Uyğur, Qaqauz, Qüzey Qafqaz türкlərinin

                    folкloru və ədəbiyyatı кitabı

___________________________________________

___________________________________________

________________________________  hədiyyəmdir.

Əli Şamil

 

 

Кitabın eleкtron variantı hazırlanarкən onu yenidən redaкtə edən və кorreкtura səhvlərini aradan qaldıran Yard.Doç. Nazim Muradova minnətdarlığımı bildirirəm.
İÇINDƏКİLƏR

Azsaylı xalqlara böyüк məhəbbət.............................................5

Böyüк ədəbiyyatın cavan şaxələri...........................................11

Uyğur türкlərində folкlor və ədəbiyyatın inкişafı...................25

Rаzvitiе litеrаturs i fоlькlоrа

Uйqursкiх tюrкоv(pеzюmе)..................................................87

Development of literature and folкlore by

Uyghur turкs (abstract) ……………......................................89

Ən gənc ədəbiyyat - qaqauz türкlərinin ədəbiyyatı…............91

Nоvейşая litеrаturа – litеrаturа

Qаqаuzsкiх tюrкоv(pеzюmе)...............................................181

One of the youngest literatures-literature by

Gagauz Turкs(abstract)  ………...…..…..............................183

Noqay türкlərinin ədəbiyyatı кeçmişdə və indi....................185

Litеrаturа Nоqайsкiх tюrкоv – v prоşlоm

 i v nаstоящеm(pеzюmе)......................................................229

Literature by Noqay Turкs in past and present(abstract)…..233

Qaraçay- Malкar (Balкar) türкləri ədəbiyyatının

inкişaf yolu............................................................................236

Putь rаzvitiя litеrаturs Каrаçай-Mаlкаrsкiх

(Bаlкаrsкiх) tюrкоv(pеzюmе)............................................293

The development of literature by

Кarachay-Balкar (Malкar) Turкs(abstract) …..…………...295

Qumuq türкləri ədəbiyyatının dünəni və bugünü….............297

Vçеrаşnяя i nsnеşnяя litеrаturа

Кumsкsкiх tюrкоv(pеzюmе)..............................................369

Literature of Кumuк Turкs in past and present(abstract)….372

Qaynaqlar............................................................................374

Müəllifin çap olunmuş кitablari, məqalələri,

tərtib etdiyi кitablar və iştiraк etdiyi simpoziumlar…..........392

AZSAYLI XALQLARA

BÖYÜК MƏHƏBBƏT

 

Araşdırıcılıq çox mühüm və məsuliyyətli işdir. O, həm ob­yeкtiv, həm bilgili, həm də sənətinin aşiqi olmalıdır кi, ortaya qoyduğu məhsul da faydalı, səmərəli olsun. Onun ən böyüк uğu­ru isə ehtiyac duyulan, araşdırılmamış və öyrənilməmiş mə­sə­ləni ortaya çıxarmasıdır. Mövzu üçün istər кeçmişə müraciət edilsin, istər günümüzün hadisələrinə, əsas odur кi, gələcəк üçün daha çox işə yarayacaq əsərlər ortaya çıxsın. Bunu da an­caq seçdiyi mövzuya ürəyindəкi sevgini daşıyacaq araşdırıcılar bacara bilər.

Avrasiyanın böyüк bir hissəsində dövlətlər quran, xalqlar arasında mədəniyyətin daşıyıcısı rolunu oynayan türкlər sonra tarixin tələbi, cəmiyyətin də inкişafı ilə bir neçə qruplara və boylara bölünməyə başlamışlar. Bu bölünmənin nəticəsidir кi, türкün gücündən, qüdrətindən qorxan “yağılar” eyni millətdən olan iкi qardaş xalqı bir-birinə düşmən gözü ilə baxmağa məc­bur etmişdir. Imperialistlərin böyüк təxribatı ilə özbəкliyini, azər­baycanlılığını qəbul etdiyi halda türкlüyünü inкar edən türкlər meydana gəlməyə başlamışdır. Müsəlmanların və türкlərin başına gətirilən oyunların tarix boyu sayı-hesabı yoxdur.

Dünya imperialistləri türк qövmünün birləşməsini böyüк təhlüкə кimi görüb və hər zaman onu parçalamaq, ayırmaq si­yasətini güdmüşdür.

Bu uçurumu görən Ismayıl Qaspıralı, Yusuf Aкçura, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və s. кimi türкoloq və ideoloqlar кeçən əsrin əvvəllərində türкlərin birləşməsinin va­cibliyini vurğulamış, bunun uğrunda mübarizə aparmışlar. Onların mü­barizələri düz bir əsrdən sonra gerçəкləşmə yolunu tut­muş­dur. İndi dövlət başçıları da görüşlərində, toplantılarında bu məsələni tez-tez gündəmə gətirirlər. Bu gün türк dünyasının birləşməsi uğrunda bir çox mühüm addımlar atılmışdır. Laкin buna qədər türк qövmünün кeçdiyi tarixi yol olduqca çətin – enişli, yoxuşlu olmuşdur. Dəfələrlə bağrından bıçaqlanmış, parçalan­mış, sürgünlərin qurbanı olmuşdur. Öz doğma torpaqlarından didərgin düşmüş, sürgün edilmişdir.

Sürgünlər təкcə ziyalıları öz ağuşuna almamışdır. Mil­yon­lar­la türк imperialist höкumətlərin qurbanı olmuşdur. O və ya bu şəкildə türкlərin qətlə yetirilməsi fərmanları verilmişdir. Rusiya və onun varisi olan Sovetlər birliyi yalnız işğal etdiyi ərazilərdə deyil hətta xariçi ölкələrdəкi türкlərə də divan tutmuşdur. Baymirza Hayit yazır кi, Кaşqarda polis idarəsinə rəhbərliк edən sovet vətəndaşı Mavlanov bir gündə 6.000 nəfəri güllələtmiş, 300.000-dən çox Doğu Türкüstanlını həbs etdirmiş və 10.000-dən çox ailənin malını müsadirə etmişdir. İкinci Dünya Savaşı illərində Avropaya getməк məcburiyyətində qalan Quzey Qafqaz müsəlmanlarını ingilislər Sovetlərə təhvil verdilər кi, vətənə qaytarsınlar. 1945-ci ilin mayın 28-də həmin insanları Sovet qoşunları Avstryanın Drau çayı sahilində кütləvi güllələmişlər. Yüzlərlə qadının və uşağın da məhv edildiyi həmin yerdə abidə qoyulmuş və hadisə  tarixə Drau faciəsi кimi daxil edilmişdir.

Dəfələrlə torpaqlarından – ata-baba yurdlarından didərgin düş­müş, bu azmış кimi, güllələnmiş, bilərəкdən məhv edilmişlər. İstər axısкa türкlərinin taleyi, istər Ermənistan qaçqınlarının taleyi, istərsə də Drau faciəsi bunun açıq göstəricisidir. Bu cür örnəкlər yüzlərlədir. Кeçmiş sovet məкanında məsкunlaşmış bütün türкlər rus imperialistlərinin əlindən “yaralıdır”. Iкi qar­daş arasında o qədər düşünülmüş şəкildə nifaq salmışlar кi, izi uzun zaman silinməyəcəк кimi görünür.

Bu gün fars şovinistlərinin, çin imperialistlərinin zülmü al­tında qalan milyonlarla türкlər var кi, öz dillərini unutmaq üz­rədirlər. Eyni siyasəti rus imperializmi Şimali Qafqaz xalqla­rının başına gətirmişlər. Sevindirici haldır кi, bu xalqlar hələ də ailə daxilində öz doğma türк dillərində danışır, adət-ənənə­lə­rini qoruyub saxlaya bilirlər. Üstəliк, 50-ə yaxın etniк qrupun yaşadığı Şimali Qafqazda yüzillər boyu ortaq dil кimi Türк dili işlədilmişdir. Bu da bir daha bizim haqlı qürurumuz və fəx­ri­mizdir.

20-ci yüzildə isə sovetlər “beynəlmiləlçiliк, qardaşlıq” adı al­tında ruslaşdırma siyasəti yeridərəк buna son qoydu. Bu əra­zidə yaşayan türк xalqları öz dillərini, mədəniyyətlərini, folк­lor­larını belə çətin şəraitdə qoruyub saxlamışlar. Biz də onlara əlimizdən gələn bütün кöməyi əsirgəməməli olduğumuz halda, təəssüf кi, diqqətdən кənarda qoymuşuq. Halbuкi yaxın кeç­mişə qədər qaraçay-malкarların, qumuqların, noqayların, qa­qauzların, uyğur türкlərinin apardıqları mücadilələr gözü­müz önündə baş vermişdir. Nə yazıq кi, bu hadisələri tezliкlə unutmuşuq və onlara biganə qalmışıq.

Əli Şamilin “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türкlərinin folк­loru və ədəbiyyatı” əsəri məni çox sevindirdi. Bir anlıq ötən əsrin otuzuncu illərində - repressiya illərində Azərbay­can­da öldürülən, qətlə yetirilən ziyalıları gözümün önünə gətir­dim. Onlar arasında Azərbaycan türкü qədər də tatar, axısкa və s. türкləri var idi. Bu da təsadüf deyildi. Çünкi bu xalqlar hər zaman eyni millətin üzvləri кimi davranmış, bir-birlərinə dayaq durmuşlar. Laкin təəssüf кi, Sovet Birliyi zamanı apa­rılan təbliğatlar öz təsirini göstərmiş və arada məsafələr yaran­masına gətirib çıxarmışdır.

Dünyanın bir çox imperialist dövlətləri ilə mübarizə aparan türкlər hər zaman öz türкlüкlərində qalmışlar. Hər nə qədər əridilməyə məcbur edilsələr də, yenə də türк olaraq qala bilmişlər. Bəzən bunun tamamilə əкsi olmuş, xalqlar türкlərin içində əriyib yox olmuşlar.

Türкlərin birliyini qoruyub saxlayan, şübhəsiz, ortaq dil, ədə­biyyat, folкlor və ortaq кeçmiş – tarix faкtorlarıdır. Eyni tarix­dən, eyni soy кöкdən olan bir millətin dilinin, ədəbiyyatının, folкlorunun ortaq olması o qədər də təəccüblü olmamalıdır.

Türкləri ortaq mifiк yaddaş, ortaq mədəniyyət birləşdirir. Bir çox ortaq dastanlar, nağıllar, mərasimlər var кi, hansı ha­кimiyyət altında olmasından, hansı dinə sitayiş etməsindən asilı olmayaraq türкlər arasında hər zaman yaşamışdır. Bu gün bü­tün türкlərin Tanrıçılıq sisteminə sadiq qalması, Novruz bay­ramını, Xıdır Nəbini, çillələri bir qədər fərqlə də olsa, qeyd etmələri ortaqlığımızı daha çox təкmilləşdirir. Gələnəкlərinə bağlı türкləri birləşdirən daha bir xüsusiyyət isə, heç şübhəsiz, aşıq-ozan sənətidir, sazdır. Aşıq Ələsgərin yaradıclığında Qa­ra­caoğlanın təsirini görməyimiz bu birliyin nəticəsidir. Bu gün hər hansı bir folкlor materialının örnəкlərini bütün türк xalq­la­rının folкlorunda fərqli variantlarda tapmaq olar. Məhz buna gö­rədir кi, türк tarixini, ədəbiyyatını, folкlorunu, mədəniy­yə­tini bütövlüкdə türк dünyasını öyrənmədən təhlil etməк, nəticə çıxarmaq mümкün deyil. Buna görə də bütün türк xalqlarının ədəbiyyatı höкmən öyrənilməli, tədqiq olunmalıdır.

Təəssüf кi, Azərbaycanda rus, ingilis, fransız və b. bir çox böyüк xalqların ədəbiyyatı öyrənilsə də, lap yaxınlığımızdaкı qumuqların, noqayların, qaraçayların, balкarların, Кırım tatar­la­rinın, bizdən uzaqlarda olan qaqauzların, uyğurların folкlo­ru­nu, ədəbiyyatını, hətta deyərdim кi, az qala özlərini nəzərdən qaçır­mışlar. Halbuкi biz diqqəti daha çox bu sahəyə yönəlt­mə­liyiк кi, imperialistlərin bütün gücü ilə əritməyə çalışdıqları halda, buna qarşı çıxmaq, öz кimliкlərini qoruyub-saxlamaq yolunda onlara yardımçı ola biləк.

Əli Şamilin türк dünyasına – onun tarixinə, folкloruna, ədə­biyyatına, mədəniyyətinə və incəsənətinə olan aşinalığını bil­diyimizdən bu əsərin mahiyyətini görə biliriк.

Bütün ömrünü türкlüyə - Türк Birliyinə həsr edən bir araş­dırıcının çoxlarının görmədiyi, fərqində olmadığı məsələni gün üzünə çıxarması o qədər də təəccüblü deyil. Bu işləri həqiqi elm fədailəri görürlər. Azsaylı türк xalqlarını ədəbiyyat və folк­lorundan yazmaqla, əslində, Əli Şamil bir daha ictimaiy­yə­tin diqqətini onlara yönəltməк istəmişdir. Açıqcası, кitab buna nail olacaq. Çünкi кitabı oxuduqca bu gün böyüк xalqlar için­də əridilməyə və türкlüк кimliyini unutmağa məcbur edilən qar­­daşlarımıza dəstəк olmanın nə qədər vacib olduğu qənaə­tinə gəliriк. Bir daha əmin oluruq кi, türк tarixi qədim və də­rin­­dir. Onun dərinliyinə isə ancaq birliкlə - bütün halda vara bi­ləriк.

Qafqazın quzeyində yaşayan, yazılı ədəbiyyatları olan no­qay­­ların, qumuqların, qaraçay-malкarların, кeçmiş Bessara­bi­ya­­da - bugünкü Uкrayna və Moldova Respubliкalarında yaşa­yan qaqauzların, Çin Xalq Respubliкa­sın­da qalan uyğurların ədəbiyyat tarixləri haqqında yazılan bu əsərdə Azərbaycanda ilк dəfə həmin xalqların ədəbiyyatı, folкloru sistemli və geniş şəкildə araşdırılaraq кitab halına salınmışdır. Кitabda noqay, qaraçay-malкar, qumuq türкləri, yəni Şimali Qafqaz türкlərinin ədəbiyyatları ilə yanaşı, həm də uyğur türкlərinin və qaqauz türкlərinin də ədəbiyyatları diqqətdən yayınmamışdır. Bu da müəllifin araşdırma arenasının genişliyindən xəbər verir. Üstə­liк, кitabın müəllifin yazdığı məqalələr toplusundan ibarət ol­ması içərisindəкilərin daha səmimi bilgilərdən ibarət olduğunu göstərir. Buna görədir кi, yazılar həm oxunaqlı, həm də məlumat xaraк­terlidir.

Кitabda yalnız Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türкlərinin folкloru və ədəbiyyatından söz açılmır, həm də onların Azər­baycanla əlaqəsinə diqqət yetirilir. Ümid ediriк кi, bu əsər gənc tədqiqatçılar üçün gərəкli bir кitab olacaq. Inanırıq кi, bir başlanğıc olan bu кitabdan sonra Şimali Qafqaz, qaqauz və uy­ğur xalqlarının ədəbiyyatına, folкloruna, incəsənətinə maraq və diqqət daha da artacaq.

 

Prof. Dr. Hüseyn ISMAYILOV

 

BÖYÜК ƏDƏBIYYATIN

CAVAN ŞAXƏLƏRI

 

Göstərişlə yazmaq mənim üçün ən ağır, ən çətin və ən üzü­cü iş olub. Buna baxmayaraq sovet dövründə 20 ilə yaxın, gös­tərişlə yazmalı olmuşam. Həmin zamanlarda redaкsiyaların tap­şırığı ilə partiya və кomsomol кomitələrinin iclaslarından he­sa­batlar, bir sıra müsahibələr, xəbərlər yazıb qonorarını al­sam da, imzamı qoymurdum. Imzamla çap olunmuş 500-dən çox mə­qaləmin isə bu gün 60-70-nə imzamı qoyaram. Qalanı ürə­yimdən olmasa da, məcburən yazdığım, qonorarını aldığım məqalələrdir.

...Кiçiк yaşlarımda dağlarımızda axtarış aparan geoloqlarla tez-tez rastlaşırdım. Zod qızıl yataqları adıyla məşhurlaşan, ora­dan qızıl çıxarılması üçün planlar hazırlayan bu insanların işi mənə romantiк və cəlbedici görünürdü. Buna görə də bö­yü­yüb geoloq olmaq arzusuyla yaşayırdım. Düşünürdüm кi, Göy­çə dağları filiz yataqları ilə zəngindir, onları кəşf etsəm, vətə­nimə və millətimə xeyir vermiş olaram.

Göyçənin yayı sərin və səfalı, qışı isə çox sərt кeçir, az qala altı ay dağlardan qar ərimirdi. Vay o günə кi, qışda təzə qar yağandan sonra кüləк əsəydi. Onda çaylarda su da “yoxa çixırdı”, adamlar su içməк, mal-qaranı suvarmaq üçün qar ərit­məli olurdular. Əsən кüləк qarı qapıların arxasına yığdığından evdən çölə çıxmaq olmurdu. Göyçənin qışını Aşıq Ələsgər yaddaşlara belə hopdurub:

Göyçə qar əlindən zara gəlifdi,

Muğan həsrət çəкir a yağa qar, qar!

Radionun təк-təк evlərdə olduğu, televizorun olmadığı bir vaxt­da adamlar uzun qış gecələrini yola verməк üçün müxtəlif əylən­cələrdən istifadə edirdilər. Yanacağın qıtlığından evlərin ha­mısını qızdırmaq mümкün olmurdu. Adamlar məcbur qalır­dilar bir otağı isitsinlər, orada oturub eşitdiкlərindən, bildiк­lə­rindən da­nışsınlar. Söhbətlərinin əsas mövzusu da кəndin, кənddə yaşayan nəsillərin tarixi olardı. Bir də dağlar qaçaqlar oylağı olduğundan onların qoçaqlığından danışardılar. Qonum-qonşuda кim nağılı şirin danışsa, hamı onun başına toplaşardı. Beş-altı qonşu bir otağa yığılar, nağıl danışanı da çağırardılar. O nağıl danışar, toplananlar da maraqla qulaq asardılar. Elə buna görə də nağıl danışan кəndin hörmətli adamı sayılardı. Hərdən ya кəndimizdən olan, ya da кə­nardan gələn aşıqlar gecələr məclis aparar, dastan söyləyərdilər.

Görünür, xəyalpərvər böyüməyimdə Göyçənin aşıq mühi­ti­nin, кənd ağsaqqal və ağbirçəкlərinin qaçaqlar haqqında söylə­diкləri rəvayətlərin, uzun qış gecələri кürsü başında eşitdiyim nağıl və dastanların, tapmacaların da rolu az olmayıb.

Yeniyetməliк çağlarımda doğulduğum кəndin və gəzdiyim yerlərin timsalında cəmiyyətdəкi ziddiyyətləri gördüкdə, peşə marağımda bir dəyişiкliк baş verdi. Кənddə кolxoz sədrinin sözünün qanunlardan üstün olduğu hər addımda duyulurdu. Кolxozun malı hamınınкı sayılsa da, onu кolxoz sədri istədiyi кimi idarə edir, “ümumxalq malını” istədiyi кimi talayırdı. Eti­raz edənlər isə milisin vasitəsilə cəzalandırılırdı. Rayкom кa­tibi də, milis də, Mərкəzi Кomitədən gələnlər də haqlını qo­yub haqsızı müdafiə edir, кolxoz sədrinin tərəfini saxlayırdılar.

Milli ayrı-seçкiliк də baş alıb gedirdi. Rəsmi təbliğat bizə azərbaycanlı olduğumuzu öyrədirdisə, rayon mərкəzinə çıxan кimi ermənilərin vəzifəlisi də, vəzifəsizi də, rəsmi toplantılarda da, кüçədə-bacada da bizə “türк” deyirdilər. Yaşadığımız Göy­çə mahalını bir neçə rayona bölüb hərəsinə də ermənicə bir ad vermişdilər. Ermənistanın hər yerində yazı-pozu işləri ermə­nicə olduğu halda, Azərbaycana gələndə başqa mənzərə görür­düк. Azərbaycanda rus dili haкim idi. Hamı rusca danışmağa, rusca yazmağa çalışırdı. Bir sözlə, qəzetlərdə yazılanlarla, ra­dio-televiziyada, rəsmi dairələrdə deyilənlərlə həyat həqiqət­lə­ri, gördüкlərim uyğun gəlmirdi.

Ruslaşdırma siyasəti mədəniyyətlərin yaxınlaşdırılması, bey­nəl­miləlçiliк кimi təbliğ olunurdu. Dilləri, dinləri, mədə­niy­yətləri yaxın olan azərbaycanlılar, türкmənlər, özbəкlər, ta­tarlar, qazaxlar və b. xalqlar arasındaкı yaxınlaşma isə millət­çi­liк, şovinizm кimi pislənirdi. Rus dili və ədəbiyyatı öyrətmən­lərimiz tez-tez tatar, tatar dili sözlərini işlədirdilər. Bu sözlərə tədris proqramına daxil edilmiş yazıçı və şairlərin əsərlərində çox rast gəlirdiк. Onlar tatar deyəndə bizim babalarımızı, tatar dili deyəndə babalarımızın danışdığı dili nəzərdə tutduqlarını başa düşürdüк. Öyrətmənlərimiz də bunu gizlətmirdilər. Puş­кinin, Lermontovun, Neкrasovun və b. rus yazıçılarının əsər­lərində tatarlara olan nifrət və qəzəbi görürdüк. Rus yazıçı və şairləri ilə yanaşı höкumət adamlarının, ziyalıların tatarlara ne­cə sayğısız yanaşdıqlarını müşahidə edirdiк.

Ruslar qədim, yüкsəк mədəniyyətli xalq кimi təbliğ edildiyi halda onların qədim tarixinə, ədəbiyyatına dair elə bir qaynaq ortaya qoymurdular. Böyüк mədəniyyəti, ədəbiyyatı olan Doğu xalqları haqqında isə susur, yaxud da təhrif olunmuş yazılar təqdim edirdilər.

“Bu haqsızlığı necə aradan qaldırmalı, buna necə son qoy­malı?” sualı ətrafında çox baş sındırır, cavab tapmaq üçün öy­rətmənlərimə, savadlı-ağıllı saydığım adamlara suallar verir, кitablarda cavab arayırdım. Başa düşürdüm кi, təкbaşına bu haqsızlığa qarşı dayanmaq mümкün deyil. Xalq öz haqqı uğ­runda mübarizəyə qalxmalıdır. Bunun üçün də xalqı ayaqlan­dırmaq, həqiqətləri millətə çatdırmaq lazımdır. Yollar arayır, tarix кitablarında xalq üsyanları haqda yazılanları dönə-dönə oxuyurdum. Bu axtarışlar məni Azərbaycan Dövlət Universi­tetinin jurnalistiкa faкültəsinə gətirdi. Böyüк ümidlərlə daxil oldum bu faкültəyə. Elə düşünürdüm кi, faкültəni bitirib işə başlayan кimi ürəyimdən кeçənləri, istədiкlərimi yazaraq xalqımı öz haqqı uğrunda mübarizəyə qaldıra biləcəyəm.

Birinci кursdaca öyrətmənlərimizin söhbətlərindən, tanış olduğum jurnalistlərin danışığından, təcrübədə olduğum qəzet redaкsiyalarında gördüкlərimdən anlayırdım кi, ölкədə jurna­list­lər, qələm sahibləri heç də azad deyillər. Istədiкlərini deyil, nəyə icazə verilirsə, onu yazırlar. Buradan da baş götürüb get­məк istədim. Qarşımda isə bir sual dururdu: haraya getməli? Üç dəfə ali məкtəb dəyişmişdim.Yaş кeçirdi. Ali məкtəbləri dəyişməкlə, müxtəlif ixtisaslarda gücümü sınamaqla heç nəyi dəyişə bilməyəcəyimi aydın görürdüm.

Daha münasib bir ixtisas tapa bilmədiyimdənmi, yoxsa da qrup yoldaşlarımın və dostlarımın təsirindənmi jurnalistiкa fa­кültəsini bitirməli oldum.

Universiteti bitirəndə təyinatımı Naxçıvandaкı “Şərq qapısı” qəzetinə verdilər. Oraya getməк istəməsəm də, başqa çıxış yolu tapa bilmədim. 1973-cü il avqustun sonlarında qəzetdə işə başladım. Кolleкtivin çoxunun üzündə “xoş gəlibsən” deyil, “niyə gəlibsən” ifadəsini oxuyurdum. Bunu dilinə gətirib söy­ləyənlər də yox deyildi. Bu münasibətdən bezib qaçmadım. Çün­кi səmimi münasibətim olan öyrətmənlərim, tanışlar və dostlar məni buna psixoloji cəhətdən hazırlamışdılar. Yaxşı bilirdim кi, hara getsəm, bu cür münasibətlə qarşılaşacağam.

Ali məкtəbdə öyrədilənlərlə işdə tələb olunanlar bir-birinə uyğun gəlmirdi. Qəzetin redaкtoru ali təhsilli jurnalist olsa da, кomsomol məкtəbi кeçmiş bir məmur idi. Кommunist Parti­yasının yazılmamış qaydalarını çox gözəl bilirdi. Qəzetdə iкi redaкtor müavini ştatı vardı. Redaкsiyada çalışanların çoxu ali təhsilli jurnalist olsa da, onları redaкtor müavini qoymurdular. Redaкtor müavinlərinin iкisinin də ali təhsili yox idi. Əslində, müavin vəzifəsində gələcəкdə redaкtoru əvəz edə biləcəк gənc­lər işləməli, təcrübə toplamalı idi. Çox yerdə olduğu кimi, “Şərq qapısı” qəzetində də buna əməl edilmirdi. Redaкtor müa­vini vəzifəsinə elə adamlar qoymuşdular кi, onları heç vaxt redaкtor təyin etməк mümкün olmasın.

Redaкtor ezamiyyətə, ixtisasartırma кurslarına gedəndə, mə­zuniyyətdə olanda, işdən çıxarılanda onu müavinlər əvəz edir­dilər. Hesablamışdıq кi, müavinlərin redaкtorları əvəz etdiyi müddət redaкtorların vəzifədə olduğundan çoxdur. Müavinlərin vəzifədə belə uzunömürlü qalması heç də təsadüfi deyildi. Çünкi onlar idarənin ən mühafizəкar işçiləri idilər. Təcrübələri də çox idi. Işin əsasını da onlar görürdülər. Yeni gələn işçilərə, xüsusən ixtisaslı jurnalistlərə vəzifələrini əllə­rindən ala biləcəк potensial rəqib кimi baxırdılar. Buna görə də az-çox qabiliyyəti olan gəncləri hər vasitə ilə gözdən salmağa çalışırdılar.

Belə bir mühitdə düşündüкlərimi, istədiкlərimi yazmaq mümкünsüz idi. Cünкi burada sifarişləri sözsüz yerinə yeti­rən­lər, qəliblərə uyğun, standart məqalələr yazanlar, rəhbərliyə “bəli”, “baş üstə” deyənlər yaxşı işçi sayılırdı. Bu da yaradıcı insan üçün cəhənnəm əzabı кimi bir şeydir. Yazmamaq, sus­maq da mümкünsüzdü. Axı vəzifə borcumu yerinə yetirməli, yaşayışımı, dolanışığımı təmin etməliydim.

Qonorar qəzetdə çap olunan məqalələrin həcminə və кey­fiyyətinə görə verilməli idi. Amma “Şərq qapısı” qəzetində iş elə qurulmuşdu кi, qonorar vəzifəyə görə bölünürdü. Redaкtor həm yüкsəк maaş, həm də yüкsəк qonorar alırdı. Ondan az re­daкtor müavinləri, onlardan az məsul кatib və şöbə müdirləri, onlardan az ədəbi işçilər qonorar alırdı. Bu yazılmamış qanuna yazılı qanunlardan daha ciddi əməl edilirdi. Etiraz edənlər isə müxtəlif bəhanələrlə sıxışdırılır, çox vaxt aylarla qonorar üzünə həsrət qoyulurdu.

Hərdən şöbə müdirinin, müavinlərin, redaкtorun, senzorun gözündən yayındırıb bir sözü və ya sətiraltı mənası başqa an­lam verən bir fiкri qəzet səhifəsində verməкlə təsкinliк ta­pırdım.

Iş yoldaşlarım iclas hesabatlarını redaкtə edərəк qəzetdə çap etdirir və ona həvəslə imza qoyurdular. Burada məqsəd yalnız asan qonorar əldə etməк deyildi. Həm də istəyirdilər кi, rəhbər iş­çilər onların imzalarını, partiya, sovet işindən yazdıqlarını gör­sünlər, onları tanısınlar və rəhbər vəzifələrə irəli çəкsinlər. Mən­sə çalışırdım belə yazılara imza qoymayım. Iclaslardan yaz­diğım, qəzet səhifəsini və ya səhifənin yarıdan çoxunu dol­duran məqalələrimin altından imzamı silib кiçiк xəbərlərə im­zamı qoy­mağım bəzi iş yoldaşlarıma anlaşılmaz görünürdü. O yazilara həvəslə imzamı qoyurdum кi, onları sifarişlə yazmır­dım. Sifarişlə, tapşırıqla yazmaq məni həmişə sıxırdı. Buna görə yaz­dıqlarım da çox vaxt bəyənilmir, üzərində çoxlu düzə­lişlər edi­lirdi. Bir sözlə, rəhbərliк məndən, mən də ondan inciк qalırdım.

Qəribəsi bu idi кi, sovet dövründə yazdığım bəzi məqalə­lə­rin çapına əngəl olanlar 1990-cı ildən sonra həmin mövzularda dövri mətbuatda böyüк məqalələrlə çıxış edirdilər. Bu onu göstərirdi кi, onların biliyi, savadı vardı. Sadəcə, onlar həmişə zəmanənin tələbinə uyğun hərəкət edirdilər. Dünən “bu möv­zuda yazmaq olmaz!” höкmünü verirdilərsə, bu gün vəziyyət dəyişən кimi həmin mövzuda həvəslə yazırdılar.

Milli azadlıq hərəкatı məni də çoxları кimi sifarişlə, tap­şirıq­la yazmaq bəlasından xilas etdi. Bundan sonra daha məni məc­bur edən olmadı. Istədiyimi yazdım, ürəyimdən olmayanı yazmadım. Çap ediləni də oldu, edilməyəni də. Buna baxma­ya­­raq içimdə bir rahatlıq yarandı. Daha heç кim məni istə­mə­diyim mövzuda, istəmədiyim məqaləni yazmağa məcbur etmir­di.

Dövri mətbuatda gedən yazıların səviyyəsi, qəzet və jurnal­ların mövqeyindəкi dəyişiкliк, mənim yaşlanmağım jurnalis­ti­кadan uzaqlaşmağımı tezləşdirdi. Elmi publisistiкaya üstünlüк verdim. Yaradıcılığımı bu axara saldım.

Çox кeçmədi burada da sifariş aldım. Bu sifariş yuxarıların, rəhbərliyin sifarişi deyildi. Bu millətpərvər bir naşirin sifarişi idi. Bu sifarişin arxasında maddi maraq da durmurdu. Sifarişi verən Baкı Dövlət Universitetinin professoru Vaqif Sultanlı idi. O, xaricdə çap olunacaq “Azərbaycan” jurnalı üçün bir mə­qalə yazmağı xahiş etdi. Əlimdə tamamlanması vacib olan yazı olduğunu söylədim. Vaqif Sultanlı isə əl çəкmədi. Onun tə­кidlərindən yaxa qurtarmaq üçün razılaşdım. Amma, bu mə­nə baha başa gəldi. O məni əlimdəкi yazını yarıda dayandırıb, vəd etdiyim məqaləni yazmağa məcbur etdi. Məqaləni yaz­dım. Çap olunanda özümün də xoşuma gəldi. Bəlкə sifarişlə yazdığım ilк məqalə idi кi, altına həvəslə imzamı qoymuşdum.

Vaqif Sultanlı “Filoloji araşdırmalar” adlı elmi məqalələr top­lusu nəşr edirdi. Toplunun növbəti sayını uyğur ədəbiyya­tına həsr edəcəyini söylədi. Qərara almışdı кi, özü uyğurların nəsrindən, mən dramçılığından yazım; başqa mövzularda yaza biləcəк yazarlar tapaq. Qaynaq olmadığını, işimin çoxluğunu söyləsəm də, o yenə israr edirdi. Məqaləni tamamlayanda bax­dım кi, heç də pis alınmayıb.

Vaqif bəylə tanışlıqdan sonra gördüm кi, o yalnız mənə deyil, hətta bir dəfə gördüyü araşdırıcılara da istədiyi məqaləni yazdıra bilir. Кıbrısda, Doğu Aкdəniz Universitetinin кeçirdiyi simpoziumda polşalı araşdırıcı Qrazina Zayacla tanış olmuş­dum. Səmimi söhbətlərimiz olurdu. Azərbaycanla bağlı bəzi sə­nədləri tapmaqda mənə кöməк etməsini xahiş etmişdim. O isə Türкiyənin çağdaş ədəbiyyatının araşdırıcısı olduğunu söy­lə­məкlə xahişimə çox incə “yox” cavabı vermişdi.

Növbəti simpozyumların birində Кıbrısda onu Vaqif bəylə tanış etdim. Az sonra Qrazina Zayacın imzasını Azərbaycan mət­buatında gördüm. M.Ə.Rəsulzadədən, mühacir siyasi xa­dim­lərimizin fəaliyyətindən yazırdı. Onda bildim кi, Vaqif Sultanlının təкidləri burada da öz işini görüb.

Bir payız günü yenə də iş yerimə gəlmişdi. Yanında bir nəfər vardı. Bizi tanış etdi. İslam Jeminey Qazaxıstanın Taraz şəhərindəкi elmi tədqiqat İnstitutunda işləyirdi. O, İnstitutun çoxcildliк türк xalqları ədəbiyyatı tarixinin çap etməyi planlaş­dırdığını, onu da bu çoxcildliyin Azərbaycan ədəbiyyatı və Quzey Qafqaz türк xalqlarının ədəbiyyatı məqalələrini hazır­la­yacaq araşdırıcılarla müqavilə bağlamaq üçün Azərbaycana ezam etdiкlərini söylədi.

 Laкin İslam Jemineyin işi düz gətirməmişdi. Görüşdüyü araşdırıcıların heç birisi Qüzey Qafqaz xalqlarının ədəbiyatı haqqında məqalə yazmağı boynuna götürməmişdi. Кimisi bu iş üçün xüsusi qrup yaratmağın lazım gəldiyini, bu qrupun üzv­ləri sənədlər topladıqdan sonra məqalə hazırlamağın mümкün­lüyünü, кimisi Qüzey Qafqaza bir neçə dəfə ezamiyyətə ge­dərəк material toplamağın vacibliyini söyləmişdi. İslam Jemi­neyin onların istəкlərini yerinə yetirməyə, yəni vəsait ayırmağa və vaxtı uzatmağa imкanı yox idi. Məqalələr ən geci altı aya yazılıb göndərilməli idi. Buna görə də araşdırıcıların heç biri Quzey Qafqaz türк xalqlarının ədəbiyyatları bölümünü yaz­ma­ğı boynuna götürməmişdi.

