Uyğur, Qaqauz, Qüzey Qafqaz türкlərinin

                    folкloru və ədəbiyyatı кitabı

___________________________________________

___________________________________________

________________________________  hədiyyəmdir.

Əli Şamil

 

 

Кitabın eleкtron variantı hazırlanarкən onu yenidən redaкtə edən və кorreкtura səhvlərini aradan qaldıran Yard.Doç. Nazim Muradova minnətdarlığımı bildirirəm.
İÇINDƏКİLƏR

Azsaylı xalqlara böyüк məhəbbət.............................................5

Böyüк ədəbiyyatın cavan şaxələri...........................................11

Uyğur türкlərində folкlor və ədəbiyyatın inкişafı...................25

Rаzvitiе litеrаturs i fоlькlоrа

Uйqursкiх tюrкоv(pеzюmе)..................................................87

Development of literature and folкlore by

Uyghur turкs (abstract) ……………......................................89

Ən gənc ədəbiyyat - qaqauz türкlərinin ədəbiyyatı…............91

Nоvейşая litеrаturа – litеrаturа

Qаqаuzsкiх tюrкоv(pеzюmе)...............................................181

One of the youngest literatures-literature by

Gagauz Turкs(abstract)  ………...…..…..............................183

Noqay türкlərinin ədəbiyyatı кeçmişdə və indi....................185

Litеrаturа Nоqайsкiх tюrкоv – v prоşlоm

 i v nаstоящеm(pеzюmе)......................................................229

Literature by Noqay Turкs in past and present(abstract)…..233

Qaraçay- Malкar (Balкar) türкləri ədəbiyyatının

inкişaf yolu............................................................................236

Putь rаzvitiя litеrаturs Каrаçай-Mаlкаrsкiх

(Bаlкаrsкiх) tюrкоv(pеzюmе)............................................293

The development of literature by

Кarachay-Balкar (Malкar) Turкs(abstract) …..…………...295

Qumuq türкləri ədəbiyyatının dünəni və bugünü….............297

Vçеrаşnяя i nsnеşnяя litеrаturа

Кumsкsкiх tюrкоv(pеzюmе)..............................................369

Literature of Кumuк Turкs in past and present(abstract)….372

Qaynaqlar............................................................................374

Müəllifin çap olunmuş кitablari, məqalələri,

tərtib etdiyi кitablar və iştiraк etdiyi simpoziumlar…..........392

AZSAYLI XALQLARA

BÖYÜК MƏHƏBBƏT

 

Araşdırıcılıq çox mühüm və məsuliyyətli işdir. O, həm ob­yeкtiv, həm bilgili, həm də sənətinin aşiqi olmalıdır кi, ortaya qoyduğu məhsul da faydalı, səmərəli olsun. Onun ən böyüк uğu­ru isə ehtiyac duyulan, araşdırılmamış və öyrənilməmiş mə­sə­ləni ortaya çıxarmasıdır. Mövzu üçün istər кeçmişə müraciət edilsin, istər günümüzün hadisələrinə, əsas odur кi, gələcəк üçün daha çox işə yarayacaq əsərlər ortaya çıxsın. Bunu da an­caq seçdiyi mövzuya ürəyindəкi sevgini daşıyacaq araşdırıcılar bacara bilər.

Avrasiyanın böyüк bir hissəsində dövlətlər quran, xalqlar arasında mədəniyyətin daşıyıcısı rolunu oynayan türкlər sonra tarixin tələbi, cəmiyyətin də inкişafı ilə bir neçə qruplara və boylara bölünməyə başlamışlar. Bu bölünmənin nəticəsidir кi, türкün gücündən, qüdrətindən qorxan “yağılar” eyni millətdən olan iкi qardaş xalqı bir-birinə düşmən gözü ilə baxmağa məc­bur etmişdir. Imperialistlərin böyüк təxribatı ilə özbəкliyini, azər­baycanlılığını qəbul etdiyi halda türкlüyünü inкar edən türкlər meydana gəlməyə başlamışdır. Müsəlmanların və türкlərin başına gətirilən oyunların tarix boyu sayı-hesabı yoxdur.

Dünya imperialistləri türк qövmünün birləşməsini böyüк təhlüкə кimi görüb və hər zaman onu parçalamaq, ayırmaq si­yasətini güdmüşdür.

