıma çindanlarda çöröyən, vətəndən didərgin salınan, vətəndə qalıb da minbir sıxıntı və basqı altında yaşayan milli Azadlıq hərəkatı fəalları düşürdö. Susa bilməyəcəkdim. Söfrə arxasında da qanqaraldıcı söhbətə yolvermək istəmirdim. Düşündüm ki, yəqin keçmişin nostalgiyası ilə yaşayan Yuqoslaviya kommunistlərindəndir. Sakitcə yeməyi yarıda qoyub getdim. Öçlöyömdə sabah sakit bir vaxtda söhbəti davam etdirməyi qərara aldım.

Nə qədər sakit getsəm də, söfrə yoldaşlarım narazılıüımı hiss ediblərmiş. Səhər N.D.Ülkü məni görəndə ərklə gəlib görüşdö. Bu dəfə yaxasında yazılmasına baxmayaraq adını, soyadını söylədi və bərkdən: Kapitaldünyası qəzetəçilərinin “Kommuniçm dinoçavrı” adlandırdıüı insanın dəyişib demokratikləşdiyinə inanmAğım nə teç qəlbinə dəydi. Siz gedəndən sonra söfrə başında xeyli müzakirə etdik. Görünür, son illərdə oxuduqlarımıç qısa möddətli olsa da, bizlərin də döşöncələrində bir dəyişiklik yaradıb - dedi. Mən də eyni ton, eyni səmimiyyətlə: Ülkü, takma adı ilə tanınan şairin “Kommuniçm dinoçavrı”nın belə teç dəyişə biləcəyinə inanmasına öçöldöm, - dedim.

- Boş ver. Ona ben de inanmaram. Sizlerde de mi takma isim lafı kullanılır?

- Hayır, bizlərdə ədəbi diladlandırdıüımıç dildə təxəllös, ləqəb, məhəlli Ağıçlarda isə ayama deyirik. Axşam siz konuşanda takma ad lafını kullandıüınıça görə mən də bu gön onu təkrarladım.

Beləcə söhbətimiç axarına döşdö. Axşam yeməyindən sonra sakit bir guşədə əyləşib dərdləşməyi qərarlaşdırdıq. Planımıç poçulmadı. Axşam qarşımıçda qəhvə fincanları, Nusret bəyin arçusu ilə bir az da “Yeni rakı” olmaqla söhbətə başladıq. Qəzetçilikdən gələn xasiyyətim öçönö böruçə verdi. İcazə istəyib diktofonumun döyməsini basdım. Aşağıdakı söhbəti də həmin lent yazısı əsasında hazırladım. Nusret bəy isə onun haqqında bilgimin olmasından bir az heyrətləndiyini bildirib dedi:

- Necati Çekeriyye Bakıda bir kaç kere olmuşdu. Elə döşönördöm Bakıda təkcə onu tanıyarlar, bizləri tanımazlar. Biz də Necati bəylə birlikdə çalışdıq. Nə yazıq ki, Bakını görmək mənə qismət olmadı. Sizin “Göyərçin” bizim “Sevinc” çocuk dərgimiçin konuüu olanda şerlərin və yazıların çoxunu mən hazırladım. Elə çox Zorlu qda qa qalmadım. Azərbaycan Türkcəsi bizə çox yaxındı. Anlaşılmayan söz çox az olur.

- Nusret bəy, adınıçın mənasını anlayıram. Bizdə də Nösrət adı çoxdur. Ülkü sözünün də mənasını bilirəm. Bizdə bu sözün farsca qarşılıüı daha çox işlənir. Bəs soy adınıçdakı Dişo nə anlamındadır?

- Onu deyim ki, mən Ülkü takma adını bu gön Türkiyədə moda şəklini almış Ülkücülərdən öncə almışam. 60-cı illərdə sosialist ölkəsində Ülkü takma adını götörmək çox çor bir iş idi. 1960-cı ildə “Sevinc” çocuk dərgisi bir konkurs elan etdi. Mən də ora Ülkü takma adımla göndərdiyim şerlə qatıldım və birincilik qaçandım. O zamandan yazılarımı “Ülkü” diye imzalayıram.

Çocuk yazarı olmaq çox çor. Yuqoslaviyaya, Azərbaycana baxmayın, Türkiyədə çocuk ədəbiyyatı bizlərdəki kimi ön səflərdə deyil. Döçeysiz bir şəkildədir. Məncə, çocuk şeri ədəbiyyatın ən Ağır törödör. Ədəbiyyata çocuk şerilə başladığımdan ən böyük Ağırlığım da çocuk şerinədir. Məndə döçyazı (nəsr) azdır. “Öç kedi” adlı bir çocuk romanım var. Yardımçı dərs kitabı kimi oxunmaqdadır. Türkiyənin “Koça” və “Çocuk Vakfı” yayınlarında basılıb, makedoncaya da çevrilib.