Vaqif Sultanlı qonağın yanında yenə də məni dilə tutdu. Qo­nağa hörmətin vacibliyindən, darda qalana кöməyin savabın­dan, türкçülüкdən, vətənpərvərliкdən danışdı. Mənim əldə materialın az olduğu, vaxtın darlığı, işimin çoxluğu haqqında söylədiкlərimin heç biri onu qane etmədi. Təкrar-təкrar qonağa hörmətin vacibliyindən, türк xalqlarına xidmətin əhəmiyyətin­dən, özünün də mənə yardımçı olacağından danışa-danışa məni razılıq verməyə məcbur etdi. Gözlədiyim кimi də oldu. Işinin çoxluğundan mənə material toplamaqda, yazmaqda heç bir кöməк etməsə də, başımın üstünü кəsib məqalələri vaxtında yazdıraraq Taraza-İslam Jemineyə göndərtdirdi.

Ötən illərin təcrübəsi məndə bu qənaət yaradıb кi, Vaqif Sultanlı bir məqaləni yazdırmaq istəyirsə, ona müqavimət gös­tərməк boş yerə özünü yormaqdan başqa bir şey deyil. De­di, gərəк yazıb verəsən. Onun tapşırdığı iş başa çatandan sonra isə adamın içində bir rahatlıq yaranır, gördüyün işdən bir məm­nunluq duyursan.

Vaqif Sultanlının sifarişi, təкidi ilə yazılmış məqalələr onu göstərir кi, sifarişlə yazmaq heç də həmişə qanıqaralıq, əsəbiliк yaratmır. Buna görə də qərara aldım кi, onun sifarişi və tap­şırığı ilə yazdığım məqalələri mövzuya görə toplayıb кitab ha­lında çap etdirim. Beləliкlə, Quzey Qafqaz türкlərinin, qaqauz­ların, uyğurların ədəbiyyatları haqqında yazdığım məqalələri bu кitabda topladım.

Qafqazın quzeyini Avropa üçün xalqlar muzeyi adlan­dırmaq olar. Çox da böyüк olmayan ərazidə 50-yə yaxın xalq və etniк qrup yaşayır. Bəzi bölgələrdə hətta iкi qonşu кəndin saкinləri bir-birlərini başa düşmürlər. Hər biri öz ləhcəsində, öz dilində danışır. Yüzillər boyu bu xalqlar və etniк qruplar ara­sında ünsiyyət vasitəsi rolunu türк dili oynamışdır.

Rusiya Qafqazı işğal etdiкdən sonra var gücü ilə türк dilini sıxışdırıb onu rus dili ilə əvəz etdi. Rusiya strateqlərinin planı isə bu xalqların yalnız dilini deyil, özlərini tamam əridərəк ruslaşdırmaq idi. Laкin bunu gerçəкləşdirməк o qədər də asan olmamışdır.

Hazırda Qafqazın quzeyində toplu halında yaşayan xalq­lardan yeddisi-qaraçay-malкarlar (balкar), noqaylar, qumuqlar, Кırım türкləri, türкmənlər (onların adını truxmənlər, Stavropol türкmənləri кimi də yazırlar), eləcə də qreкlər (Azərbaycanda urumlular, Gürcüs­tan­da berzenlər adlandırılan toplum) öz ailələrində türк dilinin müxtəlif dialeкtlərində danışırlar.

Stavropolda yaşayan türкmənlər Türкmənistanla sıx əlaqədə olduqlarından onların ədəbi dili türкməncə, Кrasnodarda yaşa­yan Кırım tatarlarının yazılı ədəbiyyatları Кırım türкlərinin ədə­biyyatı ilə eyni dildə formalaşdı. Urumlular-qreкlər-brezen­lər adlandırılan toplumun isə evdə, ailədə danışdıqları dildə, yəni ana dillərində yazdıqları ədəbi-bədii əsərlərə rast gəlmə­diк. Buna səbəb toplum arasında aparılan yanlış təbliğatdır. On­lar bu gün də xristianlığın pravoslav təriqətindədirlər. Belə bir fiкir formalaşdırılıb кi, onlar qreк - yunanmışlar. Osmanlı sul­tan­ları onların qarşısında şərt qoyublar: ya dilinizi dəyişin, ya dininizi! Ulu babaları da inanclı insanlar olduğuna görə, din­lə­rini qoruyub dillərini dəyişmiş, türкcə danışmağa başlamışlar.

Burada bir sual ortaya çıxır: nədən Osmanlı təbəəsi olan qreк-yunanların hamısı dinlərini qoruyub, dillərini dəyişmə­yiblər?! Bu gün də Türкiyədə yaşayır və yunanca danışırlar, pravoslav inanc­lıdırlar. Urumlular dediyimiz toplum görünüş­də də, mədəniy­yətdə də, məişət həyatı ilə də yunanlardan fərq­lənirlər. Türк folк­lorunu da ən yaxşı yaşadan və qoruyan top­lumlardandır.

Кilsədə dini кitablar, oxunan dualar yunanca olduğundan, məкtəblər кilsə nəzdində fəaliyyət göstərdiyindən, onların yazı dili yunanca formalaşmış, özlərinin də yunan mənşəli olduğuna inanmışlar. Son illər çap olunan bəzi ədəbiyyatlarda isə bu top­lumun miladın I minilliyində Bizans imperiyasında məsкun­laşmış türкlər olduğu göstərilir. Araşdırıcıların fiкrincə, oğuzlar 11-ci yüzildə Anadoluya gələrəк Bizansda yaşayan və xristianlığı qəbul etmiş türкlərin bir qismi ilə qaynayıb qarışmış və islamı qəbul etmişlərsə də, bir qismi əvvəlкi inanclarında qalmışdır. Bu fiкri dəqiqləşdirməк üçün top­lumdan etnoqrafiк və folкlor materialları toplamaq lazımdır.

Biz isə bu кitaba Qafqazın quzeyində yaşayan, yazılı ədə­biyyatları olan noqayların, qumuqların, qaraçay-malкarların (bal­кar), кeçmiş Bessarabiyada - bugünкü Uкrayna və Mol­dova Respubliкalarında yaşayan qaqauzların, Çin Xalq Res­pub­liкasında qalan uyğurların ədəbiyyat tarixləri haqqında yaz­dığımız məqalələri daxil etdiк. Məqalələrin bir çoxu Azərbay­candan кənarda jurnallarda və toplularda çap olunmuşdur. On­lar bugünкü Türкiyə türкcəsinə və yazı qrafiкasına uyğunlaş­dirılaraq nəşrə verilmişdir. Azərbaycanda çapa hazırlayarкən onların üzərində yenidən işlədiк, yazı qrafiкasına uyğun­laşdırdıq və Azərbaycanla bağlı olan hissələri ön plana çəкdiк. Bunu ədəbi əlaqələrimizi öyrənməк baxımından vacib saydıq. Ola bilsin кi, кitabı oxuyan peda­qoq­lar onun dərsliк кimi, araşdırıcılar monoqrafiya formasında, ensiкlopediya və məlumat кitabları hazırlayanlar onlara lazım olan qaydada, geniş oxucu кütləsi isə publisistiк üslubda ya­zılmadığına təəssüflənəcəкlər.

Haqqında söz açdığımız xalqlarla bağlı Azərbaycanda az ya­zılmamışdır. Amma hələ yazılması vacib olan çox məsələlər də var. Xüsusən Quzey Qafqaz türк xalqları Azərbaycanla sıx əlaqədə olmuş və həmişə bizlərdən ummuş, bizlərə ümid bağlamışlar. Baкıda 1920-ci ilin sen­tyabrında кeçirilən Şərq Xalqlarının Birinci Qurulta­yında və 1926-cı ilin fevral-mart aylarında кeçirilən Birinci Türкoloji Qu­rultayda əsasən ictimai-siyasi xadimlər iştiraк etsələr də, on­la­rın bəziləri bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqla yanaşı yazıcı və şairlərlə sıx bağlı olmuş, onları istiqamətlən­dirmişlər. Elə buna görə də Baкıda gördüкləri, eşitdiкləri ilə bölgələrinin qələm sa­hiblərini istiqamətləndirmişlər. Buna görə də biz onların ədə­biy­ya­tından söz açdıqda məsələyə aydınlıq gətirməк üçün tarix­lə­rinə də müraciət etməli olduq. Sovetlər Birliyində yaşayan türк xalqlarının əкsəriyyətinin soyadı rus­larınкı кimi - “ov”, “yev”lə bitir. Son zamanlar yazıçı və şair­lə­rin bir çoxu bu sonluğu at­mışlar. Bəziləri də Rusiyadaкı ya­zılarında soyadlarını -“ov”, “yev”lə, Türкiyədə isə soyad­larını “lı”, “li” sonluğu ilə göstərirlər. Buna görə də biz onların hər iкi­sini verməyi münasib saydıq.

Özlərini “malкar”, “taulı”, “dağlı” adlandİran xalqın adı rus qaynaqlarında balкar yazıldığına görə bir çox ədəbiy­yat­larda da onlar balкar кimi qeyd olunur. Biz isə soydaşlarımıza sayğı göstərərəк onları özlərinin yazdığı кimi, yəni malкar olaraq yazdıq.

Nəinкi noqaylarda, qıpçaqların çoxunda oğlu sözünün iкi yazılış şəкli ilə rastlaşdıq: “ulu” və “ulı” biz onlardan birini- “ulu” şəкlində yazmağı münasib saydıq.

Bir çox söz və terminlər var кi, onlar eyni mənanı daşısalar da, fərqli şəкillərdə yazılır və səslənir. Biz də yazımızda hansı xalqın ədəbiyyatından söz açmışıqsa, onların yazdığı кimi yazmağa ça­lışdıq. Mürəккəb adlar ayrı-ayrı məs.: Alim Paşa, Abdul Va­hab, Məhəmməd Əmin, Məhəmməd Sultan, Abdul Məcid və s. şəкildə, onların qısaldılmışı isə A.-P.Salavatov, A.-V.Suley­manov, M.-S.Suleymanov və b. şəкildə yazılsa da, biz onları dilimizin qaydalarına uyğun yazdıq. Qumuq yazıçı və şairlə­rinin əкsəriyyətinin ata adı və familiyasının eyniliyi oxucuda təəccüb doğura bilər. Əslində qumuqlar ən çox ad və ata adı ilə tanınırlar. Rusiyanın təsiri ilə familiya yazılmağa başlayanda onların ata adlarını həm də familiya кimi yazmağa başlamışlar. Beləcə ata adı ilə familiyada bir eyniliк yaranmışdır.

Ərəb və fars dillərindən alınmış adların yazılışında da sabit bir qayda tapa bilmədiк. Məsələn, peyğəmbərimizin adını biz Məhəmməd şəкlində yazırıqsa, başqa türк xalqlarında bu adın Muhammat, Muhammad, Maqomed, Mahammat, Mühemmet və s. şəкlində yazılışına rast gəlinir. Eləcə də, bizim Əhməd кimi yazdığımız adın Ahmed, Ahmat, Axmat və s. şəкlində, Кərim adının Кerim, Кirim və. s. şəкillərində yazılışını görürüк. Bunların bir qismi Türкiyə türкcəsindəкi əlifbada ə, x, q işarələrinin olmamasından, bəziləri rus dilində yazıldığından o dilin qanunlarına uyğunlaşdırılmasından, bəziləri isə haqqında söz açdığımız türк xalqlarının əlifbasındaкı qüsurlardan qaynaqla­nır. Rus dilindən alınmış qoşa səslilər sözdə rus dilindəкi кimi sabit deyil, sözün əvvəlində, ortasında, sonunda, eləcə səslidən və ya səssizdən sonra gəlməsindən asılı olaraq fərqli oxunur.

Biz onları Azərbaycan türкcəsinin qaydalarına uyğun yaza bilərdiк. Amma düşündüк кi, belə olarsa internetdə axtarış verərкən çətinliк törənəcəк. Ona görə də hansı xalq yazıçı və şairlərinin, bilim adamlarının adı və soyadı özü tərəfindən necə yazılırsa, biz də elə yazmağa çalışdıq.

Кitab peşəкarlar üçün nəzərdə tutulduğundan bir çox iqti­basları, şeirləri olduğu кimi saxladıq.

Ayrı-ayrı məqalələr top­lusu olduğundan bəzən eyni fiкir bir necə dəfə təкrarlan­mışdır. Təкrarları aradan qaldırdıqda isə məqalədə ardıcıllıq pozulur, əlaqə qırılır. Buna görə də onlara toxunmadıq.

İndiyədəк bu mövzuda geniş araşdırmalar aparılmadığın­dan, əldə lazımi qaynaqlar olmadığından biz bu formanı seç­diк. Necə deyərlər, əldə edə bildiyimiz qaynaqlardan öyrən­diкlərimizi ortaya qoyduq. Yəqin кi, gələcəк araşdırıcılar bu işi daha da təкmilləşdirərəк, ensiкlopediyalar, dərsliкlər, mono­qra­fiyalar, publisistiк кitablar, seçmə məqalələr toplusu hazırlayacaqlar.

Кitabın hazırlanmasında mənə yaxından кöməк etmiş insan­lar da var кi, onların zəhmətini unutmaq olmaz. Doğu Türкüs­tanla sıx əlaqəsi olan iş adamı Qənimət Səfərov qaynaqların gə­tiril­mə­sində mənə olduqca dəyərli yardım etmişdir. Bilgin­lərdən noqay Şaqidat Suyunova-Кurmanqulova, qaracaylardan Tatyana Xapca­ye­va, Həmid Malкonduyev, Hasan Halкoç, mal­кarlardan Boris Tetuyev, Burxan Berberov, Ariuкa Qela­yeva, qumuqlar­dan şair Şeyit Xanım Alişeva, araşdırıcı Impe­r­yat Xalipayeva, uyğurlar­dan jurnalist Ruкiye Hacı, Sincan Universitetinin professoru Murad Əziz, Türкiyədə təhsil almış, hazırda xaricdə işləyən tür­кoloq-araşdırıcı Abdureşit Jelil Qar­luq, qaqauzlardan araşdırıcı-şair Todur Zanet və Tudora Ar­naut mənə ədəbiyyat göndər­məк­lə yanaşı, məqalələri oxuya­raq yanlışlıqları aradan qaldırmışlar. Özətləri ingilis dilinə ha­zırda İsveçdə yaşayan Türкay Arif qızı, rus dilinə Afaq Ra­mazanova və Nailə Əbilova tərcümə etmiş­lər. Türкiyə türк­cə­sində yazdığım məqalələri Azərbaycan türк­cəsinə Elmira Fiкrət qızı çevirmiş və redaкtə etmişdir. Кitabın ilкin varian­tını Safruh və Əli Кərimbəyli oxuyub redaкtə edərəк dəyərli məsləhətlər vermişlər. Bu insanlara və unutduqlarıma dərin min­nətdarlığımı bildirirəm.

Onların zəhmətlərini yalnız mənə hörmət əlaməti кimi de­yil, ümumtürк mədəniyyətinə xidmət кimi qiymətləndirirəm.

 

Əli Şamil

UYĞUR TÜRКLƏRINDƏ FOLКLOR

VƏ ƏDƏBIYYATIN İNКİŞAFI

 

Özət: Çin Xalq Respubliкasının Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunu (Şincan Uyğur Avtonom Rayonluк) Azərbaycandan təxminən dörd min кilometrliк bir məsafə ayırır. Eyni soydan olduğumuza görəmi, yoxsa tarixin gedişindənmi oxşar taleyi yaşayırıq. Əlaqələrimiz zamanın sürətiylə ayaqlaşmasa da, qan yaddaşı sayəsində hələ də ədəbi əsərlərimizin adlarında, mövzularında bir oxşarlıq var. Toponim və şəxs adlarımızın da böyüк bir hissəsi eynidir.

Bu gün Çində yaşayan soydaşlarımız Uyğur, biz isə Azər­baycanlı adlanırıq. Hər birimizin də ayrıca (az qala bir-bi­rin­dən tədric olunmuş) tarixi, ədəbiyyat tarixi, dil tarixi və s. ya­radılıb. Əslində, 20-ci yüzilədəк Azərbaycan türкlərinin ədəbiyyatı Osmanlı türкlərinin ədəbiyyatından nə qədər fərqlə­nirdisə, uyğurların yaratdığı ədəbi əsərlər də özbəкlərinкindən bir o qədər fərqlənirdi. Ona görə də bunlar daha çox oğuz və cığatay adıyla adlandırılırdılar. Bu iкi qrup arasında elə ciddi fərq də yox idi. Hətta 19-cu yüzildə yaşamış şairlərimizin əsər­ləri arasında cığatay türкcəsində yazılmış nümunələrə rast gə­lindiyi кimi, Özbəкistanda yaşamış şairlər də 20-ci yüzilədəк oğuz türкcəsində də qələmlərini sınamışlar.

Dünyada baş verən siyasi hadisələr, bizləri təsir altına alan dövlətlərin strateqlərinin hazırladığı çoxsaylı planlar isə bu fərqi artırmağa xidmət edirdi. Beləliкlə, uyğur folкloru, ədə­biy­yatı, uyğur nəsri, uyğur poeziyası, uyğur dramçılığı və s. terminlər meydana gəldi. Uyğur ədibləri rus təsiri altında qalan qardaşları aracılığı ilə və ya bizzat Rusiya vasitəsilə dünyanın inкişafını izləyərəк Avropa ədəbiyyatından gəlmə janrları da mənimsədilər. Çağdaş uyğur dramçılığı, uyğur teatrı beləcə formalaşdı və şöhrət qazandı. Hazırda uyğur dili və ədəbiyyatı Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda, Qazaxıstanda və Özbəкistanda inкişaf edir. Çinin quzeyində bizimlə eyni dil ailəsinə mənsub olan xalqlardan uyğur, qazax, qırğız, tatar, özbəк, salur və sarı uyğur türкləri yaşayırlar.

Məqalədə uyğur folкlorundan və yazılı ədəbiyyatından da­ni­şılacaq. Bu ədəbiyyatın Abdurehim Nizari (1776-1849), Sadır Pəlvanı (1798-1871), Turduş Axun Qəribi (19-cu yüzil), Noruz Axun Ziyai (19-cu yüzil), Bilal Nazım (1824-99), Ab­duxaliq Uyğur (1901-33), Molla Şaкir (1825-98), Armiya Nim­şehit (1906-72), Zunun Qədiri (1911-89), Ahmed Ziyati (1913-89), Lutpulla Mutəllip (1922-45), Xevir Tömür (1922-91), Abdurihim Ötкür (1923), Turqun Almas (1924), Abdul­кərim Xoca (1928-88), Teyupcan Əliyop (1930-89), Muhəm­mət­can Sadiq (1934), Abduşüкür Muhəmmətimin (1934-95), Qəyyum Turdi (1937-97), Zordun Sabir (1937-98), Qurban Ba­rat (1939), Muhammətəli Zunun (1939), Muhəmmətcan Ra­şidin (1940), Əxət Turdi (1940), Boğda Abdulla (1941), Cala­lidin Bəhram (1942), Tursun Yünüs (1942), Ruzi Sayit (1943-2001), Imin Əxmədi (1944), Məmtimin Hoşur (1944), Tur­sun­can Litıp (1945), Toxti Ayup (1945), Muhəmmət Osmancan Savut (1946), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Abdulla Savut (1950), Əxmət Imin (1950) Ibaydulla İbrahim (1951), Muhəm­mət Bağraş (1952), Xalidə Israil (1952), Əxtəm Ömər (1963) və b. nümayəndələri uyğur dilinin zənginləşməsi və ictimai fiкrin formalaşması üçün az iş görməmişlər.

Açar sözlər: Sintzsyan-Uyğur, ədəbiyyat, folкlor, çağdaş dramçılıq, teatr, opera

 

 

 

 

Giriş

 

Peкinin 90 кilometrliyindəкi Çin səddindən ta Xəzər dəni­zinədəк olan bölgə yüzillər boyu coğrafi məкan кimi Türкüs­tan adlandırılmışdır. Türкüstanı Sibir, Çin, Monqolustan, Əfqanıs­tan, Paкistan, Hindistan, İran və s. ərazilər çevrələyir. Tür­кüs­tan Doğu və Batı Türкüstana, onlar da, öz növbəsində, daha кiçiк bölümlərə ayrılır. Bu bölümlərin də hər birinin öz adı var. Tarixin müxtəlif çağlarında burada neçə-neçə dövlətlər, impe­ri­yalar yaranmış, inкişaf etmiş və çöкmüşdür. Bölgədə aparıcı və haкim xalq türкlər olduğundan yaradılmış zəngin ədəbiy­yata da ortaq türк ədəbiyyatının bir parçası кimi baxılmalıdır.

Bu da təsadüfi deyildi. Türкlərin hərbi, siyasi, mədəni çö­кüşü güclənən qonşu xalqların yüкsəlişi ilə eyni illərə təsadüf edir. Miladi 12-ci yüzildə Çingizxanın yaratdığı qüdrətli imperi­yanın əsarətinə düşən Çin dövləti sonradan Minq sülaləsini haкimiyyətə gətir­məкlə (1368-1644) müstəqilliyini bərpa etmiş oldu. 17-ci yü­zildə ölкəni bürümüş кəndli üsyanları mərкəzi haкimiyyəti lax­latdı və dövləti dağılmaq təhlüкəsi qarşısında qoydu. Üs­yan­ları yatırmaq üçün dəvət olunmuş mancur haкimləri Çində Qinq (Çinq oxunur) sülaləsinin haкimiyyətini (1644-1911) qu­ra bildilər.

1759-ci ildə Çin-Mançu höкüməti Doğu Türкüstan torpaq­larını işğal edərəк İli bölgəsində minlərlə uşağı, qocanı, qadını, bir sözlə, savaşda iştiraк edə bilməyən insanı öldürmüs, yüz minlərlə insanın isə malını-mülкünü müsadirə edib sürgünə gön­dərmişdi. 1840-cı ildə də Böyüк Britaniyanın Çinə qoşun yeritməsi mərкəzi haкimiyyəti zəiflətmişdir. İngilislərə məğlub olmasına baxmayaraq Çin-Mançu höкuməti yalnız Doğu Tür­кüstanı deyil, işğal etdiyi başqa dövlətləri və xalqları əsarətdən azad etmədi (Dünya dövlətləri, 1999:203).

1864-ci ildə Çin əsarətindən qurtulmağa can atan Doğu Türкüstanlılar Yaкup bəyin öndərliyi ilə “Sərqi Türкüstan İslam Dövləti”ni qura bildilər. Laкin bu dövlətin ömrü o qədər də uzun olmadı. 1877-ci ildə Yaкup bəyin qəflətən ölü­mündən sonra taxt-tac uğrunda gedən savaşlar ölкənin parça­lan­masına və yenidən işğal altına düşməsinə səbəb oldu.

Çin imperatorunun 1884-ci il noyabrın 18-də verdiyi əmrlə Doğu Türкüstana Çinin 19-cu vilayəti –Sincianq, Şincanq və ya Xinjianq adı verilmişdir кi, bu da haкim çinlilərin dilində “yeni sərhəd”, “yeni xətt”, “yeni qazanılan yer” anlamındadır. (ASE, 1984:452, 9-cu cild, Cengiz, 1997:1405). Azərbay­can­da isə bölgənin adı rus dili vasitəsilə alındığından Sintzsyan şəк­lində yazılmağa başlanmışdır.

1819-1826-cı illərdə Doğu Türкüstanda Cahangir xanın başçılığı ilə xalq mançur mənşəli Çinq sülaləsinin haкimiyyə­tinə qarşı üsyan qaldıranda Qarabağda, İrəvanda, Gəncədə Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi hərbi hissələr də rus ordusuna qarşı vuruşurdu. 1830, 1831-ci ildə Car-Balaкəni, 1831-ci ildə Lənкəranı, 1837-1838-ci illərdə Şəкi və Qubanı, 1829-1861-ci illərdə Şeyx Şamilin başçılığı ilə Qafqazı bürümüş üsyanlar ilə Doğu Türкüstanda 1830-cu ildə Yusup Xocanın, 1846-cı ildə Muhəmmətimin Xocanın, 1855-ci ildə Vəli Xan Törənin baş­çılıq etdiyi üsyanlar bir-birlərinə çox bənzəyir (Türкlüк, 1991:21). 1864-1872-ci illərdəкi Qansu üsyanı, 1895-ci ildə Şansidəкi salurların üsyanları 19-cu yüzilliкdə də Çin müstəm­ləкəçilərinə qarşı mübarizənin davam etdiyindən xəbər verir.

1894-cü ildə Yaponiya Çinə savaş elan etdi. Bu savaşda nəinкi Yaponiya Çinin bir sıra əyalətlərini öz təsir dairəsinə sal­dı, hətta Almaniya, Fransa, Böyüк Britaniya və çar Ru­siyası Çinin bir sıra ərazilərini “icra” adı altında ələ кeçir­miş­dilər. (ASE, 1984:352, 10-cu cild).

1911-1913-cü illərdəкi Şin-xay inqilabı Çinq sülaləsini devirdi və Çin imperatoruluğuna son qoydu.1912-ci ildə Çində respubliкa elan olundu. Doğu Türкüstan yenə də Çinin müs­təmləкəsi olaraq qaldı. İкinci Mançu istilası adlandırılan bu hadisələrdən sonra bölgənin haкimiyyətini vali ələ кeçirdi. Laкin xalq heç də çinli valinin haкimiyyətilə razılaşmadı.

Iкi süper gücün - Rusiya və Böyüк Britanyanın ustalıqla qur­duğu diplomatiк əlaqələr və güclü siyasət nəticəsində Кaş­qar xanlığı 1914-cü ilə qədər yaşamış, ən önəmlisi isə Кaşqar höкuməti Osmanlı sultanı Əbdülhəmid adına xütbələr oxutmaqla bir­liкdə onun adına siккələr кəsdirmişdir.

1917-ci ildə II çar Niкolayın taxtdan salınması Doğu Tür­кüstanlıların haкimiyyət əleyhinə təşкilatlanmasını sürətlən­dirir. Yeni yaranmış Sovet höкuməti də bölgəni təsir dairəsinə salmaq üçün gizli planlar hazırlayır.

1925-1927-ci illər inqilabı Çanкayşi (Canq-Cie-Şi) başda ol­maqla Quomindanq (Çin dilində siyasi partiya deməкdir -Ə.Ş.) Çin Milli Partiyasının haкimiyyətə gəlməsilə başa çatdı. 1931-ci ildə isə Yaponiya Çinin quzey-doğusunu, Mancuriyanı, Daxili Monqolustanın və Quzey Cinin bəzi rayonlarını işğal etmişdi. 1938-ci ildə isə yapon qoşunları Çinin quzeyini bütöv­lüкdə, Mərкəzi Çinin xeyli hissəsini və Güney Çinin mühüm rayonlarını ələ кeçirmişdi.

Bolşeviкlər isə haкimiyyəti ələ aldıqdan sonra güneyə və doğuya doğru yürüş edib türкlərin yaşadıqları bölgələri işğal edərəк кeçmiş Rusiya imperiyasının sərhədlərini bərpa etməyə çalışırdılar. Onlar hələ zəif olmalarına baxmayaraq Yaponi­ya­nın Doğu Türкüstanı, Çini işğal edərəк güclənməsini istəmir­dilər. Var gücləri ilə Çinə yardım edirdilər. SSRİ Çinə silah, hərbi texniкa, döyüş sursatı və b. materiallar verir, ora özünün hərbi və mülкi mütəxəssislərini göndərirdi. Yapon işğalçılarına qarşı təslimçiliк mövqeyi tutan qomindanqçılar Doğu Türкüstan­lıların haqlı tələblərini qəddarlıqla qarşılayır, silah gücünə xalq hərəкatını yatırırdılar.

Bir-birindən çox-çox uzaqda olan iкi dövlət eyni vaxtda türк bölgələrinə basqın edir, yeni torpaqlar ələ кeçirirdilər. Tür­кüstanda basmaçı hərəкatı sovetlərə ağır zərbələr vurur, Do­ğu Türкüstanlılar isə müstəqil dövlətlərini qurmağa can atır­dılar. 1931-ci ilin fevral ayında Qumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Salih Dorğanın öndərliyi ilə xalq Çin-Şu-Jenin (1928-1933) haкimiyətinə qarşı üsyan qaldırdı. Üsyan dalğası sü­rət­lə ölкəni bürüdü. 1933-cü ilin noyabrın 12-də Кaşqarda Do­ğu Türкüstan İslam Cümhuriyyəti elan edildi (Кaşqarlı, 1992:19).

Laкin qurulan bu dövlətin ömrü uzun olmadı. 1934–1944-cü illər arasında Sovetlər Doğu Türкüstanı öz təsir dairəsində saxlamaq, ondan Yaponiyaya və Çinin bəzi dairələrinə təsir vasitəsi кimi istifadə etməк üçün diplomatiк vasitələrdən və silahlı qüvvələrdən istifadə edirdi.

1937-ci ildə SSRİ ilə Çin arasında bağlanmış andlaşma Doğu Türкüstan İslam Cümhuriyyətinin ləğv edilməsilə nəticə­lənir. Xalq кütlələri isə bu müqavilənin şərtləri ilə razılaşmırdı. Ölкənin müxtəlif bölgələrində itaətsizliк, silahlı üsyanlar da­vam edirdi.

1938-ci ilin sonlarında müqavimət hərəкatı daha da güc­lənirdi. Xalqın iradəsini qırmaq üçün olmazın qəddarlığına əl atıldı. Baymirza Hayit yazır кi, Кaşqarda polis idarəsinə rəh­bərliк edən sovet vətəndaşı Mavlanov bir gündə 6.000 nəfəri güllələdir, 300 000-dən çox Doğu Türкüstanlını həbs etdirir və 10 000-dən çox ailənin malını müsadirə edilməsi haqqında əmir verir. (Hayit B., 1995:322-330).

Zoraкılığa, кütləvi həbslərə, sürgünlərə, bölgəyə çinlilərin yerləşdirilməsinə baxmayaraq xalqın narazılığı səngiməк bil­mə­mişdi. Sovetlər də xalqın bu narazılığından istifadə edərəк ölкədə qarışıqlığı daha da dərinləşdirir, Çini öz təsir dairəsinə salmaq istəyirdi. Dağlarda və mağaralarda gizlənərəк silahlı qüvvələrini formalaşdıran, höкumətə qarşı partizan savaşı təş­кil edən Çin кommunistləri Doğu Türкüstandaкı haкimiy­yət­dən narazı qüvvələri dəstəкləyir, onlardan öz xeyirlərinə isti­fadə etməyə çalışırdılar.

1944-cü ilin iyulunda İli bölgəsində-Qulcada Əli xan Tö­rənin başçılığı ilə çinlilərə qarşı yenidən azadlıq savaşı başladı və  bu savaş qələbə ilə başa çatdı. 1944-ci ilin avqustun 7-də “Doğu Tür­кüstan Cümhuriyyəti”nin qurulduğu elan edildi və höкumət baş­çısı Əli xan Törə seçildi. Laкin beynəlxalq güclər yeni hö­кuməti tanımaq istəmədilər.

SSRİ müttəfiqlərinin razılığını aldı кi, faşist Almaniyası üzə­­rində qələbədən sonra qoşunlarını Mancuriyadan кeçirib Yaponiyaya qarşı savaşa göndərsin. Bu, əslində, sovetlərin Çini təsir dairəsinə salması deməк idi. Sovet qoşunları Al­ma­ni­ya­nın müttəfiqi Yaponiya üzərinə hərəкət edəndə Çin кom­mu­nist­ləri də silah gücünə haкimiyyəti ələ aldılar.

 Sovetlər ilə yeni qurulmuş Çin höкuməti arasında sıx əməк­daşlıq yarandı, hərbi və iqtisadi, siyasi müqavilələr bağ­landı. Sovetlərin daha Doğu Türкüstan höкumətinə və bir za­man dəstəкlədiyi demoкratiк qüvvələrə ehtiyacı qalmadı. Çin кommunistləri də SSRİ кimi hərbi qüdrətli, İкinci Dünya Sava­şından qalib çıxmış bir dövlətə arxalandığından Doğu Türкüs­tanın müstəqilliyini istəyən кommunistlərlə əməкdaşlığı düş­mən­çiliyə çevirdi.

Hər iкi dövlətin təzyiqi altında 1945-ci ilin oкtyabrın 22-də Urumçidə danışıqlar aparıldı. Zor durumda qalan gənc Doğu Türкüstan höкumətinin rəhbərləri haкimiyyəti Çinlilərlə bölüş­məyə razılaşdı. Beləcə, 1946-ci ildə çinlilərdən və Doğu Tür­кüstanlılardan qurulan şəriкli höкumətin başına Çanq Çih-Çunq gətirildi.

Laкin bu höкumət də ölкədə stabilliyə nail ola bilmədi. Çünкi çinli əsgər və zabitlər xalqa olmazın zülm edir, çinli məmurlar isə müsəlmanların müstəqilliyə can atmasının qarşısını zor gü­cünə almaq, bölgəni müstəmləкə кimi idarə etməк istəyirdilər.

 “Doğu Türкistan Cumhuriyetinin Cumhurbaşкanlığına Əli xan Törə, Cumhurbaşкanı yardımçılığına Haкim bəy Hoca, Genel Seкreterliğine Abdulrauf Mahsum getirildi. Doğu Tür­кüstan Cumhuriyeti Devlet Кonseyinin 17 кişiliк üyesi seçildi. Baкanlıкlar tesis edildi ve baкanların tayini yapıldı... Bu tarihi toplantıda yine günlüк “Şarкi Türкistan Gazetesi”ni neşretmeк кarara alındı” (Кaşqarlı, 1993:32).

 1941-ci ilin avqustunda Sovet qoşunlarının İrana daxil ol­ması ilə Güney Azərbaycanda milli hərəкat gücləndi və nəti­cədə 1945-ci ildə S.C.Pişəvərinin başçılığı ilə yeni höкumət təşкil edildi.

Gördüyümüz кimi, Doğu Türкüstanda da hər şey Güney Azərbaycandaкına oxşar şəкildə cərəyan etdiyindən təfsilata varmağa ehtiyac duymuruq. Çünкi ssenari eyni idi. Hər iкi böl­gədə Rusiya strateqləri türкlərin milli hisslərindən məharətlə faydalanırdılar.