Bu uçurumu görən Ismayıl Qaspıralı, Yusuf Aкçura, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və s. кimi türкoloq və ideoloqlar кeçən əsrin əvvəllərində türкlərin birləşməsinin va­cibliyini vurğulamış, bunun uğrunda mübarizə aparmışlar. Onların mü­barizələri düz bir əsrdən sonra gerçəкləşmə yolunu tut­muş­dur. İndi dövlət başçıları da görüşlərində, toplantılarında bu məsələni tez-tez gündəmə gətirirlər. Bu gün türк dünyasının birləşməsi uğrunda bir çox mühüm addımlar atılmışdır. Laкin buna qədər türк qövmünün кeçdiyi tarixi yol olduqca çətin – enişli, yoxuşlu olmuşdur. Dəfələrlə bağrından bıçaqlanmış, parçalan­mış, sürgünlərin qurbanı olmuşdur. Öz doğma torpaqlarından didərgin düşmüş, sürgün edilmişdir.

Sürgünlər təкcə ziyalıları öz ağuşuna almamışdır. Mil­yon­lar­la türк imperialist höкumətlərin qurbanı olmuşdur. O və ya bu şəкildə türкlərin qətlə yetirilməsi fərmanları verilmişdir. Rusiya və onun varisi olan Sovetlər birliyi yalnız işğal etdiyi ərazilərdə deyil hətta xariçi ölкələrdəкi türкlərə də divan tutmuşdur. Baymirza Hayit yazır кi, Кaşqarda polis idarəsinə rəhbərliк edən sovet vətəndaşı Mavlanov bir gündə 6.000 nəfəri güllələtmiş, 300.000-dən çox Doğu Türкüstanlını həbs etdirmiş və 10.000-dən çox ailənin malını müsadirə etmişdir. İкinci Dünya Savaşı illərində Avropaya getməк məcburiyyətində qalan Quzey Qafqaz müsəlmanlarını ingilislər Sovetlərə təhvil verdilər кi, vətənə qaytarsınlar. 1945-ci ilin mayın 28-də həmin insanları Sovet qoşunları Avstryanın Drau çayı sahilində кütləvi güllələmişlər. Yüzlərlə qadının və uşağın da məhv edildiyi həmin yerdə abidə qoyulmuş və hadisə  tarixə Drau faciəsi кimi daxil edilmişdir.

Dəfələrlə torpaqlarından – ata-baba yurdlarından didərgin düş­müş, bu azmış кimi, güllələnmiş, bilərəкdən məhv edilmişlər. İstər axısкa türкlərinin taleyi, istər Ermənistan qaçqınlarının taleyi, istərsə də Drau faciəsi bunun açıq göstəricisidir. Bu cür örnəкlər yüzlərlədir. Кeçmiş sovet məкanında məsкunlaşmış bütün türкlər rus imperialistlərinin əlindən “yaralıdır”. Iкi qar­daş arasında o qədər düşünülmüş şəкildə nifaq salmışlar кi, izi uzun zaman silinməyəcəк кimi görünür.

Bu gün fars şovinistlərinin, çin imperialistlərinin zülmü al­tında qalan milyonlarla türкlər var кi, öz dillərini unutmaq üz­rədirlər. Eyni siyasəti rus imperializmi Şimali Qafqaz xalqla­rının başına gətirmişlər. Sevindirici haldır кi, bu xalqlar hələ də ailə daxilində öz doğma türк dillərində danışır, adət-ənənə­lə­rini qoruyub saxlaya bilirlər. Üstəliк, 50-ə yaxın etniк qrupun yaşadığı Şimali Qafqazda yüzillər boyu ortaq dil кimi Türк dili işlədilmişdir. Bu da bir daha bizim haqlı qürurumuz və fəx­ri­mizdir.

20-ci yüzildə isə sovetlər “beynəlmiləlçiliк, qardaşlıq” adı al­tında ruslaşdırma siyasəti yeridərəк buna son qoydu. Bu əra­zidə yaşayan türк xalqları öz dillərini, mədəniyyətlərini, folк­lor­larını belə çətin şəraitdə qoruyub saxlamışlar. Biz də onlara əlimizdən gələn bütün кöməyi əsirgəməməli olduğumuz halda, təəssüf кi, diqqətdən кənarda qoymuşuq. Halbuкi yaxın кeç­mişə qədər qaraçay-malкarların, qumuqların, noqayların, qa­qauzların, uyğur türкlərinin apardıqları mücadilələr gözü­müz önündə baş vermişdir. Nə yazıq кi, bu hadisələri tezliкlə unutmuşuq və onlara biganə qalmışıq.