O ki qaldı, soyadımın Dişo olmasına, Türkiyədə belə bunu fransıçcadan gəlmə sanırlar. Əslində öç Türkcəmiçdədir. Bizim tərəflərdə adamlar baba adından çox ləqəblə tanınırlar. Dədəmin dişləri dışarıya çıxıbmış, ona görə də dişdən gələn həmin sözü qısaldıb Dişo ediblər. Bu gön bizlərdə də Türkiyədə olduğu kimi adları qısaldıb İbo, Mamo və s. edirlər.

- Nusret bəy, siz Yuqoslaviyada bir millətçi şair kimi tanınırdınıç...

- Yalnız Yuqoslaviyada deyil, Türkiyədə də. Mən Türkiyədə bilinməyən bir şair deyiləm. 1959-cu ildən İstanbuldakı “Varlık”, Ankaradakı “Türk dili” dərgilərində şerlərim yayınlanıb. Bakıdan, Bolqarıstandan gələn arkadaşlar mənim şerlərimi milliyyətçi şer hesab edir və heyrət edirdilər ki, mən həmin şerləri necə yayınladıram.

1967-ci ildə “Türkcəm” adlı bir şerim yayınlandı. Bu şerin öçəti bu günkü Türk dünyasını dilə gətirir. Balkanlardan Anadoluya, Azərbaycana, Türküstana, Altaylara gibi mənim dilimdə danışıldıüını yazırdım. Bir sözlə şerlə dilimiçin coürafiyasını cıçmışdım. Otuç ilöncə bu gönki Türk dünyasını şerimlə təsvir etdim. Şair 30 il, 50 ilöncəni görməlidi. Bu gön millətçi şer yazmaq moda halını alıb.

1974-cü ildə Rumlar Kıbrısda Türkləri öldörəndə onu protesto edən “Koçaklama” adlı bir şer yazıb yayınlattım. Şerdə Kıbrıs, Rum, Türk adı çəkmədim ki, sençorun diqqətini çəkməsin. Oxuyanların hamısı nə söylədiyimi anladı. Arif Aqo və başqa arkadaşlarımıç ilk dəfə Kıbrısda rumlar və yunan əsgərləri tərəfindən öldürülmüş Türk çocukların, ixtiyarların, qadınların şəkilləri ilə bərabər “Birlik” qəzetində yayınlatdılar. Oradan da Yuqoslaviyanın, eləcə də Avropanın bir çox qəzetləri alıb yayınladılar.

- Nusret bəy, “Koçaklama” şeriniç yadıma “Tito Koçaklaması” kitabınıçı saldı. Bir millətçi kimi sizdən xəbər almaq istəyirəm: - Nədən XİX yüzilin başlanüıcında Balkanlarda Türklər Qafqazdakından daha sıx yaşadıüı halda, bu gön onların nə Cümhuriyyəti var, nə öçərk diyarları, nə də bir milli mahalı, vilayəti. Amma Qafqazda Türklərin heç olmasa Azərbaycan kimi bir Cümhuriyyəti, Kabarda-Balkar kimi öçərk Cümhuriyyətləri, Karaçay-Çərkəç kimi muxtar vilayətləri var.

Ruslar Qafqaza da, Balkanlara da XİX yüzilin başlanüıcında basqın etmişdilər. Anlaşmaların tarixinə baxsaq, eyni zamana düşür. Bu gön Sovetlər Birliyi kimi Yuqoslaviya da dağılır. Bütün xalqlar öç haqqını istəyir. Amma nəinki keçmiş Yuqoslaviyada, Balkanların heç bir yerində Türklərin səsi eşidilmir.

- Çok Doğru. Mən də bu xösusda baş qaldırıram. Ankaraya belə - TRT-yə şerlər göndərdim. Kosova Türkü, Makedoniya Türkü səsini duyurdu. Makedoniyada digər xalqlar o qədər irəli getdi, biz şimdi geri kaldık. Biz Türk olaraq heç bir zaman halımıçdan şikayətlənmədik. Amma bu o demək deyilki, haqqımıçı istəmədik.

Kosovadakı Türklərin ən böyük korkusu və anlata bilmədikləri durum nədən ibarətdir? Nə Sırpları dəstəkləyə bilirdik, nə də Arnautları. Arnautlar mösluman olaraq Türklərə “Sırplara qarşı gəlin, bizimlə olun, haqqımıçı alalım” diyordular. Sırplar da “Biz hökumətik, bizimlə olun, Arnautlara karşı” diyordular. Türklər onlara tarafsıçlık etdilər “Sizin davanıçdır!” - dedilər.

GazimAğuşa qalasında N.Kamalın büstü önündə – soldan Sivas Universitetinin müəllimi, dos. dr. Doüan Kaya,

Qaqauz şairəsi Tudora Arnaut, Ə.Şamil.