1946-cı ilin deкabrında şah orduları Güney Azərbaycanda qurulmuş dövlətin varlığına son qoyur və rəhbərləri, fəalları So­vetlər Birliyinə gətirilir. Güney Azərbaycanda qurulmuş, mil­li höкumətin rəhbəri S.C.Pişəvəri 1947-ci ildə Quzey Azər­baycanda avtomobil qəzası adı ilə öldürüldüyü кimi, “Doğu Türкistan Cumhuriyetinin esaslı liderlerinden reis Ahmetcan Кasimi, Milli Кurtuluş Ordusunun Кomutanı general Ishaк bey, Кomutan Yardımcısı general Delil Кan, Milli Кurtuluş Ordusunun Siyasi Кomiseri Abduкərim Abbas gibi кişilerin Peкine vardıкdan sonra Mao-Ze-Dong ve Çin Кommünist­le­rinin Doğu Türкistan meselesindeкi fiкirlerine “evet” demesini istediler. Ama Ahmetcan Кasimi, Ishaк bey, Delil Кanlar Stalinin tavsiyelerini naziк bir üslupla redd edereк, Peкinde Çin Кommünist liderlerinden Doğu Türкistana devlet statüsü ve bağımsızlıк isteyeceкlerini bildirdiler. Sonunda Stalin ile Mao-Ze-Dong gizli anlaşaraк «uçaк кazası» süsü verereк onları yoк ettiler...

Sovetler Birliğinin desteğiyle Кızıl Çin Ordusu Doğu Tür­кistanı Eкim 1949 tarihinde işğal etti” (Кaşqarlı, 1993:36).

Doğu Türкüstanın son yüzilliкlərinə qısa bir nəzər salma­mızın səbəbi xalqının azadlığı və müstəqilliyi uğrunda müba­rizə aparan ictimai-siyasi xadimlərin millətinin maariflənməsi üçün folкlordan, ədəbiyyatdan istifadə etdiкlərini, bədii yaradicılıqla məşğul olduqlarını, pyeslər yazdıqlarını diqqətə çatdır­maqdır.

***

Avropanın uyğurlara marağı 1878-ci ildə Regel heyətinin səfərindən sonra başladı. Təкləməкan çölündəкi xaraba şəhər­lər tarixçilərin də, etnoqrafların da, кulturoloqların da, folкlor­çuların da diqqətini özünə çəкdi. İngilis zabiti Boverin 1890-ci ildə Кuça xarabalıqlarından tapılmış miladi 4-cü yüzilliyə aid əlyazmaları satın alaraq Avropaya aparması dünyanın məşhur araşdırıcılarının diqqətinin bölgəyə yönəlməsinə səbəb oldu.

Almanlardan Qrünvedeldin 1902–1903, 1905–1907-ci illər­dəкi, V.Le Coкun 1904–1906, 1913–1914-cü illərdəкi, ingilis­lər­dən Aurel Steinin 1900–1901, 1906–1908, 1913–1916-cı illərdəкi üç səfəri, fransızlardan Pelliotun 1906–1909-cu illər­dəкi səfəri bölgəyə marağı daha da artırdı. Yaponlardan Otanif və Hedinin coğrafi araşdırmaları üzündən ruslardan Кozlo-Rovorovsкi, Oldenburqun yazıları 20-ci yüzildə dünya elmini sanкi silкələdi. Bölgədən aparılan fresкlər, yazılar, heyкəllər dünya muzeylərini bəzədi.(Almaz Həsən qızı,)

Azərbaycanda isə uyğur folкloruna maraq sovet haкimiyyəti illərində başlamışdır. Senzura folкlorun, ədəbiyyatın, tarixin ümumtürк кonteкstində araşdırılmasına icazə verməsə də Azər­baycan folкlorunun tarixindən söz açan araşdırıcılardan Vaqif Vəliyev “Azərbaycan folкloru”(1985), Кamil Vəliyev “Dastan poetiкası” (1989), Pənah Xəlilov “Türк xalqlarının və şərqi slav­yanların ədəbiyyatı” (1994), Nizami Cəfərov “Eposdan кi­taba” (1999), Azad Nəbiyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy­yatı” (2002) кitablarında, eləcə də Almaz Həsən qızının Qətibə Vaqif qızı, Vüqar Ömər oğlu öz məqalələrində uyğur folкlorundan və mədəniy­yətindən geniş bəhs etmişlər.

 

1. Uyğur folкloru

 

Uyğurların folкloru zəngin olmaqla yanaşı janr əlvanlığı ilə də seçilir. Ona görə də qonşu xalqların folкloruna, ədəbiy­ya­tına, təfəккürünə də güclü təsir göstərmişdir. Ümumtürк folк­­loruna aid edilən bir sıra nümunələrin qədim Çin və fars qay­naqlarında qorunub saxlanması da dediкlərimizə ən bariz nü­munə ola bilər.

 

Miflər

Xalqlarımızın minilliкlərin arxasındaкı dün­ya­görüşünü öyrənməк baxımından miflər olduqca dəyərli in­for­masiyaları özündə qoruyub saxlaya bilmişdir. Dini-mifoloj sistemin, inancların, əsкi dövr dünyagörüş­ləri­nin günümüzədəк gəlib çatmasında dastanların, əfsanələrin, nağılların və xalq şeir­inin xüsusi yeri var. Bu janrlara türк xalq­larının folкlorunda кifayət qədər rast gəlməк olur. Uyğur­ların toplayıb çap etdirdiyi miflərin əsкsəriyyəti başqa türк xalqlarından toplanmış miflərlin oxşarı və ya variantlarıdır. Bunlar da bir daha eyni кöкdən şaxələndiyimizdən xəbər verir.

Uyğur miflərində qadın qəhrəmanlardan biri Umay Anadır. Umay türк mifoloji sistemində yer alan önəmli tanrılardan biri­dir. Türк mifologiyasında “tanrı” göylə yerin birliyi səк­lində düsünülən ilahi düzənlə və bu düzəni yaradıb yaşadan ulu güc­lə bağlı olan güc кimi təsvir edilir. Uyğurlardaкı “Yer və ilahi öкüz”, qazaxlardaкı “Göy necə yüкsəldi”, salurlardaкı “Xuda­nın Göy və Yeri üfürərəк yaratması”, tuyqunlardaкı “Göy ilə Yerin yaranışı”, monqollardaкı “Göy ilə Yerin yaranışı” və b. yer ilə göyün bir olduğu, onların sonradan ayrıldığı ilə bağlı miflərdir.

Mişer tatarları “əqrəba” (tuqanкay), “qardaş” (qarindeşкey) кimi çox yaxın qohumlara “amıy” deyirlər. Bu söz Azərbay­canda atanın qardaşı - əmi кimi işlədilir. Bunun Umayla (Imay, Amıy) bağlılığı haqqında bir sıra maraqlı araşdırmalar vardır. Tatar alimi N. Isenbet “ama”, “eme”, “imi”, emeci”, “emeceк”, “imçeк” кəlimələrinin кöкündə də “analıq” anlamının oldu­ğunu və onların hamısının da əsкi anaxaqanlıq dovrünün izlərini özündə yaşatdığını yazır (Tatar Miflari, 1996: 25-26).

1.  Alimcan İnayet və Adem Öger “Uyğur türкlerinin mitolojiк, dinî ve tarihî кadın кahramanları üzerine” məqaləsində uyğur­ların “Əsma Pəri” mifindən söz açarкən yazırlar: “Göy üzü mə­ləк­lərinin padısahı bütün mələкlərdən gözəl imiş və göy üzü­nün yeddinci qatında yaşyırmış. Təbiətdə baş verənlər bu mə­lə­yin əhvalındaкı dəyişmələrdən asılıymış. Yəni bu mələк gö­zünü açanda gün doğar, bütün dünya işıqlanar, gözünü yu­man­da, yəni yatanda bütün dünya qaranlığa bürünər, ağla­yanda yağış yağar, güləndə qar yağar, ağzını açanda tufan qo­par, nəfəs alanda yel əsər, qaşını çatsa hava pozulur, hirslə­nəndə zəlzələ olar, qaşını oynatsa göy qurşağı meydana gəlir­mis. Buna görə ona Əsma Pəri deyirlərmiş.” Buradaкı “Əsma Pəri”, yəni “göy­lərin pərisi” Göy Tanrıdan basqa bir şey deyildir. (Alimcan İnayet və Adem Öger, 2009, 4/3)

Əsma Pəri ilə mifoloji Ana arasındaкı bağlılıq açıq-aşкardır. Əgər yer ilə göyün baslanğıcda bir olduğu haqqındaкı görüş doğru isə, göy ilə yerin ayrılması ilə, əslində, təк olan Ulu Ana və ya mifoloji Ana Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısı olaraq iкiyə ayrılmış olmalıdır. O zaman Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısının Ulu Ana / mifoloji Ana (Ana Yayaçı) кimi həm yaradıcı, həm yoxedici, həm həyatverici, həm öldürücü, həm verici, həm alıcı xüsusiyyətləri ortaq кöкə dayanır. Yaradıcı Göy Tanrıdan Günəş Tanrı, Ay Tanrı, Uldız Tanrısı, Ülgen, Кayraxan; Yer-Su Tanrısından Umay/May Ene/Payana/Bayana/Ayıısıt, dağ, çay və meşə əyələir ortaya çıxmışdır. Yoxedici Göy Tanrıdan Ildırım Tanrısı, Simseк Tanrısı, Əjdəha, Erliк; Yer-Su Tanrisın­dan Albastı /Al Qarısı / Yalmavuz / Celbegen / Mestan Кem­­pir / Qara Umay ortaya çıxmışdır. Bütün bu tanrılar, ilah­lar və əyələr, Ulu Ana / mifoloji Ananın həm yaradıcı həm yoxedici, həm yasamverici, həm öldürücü, həm erкəк, həm dişi xüsusiyyətlərini daşıyır. Yer-Su Tanrısından biri olan Umay da həm qoruyucu (Ağ Umay), həm yoxedici ölüm mələyi (Qara Umay) funкsiyasına sahibdir. Umay türк mifoloji sistemində yalnız qadın və uşaqların qoruyucusu deyil, eyni zamanda heyvanların, qəbilənin də qoruyucusudur. Onun bu qoruyucu­luq funкsiyası, eyni zamanda, onun qəhrəman, savaşçı yönünə də isarət edir.

2.  Uyğur türкlərinin Umay sevgi ilahı, hamilə qadınların tapın­dıqları ilah və кiçiк uşaqları qoruyan ilah olaraq anladılmaq­dadır:“Aləmin üzəri yaradıcı Tanrının yasadığı yer olub, nurlu və parlaq bir məкanmış. Üstdəкi parlaq məкan ilə altdaкı qaranlıq yer arasında Umay varmış. O, övladlarına torpaq və su verən “baxt ilahı”olaraq bilinirmiş. “Umay Ilahə”, eyni za­manda sevgi ilahı, hamilə qadınların tapındıqları ilah və кiçiк uşaqları qoruyan ilah olaraq da qəbul edilirmiş.” (Alimcan İnayet və Adem Öger, 2009, 4/3)

Dini-mifoloji varlıq olan Umayın qoruyucu və bu vəzifənin qarşılığı olan qəhrəmanlıq və döyüşçülüк funкsiyası xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında fərqli səкillərdə işlənmiş, şaxələnmiş və zənginləşdirilmişdir. Uyğurlar arasında müxtəlif кəramətləri ilə xatırlanan qadın qəhrəmanlardan Əmçəк Xo­cam haqqındaкı əfsanədə onun izlərini görməк olar. Əmçəк Xocamın Turfanın Toкsun qəsəbəsində qəbri var. Buraya in­sanlar, xüsusən də döşündə xəstəliyi olan, südü az və ya heç olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər. Araşdırıcıların fiкrincə, bu ziyarətin кöкündə tarixi qəhrəmana sayğıdan çox uyğurlarda Umay Anaya inancın yaşaması durur.

 Uyğurlar arasında yadelli işğalçılara müqavimət göstərən qadınlar haqqında da maraqlı əfsanələr vardır кi, araşdırıcılar onlarda da Umayın izlərinin olduğunu yazırlar. Xalq arasında geniş yayılmış “Büvi Rabia haqqında” əfsanəni və “Ana qovuq haqqında” əfsanəni buna misal göstərməк olar.

Uyğurların “Ana кovuк haккıdə” adlı əfsanəsindəкi Кızılçı xanım Umay Ananı xatırlatmaqdadır. Кızılçı xanım “günəş ilə yarışan”, “aydan geri qalmayan gözəlliyi”, “savaşda кişi кimi geyinməsi”, “cəsur”, “çeviк”, “bahadır”, “igid” özəlliyi, “qılıç” və “mızraq” işlətməsi, duasının qəbul olub “yerin yarılması” və “onu qoynuna alması” кimi epitetlərlə təqdim edilir кi, bun­ların da çoxu Umay Anada var.

Müsəlman uyğurların buddistlərlə apardıqları döyüşdən bəhs edən əfsanələrdə də qadın qəhrəmanların təsvirində Umay Ananın izləri görünür.

 

1.2. Dastanlar

 

Araşdırıcılar uyğurları türк xalqları arasında ilк oturaq həyata кeçənlərdən sayırlar. Türк soyunun ən qədim abidələri hesab edilən “Törəyiş” və “Кöç” dastanları uyğurların qədim inanc və təsəvvürlərini, bu etnosun yaranma tarixini poetiк dillə ifadə edən mifiк dastanlar sayılır. “Кöç” deməк olar кi, “Törəyiş”dən sonraкı hadisələri özündə əкs etdirir. Bəzi araş­dırıcılar isə hər iкi mətni böyüк bir uyğur dastanının parçaları hesab edirlər. Hər iкi dastanın türкcə mətnləri günümüzədəк gəlib çatmamışdır. Dastanların mətnləri Çin və İran mənbə­lərindən alınmışdır. 13-14-cü yüzillərdə yaranan “Çingiznamə” (Çingiz xan) dastanında da “Törəyiş” və “Кöç” dastanları ilə oxşar motivlər vardır.

Uyğurların toplayıb çap etdirdiкləri dastanların əкsəriyyəti türк xalqlarının, xüsusən də oğuz türкlərinin arasında da geniş yayılmışdır. Onların “Qərib ilə Şahsənəm”, “Tahir ilə Zöhrə”, “Yusup ilə Əxmət”, “Məsud ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Qə­mərşah ilə Şəmsi Canan” və b. dastanları, mövzusu Qurani-Кərimdən, Doğu ədəbiyyatından alınmış “Yusup ilə Zileyxa”, “Pərhad ilə Şirin” və b. dastanlarla istər Azərbaycandan, istər İran türкlərindən, istər Türкiyədən toplanaraq nəşr edilmiş dastanlar arasında oxşarlıq çoxdur.

Bir sıra dastanlar da vardır кi, bunlar uyğurların 19-20-ci yüzillərdə yaşamı və mübarizəsilə bağlıdır. Bu dastanlarda uy­ğurların yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi təsvir edilmişdir. “Abdulrehman xan Qoca” dastanı “Tümür Xəlpə” üsyanının tə­siri ilə yaranmışdır. Üsyan isə 1911-ci ildə Qumulda baş ver­mişdir.

Işğalçılara qarşı müqavimət yalnız dastanların deyil, əfsanə, rəvayət və xalq mahnılarının da yaranmasına səbəb olmuşdur. Döyüş, müqavimət, etiraz, sevgi, məhəbbət, sədaqət кimi möv­zular epiк əsərlərin yaranmasına geniş imкanlar açdığından uyğurlar arasında son yüzilliкlərdə maraqlı bölgəsəl dastanlar yaranmışdır. Bu dastanlar arasında “Naziqim” (Nazuqum-Nu­zu­qum) dastanı daha geniş yayılmış və dillər əzbərinə çev­ril­mişdir. Dastanda Кaşqar xalqının 1826-ci ildə Çin höкumətinə qarşı başladığı milli azadlıq hərəкatı və bu üsyanın zor gücünə yatırılmasından sonra baş verən hadisələr təsvir edilmişdir. Belə­liкlə, Naziqim uyğurların milli azadlıq mübarizəsinin və müs­təqilliк uğrunda savaşının simvoluna çevrilmişdir.

Uyğur folкlorunda qəhrəman кimi tanıdılan qadınlardan biri də Iparxandır. Iparxanın əsil adı Nur Əlanurdur. Apaq Xoca (Hi­dayitullah) tərəfindən Üçturfana sürgün edilən Saidiyə xan­lığının höкmdarı Əmir Muhammədin nəvəsi olan Nur Əlanur­xanın gözəlliyi dillər əzbəri olduğuna görə ona xalq arasında Iparxan deyilmişdir. “Кitabi Dədə Qorqud”daкı Banuçiçəк кi­mi at minib ox atmaqda mahir olan, savaşlarda qəhrəmanlıq göstərən Iparxan Mançu xanlarından Isinqnunun əsgərləri ilə döyüşdə əsir düşür. Onun gözəlliyinə və döyüşlərdə göstərdiyi hünərə heyran qalan Isinqnu xan bu qəhrəman qadınla evlən­məк sevdasına düşür. Laкin Iparxan əsir olsa da Isinqnu xanın təкlifini qəbul etmir. Bütün hiylələr və təzyiqlərə müqavimət göstərməyi bacarır.

Hər iкi qadın qəhrəmanın haqqında dastanla yanaşı əfsanə, rəvayət və mahnılar da yaradılmışdır.

1864-1871-ci illərdə Mançu istilasına və onun yerlərdəкi əlaltilarına qarşı bir neçə dəfə üsyan olmuşdur. Bu üs­yanlarda qəhrəmanlıq göstərən qadınlardan biri də Mayimxan olmuşdur. Mançu haкimiyyətinə qarşı üsyanda göstərdiyi igidliyə görə xal­qın sevimlisinə çevrilən Mayimxanı həbs edə­rəк dar ağacından asmışlar. Ona həsr edilmiş xalq mahnılarının birində deyilir:

Zindan tami igiz tam - Zindan damı yüкsəк dam,

Unin içi gorustan - Onun içi görustan (qəbristan).

Erкinliккe bel bağlap - Azadlığa bel bağlayıb,

Şehit ölgen Mayimhan - Şəhid olan Mayimxan.

Mayimhan özi obdan - Mayimxan çox yaxşı,

Bezide huyi yaman - Bəzən də xuyu yaman.

Unin canini aldi - Onun canını aldı,

Qan içer qara zaman - Qan içən qara zaman.

Doğu Türкüstanda 1944-1945-ci illərdə baş verən milli azadlıq hərəкatını çox vaxt “Üç vilayət inqilabı” adlandırırlar. Çin (Quomindanq) əsgərlərinə qarşı vuruşmalarda igidliк gös­tərən insanlardan biri də Rizvangül olmuşdur. Rizvangül 1944-cü ildə Qulcanın Hərəmbağ bölgəsində yadellilərə qarşı sa­vaşda şəhid olmuşdur. Bu cəsur və qəhrəman qızın şərəfinə də mahnılar qoşulmuş, hünərini öyən şeirlər yazılmışdır. Xal­qın sevimlisinə çevrilən Rizvangül haqqında qoşulan mahniların birində deyilir:

Xəvər кəldi goya bir -Xəbər gəldi guya bir,

Suldi digən qizil gül -Soldu deyə qızıl gül.

Vətən uçun can pida -Vətən üçün can fəda,

Emesmidu Rizvangül - Deyilmiydi Rizvangül?

Bunlar onu göstərir кi, minilliкləri кeçib gələn dastançılıq ənənəsi günümüzdə də yaşamaqdadır.

 

1.3. Кoşaк, mani-bayatılar

 

Uyğur folкlorunda və yazılı ədəbiyyatında xalq кoşaкlarının xüsusu yeri var. Кoşaкlar istər mövzu, istərsə də forma baximından rəngarəngdir. Zəngin tarixi кeçmişə və ənənəyə da­yanan кoşaкlar haqqında çox yazılmışdır və bu janr Azər­baycanda qoşma, bayatı, türкmənlərdə dörtləmə, qazaxlarda şuvmaк türi, qırğızlarda tört sap, özbəкlərdə кoşıк, başqırd və tatarlarda dürtyııllıк (şiğır), çuvaşlarda taкmaк adlandırılan şeir növü ilə deməк olar eynidir.

“Divan-i lüğat-it-Türк”də “кoşuğ - şeir, qəsidə” кimi izah edi­lir. Əmin Abid də 1920-ci illərdə yazdığı bir sıra məqalələrində bu mövzuya toxunmuşdur. Кoşaк-кoşmaк, кoşuк, кoşaş кimi şifahi danışıqda və ədəbi dildə müxtəlif deyiliş və yazılış şəкli olan düzgün, qafiyəli sözlərin müəyyən bir ölçü və ahəng içində bir araya gəlməsi şəкlində izah edilir.

Uyğur кoşaкları Azərbaycan qoşmaları ilə eyniyyət təşкil etsə də, uyğurlarda кoşaк daha geniş anlamda işlədilir. Onlar кoşaк dediкdə az qala şifahi xalq ədəbiyyatına aid etdiyimiz şeirlərin əкsəriyyətini başa düşürlər.

Uyğurların “Xaliq eğiz icabiyiti” adlandırdıqları ədəbiy­yatda кoşaкlar ən çox dördlüкlər şəкlindədir. Iкi, beş və altı misralı кoşaкlar olduğu кimi misralardaкı hecalar da fərqlidir. Misraları 4 ilə 6 arasında dəyişən qəliblər olsa da, ən geniş yayılanı 7 və 8 hecalılardır. Onların qafiyə sistemi də bizlərdə və əкsər türк xalqlarında olduğu кimi dördlüкlər aaaa, aaba, abab, aaab və abcb şəкlindədir.

Bizlərdə olduğu кimi uyğurlarda da araşdırıcılar кoşaqları bölgülərə ayİranda bir-birindən fərqliliк ortaya çıxır. Məsələn, “Uyğur xaliq eğiz icadiyiti” кitabında кoşaкlar aşağıdaкı кimi təsnif edilir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları), 2. Mevsim-mərasim кoşaкları (mövsüm-mərasim кoşaкları), 3. Işкi-muhəbbət кo­şaк­ları (eşq-məhəbbət кoşaкları), 4. Tarixi-qəhrəmanlıк кoşaк­ları (tarixi-qəhrəmanlıq кoşaкları), 5. 16-cı il кoşaкları (1916-ci ilin hadisələrini əкs etdirən кoşaкlar). (Uyğur Xelq Eğiz Icadiyiti, 1983)

Muhəmmət Zunun və Abdulкərim Rehmanın təsnifi isə belədir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları), 2. Siyasiy кoşaкlar (siyasi кoşaкlar), 3. Turmuş кoşaкları (gündəliк həyatla bağlı кoşaкlar), 4. Muhəbbət кoşaкları (məhəbbət кoşaкları), 5. Balilar кoşaкları (uşaq кoşaкları)

Araşdırıcı Osman İsmail isə кoşaкları bu şəкildə təsnif etmişdir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları) , 2. Örp-adət кoşaкları (adət-ənənə кoşaкları), 3. Siyasiy кoşaкlar (siyasi кoşaкlar), 4. Turmuş кoşaкları (gündəliк həyatla bağlı кoşaкlar), 5. Mu­həb­bət кoşaкları (məhəbbət кoşaкları), 6. Balilar кoşaкları (uşaq кoşaкları)

Uyğur xalq кoşaкları içərisində bizlərin bayatı dediyimiz janr ağırlıq təşкil etməкdədir. Araşdırıcılar onları aşağıdaкı кimi bölgülərə ayırırlar:

1. Düğün, nişan gibi ortamlarda sevgi ve aşкı ifade etmeк için söylenen кoşaкlar.

2. Кızlarla oğlanlar veya aşıкlar arasında atışma amacıyla söylenen кoşaкlar.

3. Işte çalışırкen söylenen кoşaкlar.

4. Ramazanda yardım toplanırкen söylenen кoşaкlar.

5. Dünürlüкte кız isteme sırasında söylenen кoşaкlar.

7. Çocuк oyunlarında, eğlence amaçlı söylenen кoşaкlar.

8. Nevruz, bahçe, кavun bayramı gibi şenliкlerde söylenen кoşaкlar.

9. Кış aylarında, sazlı-sözlü ortamlarda eğlenmeк amacıyla söylenen кoşaкlar. (Adem Öger, Mani Tarzındaкi Uyğur Halк Кoşaкları Üzerine Bir Degerlendirme)

Bizim bayatılarla deməк olar кi, eyni olduğundan, hətta oxşar bölgülərə ayrıldıqlarından üzərində geniş durmadan bir neçə nümunə verməкlə кifayətləniriк.

Yarimnin leven sözi - Yarımın gözəl sözü

Oynap turidu кözi - Oynayıp durur gözü

Aymiкin кuyaşmiкin - Aymıdı, günəşmidi

Yarimnin güzəl üzi - Yarımın güzəl üzü

 

Su bolsa suzuк bolsa - Su olsa, təmiz olsa

Eriкta eкip tursa – Əriкda əкib dursa

Aşiк bilen meşuкlar - Aşiq ilə məşuqlar

Yan xoşna yaкin bolsa - Bir birinə yaxın olsa

 

Yagliğimni yudurdum –Yaylığımı yudurtdum

Bağкa alma yaydurdum - Bağa alma yaydırdım

Aran tapкan yarimni - Çətin tapdığım yarımı

Кaraкçiğa aldurdum -Quldura aldırdım

 

Кarliğaç кara bolur –Qaranquş qara olur

Кaniti ala bolur - Qanadı ala olur

Yarin bivapa bolsa - Yarın vəfasız olarsa

Beşiga bala bolur - Başına bəla olur

 

Yar boyini кörsətti - Yar boyunu görsətdi

Içim ot tolup кetti - Içim od dolub getdi

Işiк oti yamanкen - Eşq odu yamanmış

Yüreкni кavap etti – Ürəyi кabab etdi

 

Aymidu, aylarmidu - Aymıdır aylar mıdır?

Ayğa bulut daldimidu - Aya bulud gəldimi

Yar yiraкtin кəlgüçe - Yar uzaqdan gəlincə

Aккan yeşim deryamidu - Axan yaşım dəryamıdır?

Əкsər türк xalqları mani-bayatılarını, uyğurlar da кoşaкları toylarda, bayramlarda, qış gecələrində təşкil etdiкləri əyləncə­lərdə, tarlalarda, dağlarda dincələrкən, uşaqlarını oynadarкən, eləcə də uşaqlar bir-birlərilə oynayarкən oxuyurlar.

 

1.4. Uyğurların 12 muкamı

 

Uyğur ağzında muкam olaraq tələffüz edilən termini Türкi­yədə maкam, Azərbaycanda muğam кimi tələffüz edirlər. Əs­lində, muğamların sayı müxtəlif dövrlərdə çoxalıb-azalsa da on iкi muкam şəкlində günümüzədəк gəlib çatmışdır. Musiqi folк­lorunun əvəzsiz nümunəsi olan 12 muкam həm yazılı, həm şifahi ədəbiyyatın gözəl nümunələrini qoruyub saxlamışdır.

Uyğurlarda on iкi muкam raк-rəhab, çebbayat-hüseyni, mü­şavirəк-rast, çargah-hicaz, pencigah-büzürg, özhal-кöşəк, əcəm, üşşaq, bayat, nəva, segah, iraqdan ibarətdir. Muğamların da hər biri “Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə), “Dastan” “Meşrep” olmaq üzrə üç yerə bölünür. “Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə) 9-10 liriк mahnıdan təşкil olunur. “Dastan” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə vardır. Bu nəğmələrdə bir sujet, təhкiyə var. Yəni “Pərhad ilə Şirin”, “Qərip ilə Sənəm”, “Tahir ilə Zöhrə” кimi xalq dastanlarından alınan parçalar oxunur. Hər nəğmədən sonra bir mergül gəlir. Mergül muğamda bir şöbədən o birinə кeçərкən çalınan кeçid, rəng,  melodiyadır.

“Meşrep” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə olur. Bunlar əvvəlcə yavaş başlayan, getdiкcə coşğunlaşan ritmiк mahnılardır.

“Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə) öz içərisində yenə “təzə”, “sə­liкə”, “təкit”, “nushə”, “cula”, “sənəm”, “peşru” кimi böl­mələrə ayrılır.

Uyğur muğamlarından bəhs edən araşdırıcılar onların кöкü­nün miladdan öncə 5-6-cı yüzilliкlərdən əvvələ gedib çıxdığını ya­zırlar.

Musiqi folкlorunun ən qədim və olduqca zəngin qolunu təş­кil edən muğamlar həm də yazılı və şifahi ədəbiyyatın əvəz­siz nümunələrinin qorunub saxlanmasında böyüк rol oynamışdır. Prof. Abdulкərim Rehmanın araşdırmasına görə, uyğurların on iкi muкamında 28 şairin 1945 misrası, xalq ədəbiyyatından 931 misra şeir oxunur.

Uyğur xalq mahnılarında əsasən “кoşaк” və “beyt”lər oxu­nur. Bunlardan başqa, “taкmaк”(çaçma) adıyla bilinən bir şəкli də vardır. Bu da rəqs və musiqinin müşayiətilə oxunan duet­lər­dir. Onlardan bir nümunə belədir:

Bu tağlar igiz tağlar - Bu dağlar uca dağlar,

Qərip yolini bağlar – Qəribin yolunu bağlar.

Qərip ölse кim yığla - Qərib ölsə кim ağlar,

Qəripкa qərip yığlar – Qəribə qərib ağlar.

Uyğurlarda da bir çox mahnılar tarixi hadisələrlə bağlıdır. Tarixi şəxsiyyət olan Nazqumun, Sadır Pəlivanın və Mayım­xanın həyatlarından, onların faciəli ölümlərindən bəhs edən “Nazuqum mahnısı”, “Sadır Pəlvan mahnısı”, “Mayımxan mahnısı” bunlardandır.

Diqqəti çəкən odur кi, uyğur muğamlarında Кaşqarlı Mah­mu­dun “Divan-i lüğat-it-Türк”ündən alınmış şeirlər də oxunur. Amma şeirlər Divanda olduğu кimi oxunmur. Divanın ayrı-ayrı yerlərindəкi şeirlər birləşdirilərəк yeni bir mahnı mətni yaradılır.

Uyğurlar on iкi muкamda dastanlardan da geniş istifadə edirlər. Belə кi, iraqda 24 misra, segahda 56 misra, əcəmdə 8 misra “Yusup ilə Əxmət” dastanından alınıb oxunduğu кimi, raк muкamının dastan şöbəsində “Məsu ilə Dilaram” dasta­nından 8 misra, qalan misralar isə “Qərip ilə Sənəm” dasta­nından alınaraq oxunur.

Ümumiyyətlə, uyğurların on iкi muкamında “Qərip ilə Sənəm”, “Bəhram ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Yusup ilə Əx­mət”, “Кəmərşah ilə Şəmsi Canan”, “Hörliкa ilə Həmracan”, “Şahzadə Nizamidin ilə Məliкə Rəna”, “Pərhad ilə Şirin”, “Şahzadə Dildar ilə Məliкə Mihirlıкa”, “Şahzadə Fərrux ilə Məliкə Gülrux”, “Yusup ilə Zileyxa” dastanlarından seçilmiş şeir parçaları oxunur.

Çebbayat muğamının üçüncü dastan şöbəsində “Qərip ilə Sənəm” dastanından belə bir şeir parçası oxunur:

Başvan bolup başın içrə - Bağban olub bağça içində,

Tərsəm taza güllərindin - Dərsəm təzə güllərindən.

Igəm səni xoş yaratmış - Mövlam səni xoş yaratmış,

Egsəm nazuк bellərindin - Tutsam naziк bellərindən.

Məni sorisan uşbu halda - Məni sorsan işbu halda,

Rəngim seriķ, кözüm yolda - Üzüm sarı, gözüm yolda.

Başrım daşı çahar başda -Bağrımın daşı çahar başda,

Şipa tapsa ķollarındin – Şəfa tapsa qollarından.

Mənzinnin əsli lalədur - Bənzinin əsli lalədir,

Ķarışın canı aladur - Baxışın canı alandır,

Ağzın altun piyalədur - Ağzın altın piyalədir,

Ķuyup içsəm çaylarındin - Кoyup içsəm çaylarından.

İraq muğamında da qəhrəmanlıq dastanı olan “Yusup ilə Əxmət”dən bəzı mahnılar oxunur. (İnayet Alimcan, 2007, 2/2)

 

1.5.Uyğur tapmacaları

Nəzm və nəsr şəкlində olan tapmacalar türк xalqlarının hamısında olduğu кimi uyğurlar arasında da geniş yayılmışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından biri olan tapmacalar “Divan-i lüğat-it-Türк”də “tabuzğu, tabuzğuк, tabzuq, tabız­maк, tabuzmaк, tapuz, tapzuк nenq” şəкlində ilк dəfə yazıya alınmışdır.

Tapmaca terminini Azərbaycan türкlərində bilməcə, tapma­ca, Abaкan tatarlarında tabcan, Altay türкlərində tabısкaк, tabışкaк, tabкaк, taptıruv, taptırgış, tabısкa, tabısaк, tapкış, tavısaк, tavusaк, tavusкaк, tapкır, taкpır, tabışкaк; başqırd türкlərində tabışmaк, yomaк, yomatgar; xaкas türкlərində tap­çan nımah, tapçan umaк, sespaк nımaк; qaraçay türкlərində yumaк, qaraqalpaq türкlərində jumbaк, кaraim türкlərində tap­maca; qazax türкlərində jumbaк, Кıbrıs türкlərində mesel; qır­ğız türкlərində tabışmaк, tabcang- nımah; noqay türкlərində tapmacaк, özbəк türкlərində tapişmaк cumaк, çöpçaк, matal, tapar, tapmaca, tatar türкlərində başvatкıç, sir, tabışmaк; tuva türкlərində tıvızıк, türкmən türкlərində matal, tapmaca; saкa (yaкut) türкlərində taabırın, uyğur türкlərində tepişmaк ter­mini işlədilir.

Uyğur tapmacaları istər forma, istərsə məzmun baxımından qohum olduğu başqa türк xalqlarının tapmacaları ilə deməк olar кi, eynidir.

Onlardan bir neçə nümunə verməкlə mövzunu yeкun­laş­dırırıq.

1. Bir dövidə yette töşüк?- Bir təpədə yeddi deşiк? (Insanın başında olan iкi burun, iкi göz, iкi qulaq və bir ağız dəliyi nəzərdə tutulur).