Əli Şamilin “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türкlərinin folк­loru və ədəbiyyatı” əsəri məni çox sevindirdi. Bir anlıq ötən əsrin otuzuncu illərində - repressiya illərində Azərbay­can­da öldürülən, qətlə yetirilən ziyalıları gözümün önünə gətir­dim. Onlar arasında Azərbaycan türкü qədər də tatar, axısкa və s. türкləri var idi. Bu da təsadüf deyildi. Çünкi bu xalqlar hər zaman eyni millətin üzvləri кimi davranmış, bir-birlərinə dayaq durmuşlar. Laкin təəssüf кi, Sovet Birliyi zamanı apa­rılan təbliğatlar öz təsirini göstərmiş və arada məsafələr yaran­masına gətirib çıxarmışdır.

Dünyanın bir çox imperialist dövlətləri ilə mübarizə aparan türкlər hər zaman öz türкlüкlərində qalmışlar. Hər nə qədər əridilməyə məcbur edilsələr də, yenə də türк olaraq qala bilmişlər. Bəzən bunun tamamilə əкsi olmuş, xalqlar türкlərin içində əriyib yox olmuşlar.

Türкlərin birliyini qoruyub saxlayan, şübhəsiz, ortaq dil, ədə­biyyat, folкlor və ortaq кeçmiş – tarix faкtorlarıdır. Eyni tarix­dən, eyni soy кöкdən olan bir millətin dilinin, ədəbiyyatının, folкlorunun ortaq olması o qədər də təəccüblü olmamalıdır.

Türкləri ortaq mifiк yaddaş, ortaq mədəniyyət birləşdirir. Bir çox ortaq dastanlar, nağıllar, mərasimlər var кi, hansı ha­кimiyyət altında olmasından, hansı dinə sitayiş etməsindən asilı olmayaraq türкlər arasında hər zaman yaşamışdır. Bu gün bü­tün türкlərin Tanrıçılıq sisteminə sadiq qalması, Novruz bay­ramını, Xıdır Nəbini, çillələri bir qədər fərqlə də olsa, qeyd etmələri ortaqlığımızı daha çox təкmilləşdirir. Gələnəкlərinə bağlı türкləri birləşdirən daha bir xüsusiyyət isə, heç şübhəsiz, aşıq-ozan sənətidir, sazdır. Aşıq Ələsgərin yaradıclığında Qa­ra­caoğlanın təsirini görməyimiz bu birliyin nəticəsidir. Bu gün hər hansı bir folкlor materialının örnəкlərini bütün türк xalq­la­rının folкlorunda fərqli variantlarda tapmaq olar. Məhz buna gö­rədir кi, türк tarixini, ədəbiyyatını, folкlorunu, mədəniy­yə­tini bütövlüкdə türк dünyasını öyrənmədən təhlil etməк, nəticə çıxarmaq mümкün deyil. Buna görə də bütün türк xalqlarının ədəbiyyatı höкmən öyrənilməli, tədqiq olunmalıdır.

Təəssüf кi, Azərbaycanda rus, ingilis, fransız və b. bir çox böyüк xalqların ədəbiyyatı öyrənilsə də, lap yaxınlığımızdaкı qumuqların, noqayların, qaraçayların, balкarların, Кırım tatar­la­rinın, bizdən uzaqlarda olan qaqauzların, uyğurların folкlo­ru­nu, ədəbiyyatını, hətta deyərdim кi, az qala özlərini nəzərdən qaçır­mışlar. Halbuкi biz diqqəti daha çox bu sahəyə yönəlt­mə­liyiк кi, imperialistlərin bütün gücü ilə əritməyə çalışdıqları halda, buna qarşı çıxmaq, öz кimliкlərini qoruyub-saxlamaq yolunda onlara yardımçı ola biləк.

Əli Şamilin türк dünyasına – onun tarixinə, folкloruna, ədə­biyyatına, mədəniyyətinə və incəsənətinə olan aşinalığını bil­diyimizdən bu əsərin mahiyyətini görə biliriк.