Siz çok iyi bir şeyə barmaq bastınıç. Bu çok iyi, çok gözəlbir sorudur. Balkanlardakı Türklərin son yüzildəki durumları çok kötödör, Balkandakı Türklər hər zaman itirmiş... 1947-ci ildə Türklər bir Yöcəlpartisi kurmuş. Konuşulur ki, sözdə Cümhuriyyət istəmişlər, amma başarılı olamamışlar. Balkan Türkləri hər zaman kəndi halına buraxılmış. Maaləsəf, bu, Ana ölkə (Türkiyə Respublikasını nəzərdə tutur - Ə.Ş.) tərəfindən buraxılmış.

Yuqoslaviya dağılandan sonra ən çavallı qalan biz — Türklərik. Ankaraya getdiyimiç, şikayət etdiyimiç zaman deyirlər: - “Siz bizdən sayılırsınıç, amma bizi ilgiləndirən dağılan Sovetlər Birliyindəki Türk Cümhuriyyətləri və Türk toplumlarıdır. Onlar kalabalık, siz azsınıç.” Türk Türkdör, istər az olsun, istər çox.

Məni də bu döşöndörör. Bundan böylə bizim də kəndimiçə sormamıç lazım: - “Nədən Balkan Türkləri get-gedə yoçlaşıyor? Azalır və yoçlaşıyor”. Bunu Ana ölkənin də döşönməsi lazım.

Bizdə bir örgötlənmə olmamış, hiss edilməmiş. Gerçəkdən bu soru çok önəmli. Bizdə şimdiyə kadar heç kimsə bunu konu etməmiş. İlk dəfə siz bunu yada saldınıç. Bundan belə mən də döşönəcəyəm və başqalarına da çatdıracAğam, həm də döşöndörəcəyəm ətrafımı. Gerçəkdən bu karşılaştırmayı yapmadık. Hətta bu bir simpoçium konusudur. Ən ətli-kəmikli konu bu.

- Nusret bəy, ölkələrimiçin, xalqlarımıçın taleyində oxşarlıq çoxdur. Rusiya Qafqaza öçö qoşun yeridib işğaledirdisə, Balkanlarda serbləri, yunanları, bolqarları və başqa xalqları açıq və gizli dəstəkləyir, onları qıçışdırır, qiyama təhrik edir, sonra da onlara kömək adıyla öçö mödaxiləyə keçirdi. Avropa da, Rusiya da Osmanlı dövlətini məhv etmək üçün var göcü ilə çalışırdı. Ən çox dini faktoru önə çəkir, Osmanlıların mösəlman, Balkan xalqlarının xristian olduğunu xösusi vurüulayırdı.

Qafqaz, xösusən də Azərbaycan Rus orduları tərəfindən işğalolunanda, Rusiya hətta Türk olan xristian Qaqauzları da öç tərəfinə çəkərək, onları ata-baba yurdlarından köçürüb Bucak çölönə - indiki Moldova Cümhuriyyətinə, oradan qovulmuş, sörgön edilmiş noqayların yerinə gətirdi.

Aradan yüz illər keçdi. Balkan xalqları da, Qafqazlıların bir qismi də aldadıldıqlarını anladılar. İndi yenə Türkiyə tərəfə öç tuturlar. Bununla isə nə Rusiya razılaşmaq istəyir, nə də dünyanın başqa göcləri.

Amma zaman da öç işini görör. İmperiyalar bir-birinin ardınca çökör. Bu çököntönön xarabalıqları altında qalmamaq üçün biz Türklər də ayıq olmalı, bir-birimizə yardım etməliyik. Mədəniyyətimiçi, dilimiçi, tariximiçi ortaya qoymalıyıq.

- Doğru söylədiniz. Bir az da canı yakan söylədiniz. Bayaq “Tito Koçaklaması” kitabımı da araya gətirdiniz. O kitab mənim zamanla uyuşan görüntüm idi. Millətçi yazılarıma yol açmaq üçün onları yazdım. O çətin günlərdə mən “Atatürk koçaklaması”, “Bayrağımız” kibi şerlər də yazdım.

Sizləri də ona görə çox sevdim ki, heç şeyə göç yummursunuz. Mənə elə gəlir biz Balkan Türkləri olaraq Azərbaycanlılarla daha doğma, daha səmimiyik. İlk cana yaxın sizlərsiniz. Çabuk dostlaşa bilirik. Üsküp yaxınlığında Türkmən olduqlarını bilən köylər var. Görünür, bir soydan gəldiyimizdən bir-birimizə çox yaxınız. Bu gön sizi bir görməmlə 30 il öncə görmüş gibiyim.

Nusret bəylə Balkandakı Türklərin ədəbiyyatı, bu günkü durumu ilə bağlı xeyli söhbətləşdik. Gənc yazıçı və şairlərdən söhbət döşəndə Nusret bəy onların istedadını yüksək qiymətləndirsə də, gələnəyə (ənənəyə) bağlı olmadıqlarından, çox modern olduqlarından gileyləndi. Son gönədək Nusret bəylə sözümöç-söhbətimiç səmimi və şirin keçdi.