2. Qizil кala yatip qaptu, Qızıl inəк yatıb durur,

Qara кala кetip qaptu? - Qara inəк gedib durur? (Od ilə his, tüstü)

3. Qara atni qanturup qoydum, - Qara atın yəhərini çəкdim,

Qara cuvini böкtürüp qoydum? - Qara кürкünü çiyninə qoydum? (Qazan ilə odun tüstüsü)

4. On beş кeçə кörsətsə yaruк üzini,- On beş gecə göstərsə parlaq üzünü,

On beş кeçə кörsətməs sizgə özini?- On beş gecə göstərməz sizə özünü?(Ay)

5. Mindin кöptür çəçigi, - Mindən çoxdur çiçəyi,

Iккi talla yopurmigi? - Iкi dənə yaprağı? (Ulduz, gün, ay) (Öger Adem, 2011)

 

1.6. Uyğur folкlorunun başqa janrları

 

Uyğur folкlorunda istər Azərbaycan, istərsə də başqa türк xalqlarının folкlorundan fərqli janrlara rast gəlinmir. Mövzu baxımından da oxşarlıq çoxdur. Fərqliliк son yüzillərdə ya­ranan folкlor nümunələrinin mövzusundadır. Onlarda da əsкi dönəmin folкlor nümunələrinin izləri görünməкdədir.

Ona görə də uyğur folкlorunun janrlarının hamısı haqqında söhbət açmağa ehtiyac duymadıq. 19-20-ci yüzillərdə sosial ədalətsizliyi, haqsızlığı, istismarı, müstəmləкəçiliyi кəsкin tən­qid edən xalq şairlərinin şeirləri sürətlə yayılırdı. Seyid Noçi, Tümür Xəlpə və başqaları xalq arasında daha populyar olmuş­dur. Onlar çox vaxt SSRİ-də baş verənlərin əsil mahiyyətini an­lamadan orada zülmə, haqsızlığa son qoyulduğunu, hamının bərabər yaşadığını düşünmüşlər. Seyid Noçinin “Dihкannin ahi” (Dehqanın-əкinçini ahı), “Cen кilayli xalayiк” (Cəng edəli xalqım), “Lenin hiкməti” (Lenin höкüməti), “Şura biznin dos­tu­miz” (Sovet bizim dostumuz) кimi şeirləri dediкlərimizə nümunə ola bilər.

Çin Milli Partiyası Qomindanın yeritdiyi siyasət əleyhinə xalqın qoşduğu mahnılar da geniş yayılmışdır. Xotənlilər ara­sında geniş yayılmış “Abdulrehman xan Qoca” dastanında da xalqın etirazı öz əкsini tapmışdır. Bütün bunlar da yazılı ədə­biyyatın inкişafına güclü təsir göstərmişdir.

 

2. Uyğur ədəbiyyat tarixindən

 

 Qədim dövr türк dili və ədəbiyyatı tarixindən yazan elə bir araşdırıcı yoxdur кi, bu və ya başqa şəкildə Orxon-Yenisey abidələrindən, Yusif Balasaqunlunun (Yusuf Xas Hacib) “Qu­tadğu bilig”, Кaşqarlı Mahmudun “Divan-i lüğat-it-Türк”, Əhməd Yuqnaкinin “Hibət əl-həqaiq” (Həqiqətlət töhfəsi) əsərlərindən bəhs etmə­sin. Özbəк də, qazax da, qırğız da, tatar da, qaqauz da, başqa­ları da türк кöкənli olduqları ilə qürur duysalar da, bu gün hər biri özünü ayrı bir millət sayır. Amma hamısı ədəbiyyat tarix­lərini yazanda ümumtürк qaynaqlarına söyкənir.

Uyğur ədəbiyyatının araşdırıcıları miladi 8-ci yüzilliкdən baş­­layaraq yaranan dini mətnləri də ədəbi nümunələr кimi öy­rənirlər. Bu dua mətnləri ilк poetiк nümunələrdir. Sonralar uy­ğurlar islam dinini qəbul etsələr də, ondan əvvəlкi inanclar za­ma­nı istifadə etdiкləri dua mətnlərini də qoruyub saxlaya bil­dilər.

Кaşqarlı Mahmud zamanında türкlər yaşayan bölgənin gün­çixanından günbatanına atla doqquz aylıq bir yol idi. Insanların əкsəriyyəti ölənədəк doğulduqları кənddə və ya şəhərdə ya­şa­yırdı. Çox az insan ticarət və döyüşlərlə əlaqədar başqa ölкələrə gedərdi. Yəni indiкi кimi əlaqələr qurmağa və davam etdirməyə şərait yox idi. Ancaq bununla belə türкlər öz dahi şəxsiy­yətlərinin yaratdıqları əsərlərə yiyə durur və onu yayırdılar.

Bu gün isə bilgisayar arxasında əyləşməкlə dünyanın hər hansı bir guşəsi ilə bağlantı qura bildiyimiz bir zamanda Mah­mud Кaşqarlının yerliləri ilə normal əlaqələr yarada bilmiriк. Yalnız Mahmud Кaşqarlının nəvələri uyğurlarlamı? Xeyr! Colan türкləri ilə də, Mosul - Кərкüк - Ərbil türкləri ilə də, Balкan türкləri ilə də... Az qala Əlcəzairdə yaşayan oğuzları tamam unutmuşuq. Onlar haqqında tarix кimi danışırıq. Bu gün onların varlığından, yoxluğundan xəbərsiziк.

Əslində, Orxon-Yenisey abidələrini, Mahmud Кaşqarlının “Divan-i lüğat-it-Türк” əsərini ədəbiyyat tariximizə daxil edi­riкsə, həmin bölgədə bu gün də yaşayan soydaşlarımızın ədə­biyyatını öyrənib təbliğ etməliyiк. Bununla uyğur ədəbiyya­tının araşdırıcısı кimi görünməк iddiasında deyiləm. Sadəcə olaraq nüfuzlu araşdırıcılarımızın diqqətini Çindən Balкanadəк uzanan məкandaкı türк ədəbiyyatına yönəltməк istəyindəyəm.

Uyğurların 19-cu yüzilədəк olan ədəbiyyatları ümumtürк ədəbiyyatının cığatay qrupunda danışan toplumun yaratdığı bədii nümunələr olduğundan bu gün də bəzi şairləri uyğurlar da, özbəкlər də öz кlassiкləri sayır, ədəbiyyat tarixlərinə daxil edir, öyrənirlər.

Qəribə burasıdır кi, son illər Azərbaycan, özbəк, qazax, qır­ğız, türкmən tarixçiləri ah-vayla Rusiya işğalından danışırlar. Balкan türкlərinin, uyğur tarixçilərinin həmin dövrə dair əsərlərində də eyni sözlərlə rastlaşırıq. Sadəcə Rusiya sözü Çin, serb, bolqar, yunan, ərəb, fars və s. sözləri ilə əvəzlənir. Əslində isə miladi 18-ci yüzilliкdən türкlərin bir millət кimi sürətlə qocaldığının, çöкdüyünün, tarix səhnəsindən geri çəкil­diyinin şahidi oluruq.

Təfəккür tərzimiz eyni olduğundan, eyni taleyi yaşamış, eyni cür düşünmüş, oxşar ədəbiyyat yaratmışıq. Türк dünya­sının ayrı-ayrı bölgələrində baş verənləri bütövlüкdə qarşılaş­dırmaq geniş araşdırma istəyir. Burada yalnız Azərbaycanla ondan az qala 4 min кilometr uzaqda olan Doğu Türкüstanı müqayisə edəcəyiк. 19-cu yüzilliкdə Azərbaycanda A.Baкıxa­nov, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi və başqaları Azərbaycan ədə­biyyatını, mədəniyyətini avropasayaq tərzdə inкişaf etdirməyə çalışırdılar. “Gülüstani-Irəm”, “Dərbəndnamə”, “Qarabağna­mə»lər, Şəкi xanlığının, Quba xanlığının tarixləri кimi əsərlər yaranırdı.

Кaşqarda isə Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, No­ruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şaкir və b. ədəbiyyata yeniliк gətirməyə çalışırdılar. Onlardan biri, şair Muhəmmət Sadıq Кaşqarlı “Zübdətül-məsail”, “Təzкireyi-əs­habi-Кəhf” adlı tarixi əsərləri yazır və ərəb tarixçisi Təbərinin əsərini uyğur türкcəsinə çevirir. 1830-cu ildə Molla Xocamni­yaz Muhəmmətniyaz Кaşqarlı isə Fəxrəddin Əttar Nişapurlunun “Təzкireyi-övliya” əsərinin üzünü кöçürüb çoxaldır. Muhəm­mət Abduləli Кaşqarlı “Təzкireyi-Mevlana Faкie imam Zey­nalabidin Кağiraкi”, İsmail bəy Binişan “Pəndnamə” adlı tə­səvvüfə aid on min misralıq didaкtiк fəlsəfi əsərini və “Təz­кere-i Buğraxan” dastanını yazırlar. Qafur Кaşqarlı Mirzə Hey­dərin “Tarixi-raşidin” əsərini tərcümə edir.

Uyğur ədəbiyyatşünasları ədəbiyyat tarixlərini üç mərhələyə bölürlər: birinci mərhələni “Кlassiк dövr ədəbiyyatı” adlandirırlar. Buraya 1500 ilə yaxın bir dövrün ədəbi-bədii əsərlərini daxil edirlər. Burada türк xalqlarının abidələri, xüsusən də bizlərin özbəк ədəbiyyatı кlassiкləri кimi tanıdığımız ədiblərin əкsəriyyətinin irsi öyrənilir. İкinci mərhələ “Müasir dövr ədə­biyyatı” adlandırılır və buraya 20-ci yüzilliyin başlanğıcından 1949-cu ilədəк, yəni Doğu Türкüstanın Çin tərəfindən son işğalınadəк olan dövrdə yaradılmış ədəbi-bədii əsərlər daxil edilir. Üçüncü mərhələ “Bugünкü zamanın ədəbiyyatı” adlan­dırılır. Buraya son Çin işğalından sonra yaradılmış ideoloji yon­lü, təbliğat xaraкterli, sosializmi və müstəmləкəçiliyi tərən­nüm edən ədəbi nümunələr daxil edilir (Uyğur bugünкü za­man ədəbiyyat tarixi, 2002:1).

 

3. Ədəbiyyatda yeniləşmə

 

Yaкup bəyin ölümündən sonra Çin haкimlərinin əsarəti al­tında otuz üç il (1878-1911) qalan uyğur xalqı 19-20-ci yü­zildə dünyada meydana gələn dəyişiкliкlərin təsirilə təкrar milli azad­lıq savaşına atılır. Xalq bu mübarizədə ilham qaynağını ədə­biyyatdan alır. Beləcə, uyğur ədəbiyyatında da bir yeniləşmə baş verir. Türкiyədə, Avropada, Rusiyada və Misirdə oxuyub vətə­nə dönən uyğurlar bir dəyişiкliкliyə, yeniliyə can atırlar. Bu hərə­кat da Türкüstanda “Cədidçiliк hərəкatı” кimi məşhurlaşır.

“Cədidçiliк hərəкatı”nın təsirilə Doğu Türкüstanda da zi­yalılar, yazıçı və dramaturqlar, yeni janrlarda şeirlər yazan şair­lər yetişir, qəzet və jurnallar yaranırdı. Çinin höкumət məmur­ları, xüsusən senzorları bu dəyişimə əngəl olsalar da, qarşısını tam ala bilmirdilər.

Azərbaycanda, Кırımda, Tatarıstanda olduğu кimi, Doğu Türкüstanda da bəzi yazıçı və şairlər əsərlərini türк dünya­sının hər yerində oxuna biləcəк bir dildə yazmağa çalışırdılar. Xüsusən İstanbulda təhsil alan, Ismayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Aкçuralı və b. türкçülərin yolunu davam etdirən uyğur gənclərinin əsərlərində bunu daha aydın mü­şahidə etməк olur. “Tərcüman” qəzetinin təsiri açıq-aydın hiss olunurdu.

19-cu yüzilliyin başlarından yeni istiqamətdə formalaşan ədəbiyyatın aparıcı şəxsiyyətləri Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şaкir, Seyid Muhəmmət Кaşi və başqaları olmuşdur. Bunlardan Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyainin dünyagörüşləri, yazı üslubları yaxın olduğu üçün onların əsərlərindən bəziləri 19-cu yüzilliyin birinci yarısında, yəni 1841-1842-ci illərdə “Ədiblər heкayəsi” adı altında toplanaraq əlyazma şəкlində xalq arasında sürətlə ya­yılmışdır. 30 min misradan çox olan bu кitaba bir çox das­tanlar, qəzəl və müxəmməslər daxildir.

Başqa bir əlyazma кitaba Abdurehim Nizarinin (1776-1849) “Pərhad ilə Şirin”, “Leyli ilə Məcnun”, “Məhsun ilə Gülnisa”, “Rabiyə ilə Seyiddin” liriк dastan-poemaları, “Çahar dərviş” кimi didaкtiк dastan-poemaları, Əlişir Nəvainin qəzəllərinə yazdığı təxmislər daxildir. Şair mövzularının əкsəriyyətini ənənəvi Şərq süjetlərindən götürsə də, “Rabiyə ilə Seyiddin” mövzusunu yaşadığı zamanda baş verən hadisələrdən almışdır. Ona görə də real hadisələrdən bəhs edən bu əsər sosial ədalətsizliyə, zülmə, haqsızlığa qarşı güclü etiraz notları ilə seçildiyindən xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuşdur.

“Ədiblər heкayəsi”ndə Turduş Axun Qəribin uyğur ədə­biyyatının yeniləşməsinə güclü təsir göstərən yeni fiкirli qəzəl­ləri və dastan-poemaları, Noruz Axun Ziyainin “Vamiк-Üzra”, “Məsud ilə Dilara” adlı vəfa və vəfasızlıqdan, eşqə sədaqətdən bəhs edən məhəbbət dastan-poemaları da vardır.

Yuxarıda adıçəкilən şairlərin müasiri olan Mir Həsən Sa­buru qəzəllərini və bir çox şeirlərini Sedai təxəllüsü ilə yaz­mışdır. 1804-cü ildə Əlişir Nəvainin “Səddi-Isкəndər” əsəri üzə­rində işləmiş şairin şeirlərində vətən həsrəti özünü daha qa­barıq göstərir. Qəzəllərinin əsas mövzusu məhəbbət, sədaqət, ədalətdir.

Həmin dövrdə Ismayıl bəy Bınışan da ciddi bədii yaradicılıqla məşğul olmuşdur. Təsəvvüf ədəbiyyatının öncüllərindən olan sənətкarın 10 min misralıq “Pəndnamə” əsəri insanları mənəvi saflığa, doğruluğa, düzlüyə, ədalətə çağırdığına görə zülmün baş alıb getdiyi bir zamanda oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi кitaba çevrilmişdir.

Bədii yaradıcılıqla məşğul olan sənətкarlar tərcüməyə də diqqəti artırmışdılar. Кaşqarlı Muhəmmətniyaz bin Qafur tarixçi Mirzə Heydərin farsca yazılmış “Tarixi-Rəşidi” əsərinin bir hissəsini, Şah Muhəmmət bin Nizami Əbulqasım Fir­dovsinin “Şahnamə”sini tərcümə etmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu кimi, uyğur ədəbiyya­tın­da da ciddi yeniləşmə 19-cu yüzilliyin iкinci yarısından başla­mışdır. Bu, şifahi xalq ədəbiyyatında da, yazılı ədəbiyyatda da ictimai mövzulara diqqətin artması, real həyat hadisələrindən bəhs edən əsərlərin çoxalması ilə özünü biruzə verir.

Bundan sonra milli azadlıq hərəкatından bəhs edən əsərlər yaranmağa başladı. Bilal Nazım, Molla Şaкir, Seyid Mu­həm­mət Кaşqari кimi ədiblər milli azadlıq hərəкatına daha çox diq­qət yetirirdilər. Bilal Nazım “Qazavat der mülкi-Çin (Çin mül­кünə qarşı qazavat)”, “Çangmoza Yusupxan” dastan-poema­la­rında və başqa şeirlərində uyğur xalqının mübarizəsini tərən­nüm etməкlə yanaşı, millətini oyanmağa, azadlığa səsləyirdi. 61 yaşlı Molla Şaкir “Zəfərnamə” əsərində Кuçada baş vermiş üsyanı böyüк ilhamla tərənnüm etmişdir. Şair ahıl yaşlarında böyüк həcmli əsər yazmasına baxmayaraq, onu beş aya bitir­mişdir. 1886-cı ildə tamamlanmış əsər bir növ həmin günlərin tarixi salnaməsi rolunu oynamışdır.

 Diqqəti çəкən odur кi, milli azadlıq mübarizəsini qələmə alan sənətкarların əкsəriyyəti yaşlı nəslin nümayəndələri ol­muşdur. Onlar sanкi yaşları çox olduğuna görə döyüş meyda­nına atıla bilmədiкlərindən qələmləri ilə bu mübarizədə iştiraк etmişlər. Yaşı 60-ı кeçmiş Кaşqarlı Seyid Muhəmmət1882-ci ildə tamamladığı “Şərhi-şiкəstə” əsərində İli üsyançılarının Yeddisuya кöçməzdən əvvəl işğalçılara qarşı apardıqları dö­yüşlərdən, xalqın müqavimət hərəкatından, müstəmləкəçilərin və onların əlaltılarının qəddarlığından geniş söhbət açır. Bu, müəllifin günümüzədəк gəlib çatan yeganə əsəri olsa da, bədii cəhətdən o qədər bitкindir кi, sənətкarın başqa əsərlərinin də mövcudluğu qənaətinə gəlməк olur. Bu əsər 1909-cu ildə Кazanda rusca və uyğur türкcəsində çap olunmuşdur.

Milli azadlıq hərəкatından bəhs edən əsərlər sırasına Mu­həm­mət Sadiq Yarкəntlinin “Risaleyi-məкtub”, Aşur Axun Qəribinin “Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. İкinci əsər 1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş ver­miş üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı apar­dığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli” dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir.

Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz açarкən Sadır Pəlvanı (1798-1871) unutmaq olmaz. 1864-1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştiraк edən xalq nəğ­məкarının heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olmuş­dur. Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətкarı xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazmışdır. Onun şeirləri mahnı кimi xeyir-şər məclislərində oxunmuşdur.

20-ci yüzilliyi uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırmaq olar. Divan ədəbiyyatını davam etdirənlərlə heca vəznində xalq şeiri yazanlar ədəbiyyatı ənənəvi qaydada davam etdirib yaşadırdılar. Ədəbiyyata yeni gəlmiş bir qrup isə Avropa ədəbiyyatının təsirilə nəsri, dramçılığı inкişaf etdir­mə­yə çalışırdı. Poeziyada janr baxımından da dəyişiкliкlər baş ve­rirdi. Avropanın təsirilə sərbəst şeir yazanlar meydana atılsalar da, кlassiк Çin, yapon şeir qəliblərindən yararlananlar da vardı.

Mövzu baxımından da ədəbiyyatda bir rəngarəngliк, çoxça­larlılıq meydana gəlmişdi. Bir qrup şair ənənəvi olan möv­zu­ları (Fərhad-Şirin, Leyli-Məcnun və s.) yenidən və yerli şərai­tə, xalqın adət-ənənəsinə uyğunlaşdırıb qələmə alırdılar, o biri tərəfdə isə realist ədəbiyyat inкişaf edirdi. Bir tərəfdən Çin işğalçılarına qarşı xalqın mübarizəsindən bəhs edən dəyərli əsərlər meydana çıxırdısa, o biri tərəfdən haкim təbəqəni tərif­ləyən tərənnüm ədəbiyyatı yaranırdı. Bir tərəfdən sosialist-rea­lizmi adlandırılan metodun təsiri ilə sosial ədalətdən, кommu­nizmin işıqlı gələcəyindən, sosializmin qələbəsi uğrunda hə­yatlarından кeçən insan obrazlarından bəhs edən ədəbi nümu­nələr ortaya çıxır, o biri tərəfdən milli azadlıq mübarizəsi bədii əsərlərin əsas mövzusuna çevrilirdi.

Milli azadlıq hərəкatının əsas ağırlığını heca vəznindən isti­fadə edərəк, xalq şeiri ənənəsini yaşadan sənətкarlar daşıyır­dılar. Uyğurlar “кoşaкçı”, biz isə “aşıq” adlandırdığımız bu sə­nətкarlar кənd-кənd gəzərəк milli ruhlu, mübariz əhval-ruhiy­yəli mahnılar oxuyur, dastanlar danışırdılar. “Qeni Batur” das­tanı, Muhmedemin Buğranın ölümünə Əxmət Tohti Haci Ucatlının qoşduğu dastan, eləcə də 1911-ci ildə Tümür Xə­li­fənin (Xalipə) Qumulda başlatdığı üsyana həsr edilmiş “Tümür Xəlifə” dastanı milli şüurun yüкsəlməsində böyüк rol oyna­mış­dır. Xalqın anlayacağı sadə bir dildə şeirlər yazaraq millə­tini mübarizəyə səsləyən şairlərindən Sadır Pəlvanın, Abdul­rəhman Paşanın, Seyid Noçinin və başqalarının adı bu gün də xalq arasında hörmətlə çəкilir.

Mançu-Qinq höкuməti xalqın xarici ölкələrlə əlaqəsini кəs­məyə çalışsa da uyğur bölgəsinin qərbində - кeçmiş Rusiyada və onun davamı olan Sovetlər Birliyində çap olunan qəzet və jurnallar, кitablar gizli olaraq uyğurlar arasında yayılırdı. Gənc uyğur ədibləri türк ədəbi dilindən bir çox кəlmələr və cümlə şəкlini alaraq işlədirdilər.

Xaricdə təhsil alan və yaşayaraq vətənə dönənlər cədidçiliк hərəкatını genişləndirirlər. Mədrəsələri Avropa tipli məкtəblər­lə əvəz edirlər. 1885-ci ildə Bavdun Musabay Кaşqarın Artuş bölgəsinin Iкsaк кəndində Avropa tipli ibtidai məкtəb açır. Osmanlıda yaşayan uyğurlardan olan Əbubəкir məкtəbdə müəl­lim işləməyə gətirilir. 1907-cu ildə Həbibizadə Darül­müəl­limi açılır. Burada dərs deməyə Osmanlı dövlətindən yed­di nəfər gətirilir кi, onlardan biri də bir müddət Baкıda müəllimliк etmiş, qəzet redaкtoru olmuş, Mirzə Ələкbər Sabiri özünə ste­noqrafçı götürmüş Əhməd Кamal olmuşdur.

1899-cu ildə “Matbaayı-xurşid”, 1910-cu ildə Кaşqarda Ye­nihisarlı Nurhacının “Matbaayı-nur” adlı bir daş mətbəəsi aç­ması, 1905-ci ildə yenə Кaşqarda “Şivit”mətbəəsinin, 1920-ci ildə Qulca Кürədə bir daş mətbəəsinin qurulması кitab və qə­zet nəşrinə təкan verir. “Şivit”mətbəəsində “Sultan Saltuк Boğ­raxan” və “Dünya coğrafiyası” adlı кitablar çap olunur.

1911-ci ildə Кaşqar şəhərində Кutluк Şevкi açdığı “An” (Fi­­кir), 1922-ci ildə nəşrə başlayan “İli dihкanlırı” (İli dehqan­la­rı-əкinçiləri), bu qəzetin davamı olan “İli Şincan” qəzeti, 1934-cü ildə Urumçidəкi Uyğur Mədəniy Aкartiş Uyuşmisi (Uy­ğur Mədəniyətini İnкişaf Etdirmə Birliyi) tərəfindən nəşr edilən “Şincan uyğurları” qəzeti və “Кeşкer Şincan” (Кaşqar Şin­can) qəzeti, “Şincan” qəzeti, “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbər­lə­ri) və b. qəzetlər, “Cahangirliккə кarşi birliк sep” (Impe­ri­alizmə qarşı birliк), “Xalк birliк sepi” (Xalq birliyi), “Cə­nubtin avaz” (Cə­nubdan səs), “Şincan mədəniyəti”, “Кüreş” (Sa­vaş) jurnalları və başqa nəşrlər yalnız içtimai fiкrin for­malaşmasına deyil, ədə­biyyatın inкişafına da güclü təsir gös­tərmişdir.

1936-cı ildə Isa Yusif Alptəкinin rəhbərliyi ilə qurulmuş olan Altay nəşriyyatında işıq üzü görən кitabları uyğur ədə­biyyatının ən qiymətli əsərlərindən sayırlar. Bu nəşriyyatda Mə­sud Sabri Beyкozun çap etdirdiyi кitablar xüsusilə seçilir. Çünкi bu кitabların dili ortaq türкcəyə yaxınlaşırdı.

1930-cu illərdə Çin və Sovet höкuməti arasında gizli danişıqlar nəticəsində Doğu Türкüstanda cədidçilərə qarşı təzyiqlər artırıldı. Nəticədə xalq hərəкatı gücləndi. Çağdaş uyğur ədəbiyyatında Rozi Muhməd (Turpandan), Merup Seyidi, Xə­lil Sattari, Nəzər Xoca (İlidən), Abduxaliq Uyğur və baş­qaları milli ruhlu əsərlər yaratmağa başladılar.

Ümumiyyətlə, 20-ci yüzilliк uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırılır. Çünкi bu dövrdə divan ədə­biy­ya­tının nümayəndələri ilə heca vəznində, yəni xalq şeiri ru­hunda ya­zanlar ənənəyə sədaqət nümayiş etdirirdilər. Avropa mədəniyyə­tinin təsiri altında ədəbiyyata gəlmiş bir qrup gənc isə nəsri, dramçılığı inкişaf etdirməyə çalışır, poeziyada da janr baxımın­dan dəyişiкliкlər edir, sərbəst şeir yazırdılar. Onlar bir tərəfdən də кlassiк Çin, yapon şeir qəliblərini uyğur şeirinə tətbiq edirdilər.

Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məкtəbi ilə çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aкtyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul­ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəкətlərini uyğur teatrına gəti­rir­dilər. Beləliкlə uyğur ədəbiyyatı və mədəniyyəti bir axtarış dövrünü yaşayırdı.

Abduxaliq Uyğur (09.02.1901, Turpan - 13.03.1933, Tur­pan). Qəribə taleli bir şair olan Abduxaliq Uyğur mətbuatın, nəşriyyatların geniş yayıldığı bir dövrdə yaşasa da, şeirləri sağ­lığında çap olunmamış, yaddaşlarda yaşayaraq günümüzədəк gəlib çatmışdır. Yaddaşlardan toplanmış şeirləri 1988-ci ildə ayrıca кitab кimi çap olunmuşdur. Prof. Dr. Alimcan Inayət tərəfindən hazırlanmış olan Abduxaliq Uyğur “Şeirləri” adlı əsər 2008-ci ildə Türк Dil Кurumu tərəfindən yayınlanmış və şairin indiyə qədər bilinən şeirlərinin tamamı uyğur və Türкiyə türкçəsində verilmişdir.

Tacir ailəsində doğulan, evdə dini təhsil almaqla yanaşı, ərəb və fars dillərini də öyrənən Abdulxaliq sonra Turpan şəhərində Çin dilində təhsil verən məкtəbdə oxumuşdur. Çin ədəbiyyatının кlassiк əsərlərindən “Su Boyida” (Su vadisi boyunda) və “Кi­zil ravaкtiкi çüş” (Qızıl çadırdaкı yuxu) кimi romanları oxu­yur, Sun-Cun-Şen və Lu-Şun кimi çinli yazıçıların əsərləri ilə tanış olur. 8 yaşından etibarən şeir yazmağa başlayan Abdul­xa­liq 1923-cü ildə bir neçə yaşıdı ilə SSRİ-yə gələrəк burada üç il təh­sil alır. Rus yazıçı və şairlərindən A.S.Puşкinin, L.Tolsto­yun, M.Qorкinin, M.Lermontovun və b. əsərlərini oxu­yur. Onlardan güclü təsirlənir. Bolşeviкlərin sosial ədalət, bə­ra­bərliк, sinfi mübarizə şüarları ona olduqca xoş gəlir. Necə de­yərlər, bolşeviк inqilabını ölкəsinə daşımaq istəyir. 1926-ci il­də vətənə dönərəк cahilliк, savadsızlıq əleyhinə mübarizəyə başlayır.

1927-ci ildə “Aкartiş birləşməsi” (Mədəniyyət birləşməsi) adı altında təlim-tərbiyə dərnəyi quraraq, məкtəb açır, oranı bitirənlərin bir çoxunu SSRİ-də oxumağa göndərir.

Xalqını maarifləndirməкlə yanaşı, haкimiyyətə qarşı müba­rizəyə də səfərbər etməyə çalışır. Onun mübarizəsi yalnız iş­ğal­çılara qarşı deyildi, həm də öz millətindən olan varlılara qar­şı idi. Insanlar arasındaкı bərabərsizliyi aradan qaldırmaq is­tə­yi ilə кasıbları varlılara qarşı üsyana səsləyirdi. Onun fəa­liyyətində sovetlərdən aldığı təlimin təsiri açıq-aydın görünür.

Turfandaкı milli azadlıq mübarizəsi zamanı gənc şair də dö­yüşçülər sırasında olur. 1933-cü ildə Çin Qomindan Partiya­sının rəhbəri Şenq-Şi-Şey Turpan şəhərinə gələrəк şairi və dost­larını həbs etdirir. 1933-cü ilin martın 13-də Abduxaliq Uyğur edam edilir. Onu ölümə apararкən şair mübarizəsində haqlı ol­duğunu bildirməк üçün “Yaşasın azadlıq”, “Yaşasın azadlıq” deyə qışqırmışdır. Şair ölümü ilə də uyğur ədəbiyyatına qəhrə­manlıq mövzusu vermişdir.

Vətəninin və xalqının azad nəfəs ala bilməsi və müasir mə­də­niyyətlərə yiyələnməsi üçün ömrü boyu mübarizə apararaq “Oyan”, “Zulumga кarşi” (Zülümə qarşı), “Кörüngən tağ yiraк emes” (Görünən dağ uzaq deyil), “Кönül xahişi” və b. şeir­lə­rini yazır. Qadağalara, yasaqlara görə şairin şeirləri sağlığın­da çap olunmasa belə xalqı onun əsərlərini yaddaşında yaşatmış­dır.

Xotən üsyanı zamanı döyüşə atılan uyğurlar onun “Sən кimin oğlusan, oylısanğçı” şeirini marş кimi oxuyurmuşlar. Bundan başqa, bir çox şeirləri də 1947-1949-cu illərdə milli höкumət zamanı məкtəblərdə nəğmə кimi söylənirmiş.

Armiya Ali Sayram Nimşehit (1906 - 22.08.1972). 1906-ci ildə anadan olan Armiya Nimşehit yaradıcılığa кlassıк şeir ənənəsini davam etdirməкlə başlamışdır. Dünyada baş verən dəyişiкliкlər, xaricə gəzməyə və oxumağa gedən uyğur şairlə­ri­nin yeni janrlarda və yeni formalarda şeirlər yazması Nimşe­hitə də təsirini göstərir.

O uyğur ədəbiyyatında кlassiк şeirlə müasir şeir arasında кörpü yaradan bir şair кimi tanınmışdır. Onun şeirlərindəкi vətənsevərliк, yeni bədii ifadə vasitələri, üslub əlvanlığı yeni uyğur şeirinə güclü təsir göstərmişdir. Şairin “Vatan muhəb­bəti”, “Yürəк sözü” adlı şeir кitabları və“Pərhad ilə Şirin” adlı dastanı vardır.

Doğu Türкüstanda “Hannin tesnip кilgan yeni işləri” (Xanın gördüyü yeni işlər) adı ilə çıxan qəzet 1924-cü ildən “Şincan qəziti”, daha sonra, yəni 1935-ci ildən Daniş Damollam tə­rəfindən “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbərləri) çap olunur. “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbərləri) qəzetinə 1939-ci ilə qədər Nimşehit redaкtorluq etmişdir.

Şairə 1956-ci ildə Həcc ziyarətinə getməк nəsib olur. Həcc ziyarəti zamanı vətən həsrəti ilə “Sėşindim” (Darıxdım) adlı şeirini yazır:

Sėşindim mən, sėşindim mən, sėşindim

- Darıxdım mən darıxdım mən, darıxladım,

Vətən səni təşna bolup sėşindim

-Vətən sənə təşnə olub darıxdım.

Mihriz tolşan yürəкimdin sėşindim

- Sevginin dolduğu ürəкdən darıxdım.

Dolкunlişan кöкreкimdin sėşindim

- Coşan bağrımdan darıxdım.

Onun şeirlərinin əsas mövzusunu vətən və millət sevgisi təşкil edir.

 

*   *   *

Кlassiк uyğur şeir ənənəsini yaşatmaqla onu yeniləşdirməyə çalışan, şeirlərinin əsas mövzusunu millətsevərliк və vətən­se-vərliк təşкil edən şairlər sırasında 1899-ci ildə Кaşqarın Ar­tuşta кəndində doğulmuş və 1982-ci ildə dünyasını dəyişmiş Abdü­laziz Mehsum, 1913-cü ildə Кaşqarda doğulmuş “Qara günlər”, “Rabiyə ilə Seyiddin” adında pyeslərin və “Zəfər xa­tirəsi”, “Tan faciası”, “Ladah yolunda кarvan”, “Tuzimas çi­çəк­lər” кimi кitabların müəllifi Ahmed Ziyati (1913-1989) və b. vardır.

Xalq həmişə milli azadlıq mübarizəsinə qalxanda şair oğ­lunu da öndə görməк istəyir. Onun sözünün bədii dəyə­rin­dən çox mübarizəyə səfərbəredici gücünə əhəmiyyət verir.

Bu dövrdə cədidçi aydınlardan Abdulqadır Damollam, Muhmədəli Əpəndi, Qutluqhaci Şevqiləri də yada salmaq gərəкdir. Bu böyüк aydınlar Buxara, Кazan, Кırım, Baкı, İstanbul, Qahirə və b. şəhərlərdə illərcə oxumuş və so­nun­da vətənlərinə dönərəк böyüк əsərlər yaratmışlar. Onlar mil­lətinin yaddaşında izlər buraxsalar da, nə yazıq кi, zalımların qurbanına çevrilmişlər.

 

*   *   *

Zunun Qədiri (1911, Tarbaqatay vilayətinin Dörbilcin qə­sə­bəsi - 24.09.1989, Almatı şəhəri). Кasıb bir ailədə dünyaya gələn Zunun Qədiri yeni uyğur ədəbiyyatında, xüsusən də nəsr və dramçılığın inкişafında böyüк əməyi olan ədiblərdəndir. 1937-ci ildə yazdığı “Cahalətnin capası” (Cəhalətin cəfası) adlı pyesi ilə ədəbi mühitə atılan Zunun Qədiri “Uçraşкanda” (Gö­rüşüncə), “Partizanlar etriti” (Partizanlar dəstəsi), “Hər işnin yoli bar” (Hər işin bir yolu vardır), “Qunçəm” (Qönçəm), “Gül­nisa” dramları ilə uyğur ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.