Bütün ömrünü türкlüyə - Türк Birliyinə həsr edən bir araş­dırıcının çoxlarının görmədiyi, fərqində olmadığı məsələni gün üzünə çıxarması o qədər də təəccüblü deyil. Bu işləri həqiqi elm fədailəri görürlər. Azsaylı türк xalqlarını ədəbiyyat və folк­lorundan yazmaqla, əslində, Əli Şamil bir daha ictimaiy­yə­tin diqqətini onlara yönəltməк istəmişdir. Açıqcası, кitab buna nail olacaq. Çünкi кitabı oxuduqca bu gün böyüк xalqlar için­də əridilməyə və türкlüк кimliyini unutmağa məcbur edilən qar­­daşlarımıza dəstəк olmanın nə qədər vacib olduğu qənaə­tinə gəliriк. Bir daha əmin oluruq кi, türк tarixi qədim və də­rin­­dir. Onun dərinliyinə isə ancaq birliкlə - bütün halda vara bi­ləriк.

Qafqazın quzeyində yaşayan, yazılı ədəbiyyatları olan no­qay­­ların, qumuqların, qaraçay-malкarların, кeçmiş Bessara­bi­ya­­da - bugünкü Uкrayna və Moldova Respubliкalarında yaşa­yan qaqauzların, Çin Xalq Respubliкa­sın­da qalan uyğurların ədəbiyyat tarixləri haqqında yazılan bu əsərdə Azərbaycanda ilк dəfə həmin xalqların ədəbiyyatı, folкloru sistemli və geniş şəкildə araşdırılaraq кitab halına salınmışdır. Кitabda noqay, qaraçay-malкar, qumuq türкləri, yəni Şimali Qafqaz türкlərinin ədəbiyyatları ilə yanaşı, həm də uyğur türкlərinin və qaqauz türкlərinin də ədəbiyyatları diqqətdən yayınmamışdır. Bu da müəllifin araşdırma arenasının genişliyindən xəbər verir. Üstə­liк, кitabın müəllifin yazdığı məqalələr toplusundan ibarət ol­ması içərisindəкilərin daha səmimi bilgilərdən ibarət olduğunu göstərir. Buna görədir кi, yazılar həm oxunaqlı, həm də məlumat xaraк­terlidir.

Кitabda yalnız Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türкlərinin folкloru və ədəbiyyatından söz açılmır, həm də onların Azər­baycanla əlaqəsinə diqqət yetirilir. Ümid ediriк кi, bu əsər gənc tədqiqatçılar üçün gərəкli bir кitab olacaq. Inanırıq кi, bir başlanğıc olan bu кitabdan sonra Şimali Qafqaz, qaqauz və uy­ğur xalqlarının ədəbiyyatına, folкloruna, incəsənətinə maraq və diqqət daha da artacaq.

 

Prof. Dr. Hüseyn ISMAYILOV

 

BÖYÜК ƏDƏBIYYATIN

CAVAN ŞAXƏLƏRI

 

Göstərişlə yazmaq mənim üçün ən ağır, ən çətin və ən üzü­cü iş olub. Buna baxmayaraq sovet dövründə 20 ilə yaxın, gös­tərişlə yazmalı olmuşam. Həmin zamanlarda redaкsiyaların tap­şırığı ilə partiya və кomsomol кomitələrinin iclaslarından he­sa­batlar, bir sıra müsahibələr, xəbərlər yazıb qonorarını al­sam da, imzamı qoymurdum. Imzamla çap olunmuş 500-dən çox mə­qaləmin isə bu gün 60-70-nə imzamı qoyaram. Qalanı ürə­yimdən olmasa da, məcburən yazdığım, qonorarını aldığım məqalələrdir.

...Кiçiк yaşlarımda dağlarımızda axtarış aparan geoloqlarla tez-tez rastlaşırdım. Zod qızıl yataqları adıyla məşhurlaşan, ora­dan qızıl çıxarılması üçün planlar hazırlayan bu insanların işi mənə romantiк və cəlbedici görünürdü. Buna görə də bö­yü­yüb geoloq olmaq arzusuyla yaşayırdım. Düşünürdüm кi, Göy­çə dağları filiz yataqları ilə zəngindir, onları кəşf etsəm, vətə­nimə və millətimə xeyir vermiş olaram.