Gəzintilər

Konfrans iştirakçılarının Lefkoşaya səyahəti, necə deyərlər, ayaqüstü oldu. Şəhərə yaxınlaşanda öçömdən asılı olmayaraq, Mehmet Leventin keçən dəfə gələndə eşitdiyim və nəqəratı elə həmin andaca yaddaşıma hopmuş “Lefkoşa” şerini pıçıldamAğa başladım. Ətrafımdakılar mənim şer deməyimə hay-köylə cavab verdilər. Danışanların, söhbətə qoşulanların çoxu Mehmet Leventin yeni şerinə - “Lefkoşa, beni duyuyor musun?”a üstünlük verirdi. Sonra bildim ki, mənimlə bir avtobusda olanlar 1998-ci ilmartın 4-də Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezinin keçirdiyi İ Uluslararası Kıbrıs və Balkanlar Türk Edebiyyatları Sempoçyumunun iştirakçılarıdır. Orada oxunan şerləri də İsmail Bozkurt, Ayşen Dağlı və M. Kansu “Şiir gecesi” adlı bir topluda çap etdiriblər. Toplu da konfrans iştirakçılarına bAğışlanıb. Mənim isə vaxtım olmadığından o kitabları göçdən keçirə bilməmişdim. Toplunu tələsik açıb Mehmet Leventin “Lefkoşa, beni duyuyor musun?” şerini oxuyuram:

Bırakıp gitsem seni

kılın bile kıpırdamaz bilirim

benimse göçöm arkada kalır

bir boşluüa yuvarlanır giderim

hasretine en çok on gön dayanırım

on gön sonra basmaz mı bir efkar

deliler gibi canım çeker seni

aşkı sende tattım

çocuk masumluüunda

kar beyazlıüında

hep sevda içinde çırpınıp durdu

küçük bir kuş gibi yöreüim

tahta parçalarına şiirler yazıp

kapısının önüne bıraktıüım gönler

ona hep böyük aşklardan söz ederdim

gizli gizli arçular uyanırdı içimde

utanır söyleyemeçdim

Derken

cinselliüe ilk uyanışım

Ömerge mahallesi

7 numaralı ev

balık eti sarışın bir kadın

adı Mariya

omuçlarına dökölen sarı saçları

içimi gıdıklayan kıvrımları

ve şakAğında simsiyah beniyle

onu hala unutmadım

sonrası bildiüin gibi

barikatlar, kum torbaları, uykusuç geceler

yasemin ve barut kokusu sinmiş buruk sevdalar

evlilik, çoluk-çocuk, ekmek kavgası

meyhanelerinde çakırkeyif sarhoşluüum

yarım yamalak söylediüimiç şarkılar

“olmaz ilaç sine-i sad pareme

çare bulunmaz bilirim yareme”

sırası mıydı şimdi deme

nereden aklıma geldiyse

böyle ayrıntılara takılıp kalmak

ama ayrıntı deyip de geçme

Çünkü ayrıntılar

molekölleridir yaşamın

bırakıp gitsem seni

arkamdan bir kova su bile dökmeçsin

yine de dönüp dolaşıp

bir gön sana döneceüimi bilirsin

domuç gibi de bilirsin ya

derdin bana söyletmek

hasretine en çok on gön dayandıüım

on gön sonra efkarına döştöüöm

deliler gibi canımın çektiüi...

Kıbrısda Lefkoşa dənizdən kənarda, adanın Mərkəzində yerləşdiyindən limanı yoxdur. Burada şəhərlərin əksəriyyəti dəniz sahilindədir.

Girneyə Doğru

Lefkoşadan Girneyə yolalırıq, adanın Quzeyi boyu uzanan Karpaz silsiləsinin Beşbarmaq dağlarına Doğru qalxırıq. Dərədəki kiçik bir dəryaza diqqətimi çəkir. Bu, adada Gördüyüm yeganə sututardır. Təxminən, Naxçıvandakı Sirab dəryaçası böyüklökdə olar. Ətrafında kolluqlar, təkəm-seyrək Ağaclar var. Sıx meşə örtöyönə rast gəlmirik. Karpaz dağ silsiləsinin Quzey yamacı ormanla örtölubmöş. Bir neçə ilöncə baş vermiş yanüın nəticəsində məhv olub. Mütəxəssislərin fikrincə, şam ormanını öncəki görkəminə qaytarmaq üçün azı yüz ilvaxt gərəkdir.

Girne qalasında yerləşən “Batık gəmi” muzeyinin eksponatlarından

Batmış gəmi qalıqları arasından

tapılıb çıxarılmış saxsı qablar.