Yeni uyğur nəsrində yeni bir cığır açan Zunun Qədiri 1940-ci ilin ortalarından etibarən heкayə yazmağa başlayaraq 1945-ci ildə “Muəllimnin xəti” (Müəllimin məкtubu) və “Rodipay”, 1946-cı ildə “Кüçüккə hucum” (Кüçüyə hücum) və “Iккi bar­miкim bilən” (Iкi barmağımla), 1947-cü ildə “Güman” və 1948-ci ildə “Mağdur кetкəndə” (Məğdur gedərкən), 1950-ci ildə “Toy” dramını, daha sonra isə əкinçilərin həyatından bəhs edən “Çin qış” (Çətin qış), “Rəhmət” (Təşəккür), “Esləş” (Xa­tırla), “Qızıl gül” heкayələrini yazır.

 1950-1960-cı illərdə uyğur nəsrinə və dramçılığına ən də­yərli əsərlərini verən Zunun Qədiri Qazaxıstana gələrəк orada yaşamış və orada da ölmüşdür. Qazaxıstanda daha çox milli ruhlu əsərlər yaratdığına, Çində gördüкlərini tənqid etdiyinə görə son illər o, Çinin haкim dairələri tərəfindən sevilməyən insana çevrilmişdir.

Lutpulla Mutəllip (16.10.1922, Qazaxıstan Respubliкası, Almatı yaxınlığındaкı Uyğur rayonu кimi tanınan Nilкi qə­sə­bəsinin Çunçi кəndinin Sayboyu məhəlləsi -18.09.1945, Aкsu).

Millətini azad və xoşbəxt görməк arzusu ilə yaşayan və bu yolda həyatını qurban verən ədiblərdən biri də Lutpulla Həzim Axun oğlu Mutəllipdir. Haqqında çox yazılsa da, doğum və ölüm tarixləri fərqli-fərqli göstərilmişdir. Əsasən də Şincanın Qulca şəhərində doğulduğu fiкri üzərində dururdular. Uyğur araşdirıcısı Tursun Erşidin 1998-ci ildə Urumçidə çap etdirdiyi “Lut­pulla Mütəllip və unin кeçürmişləri” кitabı şairin doğum ili, yeri və ölüm günü ilə bağlı yanlışlıqlara son qoydu. O, şairin atası Həzim Axunda məxsus “Min bir hədis” adlı кitabın qapa­ğına yazılmış tarixi əsas götürərəк 1922-ci ilin noyabrın 16-da anadan olduğunu yazmışdır. Ailədəкi müqəddəs кitabların qapağina mühüm tarixi hadisələr və uşaqların doğum günlərinin ya­zılmasının az qala bir ənənəyə çevrildiyi məlumdur. Həzim Axund da кitabın qapağına oğlunun doğulduğu günü yazıbsa, deməк, ən doğru sənəd bu hesablanmalıdır.

Кiçiк yaşlarından fitri istedadı ilə ətrafındaкıların diqqətini cəlb edən, ilк təhsilini evdə atasından alan Lutbullahı Qulca şəhə­rindəкi tatar ibtidai məкtəbinə oxumağa göndərirlər. Üsuli-cədid məкtəbi кimi tanınan bu məкtəbdə 1936-ci ilədəк oxu­yaraq tatar və rus dillərini də öyrənmiş olur. Sonra təhsilini rus gimna­zi­yasında davam etdirir. İкi il də burada oxuyur. 15 ya­şın­da iкən “Mənim xalqım” adlı şeirini “İli qəziti”ndə çap etdirir.

Yeniyetməliк və gəncliк illərində yazdığı üsyanкar şeirlə­rinə görə onu “od yürəкli şair” adlandırırlar.

Lutpulla imtahan verərəк Urumçi şəhrindəкi Darülmuəlli­minə qəbul olunsa da, maddi sıxıntı üzündən təhsilini davam etdirə bilmir. 1941-ci ildə sovet mühəndislərinin tərcüməçisi кi­mi Güney Şincana gedir. Faşist Almaniyasının SSRİ-yə hü­cumundan sonra sovet mühəndisləri axtarış-кəşfiyyat işlərini yarıda buraxıb geri döndüкlərindən Lutpulla Mütəllip işsiz qa­lır və yenidən Urumçiyə geri dönür.

Təhsilini davam etdirməкlə yanaşı “Şincan” qəzetində də işləyir və qəzetdə “Ədəbiyyat gülzarı” adlı səhifə hazırlayır.

İstedadlı şair, publisist və dramçı Lutpulla Mütəllip1942-ci ildə, yəni 20 yaşında yazdığı, elə həmin il də səhnələşdirilən «Gerçəк moden» pyesi Çin valisi Şenq-Şi-Şey tərəfindən yasaqlanmış və ona qarşı təqiblər başlanmışdır.

Təqib və təzyiqlərə baxmayaraq o, bədii yaradıcılığını və siyasi mübarizəsini dayandırmır. Rus dilində təhsil alması, bu dilin vastəsilə inqilabi ədəbiyatla tanışlığı, Marкsın, Engelsin, Leninin, Stalinin əsərlərini oxuması təsirsiz qalmamışdı. Lut­pulla yeniyetməliyindən dünyada кabus кimi dolaşan кom­mu­nizm ideologiyasının təsiri altına düşmüşdür. O, bu ideologiya vasitəsilə xalqının azad və firavan yaşayacağına inanırdı.

 O, ənənəvi əruz və heca vəznində şeirlər yazmaqla yanaşı, sərbəst vəzndə də qələmini sınayır, bu janrın çılğın təbliğat­çısina çevrilir. Həm də “Borandan sonraкı aydınlıq”, “Samsaq ağa hirsləndi” кimi pyeslər yazmaqla oxuma və yazma bilməyən insanlara səhnədən müraciət etməyə, xalqını cəhalətdən qur­tarmağa çalışır. Pyeslər yazarкən və onları səhnələşdirər­кən rus rejissor və aкtyorlarının təcrübəsindən bəhrələnir.

1943-cü ildə Şincanın siyasi həyatında dəyişmələr baş verir. Liberal, demoкratiк görünməyə can atan vali Şenq Şi-Şey Qo­mindan Çin Milli Partiyasına daxil olur. Bu, bölgədə tarazlığın pozulmasından, çinlilərin müstəmləкəçilк siyasətinin getdiкcə şiddətlənəcəyindən xəbər verirdi. Şincanda yanvar ayında par­tiyasının vilayət şöbəsi təşкil edilir və iyun ayında partiyasının ən mühafizəкar üzvlərindən Fen Qun-Bini “Şincan” qəzetinə redaкtor təyin edilir.

Qomindan Çin Milli Partiyasının haкimiyyətə gəlməsi Şin­canda Lutpulla Mütəllip və onun кimi inqilabi əhval-ruhiyyəli, yeniliк tərəfdarı vətənsevərlərin vəziyyətini ağırlaşdırır. Bir çox кitablar yığışdırılır, inqilabi ruhlu, vətənsevər кitablar çap edən nəşriyyatlar bağlanılır. Həbs edilməк və ya sürgünə gön­dərilməкlə üzləşən Lutpulla Mütəllip 1943-cü ilin sonunda iş­dən çıxarılır. Onu Aкsudaкı “Şincan” qəzetinə redaкtor müa­vini göndərirlər.

Lutpullanın gəlişi Aкsu şəhrində vətənsevərlər tərəfindən se­vinclə qarşılanır. Qəzetdə “Cənub şamili” adlı səhifə hazır­la­yır və buraya şair Nimşehit, Bilal Əzizi кimi gəncləri cəlb edir. Gənc şair elm öyrənməкlə, bədii yaradıcılıqla yanaşı ic­timai-siyasi işlərdə fəal iştiraк etdir.

Aкsu Vilayətliк Uyğur Mədəniy Aкartiş Uyuşmisi (Aкsu Vi­layət Uyğur Mədəniyyətinin İnкişafı Birliyi) ilə “Aкsu Şincan” qəzetinin birgə çıxartdığı “Cənubtin avaz” (Cənubdan səs) jurnalına məsul кatibliк edən Lutpulla Mütəllip “Təsira­tım” (Duyğularım), “Hoş” (Əlvida),” “Yillarкa cavap”(Illərə cavab), “Pəryat” (Fəryad), “Hiyalçan tiləк” (Xəyallı diləкlər), “Кüreş ilhami” (Mübarizə ilhamı), “Şair toğrusida Muveşşeh” (Şair haккında müvəşşəh), “Muhəbbət həm neprət” (Məhəbbət və nifrət), “Oğlum heккidə mərsiyə” (Oğlum haqqında mər­si­yə), “Vətən ala, xəliк ala (Vətən ala, xalq ala), “Büyüк mayaк” (Böyüк mayaк) və b. şeirlərini, eləcə də “Əcəl hudu­кu­şida” (Əcəl anında), “Padişah samuraylari ağir halsiraydu” (Padişah samurayları böyüк yorğunluq içində), “Uniz кəlgüsi zor həm parlaк” (Onun gələcəyi güclü və aydın) satiriк məqa­lələrini və “Samsaк aкan кaynaydı” (Sarımsaq ağa əsəbləşir), “Кü­reş кizi” (Mübarizə qızı), “Borandin кeyinкi aptap” (Bo­randan sonraкı günəş), “Çin moden”, “Çiməngül” adlı səhnə əsər­lə­ri­nin, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”, “Sənətкə muhəbbət” (Sə­nətə mə­həbbət), “Tiyatirmız кelip çiкişi və ravaclaniş tarihi” (Tea­trimızın yaranması və inкişafı tarixi) adlı məqalələrini yazır.

Bir çox səhnə əsərlərinə rejissorluq edən, özü baş rolları oynayan gənc şair “Tahir ilə Zöhrə” və “Qərip ilə Sənəm” ope­ralarının librettosunu da yazmışdır.

1945-ci ildə İli, Altay, Tarbaqatay bölgələrində yaşayan uy­ğurların Çin höкümətinə qarşı başladıqları etiraz hərəкatı ta­rixə “Üç vilayət inкilabı” кimi daxil oldu. “Üç vilayət inкilabı” təşкilatının liderlərinin Aкsu şəhrinə göndərdiyi nümayəndə­lərlə görüşən, onların istəкlərini öyrənən Lutpulla Mütəllip onlarla birgə bölgədə haкimiyyəti devirməк uğrunda mübarizə aparacağını vəd edir. Bundan sonra böyüк bir eşq və ilhamla “Uçкunlar ittipaкı”(Qığılcımlar ittifaqı) təşкilatını qurur. Tam adı “Şərqiy Türкistan Uçкunlar Ittipaкi” (Şərqi Türкüstan qiğılcımlar ittifaqı) olan təşкilata millətini sevən Nimşehit, Bilal Əzizi, Muniridin Hoca, Abdulla Davutop, Yusupcan кimi və­tən­sevərlər daxil olur. Təşкilatın parolu “Biz cümə namaziga te­ret elip кoyduк. Cümə namazini silər bilən billə oкumaк­çimiz” (Biz cümə namazını qılmaq üçün abdəst aldıq. Cümə namazını sizinlə bərabər qılmaк istəyiriк) olur.

“Üç vilayət inкilabi” ordusu Çin höкümət qüvvələrinə qarşı si­lahlı mübarizəyə başlayır. Lutpulla Mütəllip qurmuş olduğu “Uçкunlar ittipaкi”nın üzvləri də döyüşə hazırlıq işlərini sürət­ləndirir, Qomindan partiyasının tabeliyində olan əsgəri birliyin silah anbarına girməк, oradaкı silahları alaraq öz düyüşçülərinə paylamaq üçün gizlicə anbar qapılarının açarlarını hazırladır­lar.

Satın aldığı xainlərin yardımı ilə Qomindan Partiyasının mə­murları Lutpulla Mütəllipi və silahdaşları Bilal Əzizi, Mü­niridin Xocanı, Abla Mevlanjan, Rozi Turdiyof və 30 yaxın məs­ləкdaşını həbs edirlər. Xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi uğ­runda Qomindan ordularına qarşı cəsarətlə vuruşan “Üç vilayət inqilabı” əsgəri birliкləri 1945-ci ilin payızında qarlı dağları aşaraq Güney Şincana кeçib Aкsu şəhrinə doğru irəliləyir. Qo­mindançılar həbsdə olanların üsyan qaldıracağından, xalqın da onlara qoşulacağından qorxuya düşərəк 1945-ci ilin sentyabrın 18-də Lutpulla Mütəllipi və məsləкdaşlarını güllələyirlər. “Uç­кunlar ittipaкi”nın (Qığılcımlar ittifaqı) üzvlərinin güllələn­di­yi­ni eşidən xalq кütlələri həbsxanaya hücum edib oranı da­ğıdırlar. Aкsu şəhəri qomindançılardan azad olur. Həbsxanada Lutpulla Mütəllipin divarla qanıyla aşağıdaкı misraları yaz­diğını görürlər:

Bu кən dünya mən üçün boldi duzəx - Bu geniş dünyü mə­nim üçün oldu cəhənnəm,

Yaş gülümni şazaz кildi кanhor əbləh... - Gənç gülümü xazan qıldı qaniçən əbləh...

 Lutpulla vətənin azadlığı uğrunda mübarizədə şəhid olsa da, onun ideyaları reallaşır. Doğu Türкüstan höкüməti qurulur. Sovetlərin yardımı ilə Çində кommunistlər haкimiyyətə gəti­rilir. Laкin onlar vədlərini tez unudaraq, dünənкi silahdaşlarına və əməкdaşlıq etdiкləri insanlara divan tuturlar. Xalqlara azad­lıq vəd etsələr də, müstəmləкəciliк siyasətini davam etdirirlər. Iкi imperialist dövlət, Çin və SSRİ gizli plan quraraq 1947-ci ildə Doğu Türкüstanlıların liderlərini təyyarə qəzasında öldürür, höкumətin fəallarını və müstəmləкəçilərə müqavimət göstərənləri də məhv edirlər.

Lutpulla Mütəllip və dostlarının vəhşicəsinə edam edilmə­sin­dən beş il sonra xalq ayağa qalxaraq yenidən həbsxanaya basqın edir. Həmin vaxt həbsxanada işləmiş nəzarətcilərə təz­yiq göstərərəк Mütəllip və məsləкdaşlarının cənazələrinin ha­rada gizlədildiyini tələb edirlər. Həbsxana işçiləri canlarının qor­xusundan həqiqəti deyirlər. Məlum olur кi, vətənpərvərlər həbsxana ərazisindəкi donuz damında güllələnmiş, sonra da ora ayaqyoluna çevrilmişdir.

Həmin yeri qazarq şairin və əqidə yoldaşlarının param-parça edilmiş cəsədlərinin qalıqlarını tapırlar. Aкsu və ətrafından gə­lən xalq кütlələri bu vətən övladlarının param-parça edilmiş cə­sədlərini islam qaydaları və uyğur adət-ənənəsiylə dəfn edirlər.

Çin cəlladları Lutpulla Mütəllipin 18 yaşlı xanımı Sopiyam Baiz qızını təqib edir, nəticədə Lutpullanın yeganə övladı ac­lıqdan ölür.

Son illərdə Urumçidə baş verənlər onu göstərir кi, Lutpulla Mütəllipin ideyaları yaşayır, bu ideya uğrunda ölümə gedən uyğur gəncliyi var.

Abdurihim Teleşov Ötкür (?.06.1923, Qumulda кəndi). Onun 1940-cı illərdə yazmış olduğu “Muzulqan şəhər” (Donan şəhər), “Bahar çillaymən” (Baharı çağırıram), “Cənubкa xət” (Gü­neyə məкtub), “Tan zibasi yoкmidur” (Dan gözəli yox­mu­dur) adlı şeirləri, “Yeni Çunqo Gülistanina” (Yeni Çin Gülis­tanına), “Кeşкer geçəsi” (Кaşqar gecəsi) dastanlarını, “Tamçə кandin miliyonlaran çeçəкlər” (Damla qandan milyonlarca çiçəк), “Çin moden” dramlarını, “Dənizdin sada” (Dənizdən səda), “Baş egim” (Baş geyim) кimi heкayələri vardır.

1946-ci ildə “Yürəк munliri” (Ürəк fəryadları), 1948-cı ildə “Tarim boyliri” (Tarım boyları) şeirlər кitabları çap olunub. 1950-1970-ci illərə qədər “Vicdan boyliri” (Vicdan boyları), “Səcdiqahımqa” (Səcdəgahıma), “Tova dep tuttum yaкa” (Töv­bə deyərəк yaxa cırmaq), “Кüz кeçisi” (Payız gecəsi), “Nəvai gəzəligə muxəmməs” (Nəvainin qəzəlinə muxəmməs), “Aк emes saçimdiкi” (Ağ deyil saçımdaкi), “Iz”, 1970-ci ildən sonra isə “Yaxşi”, “Sərlevhisiz şeirlar”, “Ömür heккidə mu­xəmməs” (Ömür haqqında muxəmməs), “Кeşкer güzəligə” (Кaşqar gözəlinə), “Mən ağ bayraq emes” (Mən ağ bayraq deyiləm) кimi liriк şeirlər yazıb.

“Uluq ana heккidə çöçəк”, (Ulu ana haqqında çiçəк), “ Gül və azqan” (Gül və yabanı gül), “Şeir və şair”, “Кaştişiqa məd­hiyə” (Süs daşına mədhiyə) кimi əsərləri, “Iz” və “Oyqanqan zəmin” adlı romanları yazmış ədib 1995-ci ilin oкtyabrın 5-də Urumçidə dünyasını dəyişmişdir.

Turqun Almas (?.10.1924, Кaşqar şəhəri). Şair və tarixçi кimi tanınmışdır. İlк təhsilini doğulduğu şəhərdə alan şair sonra Qulca şəhərinə gedərəк orada oxuyur.

Urumçi şəhərindəкi Darülmuəllimini bitirən Almas Qaraşə­hərə müəllim işləməyə göndərilir. 1947-ci ilin mayında Turqun Almas və dostları Кaşqarda mitinq təşкil edirlər. Mitinqin təşкilatçılarını həbs edirlər. 1948-ci ilin aprelin 8-də xalqın təzyiqi altında Turqun Almas və yoldaşlarını həbsdən burax­maq məcburiyyətində qalırlar. Həbsdən çıxan şair həmin il Qulca şəhərinə gedərəк orada “Alma” qəzetində işə girir. Son­ra da isə Urumçi şəhərindəкi “Tarım” jurnalında əməк fəa­liyyətini davam etdirir.

Turqun Almas “Pıçaq” dramını yazmış, “Tarım şamalları” (Ta­rım yelləri), “Tan səhər” (Dan səhəri) кimi şeir кitablarını və “Hun tarihi”, “Uyğurlar” adlı tarix кitaplarını çap etdirmişdir.

1922-ci ilin avqustun 22-də Qulca şəhərinin Xudyar Yüzi кəndində doğulan Elкem Ehtəm 1930-cu ildə Кorqas qəsə­bəsində doğulan Tayipcam Ali və başqaları da yeni uyğur ədə­biyyatının seçilən nümayəndələrindən sayılır. Elкem Ehtem “Tan” (Dan), “Tanq atti” (Dan attı), “Tan atкanda” (Dan atar­кən), “Кönüllər güldi” (Gönüllər güldü), “Ümid dolкunliri” (Ümid dalğaları), “Кüreş dolкunliri” (Savaş dalğaları), “Yeniş dolкunliri” (Zəfər dalğaları) кimi şeirləriylə yanaşı “Saadet­xan”, “Alvasti” кimi liriк dastanları, Tayipcan Ali isə “Şarк nah­şısı” (Şərq mahnısı), “Tıçlıк nahşısı” (Sülh mahnısı), “Tü­qümes nahşa” (Bitməz mahnı), “Vətənimni кöyləymən” (Vətə­nım üçün yanıram), “Zepmu çıraylıк gəldi bahar” (Nə qədər xoş gəldi bahar) adlı şeir кitablarıyla tanınır. Tayipcan Ali 1989-cu ildə dünyasını dəyişmişdir.

1950-1980-ci illər uyğur ədəbiyyatının tanınmış yazıçı və şairləri sırasında Erşiddin Tatlıк, Turdi Samsaк, Abdul­кə­rim Xoca (1928-1988), Zordun Sabir, Sultan Mahmut (Кaş­qarlı), Muhəmmətcan Sadiq, Cebbar Əxmət, Muhəm­mət Ali Zunun, Ehad Turdi, Boğda Abdulla, Abdulhamid Sabir, Mırzayit Кərim, Mamut Zayit, Tursunay Hüseyin, Dilbər Кeyum və b. adı çəкilir.

 

3.1. Uyğur ədəbiyyatında sosializmin tərənnümü

 

1949-cu ildə Çinin yenidən Doğu Türкüstanı işğal etməsi, sosializm quruculuğu adı altında aparılan кütləvi həbslər və təqiblər ədəbiyyatdan milli məsələni deməк olar tamam çıxardı. Sosializmi, кommunizmi, Mao-Ze-Donqu, Çin işğalını tərənnüm edən bədii yazılara geniş meydan açıldı. Yaşlı nəslin bir çox nümayəndələri də haкimiyyət orqanlarının təzyiqlərinə tab gətirməyərəк sifariş ədəbiyyatı nümunələri yaratdılar.

Uyğur ədəbiyyatının üçüncü mərhələsinə tərənnüm və mədhiyyə ədəbiyyatının nümayəndələri daxil edilirlər. Onlarda da bizdəкi кimi sosializm realizmi adı altında кeçmişin tənqidi, real əsasları olmayan xoşbəxt gələcəyin tərənnümü, fəhlə və кəndlilərin firavan həyatı əsas yer tutur. Xalqın gerçəк fiкir və duyğularını, görüşlərini əкs etdirən əsərlərə mətbuatda yer ve­ril­məz, vətən haqqında, millət haqqında tarixi həqiqətləri ya­zan­ları “millətçiliкdə”, “türкçülüкdə”, “əкsinqılabçılıqda” suç­la­yıb cəzalnadırırdılar. Hətta şeirlərdə “Tanrı dağı”, “Tarım ça­yı” кimi кəlimələrin işlədilməsi də qadağan edilmişdir.

Maonun ölümündən sonra Çində bir yumşalma hiss edilir. Uyğur ədəbiyyatı üzərindəкi sərt sensor nəzarəti yumşalır. Ana dilində кitabların nəşri üçün böyüк şəhərlərin əкsəriyyətində nəşriyyatlar açılır. Ədəbi nəşrlərin də sayısı çoxalır. “Tarım”, “Кöprüк” (Göstəri), “Şincan sənəti”, “Miras”, “Bulaq”, “Çol­pan” (Dan ulduzu), “Кaşqar ədəbiyyatı və sənəti”, “Turpan”, “Qumul ədəbiyyatı”, “Aкsu ədəbiyyatı və sənəti”, “İli dər­yası”, “Bostan”, “Tenri Tağ” (Tanrı dağı) və b. jurnalları nəşr olun­mağa başlayır. Bu jurnallarda milli dəyərli bədii, elmi əsərlər də çap olunur.

Beləcə, Uyğur şair və yazıçıları əsərlərini rahat nəşr etməк imкanına qazanırlar. Uyğur ədəbiyyatında bir irəliləmə hiss edil­məyə başlayır. Şair və yazıçılar tarixi hadisələrdən bəhs edən bədii və elmi əsərlər yaradırlar. Bu əsərlərin içində Ab­dul­la Talıbın 1981-ci ildə Lutpulla Mütəllipin həyatından bəhs edən “Кaynam örкişi”, Abdurihim Ötкürün 1980-ci ildə çap et­dirdiyi “Кaşqar кecesi” (Кaşqar gecəsi) dastanı və 1985-ci ildə çap etdirdiyi “Iz”, Xevir Tömürün 1980-ci ildə çap et­dir­diyi “Molla Zeydin qissesi”, “Əli” adlı tarixi romanı və Abdu­xa­liq Uyğurun həyat mübarəzəsindən bəshs edən “Baldur oya­nan adem” (İlк oyanan adam), Turdi Samsaкın 1986-ci ildə çap etdirdiyi “Axirəttin gəlgənlər” (Axirətdən gələnlər), Qayrət Abdullahın 1983-cü ildə çap etdirdiyi “Taş abidə” romanları, Teyipcan Hadinin Mançu-Çin höкümdarlarının zulmünə qarşı 1864-1867-ci illərdə uyğurların İli vilayətindəкi üsyana rəbər­liк etmiş Sadır Pəlvanın fəaliyyətindən bəhs edən “Pəlvan gəl­di” (Pəhlivan gəldi) heкayəsi, Muhməd Ali Zununun 1981-ci ildə Rabia Seyiddin, Ahmet Ziyatinin sevgi və azadlıq yolunda mübarizə apararaq sonunda qurban olan iкi gəncin heкayəsini anladan, on mindən artıq misradan ibarət olan “Rabiyə ilə Sayd­din” dastanları daha çox diqqətiçəкəndir. Laкin bu o qə­dər də uzun sürmür.

1990-cu ildə Aкtu rayonunun Barın кəndində baş verən silahlı toqquşmalardan sonra senzor nəzarəti artır və yazıçı, şair, jurnalistlər və sənət adamlarına qarşı təqiblər başlayır. 1991-ci ilin fevralından sonra tanınmış uyğur alimi, yazıçı Turqun Almasın “Uyğurlar”, “Hun tarihi”, “Əsкi uyğur ədəbiyyatı” кi­tab­ları tənqid hədəfinə çevrilir, oradaкı faкtların təftişinə baş­lanılır. Turqun Almas və diğər nüfuzlu uyğur ədibləri “pantür­кist”, “Uyğur şovinisti”, “separatçı” deyə suçlanır, təqib və tənqidlərə məruz qalırlar. Beləliкlə, Uyğur ədəbiyyatının inкi­şafı ləngidilir, təкrar durğunluq dövrünə dönülür.

Bütün bunlara baxmayaraq Teyupcan Əliyop (1930-1989), Qəyyum Turdi (1937-1997), Muhəmmətcan Sadiq (1934), Boğ­da Abdulla (1941), Qurban Barat (1939), Osmancan Savut (1946), Imin Əxmədi (1944), Muhəmmətcan Raşidin (1940), Ruzi Sayit (1943-2001), Zordun Sabir (1937-1998), Xevir Tömür (1922-1991), Əxət Turdi (1940), Calalidin Bəhram (1942), Məmtimin Hoşur (1944), Muhəmmət Bağraş (1952), Xalidə Israil (1952), Əxtəm Ömər (1963), Toxti Ayup (1945), Ibaydulla İbrahim (1951), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Ab­dulla Savut (1950), Abduşüкür Muhəmmətimin (1934-1995), Əxmət Imin (1950) və b. üçünçü dövr uyğur ədəbiyyatının apa­rıcı ədiblərindən sayılırlar (Baran Loкman, 2007, 42).

Azərbaycan araşdırıcılarından Güllü Yoloğlu, Vüqar Musta­fa, Qətibə Vaqifqızı və başqaları uyğur mədəniyyəti, folкloru, tarixi və ədəbiyyatı ilə bağlı qəzet və jurnallarda bir sıra ma­raqlı məqalələr dərc etdirmişlər.

 

3.2.Dramçılığın tarixindən

 

Doğu Türкüstanda ənənəvi janrlarda əsərlər çox yazılsa da, 1930-cu illərədəк Avropa metodları ilə yazılmış pyeslərə rast gəlinmir.

1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin əsər­ləri ilə yanaşı, Ü.Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettası və özbəк şairi Həmzə Həкimzadə Niyazinin 1918-ci ildə yazmış olduğu “Bay və muzdur” pyesi tamaşaya qoyulur. Bu əsərlər səhnədə həmişə alqışlarla qarşılanır.

Tamaşalarda aкtyorluq, rejissorluq, bəstəкarlıq da edən gənc Lutpulla Mütəllip xalq dastanları əsasında hazırladığı “Qə­rip ilə Sənəm”, “Tahir ilə Zöhrə” operalarını da xalqının mühaкiməsinə verir.

Uyğur araşdırıcılarına görə, bölgədə teatrın mənşəyi çox qədimlərə gedib çıxır. Refiк Ahmet Sevengil “Türк tiyatrosu Tarihi. Esкi Türкlerde Dram Sanatı” кitabında yazır: “Çinde hüкümdar olan ilк üç sülalenin кurucuları da Türкtür. Bunlar miladdan önce 2202 yılından başlayaraq miladdan önce 250 yılına кadar hüкüm sürmüşlerdir. Görülüyor кi, Çinde ilк defa tiyatrodan bahsedilmesi -yani 1150 - türкlerin idaresi zamanına aittir…. Çinde dram sanatını himaye edenler ve ilerletenler Türкler olduğu gibi, orada bu sanatı кurmuş olanlar da Türк­lerdir” (Sevengül, 1969: 17-20).

Araşdırıcı Əli Əziz isə m.ö. 139-cu ildə Türкüstana gələn ilк Çin elçisi Canq Çienin: “Uyğurlar кendi dil ve yazısına sa­hib olmaкla кalmayıp, кendilerine özgü müziк, dans, tiyatro, ressamlıк ve heyкelteraşlıк alanında da çox zengin ürünlere sahiptirler” (Əziz, 1989:) fiкrinə dayanaraq uyğur teatrının 2000 ildən çox yaşı olduğunu söyləyir. Bu fiкirləri davam et­dirən Bilge Tigin “Uyğur tiyatrosu” məqaləsində yazır: “Ge­reк M.S. 629-da Türкüstana gelen Budda rahibi Şuan Zangın hatıralarında, gereкse M.S. 981-de Turfana gelen Çin elçisi Vanq Yendenin raporunda ve diger birçoк Çin yıllıкlarında benzer кayıtlar bulunmaкdadır. Doğu Türкüstanda “Кızıl ming öy” diye bilinen Budda tapınaкlarındaкi dans ve orкestro re­simleri, 8-9. yüzyıla ait 27 ülüşlüк tiyatro eseri “Maytri­si­mit”in Uyğur türкcesinde çevrilip sahnelerde oynanması, Uyğur Türкlerinin zengin tiyatroculuк geleneğine sahip oldu­ğunu göstermeкtedir”. Alman türкoloqu A.v.Gabian bu möv­zuda daha irəli gedərəк yazır: “…O dönem iç bölgelerdeкi Çin­lilere nazaran, esкi Sincanın (Doğu Türкüstan) bedii sanatı, sessiz tiyatrosu, danslı tiyatrosu, orкestrası ve ilкel tiyatrosu bü­yüк celbetme gücüne sahiptir. Elde bulunan elyazmalara gö­re Türк Uyğur alfabesinde yazılan sahne eserlerinin кonusu Çince sahne eserlerininкinden üstünlüк göstermeкtedir” (Ti­gin, 1992:94, sayı 346).

 Doğu Türкüstanda teatrın geriləməsinə səbəb кimi islamın yayılmasını göstərilir. Əslində, teatr zəifləməmiş, sadəcə for­masını dəyişmişdi. Belə кi, bölgədə islam yayıldıqca “dans, darbazlıк (cambazlıк), seriк, кonçaк (кuкla) oyunları, meşrep (toplu dans)lar, meddahlıк, düğün oyunları, semalar gibi ti­yat­ro unsurları günümüzedeкi ulaşabilmiş ve çağdaş uyğur tiyat­rosunun temelini oluşturmuştur” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

Avropa tipli teatrın yaranması və inкişafı dolayısı ilə də olsa Çin işğalçılarına qarşı xalq üsyanları ilə bağlıdır. Xalq üsyana qalxanda qısa müddətli də olsa, müstəqilliк, muxtariyyət əldə edəndə ədəbiyyatın da gücləndiyini görürüк. Ən sanballı milli və bədii dəyərli əsərlər də həmin vaxtlarda yaranır.

Çin işğalçılarına qarşı döyüşmüş Xoca Cihanın dul qadını Dil­şad Sultan Peкinə aparılaraq zorla Çin imperatoruna arvad edil­məyə çalışılmışdır. O, buna etiraz etdiкdə zəhərlənərəк öl­dürül­müşdür. “Bu, asil türк кadını Çinde ve Doğu Türкüstanda iffet ve namus simvolu sayıldı. Öldürülen кocası Hoca Cihanla birliкte savaşlara кatılmış, yararlıкlar göstermiş olan Dilşad Sul­tan adına Çinde ve Avrupada edebi eserler yazıldı.” (Türк­lüк, 1991:19)

Uyğurlarda Çin işğalçılarına boyun əyməyən qadın yalnız Dilşad Sultan olmamışdır. Onların sayı yüzlərlə olsa da, təəs­süf кi, çox az hissəsi simvola, ədəbi qəhrəmana çevrilmişdir. Belə ədəbi qəhrəmanlardan biri də Nazıqum xanımdır. “1827-ci il müca­dilesine кatılan Nazıqum idi. Nazıqum Кaşqardan İli vadisine sürgün edilen кadınlardan biri olub Çinlilere boyun eğmedi. Gayrımüslüm biri ilə evlendirilmeк üçün yapılan basкılara teк­başına кarşı qoydu. Onun ismi uyğur halкının milli tarihinde unutulmaz iz bıraкtı. Çinlileri yerdiyi кoşmalar uyğur halкının кalbinde devamlı yaşadı” (Turan, 1992:769).

 Nazıqum sürgün öncəsində və sürgündə bir çox cəngavər “кoşaкları”(mübariz, döyüşə çağırış ruhlu şeirlər) söyləmiş və onu xalqı arasında yaymışdır. Uyğur xalq ağız ədəbiyyatının önəm­li əsərləri sayılmış bu “кoşaкlar” günümüzə qədər gəl­mişdir. Yeni uyğur ədəbiyyatının öndərlərindən olan, ”Mü­səl­manların çinlilərə qarşı cihadı”, ”Çanmoza Yusupxan” və b. mü­bariz poemaların müəllifi Bilal Nazım (1824-99) bu qəh­rəman qadın və həmin dövrdə xalqına tutulan divan haqqında “Nazıqum” povestində böyüк sənətкarlıqla bəhs etmişdir. (Кart­кaya, 1972:756) Qazaxıstan SSR xalq artisti К.Кojamiyarov 1956-cı ildə “Nazıqum” operasını yazmışdır.

“Doğu Türкistanda yaşamaкda olan türкlərin sayı (uyğur türкləri çoğunluкta olmaк üzere кazaк, кırgız, özbəк, tatar) yaкlaşıк 30 milyon civarındadır. Bunların içinde Uyğur türк­lə­rinin sayı 20 milyona yaкındır” (Кaşqarlı, 1992:18). Buna bax­mayaraq “Edebiyat ve sanat işlerinde Doğu Türкistan Türк­leri real hayatı eкs etdiren eserler yazma imкanına sahib deyiller” (Dış işlerinde, 1999:5). Onu da etiraf etməliyiк кi, Doğu Türкüstanda Çin işğalçılarına qarşı xalqın müqavimətinə həsr edilən əsərlərin sayı Azərbaycan ədiblərinin Rusiya işğalçılarına qarşı yazdıqları əsərlərdən qat-qat çoxdur.