Beşbarmaq dağının yaxınlığındakı sututardan söhbət açarkən adanın su probleminə də toxunmadan keçinmək olmaz. Buraya su əsasən Türkiyədən gətirilir. Adadakı su qıtlıüını müxtəlif cür yoçurlar. XX yüzilin ortalarınadək adanın təbii su ehtiyatları əhalinin su ehtiyatını ödəyirmiş. İndi isə çətin vəçiyyət yaranıb. Bunu kimi son illər yAğıntının açalması ilə, kimi ingilis müstəmləkəçiliyi dönəmində çoxlu evkalipt Ağaclarının əkilməsi ilə bAğlayır (evkalipt Ağacları çoxlu su buxarlandıran bitkilərdəndir. Belə göman edirlər ki, evkaliptin kökləri yeraltı su laylarına çatıb, oradan suyu sorub buxarlandırdıüından kəhriçlər qurumuşdur). Bundan əlavə, müstəmləkə dönəmində ingilislər kəhriçlərə, quyulara göclö nasoslar qoyub suyu sorduüundan sututar layların uçması ilə də əlaqələndirirlər. Əlbəttə, bunların hər birində həqiqət var. Amma o da nəzərə alınmalıdır ki, adanın əhalisi XX yüzilin əvvəlinə nisbətən bir neçə dəfə artıb. Hər bir insan da yüz ilöncəkindən 20-30 dəfə çox su işlədir. Elmi-texniki tərəqqinin də susuç başa gəlmədiyini nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Girne şəhərini keçib sahilboyu uzanan yalla batıya, Kovucan burnu yönündə irəliləyirik. Karaoğlanoğlu burnunda dayanıb buradakı mehmetcik məzarları önündə fatihə oxuyuruq. 1974-cü ildə adadakı Türklər son nəfəsini yaşayanda Türkiyə əsgərləri havadan və dənizdən adaya atıldılar. Onlar Girnedən 10-15 km. aralıdakı sahilə çıxmAğa çalışarkən yunanların göclö atəşilə qarşılaşdılar. Kiçik komutan Karaoğlanoğlu və bir neçə əsgər şəhid olsa da, mehmetciklər sahilə çıxıb magistralyolu nəçarət altına aldılar. İndi həmin yerdə qəbirüstö abidə kompleksi ucaldılıb, heykəllər qoyulub, limon, portAğalbAğları salınıb. Adsıç buruna da şəhid olmuş kiçik komutan Karaoğlanoğlunun adı verilib.

Oradan yenə Batıya Doğru irəliləyib adanın ən gözəlturistik guşələrindən olan Alsancak restoranında nahar edirik. Dəniz qırAğında örəkoxşayan bir guşədə qurulmuş restoranın yalnız bir salonunda 250-300 nəfərin əyləşib nahar etməsi üçün şərait var.

Girne qalası R.Denktaşın fotoaparatından belə görünür.

Nahardan sonra Girne qalasını, burada təşkiledilmiş muzeyi maraqla gəçirik. Dənizdə batmış gəmiləri və gəmidəki əşyaları su altından çıxararaq muzeydə sərgiləyiblər. 3-4 min ilbundan öncə döçəldilmiş gəmiləri və əşyaları seyr edərək, elmi-texniki tərəqqinin tarixi yolunu göç önünə gətirmək olur. Dənizdən çıxarılmış arxeoloji qaçıntılardan əldə edilmiş əşyalarla yanaşı, muzeyin divarlarını tarixi mövzuda çəkilmiş maraqlı tablolar bəçəyir. Bu tabloların əksəriyyətinin altında Ədalət Dadaşov imzası qoyulub. Bələdçimiç Azərbaycanlı rəssam Ədalət Dadaşovun muzeydə çalışdıüını, buranın bədii tərtibatını da onun verdiyini söylədi.

Axşam alatoranında Girne qala divarında dəniz sahilində əyləşib qəhvə içirik. Limanda onlarla kiçik qayıq yırüalanır. 1992-ci ilin avqustunda da burada əyləşib qəhvə içmişdik. Yadıma Feyyaz Bozkurtın bir röbaisi düşür:

- Ahmet C.Gazioğluna şükranla —

Kuş olduk, konduk adaya, ulaştık şökör

Beyaz şarap, limon çiçeüi, Akdeniz, bir de Harid Usta,

Girne’de bö gece, bir daha, bir daha anladım ben,

Dört mevsim yeniden doğmak mümkün Kıbrıs’ta.

1990, Girne, KKTC.

Amma bizim yanımıçda nə Harid Usta var, nə A.Gazioğlu, nə Mahmut İslamoğlu, nə də Əhməd Günəş Bəydilli. Kıbrısa çox-çox uzaqlardan gəlib burada görüşən dostlar-tanışlarla birlikdə sahildə əyləşib qəhvə içə-içə dərdləşirik.

Girne ətrafındakı limon, portAğal, naringi bAğlarında meyvələr sap-sarı saralıb adama gəl-gəldeyir. Mənim diqqətimi keçibuynuçu adlı qəribə bir Ağac özünə çəkir. Həvəslə Ağacdan bir neçə keçibuynuçu öçörəm. Bunlar bizdəki akasiya Ağaclarının meyvələrini xatırladır. Akasiyanın meyvəsindən fərqli olaraq, keçibuynuzunun meyvələri ləççətlə yeyilir. Görünür, bir az bərk, qaramtılolan bu meyvələr keçinin buynuzuna oxşadıüına görə ona bu adı veriblər. Keçibuynuçu meyvəsinin içərisindəki dənələr olduqca möhkəm, həm də çəhərlidir. Onu yemək həyat üçün təhlükəlidir. Buna baxmayaraq, bu möhkəm və acı dənələrdən istifadə edilir. Bağırsaqlardakı parazitlərdən qurtulmaq üçün insanlar az miqdarda bu dənələrdən yeyir, eyni məqsədlə heyvanlara da yedirirlər.

Bellorais monastrının həyətindəki restoranda şam edirik. Monastrın həyətindəki Huzur ağacı, eləcə də müqəddəs bulaq və s. haqqında bilgi verirlər. Öyrənirik ki, Bellorais monastrı adada fəaliyyətini dayandıran son monastırdır. İndi istirahət, əyləncə Mərkəzinə çevrilib. Hər ilminlərlə turist olur burada. Gecənin qaranlıüında Karpaz dağ silsiləsini aşıb Lefkoşanın işıqlarını seyr edə-edə Gazimağusaya qayıdırıq.

Son toplantı

Kasımın 27-də Doğu Akdeniz Üniversitesində son oturum oldu. Bütün bölmələrdəki məruzələr dəyərləndirilir. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt hesabat verir. 156 məruzənin dinlənilməsi planlaşdırılıbmış. Müxtəlif səbəblərdən Bəzi məruzəçilər iştirak edə bilməyiblər. Öncədən nəzərdə tutulmamış qonaqlar da olub. Beləliklə 38 oturumda 156 məruzə dinlənilib. Bozkurt ayrı-ayrı bölmələrdə oxunmuş məruzələrin sayı və keyfiyyəti haqqında bilgi verərək qeyd etdi ki, məruzələrin ömumi həcmi 1600 səhifəyə yaxındır. Onların 4 kitab şəklində çap olunması planlaşdırılıb. Yekun toplantısında QKTC cumhurbaşkanının, Məclis başkanının, Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşa böyük elçisinin və başqalarının konfransa təbrikləri oxundu. Bötöv Azərbaycan Birliyinin və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin sədri Əbülfəz Elçibəyin təbrikinin alqışlarla qarşılanması xoş bir əhval-ruhiyyə yaratdı. Düşündüm ki, kaş Azərbaycanın iqtidar nömayəndələri də konfransa təbrik məktubları göndərəydilər. Yekun toplantısında Türkiyədən Dr. Mehmet Önder, Azərbaycandakı Asiya Universiteninin rektoru, Prof. Dr. Cəlil Qərib oğlu, Qaqauz Yerindən Komrat Dövlət Universitetinin rektoru Stephan Varban, Kanadadan Prof. Dr. Mehmet Öçay, Rumıniyadan Carolina İlicu, Hindistandan Prof. Dr. Arshi Khan, İngiltərədən tarixçi, yazar Prof. Dr. Salahi Sonyelvə b. Qaqauzlar demişkən pay aldılar.

Bu böyük toplantının əsas ağırlığını çəkən İsmail Bozkurtun çevikliyi və təşkilatçılıüı məni heyrətləndirdi. İsmailbəylə 6 ay sonra Bakıda görüşdük. Ali Diplomatiya Kollecinin Doğu Akdeniz Üniversitesi ilə birlikdə “Şimali Kipr - Tarix və Möasirlik” mövzusunda 1999-cu ilin 21-24 mayında keçirdiyi Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransda məruzə oxumAğa gəlmişdi. Onun oxuduüu “Kıbrısda Türk mədəniyyətinin inkişafı” məruzəsi maraqla qarşılandı. Proqramının sıx olmasına baxmayaraq iş yerimə - Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyinə gəldi. Hazırladığımız kitablarla tanış oldu. Birlikdə İçəri Şəhəri gəzdik. Miniatür Sərgi Salonunda milli geyim eskizlərinə həsr olunmuş sərginin açılışında iştirak etdik. Azərbaycandan çox duyüulu döndöyönü söylədi.

Həmişə olduğu kimi, yenə də mən Kıbrısdan macərasıç dönə bilmədim. İİ Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresindən qayıdarkən Türkiyədəki Bəzi işlərimi də sahmana salmAğı qərara almışdım. Tərslikdən Türkiyədən Gazimağusaya həftədə bir dəfə - cümə gönü gəmi işləyirdi. Ona da mən çata bilmədim. Girnedən Taşucuna isə hər gön gəmi işləyirdi (Adadan İstanbul, Ankara, Adana, Antalya şəhərlərinə təyyarələr uçur. Xidmət mədəniyyəti də olduqca yüksək səviyyədədir. 30-35 dəqiqə çəkən bu yolçuluqda təyyarədə yemək də verirlər. Bizim Hava Yollarında isə bu məsafədə yemək nədir, çox vaxt su verməyi belə unudurlar. Adadan təyyarə ilə uçmaq nə qədər gözəlvə örək açan olsa da, cibimə uyüun olmadığına görə gəmi ilə getməyi qərara almışdım).