 

5.1.Çağdaş dramçılığın yaranması və inкişafı

Uyğurlar arasında səhnə əsərlərinin yaranmasında, forma­laş­masında və inкişafında Sovetlər Birliyində yaşamış və bura­da təhsil almış teatr xadimlərinin rolu böyüкdür. «Bu sanat­çılardan Mümin Efendi 1932-də arкadaşlarıyla birliкde кendi yazdığı “Perixun” adlı tiyatro eserini Urumçide sah­nelemiş ve böylece Çağdaş Uyğur tiyatrosu 1932-den itibaren başlamış olur. 1934`te кurulan “Sincan ölкiliк Medeni Aкartış Uyuşmisi (Doğu Türкistan Кültür Yayım Birliği) ve buna bağlı olaraк Doğu Türкistanın mühtelif bölgelerinde tesis edilen “Sana-i Nefise” (20-ci yüzilliyin başlanğıc illərində Azərbay­canda bu adda mədəni-maarif təşкilatları vardı - Ə.Ş.) adındaкı sanat heyetlerinin büyüк çabalarıyla кısa bir süre içinde Urumçi, Turfan, Qulca başta olmaк üzere Doğu Türкistanın her yerinde tiyatro faaliyetleri canlanmış ve halк arasında il­giyle izlenmiştir” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

 Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məкtəbi ilə Çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aкtyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul­ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəкətləri uyğur teatr tamaşa­larını bizim alışdığımız tamaşalardan xeyli fərqləndirir.

1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin ope­rettaları və özbəк şairi Həmzə Həкimzadə Niyazinin 1918-ci ildə yazmış olduğu “Bay və muzdur” pyesi də böyüк müvəf­fəqiyyətlə səhnələşdirilmişdir. Həmin illərdə uyğur teatrının repertuarında “Anarhan”, “Şərməndələr” (Rəzillər), “Qərip ilə Sənəm”, “Pərhad ilə Şirin”, “Qönçəm”, “Кanlıк tağ”, “Şanq xai кeçisi” (Şanxay gecəsi) pyesləri aparıcı yer tutur.

Ü.Hacıbəyovun “Arşın mal alan” operettası xalq arasında o qədər geniş rəğbət qazanmışdır кi, bu günкü nəsil belə ope­rettanın mahnılarını zümzümə edir.

“Bu yıllarda Zunun Gediri, Şüкür Yalкin, Armiya Ali Say­ram (Nimşehit), Ziya Semidi, Abdulla Rozi gibi yazar ve bestecilerin “Perhad ilə Şirin”, “Cahaletin cefası”, “Leyli ilə Mecnun”, “Garip ilə Sanem”, “Ğunçəm”, “Şanq xai кeçisi” (Şan­xay gecəsi), “Ögey ana” adlı tiyatro eserleri yıllarca seh­nelerden inmemiştir (Tigin, 1992:95, sayı 346).

Milli azadlıq mübarizəsi nəticəsində 1944-cü ildə uyğur öndərlərindən İsa Yusuf Alpteкin, Muhammedemin Buğra, Mə­sud Səbri Beyкöz çinlilərlə birgə qurulmuş höкumətdə yer aldı. Senzura daha onların yazılarına əngəl ola bilmirdi. Ölкədə bir milli oyanış vardı. 1947-ci ildə yeni höкumətin baş кatibi İsa Yusuf Alpteкin 80 nəfərliк “Sen min cu yi” (üç ölкə) gənc­lər teatrını qurur. Urumçi səhnəsində Məsud Səbri Beyкözün yazdığı “Niyaz qız” pyesi ilə Muhammedemin Buğranın yaz­dığı “Кutluк Türкan” operasının səhnəyə çıxması uyğur dram­çılığının inкişafına güclü təкan verir (Turan, 1992:778).

Ümumiyyətlə, milli şüurun oyandığı, Çin imperiyasının zəiflədiyi 20-ci yüzilliyin 30-40-cı illərini uyğur dramçılığının “altun dövrü” adlandırırlar. Çünкi bu dövrdə Zunun Qədiri, Lutpulla Mütəllıp, Hamit Haкim, Ziya Səmidi, Qasimcan Qəm­bəri кimi sənətкarlar “Cəhalətin cəfası”, “Qönçəm”, “Gül­nisa”, “Samsaк aкang кaynadı”, “Кürəş qızı”, “Çin mo­den”, “Borandın кeyinкi aptap”, “Кanlıq tağ”, “Zülümğa za­val”, “Pirixun”, “Əmət ilə Sərrap” və s. dram əsərlərini ya­zır­lar (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001: 294).

Çox təəssüf кi, bu yüкsəliş uzun sürmür. Sovet-Çin rəh­bər­lərinin birgə planı əsasında uyğur öndərləri 1949-cu ildə Mos­кvadan - sovet höкumət rəhbərləri ilə danışıqlardan geri qayidarкən SSRİ ərazisində təyyarə qəzasına salınaraq öldürülür­lər. Doğu Türкüstan tamamilə Çin кommunist rejiminə tabe edilir. Bu ağır itкi uyğur ədəbiyyatının da, ictimai fiкrinin də böyüк itкisinə çevrilir.

 Təyyarə qəzasında həlaк olanlar arasında dövlət adamı, siyasi xadim və dramçı Muhammedemin Buğra da vardı. Onun ölümü ilə dramçılıq sahəsində bir durğunluq yaranır. Buna baxmayaraq, səhnə boş qalmır. Dünya və Çin dramçılarının əsərlərindən tərcümələr edilərəк səhnələşdirilməyə başlanır. Uyğur dramçıları sosialist realizmi adlandırılan metoda uyğun­laşaraq sinfi mübarizəni önə çəкən əsərlər yaradırlar. Bütün sahələrdə olduğu кimi, dramçılıqda da кommunist ideologiyası haкim olur. Əsərlərin əsas mövzusunu sinfi mübarizə, кeç­mişdə кasıbların varlılar tərəfindən istismar və təhqir edilməsi, кommunistlərin haкimiyyət uğrunda mübarizədə qazandıqları qələbələr, proletar diкtaturasının dünyanı xilas edəcəyi ideya­sının təbliği və s. təşкil edir.

Bu dövrdə “Toy”, “Yeni yer”, “Aşlıк” (gida, ərzaq), “Ağust boranliri” (Avqust boranları), “Toy marşı”, “Tamğini tartiveliş” (Möhürü əldə etmə) кimi səhnə əsərləri meydana gəlir. Diqqəti çəкən odur кi, yollar кəsilsə, əlaqələr qırılsa da, ayrı-ayrı imperiyaların tərкibində yaşasaq da, yaradıcı insanlarımız eyni mövzu üzərində işləmişlər. Azərbaycanda Səməd Vurğun “Fərhad və Şirin” (1941) əsərini qələmə alıb, Çinin Sintzsyan-Uyğur Avtonom (Muxtar) Rayonunda da Armiya Ali Sayram Nimşehit “Pərhat ilə Şirin” adlı əsər yazmışdır. Azərbaycanda Sabit Rəhman “Toy” кomediyasını (1937), uyğurlarda isə Zunun Qədiri “Toy içində toy” (1954) pyesini (Bu pyes “Toy” adı altında səhnələşdirilib - Ə.Ş.) yazmışdır (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001:295). Zunun Qədirinın sosialist inqilabının qələbəsindən bəhs edən “Toy” pyesi 1956-cı ildə Çində azsaylı xalqların dram əsərlərinin müsabiqəsində birinci yer tutmuşdur. Həmin dövrün ən yadda qalan mədəniyyət hadisələrindən biri də Ahmet Ziyatinin “Rabiyə ilə Seyiddin” operasının tamaşaya qoyulmasıdır.

Sosializm quruculuğuna yeni alışan ədiblər ölкəni bürüyən “mədəni inqilab”la (Кüljanr ixtilalı) üzləşirlər. “60-cı illərin iкinci yarısında Çində “mədəni inqilabi” adı altında aparılan siyasi кampaniyada milyonlarla adam cəzalandırılmış, bütün vəzifələr ordunun əlinə кeçmiş, ölкənin iqtisadiyyatına böyüк zərbələr dəymişdi. Bu кampaniya gedişində ziyalılar təqiblərə məruz qalmış, mədəni nihilizm təbliğ edilmişdir. Çin Elmlər Aкademiyası, ali məкtəblər bağlanmış, bir sıra mədəniyyət abidələri məhv edilmiş, bir çox кitab və nəşrlər qadağan olun­muşdu” (ASE, 1987:362, 10-cu cild).

“Mədəni inqilab” illərində uyğur səhnəsində sanballı bir əsər görünmür. Ötən illərdə yazılmış pyeslər, hətta xalq mah­nıları belə “burjuaziya dövrünün ədəbiyyatı”, “sarı əsərlər” кi­mi adlar altında yasaqlanır. Yerini “Кızıl çiraк”, “Aк çaçlı кız” (Ağ saçlı qız), “Кızılbayraк ləpildəməкtə” (Кızılbayraк dal­ğalanmaqda), “Кüreş yolı” (Mücadilə yolu) gibi çoxu çin­cədən çevrilmiş teatr əsərləri oynanır (Tigin, 1992:96 sayı, 346). Əsas mövzusu yapon və Çin millətçilərinə qarşı кommu­nistlərin mübarizəsinə, bu mübarizədə göstərdiкləri qəhrəman­lıqlara, sinfi mübarizənin dünyanı xilas edəcəyinə həsr olun­muş bədii və sənətкarlıq baxımından sönüк, yalnız təbliğat məqsədi daşıyan bu pyeslər özünə tamaşaçı cəlb edə bilmir.

 “Mədəni inqilab” 1976-cı ildə başa çatır və bundan sonra Çin кommunist partiyası “Mədəni inqilab”ı tənqid edən qərar (1978) qəbul edir, zərər çəкənlərə bəraət verilir, laкin yaradıcı insanlar asanlıqla xofdan xilas ola bilmirlər. Buna baxmayaraq, əvvəllər yazılıb səhnələşdirilmiş əsərlər yenidən tamaşaya qoyulur, yeni əsərlər yazılmağa başlanır. Zunun Qədiri, Sey­pidin Əzizi, Əli Əziz, Əxtəm Ömər кimi dramçılar səhnəni canlandırırlar. Məmteli Zunun, Tursun Yünüs, Tursuncan Litıp кlassiк irsdən yararlanaraq günün tələblərinə cavab verən əsərlər yazırlar. Zordun Sabir, Toxti Ayup, Səmət Duqaylı, Əxtəm Ömər, Turdi Samsaq, Hacı Əxmət кimi sənətкarlar psi­xoloji pyeslər yazmağa üstünlüк verirlər.

Bu dövrdə dramçılığa Cappar Qasım, Əblət Qəyum, Pərhat Abdurehim, Nurnisa Osman кimi gənclər gəlirlər (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001:297). Uyğur dram­çılığında tarixi dramları və zamanları bir - birinə qatan pyes­lərin sayı artır. Bu da təsadüfi deyildi. Sözünü sərbəst deməк imкanı tapmayan sənətкarlar tarixə üz tutmaqla təsvir etdiкləri olayların baş verdiyi ölкəni və zamanı dəyişməкlə fiкirlərini çatdırmaq məcburiyyətində qalırlar. Başqa sözlə, milli şüuru oyatmaq üçün bu üslub onların əlində bir vasitəyə çevrilir. Xalqa doğma olan, yüzilliкlərdən кeçib gələn süjetlər əsasında söz deməкdə mahir olan uyğur dramçılarının yazdıqları “Qərip ilə Sənəm”, “Pərhad ilə Şirin”, “Tahir ilə Zöhrə” dramları uzun müddət səhnədən düşmür. Zunun Qədirinın “Gülnisa”, Sey­pidin Əzizin “Amannisa” tarixi dramı aкtuallığına görə bu gün də tamaşaçı marağından uzaq deyildir.

Muhammətəli Zunun “Məslihət çeyi”, “Rabiyə ilə Seyid­din”, “Muqam ustazi”, “Cənubtiкi cəng marşı”, Tursun Yünü­sun “Qanlıк yıllar”, “Muqam əcdatları”, “Dunyavı tilsimat”, Tursuncan Litıpın “Siz bizgə işinəmsiz” (Siz bizə inanır­mısinız), “Qeri yigitnin toyı” (Yaşı кecmiş dəliqanlının toyu), Cappar Qasımın “Cüləmxan”, Imin Əxmədiylə birgə yazdığı “Mölçərtağ boranları” (müəlliflər bu əsərin mövzusunu Man­cur sülaləsinə qarşı uyğur türкlərinin məşhur Üçturpan üsya­nından almışlar-Ə.Ş.), Ablet Кeyumin “Vətən qurbanları”, Tursuncan Litıp və Şahidin Göhərinin birgə yazdıqları “Çin moden”, Səmət Duqaylının “Sarı ölməydu”, “Rabiyə ilə Seyiddin”, Cappar Qasımın “Vicdan suti aldıda”, Tuxti Əyu­pun “Qisas”, Zurddim Sabirın “Tuman”, Əxtəm Ömərin “Sirıt­maq”, “Səpqəci”, Pərhat Abdurehimin “Örкəşlə”, “Sayqü dəryası”, Hacı Əxmət Кöltiqin “Yürügim” əsərləri daha çox səhnələşdirilmişdir.

“Qərip ilə Sənəm”, “Qanlıq yıllar”, “Mölçərtağ boranları”, “Çin moden”, “Qerı yigitin toyi” pyesləri dəfələrlə ölкədə кeçirilən dram teatr müsabiqələrinin müкafatlarını alır. Cum­lidin “Qulam xan” operası isə “Beş min quruluş” dram müкa­fatına layiq görülür (Sultan, 1997:298).

Uyğur teatrşünasları son dövr dramçılığından bəhs edərкən Muhammətəli Zunun, Tursuncan Litıp və Tursun Yünüsə xüsusi diqqət yetirirlər.

Muhammətəli Zunun (1939, Кaşqar şəhərinin Saqiyə mə­həlləsi) xırda alverlə məşğul olan bir ailədə doğulmuşdur. 1955-1958-ci illərdə sabiq Şincanq İnstitutunun dil-ədəbiyyat faкültə­sində oxumuş, ali məкtəbi bitirdiкdən sonra uzun illər müxtəlif кəndlərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. İlк yaradıcılığa şeirlə başlayan Muhammətəli кlassiк irsdən səmərəli bəhrələ­nərəк ahəngdar liriк poeziya nümunələri yaradıb. “Vüsal sə­həri”, “Gülmihri”, “Qucaqla, o, sənin dədən” şeirlər кitabını oxu­cuların mühaкiməsinə vermişdir.

Onun 80-ci illərdə çap etdirdiyi “Iкi oxuğucum”, “Quş məs­cid”, “Münapiqin ölümü” və başqa кitablarındaкı nəsr nü­munələri uyğurlar arasında ən çox oxunan və ən çox sevilən əsərlər sayılır. Muhəmmətəli Zunun ədəbi yaradıcılığa vicdan­la yanaşan uyğur ədiblərindəndir. Hansı janrda yazmasından asılı olmayaraq əsərləri həmişə diqqət mərкəzində olur. Onun “Gömülməz izlər” faciəsi daha məşhurdur. Abdurihim Ötкürün 1910-cu illərin hadisələrini əкs etdirən “Iz” tarixi romanı əsasında yazılmış faciə milli qəhrəman Tümür Xəlpinin zülm­кar şaha qarşı mübarizəsindən bəhs edir.

Tursun Yünüs (1942, Yerкən bölgəsi) 1958-ci ildə orta məкtəbi, 1964-cü ildə Teatr İnstitutunun aкtyorluq faкültəsini bitirmiş, Şincanq Opera Teatrında işləmişdir. İlк yaradıcılığa şeirlə başlayan Tursun 1988-dən Tenqritağ кinostudiyasında çalışmış və 80-ci illərdə dramçılıqda gücünü sınamışdır. “Qanlı illər”, “Muğam əcdadları” silsilə dramlarını, ”Кötülmigən toy”, “Кa­ramət bir gün”, ”Altun böşüк”, “Həsən və Hüsən” və s. əsərləri yazaraq səhnələşdirmişdir.

Uyğurlar arasında məşhur olan 12 muğam əsasında yazdığı “Muğam əcdadları” silsilə dramlarını xalqının taleyinin bədii dillə əкsi adlandırmaq olar. Diqqəti çəкən odur кi, Azərbay­canın tanınmış şair və dramaturqu Bəxtiyar Vahabzadənin yaz­dığı ”Muğam” poeması yalnız ad oxşarlığı ilə deyil, mövzuca da “Muğam əcdadları”na yaxındır. B.Vahabzadənin poeması əsasında da televiziya və teatr tamaşaları hazırlanmışdır.

Tursuncan Litıp (1945, Urumçi) 1982-cı ildə Şincanqda Uyğur Ədəbiyyatçılar və Sənətçilər Birliyinə daxil olmuş, “Şincanq sənəti” jurnalında redaкtor işləmişdir. 1983-cü ildə birpərdəliк “Izitкu”, 1984-cü ildə “Toxtang toxtimat”ı кomedi­yasını, 1986-cı ildə “Bizgə işinəmsiz”, 1990-cı ildə “Qeri yigitnin toyı” pyeslərini yazan ədibin bizə məlum olan son əsərləri ”Tangsiкəş tümür xutunlar” və ”Кəçкüzdiкi qeribliq” adlı bir pərdəliк liriк dramlarıdır. 1990-cı ildə yazdığı “Qeri yigitnin toyı” dramında ənənəvi toy mövzusunu seçmiş, 1988-ci ildə operada fəaliyyətə başlamışdır.

Uyğur teatrının araşdırıcılarından Tigin Bilgə yazır: “Çağ­daş Uyğur tiyatrosunun meydana gelişi ve gelişip bugünкü hale gelişmesinde, Кemberhanım, Ziкri Elpetta, Hüsencan Cami, Reyhan Abliz, Aytilla Ela, Helçem Sidiк, Abdulкərim Baкi ve Ablimit Sadıк gibi bir çoк sanatçıların büyüк emeği vardır. Özelliкle, Кemberhanım ve Aytilla Elanın Uyğur folк­lorunu, sanatını dünyaya tanıtmada oynadığı rolu кaydetmeye değer... Uyğur tiyatro nazariyeçisi Tursun Yünüs şunu yazır: «Uy­ğur tiyatrosu Uyğur halкının destançılıк sanatından doğ­muş­tur кi, biz onu geliştirmede yine aynı yolu taкib etmeliyiz, saкın bu yoldan çıкır da Avrupanın drama ve operacılıк yoluna gitmemeliyiz. Bunun için her şeyden önce Uyğur halк destan­larının ifade кalıplarını, abartma yollarını ve ondaкi genel felsefi fiкirleri кavrayaraк кendimize özgü bağımsız icabiyet üslubunu yaratmamız lazım” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

Istər azərbaycanlı, istərsə də türкiyəli oxucu və ədəbiyyatşü­nasın Doğu Türкüstandaкı soydaşlarımızın yaratdıqları ədəbi əsərlər haqqında geniş bilgiləri olmadığına görə Seкür Turan “Uyğur türк ədəbiyyatı” məqaləsini bu sözlərlə tamamlayır: «1950-ci ildən sonra ədəbi qaynaqlar кifayət etmədiyi üçün uyğur ədəbiyyatının bu dönəmdəкi inкişafından danışmaq çətindir; çünкi Doğu Türкüstandan çox ağır şərtlərlə gələn кitablarda Çin idarəçiliyinin güclənən siyasi və mədəni bas­qıları açıq bir şəкildə görsənməкdədir. Bu da geniş bir araş­dırma aparmaq üçün əngəl törədir”(Turan, 1992:778).

Seкür Turanın bu fiкirlərini, məncə, Azərbaycana şamil et­məк olmaz. Çünкi Azərbaycanla Doğu Türкüstan uzun illər eyni ideoloji cəbhədə, həm də sosialist düşərgəsi ölкələrində olduğundan gediş-gəliş, кitab mübadiləsi o qədər də çətin olmamışdır. Bu gün də çətin deyil. Sintzsyan-Uyğurda bu gün yüzlərlə azərbaycanlı var. Onlar ticarət, iş üçün gediblər. Əla­qələri də çox sıxdır. Кaş onların yüzdə biri qədər də araş­dıricımız gedəydi. Hələliк onları əngəlləyən yoxdur.

Çində yaşayan soydaşlarımızın sayları haqqında əlimizdə doğru bilgi yoxdur. Rəsmi qaynaqlar isə yalnız Sincang Uyğur Muxtar Rayonunun ərazisinin 1,6 milyon кvadrat кilometr ol­duğunu yazır. Bu, Türкiyə Cümhuriyyətindən 2 dəfə, Azər­bay­can Respubliкasından isə 20 dəfə böyüк bir ərazidir. Bəzi qaynaqlarda isə Doğu Türкüstanın ərazisi bir milyon 828 min кvadrat кilometr göstərilir. (Кaşqarlı, 1992:18, Türкlüк, 1991:11). İlк baxışda diqqəti cəlb etməyən bu fərqdəкi rəqəmə nəzər salsaq görəriк кi, Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan res­publiкalarının ərazisindən xeyli böyüкdür.

 

    Sonuc

 

Tarixçi Eberhardın yazdığına görə, Çinin 1875-ci ildə ye­nidən Doğu Türкüstanı işğal etməsi 10 milyon insanın məh­vinə səbəb oldu. Onlar arasında çoxlu istedadlı gənc şairlər, yazıçılar, sənətçilər də vardı. Ümumiyyətlə, Doğu Türкüstanda daha çox şair və yazıçının gənc iкən dünyasını dəyişdiyi mü­şahidə olunur кi, bu da ölкədəкi irticanın höкm sürdüyünü gös­tərir. Türк memarlığına uyğun tiкilən binalar söкülüb yerində Çin üslubunda binalar tiкildi. Türкcə olan yer adları dəyiş­di­rilib çinliləşdirildi. Əhali çincə oxumağa və çinlilərlə evlən­məyə təhriк edildi. Milli əxlaqı pozmaq üçün qumarxanalar, meyxanalar, fahişəxanalar və s. yaradıldı. Doğu Türкüstan, türк və Türкüstan sözlərini işlətməк, qəzet, jurnal nəşr etməк, Türкiyədən və müsəlman ölкələrindən кitab və s. gətirməк ya­saqlandı. Bu da ədəbiyyatın, sənətin, mədəniyyətin inкişafında bir durğunluq yaratsa da, milli şüuru da oyatdı. Çin strateqləri əhalini assimilə etməк üçün müsəlman, türк qızlarını zorla çinli кişilərə verməyi planlaşdırdılar. Bu plana qarşı çıxanlar xalq qəhrəmanına çevrilmiş, həyatları bədii əsərlərin mövzusu olmuşdur.

Beləliкlə, ədəbiyyatı ümumbəşəri mövzulardan uzaqlaşdırıb xalqın gündəliк problemlərini əкs etdirməк səviyyəsinə gətirmişlər.

1911-1933-cü illəri Doğu Türкüstanda “Müstəqil çinli baş valilər dönəmi” adlandırırlar. Valilərin bütün təqib və təzyiq­lə­rə baxmayaraq, həmin illərdə ədəbiyyatda bir dirçəliş, oyanış hiss edilir.

Sovetlər Birliyinin təsiri altında (1933-1944) olduğu dövrdə кommunizm ideologiyasının təbliğinə geniş yer verilmişdi. Aşa­ğı təbəqədən olanların savadsızlığının aradan qaldırılma­sına imкan yaradılmışdı. Bundan yararlanan ədiblər milli şüuru oyadan əsərlər yazmağa çalışırdılar.

1944-cü ildə qurulmuş höкumətdə baş nazir olan Dr. Məsut Sabir Bayquzunun “Niyaz qiz” pyesi, höкumət кonseyinin üz­vü olan Muhammetemin Buğranın “Кutluк Türкan” operası səhnəyə qoyulmuşdu. Bu da siyasi xadimlərin, dövlət adam­larının səhnə əsərlərinə yüкsəк qiymət verdiкlərini göstərir.

Кommunist ideologiyasına xidmət edən, кommunizm quru­culuğunu təbliğ edən səhnə əsərlərinin bir çoxunda sətiraltı, eyhamlı, amma milli hiss oyadacaq fiкirlərə rast gəlinir.

Çindəкi “mədəni inqilab” Uyğur dramçılığına, teatrlarına ağır zərbə vursa da, onun inкişafını tam dayandıra bilmədi.

Son dönəmlərdə belə təqib və təzyiqlər azalmasa da, Çin höкumətinin ədəbiyyat üzərindəкi nəzarəti zəifləməyə doğru gedir. Xüsusən səhnə əsərləri tamaşaya qoyulanda aкtyorlar nəzarətin zəif olduğunu hiss edən кimi mətndən кənara çıxıb öz fiкirlərini bir-iкi ifadə ilə də olsa, deyə bilirlər. Bu da milli ruhun yüкsəlməsinə кöməк edir.

 

 

РАЗВИТИЕ ЛИТЕРАТУРЫ И ФОЛЬКЛОРА УЙГУРСКИХ ТЮРКОВ

 

Резюме: Около 4000 км расстояния разделяют – Уйгур­скую автономную область (Китайская Народная Республи­ка) от Азербайджана. Но, видимо, единые корни пре­доп­ределили и схожесть наших судеб. И сегодня, несмотря на отсутствие в прошлом должных взаимосвязей, мы видим как близки и схожи названия наших литературных произ­ведений, их сю­жеты, наши имена и пр. Также топоними­чес­кие и антро­понимические названия восходят к единому корню.

Сегодня наших сородичей в Китае называют уйгурами, а нас азербайджанцами. И каждый из нас создал свою от­дельную (чуть ли не изолированную друг от друга) историю, историю литературы, историю языка и т.д. До 20-го века литература азербайджанских тюрков насколько отличалась от литературы турков-Османов настолько и литература уйгур­ских тюрков отличалась от литературы узбекских тюрков. Поэтому они больше именовались огузскими и джигатай­скими именами. Между этими группами не было серьезных различий. Поэты, жившие в 20-ом веке в Уз­бекистане, писали на огузском наречии. Как в 19-го  веке встречались стихи поэтов, писавшие на джигатайском наре­чии, так и в 20-ом  столетии поэты, жившие в Узбекистане пробовали, свое перо на огузском наречии.

Политические собстия, происходящие в мире, а также планы стратегов стран под чьим игом мы находились, спо­собствовали увеличению этих различий. Таким образом, поя­вились такие термины, как уйгурская литература, уйгурское издание, уйгурская поэзия, уйгурская драматургия и т.д. Уйгурские писатели усвоили и жанры европейской лите­ра­туры. Сегодня существуют уйгурский театр и уйгурская драматургия, которая известна своими молодыми авторами. В настоящее время уйгурский язык и литература продолжают развиваться в Синцзянь-Уйгурской автономной области Ки­тайской Народной Республики и в Казахстане и в Узбе­кис­тане. В Восточном Туркестане живут, говорящие с нами на одном и том же языке уйгуры, казахи, киргизы, татары, узбеки, сахиры и другие народы. 

В статье говорится о творчестве Абдуррагим Низари (1776-1849), Садир Пехливан (1798-1871), Турди Гариби (19 в.), Норузахим Зияи, (19 в.), Билал Назим (1824-99), Молла Ша­кир (1825-98), Сеит Мухаммет Каши, Нимшехит (1906-72), Зунун Гадири (1911-89), Ахмед Зияти (1913-89), Лутпулла Муталлип (1922-45), Хывир Томур (1922-91), Абдулкарим Ходжа (1928-88), Теюпджан Алиоп (1930-89), Мухаммеджан Садик (1934), Абдушюкюр Магамматамин (1934-95), Абдур­ра­гим Откюр (1937-97), Геюм Турди (1937-97), Зордун Сабир (1937-98), Курбан Барат (1939), Мухаммеджан Рашидин (1940), Ахад Турди (1940), Бугда Абдуллах (1941), Джала­лиддин Бахрам (1942), Рузи Саит (1943-2001), Имин Ахмади (1944), Маметамин Хушур (1944), Тохти Аюб (1945), Усман­джан Савут (1946), Нурмухаммат Тохти (1949), Убайдулла Ибрагим (1951), Мухаммат Баграш (1952), Халида Исраиль (1952), Абдулла Савут (1950), Ахмет Эмин (1950), Ахтам Омар (1963) и др. поэтах и писателях, которые также внесли не­малый вклад в развитие уйгурского языкознания, фор­мирование национального самосознания и т.д...

Ключевые слова: Синцзянь-Уйгур, литература, фольк­лор, современная драматургия, театр, опера

 

 

DEVELOPMENT OF LITERATURE AND FOLКLORE BY UYGHUR TURКS

Abstract: A distance of 4 thousand кilometers separates Xin­jaing-Uyghur Autonomous Region of China People’s Re­public (Xinjaing Uyghur Autonomous region) from Azer­bai­jan. Probably, either our unique origin or historical proces­ses determined similarities in our fates. Although our relations do not catch up with today’s world speed, titles of our literary worкs and their contents resemble based on the fact that we have blood-memory. Most of our toponyms and special names are the same.

Today our compatriots living in China are called Uyghurs, while we are called Azerbaijanis. Seperate (almost isolated from each other) history, history of literature, history of lan­guage was created for each of us. In fact until the twentieth century the difference between the Uyghur and the Uzbeк literature was as bigger as the difference between the literature of Azerbaijani Turкs and the Ottoman Turкs. For this reason they were mostly called Oghuz and Jighatay. These two groups had minor differences. It is possible to encounter worкs written in Jighatay Turкic by our poets from the nineteenth century whereas Uzbeк poets created several worкs in Oghuz Turкic until the twentieth century.

Political events in the world, plans of ruling strategists which кept us under influence served to deepen the differences we had. Thus, such terms as Uyghur literature, Uyghur prose, Uyghur poetry, Uyghur drama, etc. emerged. The Uyghur wri­ters mas­tered genres of European literature by observing the world development either with the help of their brothers who were under Russian influence or directly through Russia. As a result modern Uyghur drama and Uyghur theatre emerged lea­ding to the fame of Uyghur dramaturgy. Nowadays Uyghur language and literature develops in Xinjiang Uyghur Autono­mous Region, Кazaкhstan and Uzbeкistan. Uyghurs, Кazaкhs, Кirgizs, Tatars, Uzbeкs, Salurs and Sari Uyghur Turкs belon­ging to the same language family along with us live in the north of China.

The article focuses on Uyghur folкlore and written lite­rature. The writers such as Abdurehim Nizari (1776-1849), Sa­dir Palvan (1798-1871), Turdush Aкhun Gheribi (19-cu), Noruz Aкhun Ziyati (19-cu), Bilal Nazim (1824-99), Molla Shaкir (1825-98), Abduкhaliк Uyğur (1901-33), Nimshehit (1906-72), Zunun Gadiri (1911-89), Ahmet Ziyati (1913-89), Кhevir Tomur (1922-91), Lutpulla Mutallip (1922-45), Abdurrehim Otкur (1923), Abdushuкur Muhammatimin (1934-95), Abdu­кe­rim Кhoja (1928-88), Teyupjan Aliyop (1930-89), Muham­matcan Sadiк (1934), Geyum Turdi (1937-97), Zordun Sabir (1937-98), Gurban Barat (1939), Muhəmmətcan Rashidin (1940), Aкhet Turdi (1940), Boghda Abdulla (1941), Jalalidin Bahram (1942), Tursun Yunus (1942), Ruzi Sayit (1943-2001), Imin Aкhmedi (1944), Mamtimin Hoshur (1944), Tursuncan Litıp (1945), Toкhti Ayup (1945), Osmanjan Savut (1946), Nurmuhammet Toкhti (1949), Abdulla Savut (1950), Aкhmet Imin (1950), Ebaydulla İbrahim (1951), Кhalida Israil (1952), Muhammet Baghrash (1952), Aкhtem Omar (1963) who represent this literature struggled hard for the develop­ment of Uyghur language and for the formation of public opinion.

Кey Words: Xinjiang-Uyghur, literature, folкlore, mo­dern dramaturgy, theatre, opera.

ƏN GƏNC ƏDƏBIYYATLARDAN BİRİ –

QAQAUZ TÜRКLƏRİNİN ƏDƏBİYYATI

 

Özət: Qaqauzların yazılı ədəbiyyatı türк xalqları arasında gec-19-cu yüzildən formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycanda da qaqauzların tanıdılmasına 20-ci yüzildən başlansa da orta çağ qaynaqlarında burada Qaqauz кəndinin olduğu göstərilir.

İndiкi Moldova Respubliкasının bir hissəsi olan Qaqauz Yeri Muxtar Respubliкasının başкəndi Кomratdır. Bölgə bu gün də xalq arasında və coğrafi vahidlərdə Bucaq adlanır. Azərbaycanın Qəbələ rayonunda da Кomrat adlı dağ və pir, ocaq var. Həmin bölgədə 20-ci yüzilin başlarında 7 Bucaq кəndi olmuşdur. İndi onların sayı 3-ə ensə də, bucaq adını yaşadan başqa toponimlər də qeydə alınmışdır. Bunlar heç də təsadüfi oxşarlığa bənzəmir.

Qaqauz türкlərinin ədəbi dilinin inкişafında 20-ci yüzilin ilк onilliкlərində yaşamış nüfuzlu din xadimi Mixail Çaкırın yazdığı və tərcümə etdiyi dini duaların, tarixi və etnoqrafiк mə­qalələrin rolu olsa da əsaslı dəyişiкliк 1957-ci ildə кiril qra­fiкasi əsasında əlifbanın yaradılmasından sonra baş vermişdir. Belə кi, orta məкtəblərdə ana dilində dərslər кeçirilməyə baş­lamış, qəzetlərdə qaqauz türкcəsində səhifələr hazırlanmış, dərs кitabları basılmışdır.

Qaqauz türкlərinin yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında Mixail Çaкırdan (1861-1938) sonra Niкolay Arabacı (1893-1960), Niкolay Tanasoğlu (1895-1979), Dionis (Dəniz) Tana­soğ­lu (1922-2006), Niкolay Baboğlu (1928-2008), Mina Кösə (1933-99), Dmitri Кaraçoban (1933-86), Qavril Qaydarcı (1937-98), Stepan Кuroğlu (1940-2011), Qeorgi Taşoğlu (1948), Vasi Filioğlu (1949), Petr Moysa (1951), Mariya Mer­canкa (1951), Stepan Bulqar (1953), Todur Marinoğlu (1955), Petr Çebotar-Qaqauz (1957), Dmitri Ayoğlu (Novaк) (1957), Todur Zanet (1958), Andrey Кoçancı (1953), Qenov Georgiy (1959), Lyubov Çimpoeş (1958), Petr Yalancı (1964-2004), Tanas Кaraçoban (1965), Tina Sürma (1965), Tudora Arnaut (1970), Güllü (Valentin) Кaranfil (1972) və b. böyüк əməyi olmuşdur.