Səhər tezdən Gazimağusa-Girne avtobusuyla yola döşdöm. Girne limanı qapısında avtobusdan endim. Liman işçiləri mənə tələsməyi məsləhət gördülər. Kassaya yaxınlaşıb bilet almaq istəyəndə kassir qıç: Gemiye mi, otoböse mi? - deyə xəbər aldı. Mən: Gəmiyə - cavabını verdim. Bileti alıb, tələsik hərəkət etməyə hazırlaşan katerə qaçdım. Körpünü katerdən aralayırdılar. Birdən hay-köy qopdu. İşi dayandırdılar, məni düşüröb, körpünü araladılar. Sən demə mənim mindiyim katerə, yəni bizim kater dediyimiç kiçik gəmilərə burada feribot, dəniz otobösö və ya qısaldılmış şəkildə otobös deyirmişlər. Mən də elə bilmişəm otobös deyəndə limanla şəhər arasında işləyən avtobusları nəzərdə tutur. Bu yanlışlıüın nəticəsində onların gəmi, bizim bərə dediyimiç nəhəngdə əyləşib öç saat yök və minik maşınlarının dolmasını, adamların minməsini göçlədim. Otobös adlandırdıqları katerlərin 3 saata keçdiyi dənizi, mən gəmi-bərədə 5 saata keçdim.

Türklər Koreya savaşında

Taşucuna şər qarışanda çatdım. Ankaraya avtobuslar bir də saat 22.00-dən sonra yola düşəcəkdi. Tələsən gərək 80-90 kilometr aralıdakı Mersin şəhərinə gedib oradan keçən avtobuslarla Ankaraya yollanaydı. Düşündüm ki, bir də bu yerlərə yolum düşə-düşməyə. 3-4 saat bu kiçik liman şəhərində keçirim, buranı gəçim, tanıyım. Amma yağış buna imkan vermədi. Məcbur qaldım balaca avtobus dayanacağında vaxtın ötməsini gözləyim.

Bəxtimdən Quzey Kıbrısa nəvələrini görməyə gedən Selahattin Sundur və xanımı gəminin hərəkətetmə vaxtını gözləyirdilər. İstanbuldan gəlmiş bu insanların xoş önsiyyəti və söhbətlərinin mövzusu məni özünə çəkdi. Uzun illər hərbi həkim işləmiş, Koreya savaşının iştirakçısı olmuş Selahattin Sundurun söhbətlərinin gənclərimiç üçün maraqlı ola biləcəyini döşönöb burada verməyi məqsədəuyüun sandım.

İkinci Dünya savaşının sonunda Koreya 38-ci paraleldən iki yerə bölöndö. SSRİ, ABŞ və B.Britaniya dövlətləri xarici işlər nazirliyinin Moskva Möşavirəsinin (1945, dekabr) qərarına əsasən, 38-ci paraleldən ikiyə bölünən Koreyanın Quzeyi Sovetlər Birliyinin, güneyi ABŞ-ın işğalçonasına daxiloldu. SSRİ bu bölgü ilə razılaşmaq istəmir, öçö də açıq mödaxiləyə girişmirdi. 1948-ci ilsentyabrın 9-da Sovet işğalçonasında Koreya Xalq Demokratik Respublikası yaradıldıüı elan edildi. Sonra da SSRİ ilə iqtisadi, mədəni, hərbi əməkdaşlıq haqqında anlaşma imzalandı. SSRİ KXDR-i silahlandırıb, ordu hissələrinə təlim keçirib döyöşə hazır vəçiyyətə gətirəndən sonra, 1950-ci iliyunun 25-də söni qarşıdurma yaratdı və bunu müharibəyə çevirdi. Sonra öç işğalı altında olan sosialist ölkələrini KXDR-ə köməklik göstərməyə məcbur etdi.

ABŞ işğalı altında olan Cənubi Koreya Respublikasına isə BMT qoşunları çıxarıldı. Savaş 3 ilə qədər davam etsə də, sərhədlər dəyişməç qaldı. Həmin savaşda BMT qoşunları sırasında döyüşən orduda Türkiyədən göndərilmiş əsgəri bölüklər də vardı. Mənim tanış olduğum Selahattin Sundur da 1950-ci ildə Koreyada döyüşən ilk Türk alayının hərbi həkimi olub. Qarabağda gedən döyöşlərdə Azərbaycan ordusunun geri çəkildiyindən, torpaqlarımıçın yüzdə 20-nin işğalaltında qaldıüından öçöldüyünü söyləyən Selahattin bəy 1950-ci ildə Koreyada şahidi olduğu bir olayı belə danışdı:

- İstanbulun Bakırköy səmtində iqamət ediyordum. Gəncliyimdə 1950 sənədə Koreyə (Koreyaya - Ə.Ş.) gedən ilk qafilədə mən də vardım. 600 kişilik bu askeri qafilənin komutanı Türk general Tahsin Yazıcı və albay Celal Doraydı. Cəbhədəki ilk savaşımıçda ingilislər cinahdan xəbərsiz çəkildiyinə görə, Kore tərəfində savaşan Çinlilər bizi çəmbərə aldılar. Türk tuqayı çəmbəri yarıb çıxdı. Bu savaşda 485 əsgər itirdik. Tahsin Yazıcı yaralandı. 115 kişi ilə qarniçona döndök. İngilislərin hamısı burada idi. Əsgərləri bira, cəbhə komutanı isə viski içirdi. Türk tuqayının albayı Celal Dora ingilis cəbhə komutanı olan generala yaxınlaşıb sordu:

- Niyə bizim yan tərəfimizdən çəkildiniz?

O, sakit və saymazyana:

- Çəkildik - dedi.

Albay Celal Dora bir də sordu:

- Niyə bizə xəbər etmədiniç?

O, yenə soyuqqanlılıqla:

- Xəbər vermədik - dedi.

Celal Dora da eyni soyuqqanlılıqla çəkdi tapançanı, ingilis generalının alnının ortasından öç kurşun vurdu. Onu həbs etdilər.

Türkiyədən orgeneral Şahab Göler gəldi. Bizim əsgəriyyə kanunumuçu gətirdi. Orada cəbhədən qaçmaq yasaqdır. Qaçanı arkadaşı vurur. Beləliklə, albay Celal Dora bəraət etdi.

Sonra Türkiyədən takviyə (əlavə qövvə) gəldi, bir daha heç kimsənin burnu qanamadı. İlk çərbədə piyanqo bizə vurdu.

Kıbrıs’ıma mektub

Kıbrısın, Türkləri rumlardan ayıran sınırında BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qüvvələri dayanıb. Quzey Kıbrısdan Türk Ordusu çıxmayıb. Dünya göcləri Türk Ordusunu oradan danışıqlar yolu ilə çıxarmaq, sonra da rum və Türk xalqlarının birgə dövlətini qurmaq istəyirlər. İlk baxışda demokratik, barışsevər görünən bu siyasətin arxasında tamam başqa məqsədlər durur. Quzey Kıbrısın əhalisi 210 min nəfərə çatmır. Rum kəsiminin əhalisinin sayı köçmənlərin hesabına 850 min nəfəri keçib. Son illərdə keçmiş SSRİ məkanından rum kəsiminə köçənlərin sayının 50 mini keçdiyini də söyləyirlər.

Danışıqlardan məqsəd: vahid və mərkəzləşmiş dövlət qurduqdan sonra əhalinin say çoxluüundan istifadə edib Türkləri yenidən sıxışdırmaqdır. Türklər də bunu yaxşı bilirlər. R. Denktaşın danışıqlarda göstərdiyi hönər təqdirəlayiqdir. Lakin Quzey Kıbrısda hamının R. Denktaşla eyni fikirdə olduğunu döşönmək yanlışlıqdır. Bu kiçik ölkədə 10-a yaxın siyasi partiya və s. təşkilatlar olduğunu yuxarıda yazmışdıq. Öçləri Türk olsalar da, Türkiyəlilərə həqarətlə, yuxarıdan aşağıya baxanlar da vardır. Sanki yaxın keçmişin qanlı-qadalı gwnlərini unutmuşlar. “Rum, Türk adlarını tarixin məzarlığında gömöb Kıbrıs xalqı yaratmaq” istəyənlərlə dartışmasıç keçinmək olmur. Nəhəng Sovet İmperiyasının yeritdiyi siyasət və bu siyasətin qısa möddətdə puça çıxması da kosmopolit təfəkkörlölərə bir ibrət dərsi olmayıb. Quzey Kıbrısa Rumların bir neçə dəfə gəlib ata-babalarının məzarlarını, müqəddəs yerləri çiyarət etmələrinə şərait yaratsalar da, rum tərəfi Türklərin o tayda qalmış müqəddəs yerlərini, ata-babalarının qəbirlərini çiyarət etmələrinə icazə verməyib. Hamı yaxşı başa düşür ki, adada bu cür yaşamaq olmaz. Amma normalyaşayışı sahmana salmaq da hələlik mümkün olmayıb.

Fatma Akılhocanın sanki Kıbrısın tarixini öçöndə yaşadan “Kıbrıs’ıma mektub” şeri ilə sözümö tamamlayıram. Bu şer mənim də örəyimdən keçənləri öçöndə əks etdirir:

DAĞ-də İİ Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresində — soldan: Ə.Şamil, C.NAğıyev, H.Fedai

ısınmaz oldu gölöşler dudağımda

kahkahamdan eser kalmadı

her sevdaya yaklaşırken bedenim

aramıçda korkunç gök göröltösö

sabaha varmak telaşı yöreüimde