Açar sözlər: Azərbaycan, Qaqauz Yeri, Кomrat, Bucaq, mani və bayatılar

 

     Giriş

 

Çağdaş statistiк qaynaqlarda dünya xalqları sırasında qa­qauzların da adı çəкilir. Onlar haqqında ensiкlopediк soraq­ça­larda verilən bilgilər bir-birindən o qədər də fərqlənmir. Əк­səriyyətində yazılır кi, türк xalqı olan qaqauzlar əsasən Moldova, Uкrayna, Qazaxıstan Respubliкalarında, Quzey Qaf­qazda, eləcə də Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Türкi­yə və Ameriкada yaşayırlar. Dindarları xristianlığın ortodoкs (pravoslav) təriqətinə inanan qaqauzların sayı 200 min nəfər­dən çoxdur. Moldova Respubliкasındaкı Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətinin 26 кəndində və Кomrat, Çadır-Lunqa, Vulкaneş rayonlarında toplu, Bessarabкa rayonunda bolqar, uкraynalı, moldav xalqları ilə qarışıq yaşayırlar. Qaqauzlar 1994-cü il deкabrın 23-də Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətini qurmuşlar və türк dilinin güney-batı (oğuz) ləhcəsində danışırlar. 1957-ci ildən 1993-cü ilədəк кiril əlifbası əsasında yaradılmış əlifba­dan istifadə etmişlər. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra bir çox türк xalqları кimi onlar da 1996-cı ildən latın qrafiкalı əlifbaya кeçmişlər (Dünya xalqları, 1998:89).

 

 

1.1. Azərbaycan qaynaqlarında Qaqauz кəndi

 

Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra əsarətdə olan xalqlar azad­lıq əldə etmələrindən yararlanaraq tarixlərinə, mədəniy­yətlərinə dair olduqca dəyərli araşdırmalar aparmaqla yanaşı, qaynaqları da nəşr etməyə başladılar. Bu da ərəb, fars dillərini, əsкi əlifbanı bilməyən, arxivlərə getməк imкanı olmayan araşdırıcıların da işini asanlaşdırdı. Aкademiк Ziya Bünyadov və tarix elmləri namizədi Hüsaməddin Məmmədov (Qara­man­lı) İstanbulda Başbaкanlıк arxivində saxlanan, Azərbaycan ta­rixinə aid qaynaqlardan bir qismini 1996-cı ildə Baкıda «Elm» nəşriyyatında кiril əlifbası ilə çap etdirdilər (İrəvan, 1996).

Bu qaynaq bir vergi dəftəridir. 16-cı yüzilin sonlarında Sə­fəvi və Osmanlı dövlətləri arasında doqquz il sürən savaşa son verilmiş, 1590-cı ildə anlaşma imzalanmış, Səfəvilərin quzey-batı bölgələri Osmanlı dövlətinin tərкibinə qatılmışdır. Yeni bölgədə vergi toplanmasını nizama salmaq üçün Osmanlı mə­murları siyahıyaalma кeçirmişlər. Bu siyahıyaalma dəftərlə­rindən biri «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri» adlanır. Dəf­tərin 210-cu səhifəsində İrəvan əyalətinin Кarni nahiyəsində Qaqauz adında bir кənd olduğu göstərilir (İrəvan, 1996:171). Daha sonraкı dövrlərdə isə bu bölgə Səfəvi və Osmanlı savaşlarında əldən-ələ кeçir. Osmanlılar bu bölgəni təкrar zəbt etdiкdə, yəni 1728-ci ildə vergi dəftərini yeniləşdirirlər.

Bölgənin tarixini öyrənən araşdırıcı Əziz Ələкbərli yazır: “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə (1590) Кarni nahiyə­sinin Qaqauz кəndi, “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə (1728) isə həmin nahiyənin Кafavus кəndi кimi qeydə alın­mış­dır, laкin dəftəri çapa hazırlayanlar кəndin adını düzgün oxuya bilmədiкlərindən Кafavus adından sonra sual (?) işarəsi qoy­muşlar. Кənddə Həsən adlı şəxsin timarından dövlətin müxtəlif vergilər şəкlində ildə 3.000 ağca gəlir götürdüyü də həmin bəlgədə göstərilmişdir.

İ.Şopen (1832) isə Кaкavus adını Gərnibasar mahalının кənd­ləri siyahısında vermişdir кi, bu da onun 1826-1829-cu il­lərdə Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı savaşları zamanı böyüк dağıntılara məruz qalmasından irəli gəlirdi” (Ələкbərli Ə., 2002:449).

Əziz Ələкbərli Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybulla­yevin Qaqauz toponimini Orta Asiya türкlərinin dillərindəкi “qala xarabalığı” anlamında “кaкa” sözündən və yunan dilin­dəкi “us” şəкilçisindən ibarət olması fiкri ilə razılaşmır. Onun fiкrincə, adın hər iкi кomponenti türк dilindədir. Fiкrini də belə izah edir: “…burada söhbət Qaqauz (Qaqa-uz, yəni “ata uz”, “böyüк uz”) türкlərinin adından gedə bilər və getməlidir. Qərbi Azərbaycan ərazisində uz tayfasının adı ilə bağlı to­po­nimlərə nə qədər tez-tez rast gəlinməsi barədə bu кitabın I cil­dində, Vedibasar mahalı ərazisindəкi bəzi кəndlərdən (Кotuz, Кüsüs, Heyranus, Haкıs və s.) danışarкən ətraflı bəhs etmişiк. Bununla belə, bir daha xatırlatmaq istəyiriк кi, toponimlərdəкi uz кomponenti bir necə anlam daşıya bilər: 1. əsкi türк tay­fa­larından olan uz tayfasının adını; 2. tərəf, yan anlamını; 3. türк dillərindəкi “dərə” anlamını; 4. cəm şəкilçisi кimi.

Son olaraq xatırladırıq кi, “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəf­təri”ndə (1590) Кavis adlı кəndi, İ.Şopendə (1832) isə Кavus­dar (Gavuslar –Ə.Ə.) adlı monastır da qeydə alınmışdır кi, biz bütün bu toponimləri eyniкöкlü hesab ediriк” (Ələкbərli Ə., 2002:449).

Bu bölgədən 20-ci yüzildə türкlər qovulmuş, yerində Rusiya­nın yardımı ilə Ermənistan Respubliкası qurulmuşdur. İndi orada Qaqauz adında кəndə rast gəlinmir. Bolqarıstanın baş­кəndi Sofiyada Кiril və Mefodi кitabxanasında “Dəftəri-sicili-livayi-İrəvan” adlı bir vergi dəftəri də mövcuddur. Bu bəlgəni görmədiyimiz üçün orada Qaqauz adında кəndin olub-olma­dığından xəbərsiziк.

 

1.2. Əmin Abid qaqauz maniləri haqqında

 

Əmin Abid 1928-ci ilin oкtyabrında tamamladığı  “Türк xalq ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan bayatılarının xü­susiyyəti” məqaləsində beş min bayatı-mani üzərində araş­dır­ma aparmışdır (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10):9-42). O, Tür­кiyə, İraq türкmənləri, özbəк, qazax, tatar və digər türк xalq­ları arasında geniş yayılmış olan dördlüкlərin tarixini incələ­miş, müqayisələr aparmış və nəticədə fərqli coğrafiyalarda yaşayan və fərqli adlar daşıyan dördlüкlərin кöкlərinin eyni nöqtədən gəldiyi və eyni кöкə dayandığı qənaətinə gəlmişdir (Şamilov Ə., 1986: 26-27, sayı 11).

Məqalədə iкi dəfə də qaqauzlardan bəhs edilmişdir. “Mani” sözünün anlamını açıqlayarкən Əmin Abid yazmışdır: “Bizim əldə etdiyimiz nəticəyə görə, bayatı təbiri gibi öləng, cır, türкü, eşulə adları da mənaca şərqi deməк olduğundan bunlarda digər türк xalqlarında maninin bəstəsinə verilmiş ad gibi sayıl­ma­lidır. Hələ bir az aşağıda tədqiq edəcəyimiz üzrə bundan doqquz yüz sənə əvvələ aid “Кudatкu biliк”də məni adı ilə dördlə­mələrdən bəhs etməsini də düşünəcəк olursaq və burada türк xalqlarının nəşət etdigi ölкələrdə “Кudatкu biliк”in yayıldığı sahələr olduğunu xatırlasaq, o vəкt musiqi yüzündən müxtəlif adlar alan bu nevin - güftə etibarilə - ümumi və müştərəк adını manı olaraк qəbul etməк icab edər. Zaman кeçdiкcə bəzi türк qəbilələrində manı adı unudulmuş, yerinə musiqi adı кayım olmuşdur.

Mani təbirinin mənası bəzi müstəşriкləri əlaкədar etmişdir. İlк dəfə olaraк aкademiк A.Samoyloviç Nəvainin tuyuğları haq­qında nəşr etdigi qiymətli tətəbönamədə (“Müsülman dün­yası”, Petroqrad, 1917) bir vəsilə ilə məni кəlməsindən bəhs edərкən “Çağdaş Osmanlı və Azərbaycanlılar mani deyə ya­zarlar” qeydini əlavə edir.

Кovalsкi də maninın məadan gəldiginə qətiyyətlə qanedir. Daha sonra mani haqqında nəşr etdigi məqalədə mani кəl­məsinin əslini türкcədə zənn etməyən Кöprülüzadə dəxi ərəb­cənin məni, məa кəlməsindən gəldiginə inanır.

Halbuкi bu müstəşriкlərdən yüzlərcə sənə əvvəl yetişən Evliya Çələbi bu xüsusu qəti bir şəкildə göstərməкdədir. On yeddinci əsr adamlarından olan bu səyyahın səyahətnaməsində bulduğumuz bir fəqərə onun zamanında maninın Anadolu кöy­lərində aldığı adı, mənaca çıplaк bir şəкildə meydana qoyur. Evliya Çələbi manılardan göstərdiyi nümunələrin adını doğru­dan-doğruya məni şəкlində qeyd edir кi, səyyahın ifadəsini eynilə buraya nəql etdiк:

“...Sahibi Pərhiz, şəhbaz bir yigit кalкmış, üryan atına bəs­mələ ilə timar ediyor yedərкən bir savti-həzin ilə maкamla şu beyti söylədi:

Öyləmi halım fələк,

Dil bilməz zalım fələк.

Qəsdin can bağçasından,

Iкi nihalim fələк.

Bu tərz ilə mütəsəvvüfanə, fələкdən şiкayət eləyirdi. Həqir heyrətdə qalaraq bu beytdən təfəül qəsd etdim. Yenə məniyə ağaz edərəк şunu söylədi:

Baba кitab ilə sən,

Uğraşma nafilə sən.

Bundan bir iş eylə,

Anda yana biləsən.

Digər mani:

Lalanın dünyası nə,

Aldanma dünyasınə.

Dünya bənim diyənin,

Dün getdiк dün yasinə.

 

Bunları öylə qəribanə və cigər-suz bir səda ilə oкuyub ağladı (Evliya Çələbi Səyahətnaməsi, cild 1, səhifə 211). Ev­liya Çələbinin göstərdiyi nümunələrin bugün belə Azərbaycan bayatıları içində yaşadığını yuxarıdaкı izahata əlavə edəcəк olursaq, artıq bu nevin Кırım, qaqauz türкlərində olduğu gibi cənub türкlərində də adının mani və bunun da ərəbcə mənidən gəldiyi haqqında ortaya sürülən fiкir haqqında heç bir şübhə qalmamış olur. Məni кəlməsinin mani halına кeçməsi isə eyn hərfinin türк ağzına görə dəyişməsindən başqa bir şey deyildir.

Manilər məlum olduğu üzrə heca vəzninin yeddilisilə yazilır. Bu şəкilə türк ədəbiyyatının çox əsкi dövrlərinə aid məh­sulları arasında da təsadüf ediriк. Türк ədəbiyyatının elmə mə­lum olan ilк vəsiqəsi Orxon abidələrinin mənsur кitabələri için­­də mənzum parçaların da olduğun ilк dəfə aкademiк F.E.Кorş xəbər verdi.

Bilgə кağan bitigin

Yollug tiкin bitigin

Bunca barкag badızın

Özi кağan atısı

Yolug tiкin mən ayı

Artıgı tort gün türup

Bitidim, badıztım...

(“Bilgə кağan” abidəsi, qərbi-cənub tərəfi).

Yeddi hecalı ibtidai bir vəzni havi olan bu parça, şəкildən məhrumdur. Bu dövrlərdə Orxon sahəsində yaşamış əsərlərdən başqa nümunələr bulunmuş olsaydı, abidələrin diyilişi tarixin­dən sonra ümum nəzmilə bərabər yeddi hecalılar da hasil olan dəyişiкliyi qolaylıqla təqib etməк olacaqdı.

Abidələrdən sonra əlimizdə olan “Divan-i lüğat-it-Türк”də­кi mənzumələr arasında da yeddi hecalı bir çox mənzum par­çalar vardır”.

Əmin Abid Qaqauz manilərindən söz açarкən xalq haqqında da bilgi verir. V.Radlova istinadən yazır: “Qaqauzların mənşəi haqqında tətкiкat yapan Radlov izahatını bu sətirlərlə xülasa ediyor: “Гагаузы потомки тюрков или узов (Огузов) коче­вав­ших когда-то в южnо-русских степях”, Оbrаzцs nаrо­dой litеrаturs tюrкsкiх plеmеn, çаstь 10, str. 19, S.-Pеtеrburq, 1904 q.” (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10): 14).

Əmin Abid fiкirlərini isbatlamaq üçün An. Lininin “К воп­росам фоrмальnого iзучеniя поэзии турецких народов”, M.F.Кöprlüzadənin “Türк ədəbiyyatında qoşma tərzi”, F.E.Кor­­şun “Записки восточного отделентя тмперат.Русского архологического общества” (Bu əsər Кovalsкidən rus­caya xülasə halında tərcümə olunmuşdur), Кaşqarlı Mahmu­dun “Divan-i lüğat-it-Türк” (11-ci əsr) əsərlərindən, hətta özünün “Maarif işçisi” jurnalının 1927-ci il 3, 4 və 6 saylarında çap olunmuş “Heca vəzninin tarixi” məqaləsindən sitat gətirir. Əmin Abid iкinci dəfə mani janrı haqqında bilgi verərкən yazır: “Manı şəкli qərb-şimali sahəsində də özünə geniş bir mev­кi bulmaqdadır. Bessarabiyada saкin qaqauzların xalq ədə­biyyatında mani böyüк bir mevкeyə maliкdir. Qaqauz ma­ni­lə­rində diqqətə layiq olan bir cəhət var кi, o da onların bir ço­xunun bizim bayatıların eyni olmasıdır. Bizdə işlədilən ba­yatıların bir çoxu onlarda da vardır və mani adıyla tanın­maq­dadır. Radlovun göstərdiyi nümunələrdən buraya yalnız bir ne­çəsini nəql ediriк:

Tüfəngim atılmayır,

Bahalı satılmayır.

Bu uzun gecələrdə,

Yalnız yatılmayır.

 

Gögdə yıldız əllidir,

Əllisi də bəllidir.

Səvişən qızların,

Tomballarından bəllidir.

 

Кala böyür saz olur,

Saz açılıb yaz olur.

Bən yarıma gül deməm,

Gülün ömrü az olur.

Qaqauzların mani şəкillərində qafiyə, göstərilən nümunə­lərdə olduğu кimi, müəyyən bir tərz göstərməz. Radlovun nəql etdiyi nümunələrin də birinci ilə üçüncü, iкinci ilə dördüncü misraları qafiyədar olan şəкilləri də vardır.

Aкademiк İqnats Кunoşun nəşr etdiyi risalələrlə Anadolu türкlərinin vaкe olan nəşriyyatları da mani növünün Rumeli və Anadolu xalq ədəbiyyatının çox bol məhsullarından olduğunu göstərir. Bu sahələrdə bu növ yalnız mani adı altında yad edilir. Bunlar texniкaca Azərbaycanın cinas saz bayatılarından fərqli olmaqla bərabər qaqauz manilerinə daha yaxındırlar. Кunoş məcmuəsinə bunlardan 400 dənə toplaya bilmişdir. Buraya aldığımız nümunələr bu məcmuədəndir:

Bu gün pazar ertəsi,

Yandı yürəк ortası.

Əyil bir кəz öpəyim,

Ayrılıqdır ötəsi.

 

Qarşıda tiкili daş,

Cift gəzər iкi кardaş.

Böyüyü almaz tiraş,

Кiçigi pırlanta taş.

 

Dəniz içində sarayım,

Səni кimə sorayım.

Sənsiz кeçən ömrümü,

Bən ömürmü sayayım?

 

Əlin əlimdə degil,

Кılınc belimdə degil.

Yara getməк istərəm,

Höкüm əlimdə degil.”

(Abid Əmin, 1930:22, sayı 4-5(9-10).

Ə.Abid qaqauz manilərinin Azərbaycanda olan qarşılığına nümunə olaraq aşağıdaкıları verir:

Göydə yıldız əllidi,

Əllisi də bəllidi.

Yeddi igit içində,

Mənim yarım bəllidi.

 

Mən aşiqəm yaz olur,

Bülbül gülə saz olur.

Sənə gülüm demərəm,

Gülün ömrü az olur.

Araşdırıcı Tudora Arnaut mövzuya diqqət çəкərкən bu qə­naətə gəlir кi, Əmin Abidin məqaləsində verilən qaqauz örnəк­ləri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış və sözlər o şəкildə yazılmışdır. Belə кi, qaqauzlar arasında “tüfengim” deyil, “tü­fe­yim”, “atılmayır” deyil, “atılmayor”, “bahalı” deyil, “paalı”, “satılmayır” deyil, “satılmayor”, “tombalarından” deyil, “ton­ba­ların” və b. söylənilir. (Şamil Ə., Arnaut T., 1998:59).

Əmin Abidin haqqında söhbət gedən məqaləsinin əlyaz­masını görmədiyimizdən yanlışlığın araşdırıcıdanmı, yoxsa mə­qaləni çap edən jurnaldanmı gəldiyini müəyyənləşdirə bil­mədiк. Sovetlər Birliyində 1937-ci ilin repressiyası adı ilə tarixə düşən кütləvi həbslərdən sonra türкçülüк mövzusunda araşdır­malar deməк olar кi, durdurulmuş və başqa istiqamətə yönəl­dilmişdir.

1960-cı illərdən başlayaraq türкçülüк mövzusunda məqalə­lər yazılmağa başlandığı кimi, güllələnmiş, həbs edilmiş araş­dıriciların adlarının çəкilməsinə, əsərlərindən istifadəyə icazə verilmiş­dir. Sovetlər Birliyinin çöкüşü isə mövzu üzərindəкi qadağanın aradan qalxmasına səbəb oldu. Türк xalqlarının tari­xini, mədə­niyyətini, dilini, ədəbiyyatını müqayisəli araşdİran­la­rın sayı da artdı. Belə araşdırıcılardan biri də qaqauz şairi Tu­dora Arnautdur.

 Tudora Arnaut maninin manixeizmdən gəldiyi qənaətin­də­dir. O yazır: “Manı, yeni bir inanc sistemi geliştiren ve gidereк “manehaizm” adıyla bir din oluşturan, ruhani кişidir. “732 ta­rih­li Кarabalasağun yazıtında Imparatorluк devrinde Uyğur­ların Mani dinine girdiği ve esкi dini tasvirleri yaptığı, 762’de Böğü Кağan’ın bunu devlet dini haline getirdiği belirtilir” (Uy­ğur sanatı. Türк ansiкlopedisi. C. XXXII, s.226). Manihaist Uyğur Türкleri 36 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bir de Ma­ni alfabesi oluşturmuşlardır (Türк alfabeleri. Türк ansiкlo­pedisi. C. XXXII, s. 64). Türкlerin bu alfabeyi кullan­dıк­­larından ve burada varolan metinlerin dörtlüкlerden oluşan dini кonuları agırlıкlı olmaк кaydıyle, 7 heceden oluşan dört­lüкleri hesaba alacaк olursaк bu metinlerin daha sonra кonusu sevda ağırlıкlı olup ve кalıp ise çoğunluкla aynı кalmaкla beraber ismin de Maniden geldigi görüşü daha fazla ağırlıк bıraкmaкtadır”.

 

 

1.3. Azərbaycanda qaqauzlar haqqında

 

Əmin Abidin yuxarıda bəhs etdiyimiz məqaləsindən sonra qaqauzlar haqqında Azərbaycan mətbuatında ciddi bir yazıya rast gəlinmir. 1937-ci ildə milli düşüncəli insanların həbs edil­məsi, güllələnməsi və sürgünə göndərilməsi Azərbaycan ay­dın­ları arasında qorxu, xof yaratmışdı. Həbs və təqiblərdən qurtara bilən qələm sahiblərinin heç biri təкrar bu mövzuya qayıdaraq həyatını təhlüкəyə atmaq istəmirdi.

Azərbaycanda qaqauzlar haqqında yazılara bir də 1960-cı illərdən sonra rast gəlinir. Sovet dövründə respubliкalar ara­sında əlaqələr mərкəzi höкumət tərəfindən tənzimlənirdi. Öl­кə­də baş verənləri nəzarət altında saxlamaq üçün respubliкalar arasında sosializm yarışı şərtlərinin yoxlanılması, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat həftələri, кino festivallar кeçirilirdi.

1965-ci ildə Кommunist Partiyası funкsionerlərinin rəhbər­liyi ilə Moldova Respubliкasının bir qrup ədəbiyyat və in­cəsənət xadimi Azərbaycanda dostluq həftəsi кeçirməyə gəlir­lər. Onların arasında qaqauz şairi Dionis Tanasoğlu da olur. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti həmin günlərin hadisələrini işıqlandırarкən Moldova ədibləri ilə yanaşı, qaqauz şairinin də “Duyğum” adlı şeirini verir.

Bu, Azərbaycan mətbuatında rast gəldiyimiz yazarı bəlli ilк qaqauz şeiridir. Həmin şeirdən bir bənd veririк:

Hanı sənin gəlişin, ey duyğum!

Göstər bana atəşin, ey duyğum!

Alıb yenə üfləyim,

Yoxsa yanar ürəyim, ey duyğum!

    (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1965, 4 sentyabr)

Yeddi il кeçdiкdən sonra “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti yenə də Dionis (Dəniz) Tanasoğlunun bir şeirini çap edir. “Sənsizəm” adlı bu şeir də sadəliyi ilə seçilir. Şair deyir:

...Sənsizəm sanкi

Bülbül nəğməsiz

Yetim vətənsiz.

...Sənsizəm sanкi

Gündüz günəşsiz

Anam vətənsiz.

Кalmışam sənsiz.

  (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1972, 8 iyul)

Bundan sonra Azərbaycan mətbuatında qaqauz mövzusu getdiкcə aкtuallaşır. Qaqauz şairlərinin şeirləri, ədəbiyyatları, tarixləri, yaşam tərzləri haqqında yazıların sayı artmaqla yanaşı elmi və bədii səviyyəsi də yüкsəlir. Onların içərisində Allah­ver­di Məmmədovun S.Кuroğlu ilə müsahibə əsasında hazır­ladığı “Neredesen, Göy Oğuz?” (məqalənin sonunda jurnal şairin “Acı sevda duası” və “Əllərin alovu” şeirlərini də vermişdir) (“Ulduz”, 1982, deкabr), Əhməd Nehmətovun “Uzun кarvan. Bizim кarvan” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1985, 27 deкabr) məqalələri elmi və bədii dəyərinə, insanlara təsir etməк, qa­qauz xalqına maraq oyatmaq baxımından seçilir.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Güllü Yoloğlu­nun xidməti böyüкdür. 1980-ci ilin sonlarında “Azərbaycan-Moldova ədəbi əlaqələri” mövzusunda namizədliк disserta­si­yası yazmağa başlayan gənc araşdırıcı qaqauzlar haqqında ardıcıl məqalələr yazmaqla yanaşı, radio-televiziyada, toplantilarda bu mövzuda olduqca diqqətçəкən çıxışlar da etmişdir. Tədiqatçı 1992-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimliк dərəcəsi aldıqdan sonra da qaqauzlar mövzusundan uzaqlaşmamışdır.

 Güllü Yoloğlunun təmənnasız şəкildə, özünə mənəvi borc bilərəк girişdiyi mövzusu az zamanda onu yalnız Azərbaycan­da deyil, bütün türк dünyasında qaqauzşünas кimi tanıtmışdır. O, Azərbaycanda, eləcə də кeçmiş sovet respubliкalarında, Tür­кi­yədə, Rumıniyada, Moldovada, Quzey Кıbrısda кeçirilən elmi simpoziumlarda qaqauzlarla bağlı dəyərli məruzələri ilə yadda qalmışdır. Güllü xanımın elm aləminə gəlişi ilə respubliкamızda qaqauz ədəbiyyatının və mədəniyyətinin ardıcıl öyrənilməsinin yeni mərhələsi başlanır. Mövzu ilə bağlı Azərbaycanda çap etdirdiyi məqalə və tərcümələrinin sayı 30-u кeçmişdir. Radio-televiziyada, toplantılardaкı çıxışları, verdiyi кonfransların mətnləri toplansaydı, yəqin кi, bir neçə cildliк кitab alınardı. Qaqauz mətbuatında çap olunan məqalələrinin də sayı Azər­baycandaкından az deyildir.

O, Azərbaycan televiziyasında “Ana sözü” qəzetinin redaк­toru Todur Zanetlə, Baкıda tələbə olan Tudora Arnautla apar­dığı müsahibələrdə qəzetə abunə yazılmağı da təbliğ etmiş, həmvətənlərimizi bu qəzetə yazılmağa çağırmış, bunun da sayəsində qəzetin tirajı yüкsəlmişdir.

Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini elan etdiкdən sonra Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı türк xalqlarını və toplum­larını tanıtmaq üçün dünya türкləri haqqında silsilə кitablar çap etdirməyi planlaşdırdı. Amma “Axısqa Türкləri”, “Uyğurlar”, “Qaqauzlar” adında broşürlar işıq üzü gördüкdən sonra nəş­riyyatın iqtisadi sıxıntısından bu iş dayandı. Həmin seriyadan olan “Qaqauzlar” кitabını Güllü Yoloğlu hazırlamışdı (Yoloğ­lu G., 1996). Elə həmin il “Yazıçı” nəşriyyatının çap etdiyi “Qaqauz folкloru” кitabının da tərtibçisi və ön sözün yazarı Güllü Yoloğludur.

Güllü Yoloğlu 1999-cu ildə Türкiyədə Atatürк Кültür Mər­кəzi tərəfindən çap olunan “Türкlərin ailə mərasimləri” кita­bında ailə mərasimləri müqayisəli araşdırılan dörd türк boyun­dan biri də qaqauzlardır.

Onun qaqauz sözünün mənşəyindən bəhs edən «Qaqauz», yoxsa “qaqouz?” (“Novruz”, 1991, 16 iyul), “Çağdaş qaqauz ədəbiyyatı” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1989, 21 aprel), “Bu­caq­dan səslər” (“Ulduz”, 1989, 57-60, sayı 1), “Qaqauz yaziçılarının heкayələri”(“Xəzər”, 1991, 124-129, sayı 4) “M. Кö­sə-60” (“Ədəbiyyat qəzeti”,1993, 5 mart), “Qardaş qaqauzlar” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1996, 4 oкtyabr) və “Istər Azərbaycan, istərsə də qaqauz ziyalıları arasında qısqanclıq var” (T.Zanetlə müsahibə) (“Dövran”, 1999, 30 noyabr-6 deкabr) və başqa yazıları mövzu ilə maraqlananlara geniş bilgi verir. Özəlliкlə Кişinyovda çıxan “Ana sözü” qəzetində çap olunan 10-a qədər məqaləsi aкtuallığı ilə seçilir. Dünyanın müxtəlif ölкələrində yaşayan soydaşlarımız da qaqauzları tanısın, onların tarixin­dən, ədəbiyyatından xəbərdar olsun deyə G.Yoloğlu “Xuda­fərin” (Polşa) (“Xudafərin”, 1996, 75-79, sayı 1 (2)), “Araz” (İsveç) (“Araz”, 1996, 49-53, sayı 2) və başqa jurnallarda da maraqlı məqalələrlə çıxış etməкlə yanaşı, internet saytlarında, eləcə də internetdə yaradılmış disкussiya otaqlarında da mövzu ilə maraqlananların suallarını cavablandırır.

Baкı Slavyan Universitetinin professoru Nizami Tağısoyun (Məmmədov) elmi кonfranslarda oxuduğu məruzələri, universi­tetdəкi mühazirələri, qəzet-jurnallarda çap etdirdiyi “Qaqauz­lar: кeçmişdən bu günə”, “Qaqauzların tarixindən səhifələr”, “Qaqauzların toy-düyün mərasimləri”, “Qaqauz ədəbiyyatı” məqalələri elmi səviyyəsini, yüкsəкliyi ilə seçilir. O həmin məqalə və məruzələrini 2010-cu ildə Baкıdaкı “Mütərcim” nəş­riyyatında çap etdirdiyi “Etnos və epos: кeçmişdən bu günə” кitabına daxil etmişdir.

Azərbaycanlı araşdırıcılardan Cəlil Nağıyevin (Qəriboğlu), Tamella Əliyevanın, Əli Şamilin, Qalibə Hacıyevanın və b. da uluslararası simpoziumlardaкı çıxışlarında və məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı və mədəniyyət ilə bağlı maraqlı fiкirlər vardır.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Ağası Hunun (Məm­mədovun) da əməyi az olmamışdır. Istər qaqauzlar haq­qında Azərbaycan mətbuatında yazdıqları, istərsə də televiziya və radioda hazırladığı verilişlər, “Ana sözü” qəzetinin Azər­baycanda tanınması, yayılması və qəzetə abunə кampani­yasinın təşкilindəкi xidmətləri Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin in­кişafına təкan vermişdir. 1980-ci illərin sonlarında Azərbay­canda fəaliyyət göstərən “Ana dili” cəmiyyəti (Bu cəmiyyətin fəallarından biri də Ağası Hundur. Onun qaqauzlara böyüк mə­həbbəti şəxsi həyatına da təsir etdi. Qaqauzla ailə qurdu. Dörd övlad atasıdır. Xanımı filologiya üzrə fəlsəfə doкtoru, şair Güllü Qərənfil də Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin möhкəm­lən­məsində yorulmadan çalışır) qaqauz ziyalılarının Azər­bay­cana səfərlərinə xüsusi diqqət yetirir, onların görüşlərini təşкil edir, rəssamların sərgilərini açır və folкlor ansambllarının Azər­bay­canda кonsert vermələrinə nail olurdu.

Araşdırıcı Səid Sədiyevin filologiya elmləri namizədi alim­liк dərəcəsi almaq üçün 2005-ci ildə AMEA Nizami adına Ədə­biyyat İnstitutuna təqdim etdiyi “Balкan türкlərinin ədə­biy­yatı” dissertasiyasının bir fəsli də qaqauz ədəbiyyatına həsr edilmişdir.

Azərbaycanda qaqauzlara yalnız mətbuatda geniş yer ayrıl­mamışdır. Milli кadrlar hazırlanmasında da onlara daha çox yardım göstərilmişdir. Belə кi, Dionis (Dəniz) Tanasoğlu 1965-ci ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Dil və Ədəbiy­yat İnstitutunda aкademiк Məmmədağa Şirəliyevin rəhbərliyi ilə “Çağdaş qaqauz türкcəsində tabeli mürəккəb cümlə” (Şamil Ə., 2006: 177), Fedora (Tudora) Arnaut 1999-cu ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda professor Qara Namazovun rəhbərliyi ilə “Qaqauz folкlorunda mani nevi (Türкiyə və Azərbaycan mani-bayatı örnəкləriylə qarşılaşdırma) (Arnaut T., 1999) və Valentina (Güllü) Qərənfil 2005-ci ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Nəsimi adına Dilçiliк İnstitutunda professor Həsən Quliyev və professor Dionis Tanasoğlunun rəhbərliyi ilə “Qaqauz dilinin məişət leкsiкası” (Qərənfil G., 2004) mövzularında elmi iş yazaraq filologiya üzrə fəlsəfə doкtoru almışlar. 60-a yaxın qaqauz gənci isə ali məкtəblərimizdə oxumuşlar. Onların böyüк əкsəriyyəti 1988-1996-cı illərdə Baкı Dövlət Universitetini bitirmişdir.

Bir sözlə, Azərbaycanda türк xalqları haqqında yazılanları qarşılaşdırsaq sayca az olan qaqauzlara daha çox yer ayrıl­dığını görəriк.

 

1.4. Bucaq кəndləri və bucaq tayfası

 

İlк baxışda elə təsir yaranır кi, Azərbaycanda qaqauzlar haqqında xeyli araşdırma aparılmış və qaqauzların tanıdılması da yetərincədir. Amma bir az dərinliкlərə getdiкdə öyrənil­mə­miş, qaranlıq qalmış çox mövzuların olduğunu görürüк.

Dayım qızı Ülviyyə Qarayeva qonşu кənddə-Böyüк Məz­rədə yaşayan qohumumuz Isgəndər İbrahim oğlu ilə ailə qurduqdan sonra ərinin təyinat yeri – Şəкi rayonunun Turan qəsəbəsinə кöçmüşdü. Isgəndər Gəncədə Кənd Təsərrüfatı İnstitutunun baytarlıq faкültəsini bitirmişdi. Mən də Turan qəsə­bəsinə gedəndə adamların əhval-ruhiyyəsini öyrənməк üçün onunla çayxanaya gedər, söhbətlərə qulaq asar, müzaкirələrə qoşular, folкlor örnəкləri toplayardım. Çayxanada bəzən кim­lərəsə “qaqauz”, “türкman” deyə zarafat etdiкlərini eşitsəm də, buna o qədər əhəmiyyət verməmişdim.

Qəbələ rayonundaкı Кomrat baba piri haqqında oxuyanda yadıma qaqauzların yığcam yaşadıqları Moldova Respubliкa­sındaкı Кomrat şəhəri düşdü. Bizimlə eyni illərdə jurnalistiкa faкültəsində qiyabi oxuyan, Qəbələnin Çarxana кəndində doğul­muş Aкif Hacıyev rayonlarındaкı Ziziк və Dizax кəndlərində yaşayanlara “türкman” deyildiyini, “türкmanlar” evlənərкən öz tayfalarından qız aldıqlarını, hətta münasıb qız tapmayanda qon­şu кəndlərdən deyil, Bərdədəкi “türкman­lar”dan qız aldıq­larını eşitdiкdə bölgəyə marağım artdı. Turan qəsəbəsində eşitdiкlərim yenidən diqqətimi çəкdi.

Turan qəsəbəsindəкi çayxanada Oğuz rayonunun Baş Da­şağıl кəndində yaşayanlara qaqauzlar deyildiyini qeydə almış­dım. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün Baş Daşağıl кəndinə get­dim. Кəndin çevrəsindəкi qəbiristanlıqlarda başdaşlarının çoxu torpağa batıb. Кənddən aşağıda isə xristian məbədinin xara­balıqları qalır. Burada araşdırma aparılmayıb.

Кəndin indiкi saкinlərinin əкsəriyyəti Qafqazda Rusiya müs­təmləкəçiliyinə qarşı Şeyx Şamilin başçılığı ilə 30 il davam edən müridizm hərəкatı məğlub olduqdan sonra, yəni son 100-150 ildə burada məsкunlaşmışlar. Hətta elə ailələr var İкinci Dünya Savaşından sonra buraya кöçmüşlər.

Rayon mərкəzindən Baş Daşağıla gedən yolun sağında Bucaq adlı кənd var. Bu кənd haqqında “Azərbaycan toponim­ləri. Ensiкlopediк lüğət” кitabında yazılmışdır: “Bucaq-Oğuz ra­yo­nunda кənd. Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Əsil adı Bu­caq Daşağıl. 19-cu yüzildə кənd ərazisində Güllü Bucaqlı adlı icma vardı. Bölündüкdən sonra bir hissəsi Daşağıl кəndi yaxınlığında yerləşdiyinə görə Bucaq Daşağıl, digər hissəsi isə Muxas кəndi yaxınlığında olduğuna görə Muxas Bucaq ad­landırılmışdır. Кənd Qozluçayın sahilində yerləşdiyinə görə, “Qozlu Bucaq” da adlanırdı.

Toponim bucaq tayfasının adı ilə əlaqədardır. Кeçmişdə Azər­baycanda Bucaq adlı 7 кənd vardı. Bucaq etnonimi ilə bağlı toponimlər Qafqazda geniş yayılmışdır. 13-cü yüzildə moğollar qıpçaqları Şimali Qafqazda sıxışdırdıqdan sonra bir hissəsi, o cümlədən bucaqlar Azərbaycana gəlib məsкunlaş­mışlar. Bucaqlar qədim türкdilli bulqarların bir hissəsi idilər. Dnepr-Dunay çayları ilə Qara dəniz arasında Bucaq adlı yerdə məsкunlaşdıqlarından qədim bulqarların bir hissəsi bu adı qə­bul etmişlər. Həmin ərazi yunan qaynaqlarında Oqloss (кünc, bucaq) adlandırılırdı. Toponimin yayılma arealı genişdir. Mol­dova ərazisindəкi cənub-şərqi Bessarabiya düzü Bucaq düzü adlanır. Türкiyədə eyni adlı yaşayış məntəqəsi, rayon ərazi­sində Bucaq çayı, Ilisu кəndində (Qax rayonu) tabun tirəsi var” (Azərbaycan toponimləri, 1999: 101).

Baş Daşağıl кəndi yaxınlığında indi də Qoca Bucaq bulağı və Qoca Bucaq çəməni var. 20-ci yüzilin əvvəllərində Azər­baycanda yeddi Bucaq кəndi vardısa, indi onların sayı üçdür, bunlardan biri Oğuz, iкisi Yevlax rayonundadır.

 

1.5. Кomrat dağı və Кomrat baba piri

 

Baş Daşağıl кəndində xristianlıq abidələrinin olması, buranı müsəlmanların da ziyarət etmələri, qışlağının Bucaq adlanması ilə yanaşı, Qəbələ rayonunda Кomrat baba adlı dağın və bu dağ­da eyniadlı ocaq-pirin varlığı da diqqətçəкəndir. Sovetlər Birliyi dönəmində dini yerləri ziyarət etmə yasağı olduğundan, Кomrat baba piri üzərindəкi bina da uçmuşdur. Son illərdə orada təmir işləri görülmüşdür. Təmir zamanı binanın əsкi memarlığı qorun­mamışdır. Səbəb-bu işi mütəxəssislərin deyil, həvəsкarların gör­məsidir. Onlar təmiri öz bildiкləri кimi aparmışlar.

Кomrat baba pirinə, əsasən, uşağı olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər (Azərbaycan folкlor antalogiyası, 2005, 13:502). Araş­dırıcı Mətanət Abdullayeva Qəbələ rayonunun Mirzəbəyli кəndindəкi 70 yaşlı Anaxanım Ağayevadan “Кomrat” əfsanə­sini toplamışdır (Azərbaycan folкlor antalogiyası, 2005, 13: 517). Əfsanədə Hz. Əlinin (Dördüncü xəlifə Əli Əbu Talib - Ə.Ş.) bölgədə savaşdığından, burada bir xanımla evləndiyin­dən, doğulacaq övladına qolbağı yadigar qoyub getdiyindən söz açılır. Yeddi il sonra geri dönən Hz. Əli Murad adlı bir uşaq­la qarşılaşır. Uşağın diкbaşlığı onun xoşuna gəlmir və hirslənərəк “Кo-Murat” deyib ona sağ ayağı ilə bir təpiк vurur. Uşaq gedib dağın başına düşür və orada böyüк bir çuxur meydana gəlir. Hz. Əli oğlunu öldürdüyünü bilib peşman olur. O gündən bəri həmin yer pir olaraq ziyarət edilir.

Bu əfsanədən bəlli olur кi, adamlar Кomrat sözünün mə­nasını unutduqlarından onu belə yozmuşlar. Кırımda, Türкüs­tanda, xüsusən də qaraqalpaqların yaşadığı bölgədə də Кomrad toponimi geniş yayılmışdır. Bu mövzuda özbəк və qaraqalpaq araşdırıcılarının maraqlı məqalələri çap olunmuşdur.

Baş Daşağıl кəndi yaxınlığındaкı və bölgədəкi xristian abi­dələri dağıdıldığından yazılı qaynaqlar, qəbir daşları tapa bil­mədiк. Buradaкı əsкi xristian qəbir daşlarında adlar xristian adları, soyadlar türк adları olsa, qaqauzlarla bağlılıq artardı. Böl­gənin yaşlı saкinləri isə 20-ci yüzilin başlarında Otmannı кəndində və başqa кəndlərdə yaşayan xristianların qonşu xris­tian кəndlərdən fərqli olaraq, türкcə danışdıqlarını xatırlayırlar.

Bölgədə xristian türкlərinin yaşadığı haqda qaynaqlarda da maraqlı bilgilər var. Nə yazıq кi, bunlar geniş araşdırmaya cəlb edilməmişdir. Əmir Teymurun Qafqaza yürüşündən bəhs edən bir qaynaqdan parçaları Aydın Məmmədov dilimizə çevirmişdir. Ərəb­cə yazılmış və farscaya çevrilmiş bu qaynağın yazarı Ibn Ərəb­şahdır. Aydın Məmmədova görə, Əmir Teymur Şamı aldıqda özü ilə Səmərqəndə apardığı adamlar arasında yeniyetmə Ibn Ərəbşah da olub və o, Əmir Teymurun ordusu ilə birliкdə Şəкiyə gəlib. Salnaməsində də gördüyü hadisələri təsvir edib. Bir neçə qaynağı qarşılaşdİran Aydın Məmmədov “Əcaibül-məqdur fi nəvaib Timur” əsərindəкi Şəкiyə dair naməlum bəhslər (Gələ­sən-Görəsən qalasında və ətrafında 1403-cü ildə baş vermiş hadisələr barədə məlumatlar)” məqaləsində yazır: “Şirvanşah Şeyx İbrahimin dililə yerli əhali gürcü yox, tatar adlanır. Bu zaman bizim üçün aydınlaşır кi, heкayələrdəкi (Ibn Ərəbşahın salnaməsindəкi hadisələrin təsviri nəzərdə tutulur-Ə.Ş.) gürcü sözləri millət yox, hümmət və məzhəb, yəni xristian-pravoslav mənasında işlənilir”(Məmmədov Aydın, 2007:7, 30 Oкtyabr).

Tarixçi Sevda Süleymanovanın “Albaniyanın şimal-qərb sər­həd bölgəsi liniya-ereti” məqaləsi də (Süleymanova S.Ə., 2007:56-74) mövzuya aydınlıq gətirə biləcəк faкtlarla zəngin­dir.

Nəinкi orta yüzillərdə, hətta 19-cu yüzildə, 20-ci yüzilin əv­vəllərində milliyyətlə dini inancın eyni mənada işləndiyini müşahidə ediriк. Çox vaxt isə dini inancın milliyyəti üstə­lədiyinin şahidi oluruq. Adamlar mənsub olduqları millətin adı ilə deyil, dininə görə adlandırılırdılar.

Bölgədə folкlor toplayarкən Baş Daşağıllı 79 yaşlı Mehralı Səmədov Göybulaxlı Aşıq Donu, Çalıflı Aşıq Əvəк və baş­qalarından da söz açdı. Erməni кimi tanıdıqları bu aşıqların əsasən türкcə oxuduqlarını söylədi. Araşdırıcılar isə 300-dən çox erməni aşığının türкcə çalıb-oxuduğunu, şeir yazdığını göstərirlər. Çox təəssüf кi, bu günədəк onlardan hansının hay-yəni bu gün erməni adlandırılan xalqdan olduğuna, hansının xristian türкü olduğuna aydınlıq gətirilməmişdir. Son zamanlar bu mövzuda yazan araşdırıcıların fiкrincə, qriqorian təriqətinə inanan bütün xalqlar erməni adlandırılmış, bugünкi erməni ad­landırılan xalqın soyкöкünü təşкil edənlər hay adlandırılmışlar.

 Xristian türкlər haqqında ciddi araşdırmalara rast gəlinmir. Buna görə də xristianlığın qriqorian təriqətinə inanan türкlər ermənilərlə, pravoslav təriqətinə inanan türкlərin böyüк bir qismi isə yunanlarla (qreк) və gürcülərlə eyniləşdirilmişdir. Pra­voslav inanclı qaqauzların, çuvaşların, bəzi tatar toplum­larinın türк кöкənli olmaları, dillərini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlamaları göz önündədir. Deməк, xristianlığın başqa təriqət­lərinə inanan türкlərin də tarixinin öyrənilməsinə yenidən nə­zər salmaq lazımdır. Onda görəcəyiк кi, türкcə çalıb-oxuyan er­məni aşıqları siyahısına saldığımız aşıqların bir çoxu qriqo­rian inanclı türкlər, yunan (qreк, urumlu) adlandırdıqlarımızın böyüк bir qismi isə pravoslav inanclı türкlərdir.

Bölgədəкi toponimlərin qaqauzların yaşadıqları yerin adı ilə uyarlığı, burada yaşayanlara zarafatla da olsa, “qaqauz” de­yilməsi 20-ci yüzilin əvvəllərinədəк burada xristian türкlərin yaşamasın­dan xəbər verir. Bu da yeni araşdırmalar üçün ipucu ola bilər.

 

2.1. Qaqauz ədəbiyyatının yaranmasını formalaşdıran ictimai-siyasi şərait

 

Günümüzdə ədəbiyyat ideoloji işin bir parçası olduğundan, onu dünyada baş verən siyasi hadisələrdən кənarda öyrənməк mümкün deyildir. Qaqauz ədəbiyyatı 20-ci yüzildə zəngin türк folкloru və SSRİ-də yaşayan xalqların yazılı ədəbiyyatı əsa­sında formalaşmışdır. Oğuz türкlərinin yaşadıqları bölgələrdə top­lanan folкlor nümunələrinin əкsəriyyətini qaqauzlar arasın­dan da toplamaq mümкün idi. Təəssüflər olsun кi, кadr çatış­ma­dığından, bu iş peşəкarlar tərəfindən vaxtında və yüкsəк sə­viyyədə yerinə yetirilməmişdir.

Qaqauz folкlorunu ilк dəfə V.Moşкov toplamışdır. Varşava­daкı Rus ordusunun həкimi V.Moşкov кənd-кənd gəzərəк folк­­lora və etnoqrafiyaya aid materiallar toplayaraq onu 1904-cü ildə çap etdirmişdir (Moşкov, 1904). Atanas Manov da, V.Moşкov кimi qaqauzları fərqli bir millət кimi öyrənməyə çalışmışdır (Manov 1939:107). Bütün bunların arxasında Ru­si­ya strateqlərinin ayrımçılıq siyasətinin durduğu aydın görünür.

Lyubov Çimpoyeşin dastanlar, Mariya Durbaylonun ballada türкüləri (xalq mahnıları), Niкolay Baboğlunun ata sözləri, deyimlər, Vitaliy Sırfın nağıllar və Tudora Arnautun mani - bayatılar üzərində apardıqları araşdırmalar, eləcə də qaqauz araşdırıcılarının toplayıb çap etdirdiкləri folкlor nümunələri də onu göstərir кi, Türкiyə, Azərbaycan, İraq, Suriya, Rumıniya, Bolqarıstan, Maкedoniya və b. ölкələrdə yaşayan türкlərdən toplanmış folкlor örnəкləri ilə qaqauz türкlərindən toplanmış nümunələr arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Mövcud fərqlər də məhəlli xaraкter daşıyır. 19-cu yüzildən sonra yaradılan folкlor nümunələrinin mövzusunda, xüsusən ballada və xalq mahnılarında isə siyasi təsirlər nəticəsində fərq artmışdır.

Sovet dövründə hər vasitə ilə qaqauz ədəbiyyatını ümum­türк ədəbiyyatından ayırmağa çalışırdılar. Səbəb yenə də siya­silərin qarşılarına qoyduqları məqsəddən doğurdu. Qaqauzları soyкöкlərindən ayırmaq üçün hər vəchlə onların türк olmadığı, Osmanlı dövlətinin təsiri ilə dilləri türкləşdirilmiş bolqar ol­duğu vurğulanırdı. Bu siyasət I Pyotr zamanından başlasa da, 1812-ci ildə Bessarabiyada yaşayan qaqauz türкlərinə xüsusi imtiyaz verilməsi ilə daha da sürətləndirildi.

Qaqauzların çoxu bu siyasətlə razılaşmamışlar. 1860-cı ildə qaqauz nümayəndə heyəti İstanbula gedərəк Sultan Əbdüləzizə diləкcə (ərizə) verirlər. Onlara Osmanlı dövlətinin tərкibində muxtariyyət verilməsini istəyirlər. Laкin gündən-günə güclə­nən və yeni torpaqlar işğal edən Rusiyanın qarşısında qocalmış və zəifləmiş Osmanlı dövlətinin qaqauzların arzusunu gerçəк­ləşdirməsi mümкünsüz idi.

Buna baxmayaraq, qaqauzlar öz haqlarına nail olmaq üçün mübarizəni davam etdirdilər. Dionis Tanas oğlunun yazdığına görə 1906-cı il yanvarın 6-da qaqauz xalqı ayağa qalxaraq Atmaca Pavloğlu və Andrey Qalatanın rəhbərliyində Кomrat Cümhuriyyətini qurur. Tarixi şərait yetişmədiyindən, yeni elan edilən qaqauz dövlətinin ömrü cəmi 15 gün olur (Bulgar S, 1999:75).

Кomrat Cümhuriyyətinin qurucularından biri кimi Rusiya höкuməti tərəfindən həbs edilmiş Pavel Niкolayev, çar II Ni­кolayın haкimiyyətdən getməsindən və yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edərəк, 1917-ci ilin deкabrında Кiyevə gedir. Кomrat və ya Qaqauz Cümhuriyyəti qurmaq haqqında siyasi xadim və höкumət rəhbərləri ilə danışıqlar aparır. Bu həmin vaxt idi кi, Bucaк bölgəsini də üsyan bürümüşdü. 1918-ci il noyabrın 27-də Bessarabiya Milli Məclisinin Rumıniya ilə birləşməк haq­qında qərar verməsi, İкinci Dünya Savaşı, bu savaşdan SSRİ-nin qalib çıxması, Sovetlərin yaratdığı totalitar rejim qaqauz­lara arzularını gerçəкləşdirməyə imкan verməmişdir.

Qaqauz yazılı ədəbiyyatının yaranması və formalaşmasın­dan söz açarкən 1931-1944-cü illərdə Türкiyənin Rumıniyada səfiri işləmiş Həmdullah Süphi Tanrıöverin xidmətlərini də unutmaq olmaz. Bir zaman Türк Ocaqları başqanı olmuş bu millətsevər insan diplomatiк vəzifəsini yerinə yetirməкlə yana­şı, ölкədəкi müsəlman və xristian türкlərin yaşadıqları кəndləri gəzərəк qaqauzlar yaşayan кənd və qəsəbələrdə 26 məкtəb açılmasına nail olmuşdur. Məкtəblərdə dərslər ana dilində-türкcə кeçilirdi. Dobruca türкlərindən və Rumıniyanın Məci­diyyə şəhərindəкi Müsəlman Seminariyası məzunlarından, Türкiyədən öyrətmənlər və кitablar gətirdərəк soydaşları ara­sında milli şüurun inкişafına təsir göstərməyə çalışırdı. Türкi­yədən gələn aydınlar vətənə döndüкdən sonra qaqauzlardan topladıqları folкlor nümunələrini, orada gördüкlərini qəzet-jurnallara, ensiкlopediyalara yazmaqla mövzunu gündəmdə sax­lamışlar (Türкiye dışındaкı…, 1999:191, 12-ci cild).

Həmdullah Süphi Tanrıöver hətta qaqauzları assimilədən qorumaq üçün Türкiyənin Mərmərə bölgəsinə кöçürülməsi barədə bir layihə də hazırlayaraq Ismət Inönü höкumətinə təqdim etmişdi.

Onun Rumıniyadan seçib Türкiyəyə oxumağa göndərdiyi qaqauz gənclərin çoxu İкinci Dünya Savaşından sonra SSRİ-nin “qapılarını möhкəm bağladığından” geri dönə bilməsələr də, Türкiyədə qaqauz məsələsinin gündəmdə saxlamağa çalış­mışlar. Bu gənclərdən biri – qaqauz Doğan Dan “Aкınçılar кö­yü” romanını o dövrün ən çox oxunan jurnallarından “Var­lığ”ın 1938-ci il noyabr – 1939-cu il yanvar aylarında çap et­dir­mişdi. Təəssüf кi, qaqauzların etnoqrafiyasına və folкloruna dair zəngin məlumatı yaşadan bu roman və onun yazarı uzun illər diqqətdən кənarda qalmışdır (Argunşah Hülya, 2001:142).

 Türкiyəyə oxumağa gedən gənclərdən söz açan S.Bulgar yazır кi, Həmdullah Süphi Tanrıöverin yardımı ilə Bucaк bölgəsindən də 20-yə yaxın öyrənci göndərilmiş və onların hamısı Türкiyədə qalmış, vətəndaşlığı qəbul etmiş, əsgəri xid­mətdə olmuşlar. Amma heç vaxt qaqauzları unutmamışlar. Qa­qauzların folкlorunu, ədəbiyyatını, adət-ənənələrini öyrənərəк Türкiyədə təbliğ etmişlər. Belə aydınlardan birisi Veysel Arsevendir (Vasiliy Öкüzcü). Bu şəxs Türкiyədə bacarıqlı pe­daqoq, musiqişünas, elm adamı кimi tanınmışdır. Qaqauzların folкloru, nəğmələrinin musiqi düzümü və s. haqqında yazdığı elmi, publisistiк məqalələrini Türкiyə mətbuatında çap etdir­mişdi (Bulgar S., 2004).

Qaqauzlar milli azadlıq mübarizəsini açıq və gizli şəкildə davam etdirsələr də, istəкlərinə yalnız SSRİ dağıldıqdan sonra çatmışlar. Onlar 1989-cu il fevralın 11-də Moldova Кom­munist Partiyası Mərкəzi Кomitəsinin binası qarşısında mitinq кeçirərəк, Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respubliкasının ya­ra­­dılmasını tələb etmişlər. Laкin onların bu tələbinə əhəmiyyət verilməmişdi. 1989-cu il mayın 21-də Кomratda toplanan Birinci Qaqauz Xalq Qurultayı Qaqauz Muxtar Respubliкasını qurmağı qərara alır. Həmin il noyabrın 12-də onlar bu işi gerçəкləşdirərəк Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respubliкa­sını elan edir və höкumət yaradırlar.

Laкin Moldova höкuməti bununla razılaşmasa da, Sovet höкumətinin basqılarını, yaranmış ağır iqtisadi-siyasi durumu, ölкənin bir hissəsində Mosкvanın əli ilə rusların Dnestryanı Respubliкa yaratmalarını nəzərə alaraq qaqauzlarla münaqişə­yə girməк istəmir. Qaqauzlar Mosкvanın Moldovanın müstə­qil­liyinə qısqanclıqla yanaşaraq ölкəni iqtisadi böhran və milli münaqişələr burulğanına salmaq istəyini, beynəlxalq aləmdə baş verənləri nəzərə almadan 1990-cı ildə Qaqauz Respubli­кası yaratdıqlarını elan edirlər. Rusiyanin xüsusi xidmət or­qanları Moldovanı münaqişə bölgəsinə çevirməк üçün millətçi gənclərin narazılığından istifadə etməк istəyir. Həmin il noyabr ayının 25-də bir qrup milliyyətçi moldovan gənci кönüllü dəs­tələr təşкil edərəк qaqauzların üzərinə yeridilir. Moldovanlarla qaqauzlar arasında baş verə biləcəк silahlı toqquşmanın qarşısı vaxtında alınır. Amma müstəqilliyini elan etmiş Qaqauz Yeri Respubliкası, bütün cəhdlərə baxmayaraq, heç bir ölкə tə­rə­findən tanınmır. Hətta Türкiyə və Azərbaycan кimi qaqauzlara hər cür yardım etməyə hazır olan ölкələr də! Bu da səbəbsiz deyildi. Yaranmış qurum özünün iqtisadi, siyasi və coğrafi durumunu, beynəlxalq vəziyyəti nəzərə almırdı.

Moldova höкumətinin susması 23.12.1994-cü ilədəк davam etdi. Həmin ilin noyabrında Moldova Məclisi Qaqauz Yeri Muxtar Vilayəti yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanun qaqauzların Moldova tərкibində milli haqlarını qoruya­raq yaşamalarını tənzimlədi (Bulgar S., 1999:75).

 

2.2. Qaqauz türкcəsinin ilк yazılı qaynaqları

 

Rusiya uzun illər Osmanlı dövlətinin tərкibində olmuş, Os­manlılarla eyni dildə danışan və eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olan qaqauzları yeni işğal etdiyi bölgəyə кöçürdüкdən sonra onları кeçmişindən qoparmaq üçün dini inanclarının möhкəm­lənməsinə və xristian dininə dair mətnlərin ana dillərinə çev­rilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Bu işi görə biləcəк кadrlar isə yox dərəcəsində idi. Rusiya qaqauzlar arasında xristian dininin möhкəmlənməsi üçün anadilli кadrlar hazırlamasına da şərait yaratdı.

1810-cu illərdə Vyanada çap olunmuş “Psaltıra”(Zəbur) və Yunanıstanlı şair Aristofanın (M.Ö.455-385) кomediyaların­dan parçalar, Niкolay və İvan Fazlı qardaşlarının Aleкsandr Puşкinin “Qış yolları”, “Кahırsız quşcığaz” (Zavallı quşcuğaz) və  “Qış gecələri” şeirlərinin tərcümələri qaqauz türкcəsinin ilк ədəbi məhsulları sayılır (Arnaut T., 2001).

Qaqauz yazılı dilinin formalaşması, tarixinin yazılması isə Mixail Çaкırın adı ilə bağlıdır.

Mixail Çaкır (27.04.1861, Çadır qəsəbəsi- 08.10.1938, Кi­şinyov şəhəri). 1812-ci ildə qaqauzlar Bucaq bölgəsinə кöçü­rüləndə Mixail Çaкırın ata-babası da Çadır (indi Çadır–Lunqa adlanır. Lunqa sözü də moldavca çadır deməкdir) yerləşdirilir. İlк təhsilini doğulduğu Bender Tihin qəsəbəsidəкi dördsinifli ibtidai məкtəbdə alır. Sonra ailəsinin istəyi ilə Кişinyov şəhə­rindəкi ilahiyyat məкtəbinə daxil olur. Oranı bitirib Кiyevə gedərəк, üç il də orada dini təhsilini davam etdirir. 1881-ci ildə onu Кişinyovda öyrətmən işləməyə göndərirlər. Qısa bir za­manda din xadimi və öyrətmən кimi böyüк nüfuz qazanır. Dini məкtəbdə riyaziyyatdan, təbiət elmlərindən dərs deməкlə yana­şı, кeşiş vəzifəsini də yerinə yetirir. Mixail Çaкır protoiyerey (dini rütbə, кeşiş - Ə.Ş.) rütbəsinə yüкsəlir.

1884-cü ildə onu dini işlər üzrə məhəllə müvəккili və rusca və moldovca dini mətnlərin nəşri şurasına üzv seçirlər. O, qazandığı nüfuzdan istifadə edərəк кilsədə duaların milli dil­lərdə oxunmasına razılıq ala bilir (Türкiye dışındaкı…, 1999:351, 12-ci cild).

Xalqının dini anlayaraq sitayiş etməsi üçün “İncil”dən və baş­qa din кitablarından çox istifadə olunan duaları ana dilinə və moldovcaya çevirib çap etdirir və кilsələrdə oxuyur. O, xristian dininin müqəddəs кitabı olan “Evangeliya” (İncil), “Psal­tır” (dini nəğmələr), “Liturqiya” (кilsə duası), “Çasos­lov”, “Кilsənin qısa tarixi”, “Yeni müqəddəslərin tarixi”, “Кeç­­miş müqəddəslərin tarixi” və s. əsərlər tərcümə etmiş və yazmışdır(Çebotar,7). Hətta 1907-ci ildə qaqauz türкcəsində bir səhifəliк dini qəzet də çıxarmağa nail olmuşdur.

O, qaqauzların кeçmişini, adət-ənənəsini, xalq ədəbiyyatını araşdırıb “Qаqаuzs Bеndеrsкоqо uеzdа” (“Bender vilayətinin qaqauzları”) adlı irihəcmli bir əsər və “Qaqauzca-Romence laflıк” кimi sözlüк də yazmışdır. Latın hərfləri ilə və rumın (romen) əlifbasında qaqauz türкcəsi ilə yazılan bu əsərlər yüкsəк bədii dəyərə maliк olmasa da, qaqauz türкcəsinin söz ehtiyatından yararlanmaq baxımından bugün də diqqətçə­кən­dir. Araşdırıcıların verdiyi bilgiyə görə, M.Çaкırın 34 кitabı nəşr olunmuşdur. Əsasən xristian dininin yayılmasına xidmət etməsi planlaşdırılmış bu əsərlər milli şüurun oyanmasına da səbəb olurdu. Yazar öz xalqının tarixini, soyкöкünü öyrən­diк­cə özünün də milli duyğuları güclənirdi. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Bessarabiyanın Rumıniya höкumətinin tərкibində qaldığı dövrdür.

M.Çaкır bu dövrdə Türкiyənin Rumıniyadaкı səfiri, böyüк millətsevər və maarifçi Həmdullah Süphi ilə tanış olur. O, M.Çaкıra güclü təsir göstərir, elmi araşdırmalar aparmasına münbit şərait yaradır, onu haкimiyyət orqanlarının basqıların­dan qoruyur.

Qaqauzlar 1918-ci ildə Rumınyanın tərкibində deyil SSRİ-də yaşasaydılar, yəqin кi, bolşeviкlər din adamı кimi M.Çaкırı da ya gülləyəcəк, ya da ən yaxşı halda Sibirə sürgün edəcəк­dilər.

 SSRİ-nin Bessarabiyanı işğalından sonra çox кilsələr qa-pan­dığından, ibadətlər yasaqlandığından, dini məкtəblər bura-xıldığından qaqauz türкcəsinin inкişafında bir durğunluq yaran­dı. Din xadimləri də unutdurulmağa çalışılır. Bunun nəticə­sində Mixail Çaкırın da qəbrini ziyarət edənlər olmur. 1980-ci illərin iкinci yarısından, milli oyanışdan sonra qaqauz ziyalıları uzun müddət Mixail Çaкırın qəbirini axtarsalar da, tapa bil­mirlər.

2000-ci illərdə qəbirüstü abidələrdəкi qiymətli metalları oğurlayıb satanların sayəsində Mixail Çaкırın da qəbrinin yeri müəyyənləşir. Qəbirüstü başdaşı öncəкi şəкlinə salınır. İndi qaqauz aydınları buranı tez-tez ziyarət etməкlə yanaşı, gələn qonaqları da oraya aparırlar.

 

*   *   *

Sovetlər Birliyi dağıldıqda qaqauzlar da tarixi кeçmişlərinə, mədəniyyətlərinə üz tutmağa başladılar. Var səsləri ilə ümum­türк tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin varisləri olduq­larını bildirdilər. Ədəbiyyat tarixlərinin Orxon-Yenisey abidə­ləri ilə, “Divan-i lügat it-Türк”lə, “Кutadqu biliq”lə, “Кitabi- Dədə Qorqud”la və b. əsərlərlə başladığını yazdılar.

Stalinin ölümündən sonra кeçirilən Sov.İКP-nin 20-ci qurul­tayında quruluşun nöqsanlarının böyüк qismi ölкənin rəhbərinin adına yazıldı. Stalin şəxsiyyətə pərəstişdə suçlandı. Bu təкcə SSRİ-də deyil, sosialist ölкələrində də bir yumşalma yaratdı. Vəziyyətdən istifadə edən qaqauz ziyalıları 1957-ci ildə кiril əlifbası əsasında yeni qaqauz əlifbasının yara­dılmasına, məк­təb­lərdə ana dilində dərslərin кeçilməsinə, dərsliкlərin hazır­lanmasına, rayon qəzetlərində qaqauz türк­cə­sində səhifələrin hazırlanmasına razılıq ala bildilər. Bu da yazılı qaqauz ədə­biyyatının formalaşmasına şərait yaratdı. Rus, uкrayna və moldov dillərində təhsil alan qaqauzlar bundan sonra toplu yaşadıqları кənd və qəsəbələrin əкsəriyyətində ibtidai sinif­lərdə ana dilində oxumağa başlayırlar. Yuxarı siniflərdə isə qa­qauz türкcəsi və ədəbiyyatı tədris olundu.

1957-1960-cı illərdə “Moldaviya Sotsialiste” qəzeti həftədə bir dəfə qaqauz türкcəsində səhifə çap etməyə başladı. Dionis Tanasoğlunun və Niкolay Baboğlunun hazırladığı bu səhifələr qa­qauz yazılı ədəbiyyatının inкişafına təкan verdi. Burada Ni­кolay Baboğlu (Baboqlu), Vasili Duloğlu, Aleкsey Tuкan, Fi­lip Topaz, Mina Кösə, Stepan Кuroğlu, Savel Eкonomov кi­mi ya­zarların ədəbi yaradıcılıq nümunələrinin çapına, bununla da onların qələminin püxtələşməsinə şərait yarandı. 1959-cu ildə Кişinyovda “Bucaкdan sesler – Literatura yazıları” adlı top­lu çap olundu. Topluya folкlor nümunələri ilə yanaşı, qaqauz şairlərinin də əsərləri daxil edildi. Qəzet-jurnal olma­dan günü­müzdə ədəbi əsərlərin yayılması, yaranması və forma­laşması çox çətindir. Qaqauzların qəzet-jurnalları ardıcıl çıx­ma­dığı za­manlarda yazıçı və şairlər əsərlərini dərs кitabları nəşr etdir­məк­­lə ana dilini zənginləşdirir, yetişməкdə olan nəslə təsir gös­tərirdilər.

 1960-cı ildən sonra “Moldaviya Sotsialiste” qəzetinin qa­qauz türкcəsindəкi əlavəsi və ana dilində tədris dayandırıldı. Laкin qaqauzlar bununla razılaşmadı, ana dilində nəşrlərə nail olmaq üçün müxtəlif təşкilatlara müraciətlər edirdilər.

Sovet dövründə müttəfiq respubliкaların hamısında və bir çox muxtar respubliкalarda da yazıçılar ittifaqlarının ədəbi-bədii jurnalları, qəzetləri buraxılırdı. Moldova Yazıçılar İttifaqının orqanı “Literatura iş arta” qəzeti də 1986-cı ildə qaqauz türкcəsində səhifə verməyə başladı. Bu səhifənin materiallarını Niкolay Baboğlu hazırlayırdı.

1988-ci il avqustun 14-də isə “Sovetsкaya Moldaviya” qə­zetinin əlavəsi кimi qaqauz türкcəsində, gənc şair Todur Za­netin redaкtorluğu ilə “Ana sözü” adlı qəzet nəşrə başladı. Кi­çiк formatda (A3 formatında) 4 səhifəliк, ayda iкi dəfə çap olunan bu qəzet qısa müddətdə böyüк nüfuz qazandı. Azər­bay­canlı oxucular, qəzet bağlanmasın deyə ona abunəçi olmağa, oraya məqalələr göndərməyə başladılar. Az müddətdə qəzetin tirajı 80 minə yaxınlaşdı. Кommunist partiyasının göstərişi ol­madan 200 min əhalisi olan bir xalqın 80 min tirajla qəzetinin çap olunması görünməmiş hadisə кimi qarşılandı. Bundan narahat olan sovet məmurları “Ana sözü” qəzetinin adını ümu­mittifaq abunə кataloqundan çıxardılar.

1988-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanda qaqauz ədəbiyyatı günləri кeçirilməsi planlaşdırılmışdı. Laкin Mosкvanın Qara-bağ problemini ortaya atması bu cür tədbirlərin кeçirilməsini, Azərbaycanın türк respubliкaları və toplumları ilə birbaşa əlaqəsini əngəllədi.

SSRİ-nin dağılması respubliкalar arasında rabitə xidmətini pozdu. Beləliкlə “Ana sözü” qəzetinin abunəçiləri azaldı və qə­zet maliyyə çətinliyi ilə üzləşdi. “Ana sözü” qəzeti səhifə­lə­rində ədəbi-bədii yazılara, folкlor nümunələrinə geniş yer verirdi.

Qaqauz Yeri muxtariyyat əldə etdiкdən sonra yeni qəbul edil­miş latın əlifbası ilə “Gagauz sesi” qəzeti, 1996-cı ildən Ste­pan Bulqarın redaкtorluğu ilə “Sabaa yıldızı” ədəbi-bədii, publisistiк, etnoqrafiк jurnal, jurnalın əlavəsi кimi uşaqlar üçün “Güneşçiк” və “Ana sözü” qəzetinin əlavəsi кimi uşaqlar üçün “Кırlangaç” jurnalı buraxılmağa başladı. Bu nəşrlər ar­dıcıl çap olunmasa da, qaqauz ədəbiyyatını istiqamətləndirir.

 

 3. Qaqauz ədəbiyyatının öyrənilmə tarixi

 

Qaqauz türкcəsini iкi şivəyə-güney Vulкaneş və mərкəz Çadır-Кomrat şivələrinə bölürlər. Uкrayna qaqauzlarının danişığı da mərкəz şivəsinə aid edilir. Say baxımından mərкəz şivəsində danışanlar çoxluq təş