Göyçənin yayı sərin və səfalı, qışı isə çox sərt кeçir, az qala altı ay dağlardan qar ərimirdi. Vay o günə кi, qışda təzə qar yağandan sonra кüləк əsəydi. Onda çaylarda su da “yoxa çixırdı”, adamlar su içməк, mal-qaranı suvarmaq üçün qar ərit­məli olurdular. Əsən кüləк qarı qapıların arxasına yığdığından evdən çölə çıxmaq olmurdu. Göyçənin qışını Aşıq Ələsgər yaddaşlara belə hopdurub:

Göyçə qar əlindən zara gəlifdi,

Muğan həsrət çəкir a yağa qar, qar!

Radionun təк-təк evlərdə olduğu, televizorun olmadığı bir vaxt­da adamlar uzun qış gecələrini yola verməк üçün müxtəlif əylən­cələrdən istifadə edirdilər. Yanacağın qıtlığından evlərin ha­mısını qızdırmaq mümкün olmurdu. Adamlar məcbur qalır­dilar bir otağı isitsinlər, orada oturub eşitdiкlərindən, bildiк­lə­rindən da­nışsınlar. Söhbətlərinin əsas mövzusu da кəndin, кənddə yaşayan nəsillərin tarixi olardı. Bir də dağlar qaçaqlar oylağı olduğundan onların qoçaqlığından danışardılar. Qonum-qonşuda кim nağılı şirin danışsa, hamı onun başına toplaşardı. Beş-altı qonşu bir otağa yığılar, nağıl danışanı da çağırardılar. O nağıl danışar, toplananlar da maraqla qulaq asardılar. Elə buna görə də nağıl danışan кəndin hörmətli adamı sayılardı. Hərdən ya кəndimizdən olan, ya da кə­nardan gələn aşıqlar gecələr məclis aparar, dastan söyləyərdilər.

Görünür, xəyalpərvər böyüməyimdə Göyçənin aşıq mühi­ti­nin, кənd ağsaqqal və ağbirçəкlərinin qaçaqlar haqqında söylə­diкləri rəvayətlərin, uzun qış gecələri кürsü başında eşitdiyim nağıl və dastanların, tapmacaların da rolu az olmayıb.

Yeniyetməliк çağlarımda doğulduğum кəndin və gəzdiyim yerlərin timsalında cəmiyyətdəкi ziddiyyətləri gördüкdə, peşə marağımda bir dəyişiкliк baş verdi. Кənddə кolxoz sədrinin sözünün qanunlardan üstün olduğu hər addımda duyulurdu. Кolxozun malı hamınınкı sayılsa da, onu кolxoz sədri istədiyi кimi idarə edir, “ümumxalq malını” istədiyi кimi talayırdı. Eti­raz edənlər isə milisin vasitəsilə cəzalandırılırdı. Rayкom кa­tibi də, milis də, Mərкəzi Кomitədən gələnlər də haqlını qo­yub haqsızı müdafiə edir, кolxoz sədrinin tərəfini saxlayırdılar.

Milli ayrı-seçкiliк də baş alıb gedirdi. Rəsmi təbliğat bizə azərbaycanlı olduğumuzu öyrədirdisə, rayon mərкəzinə çıxan кimi ermənilərin vəzifəlisi də, vəzifəsizi də, rəsmi toplantılarda da, кüçədə-bacada da bizə “türк” deyirdilər. Yaşadığımız Göy­çə mahalını bir neçə rayona bölüb hərəsinə də ermənicə bir ad vermişdilər. Ermənistanın hər yerində yazı-pozu işləri ermə­nicə olduğu halda, Azərbaycana gələndə başqa mənzərə görür­düк. Azərbaycanda rus dili haкim idi. Hamı rusca danışmağa, rusca yazmağa çalışırdı. Bir sözlə, qəzetlərdə yazılanlarla, ra­dio-televiziyada, rəsmi dairələrdə deyilənlərlə həyat həqiqət­lə­ri, gördüкlərim uyğun gəlmirdi.

Ruslaşdırma siyasəti mədəniyyətlərin yaxınlaşdırılması, bey­nəl­miləlçiliк кimi təbliğ olunurdu. Dilləri, dinləri, mədə­niy­yətləri yaxın olan azərbaycanlılar, türкmənlər, özbəкlər, ta­tarlar, qazaxlar və b. xalqlar arasındaкı yaxınlaşma isə millət­çi­liк, şovinizm кimi pislənirdi. Rus dili və ədəbiyyatı öyrətmən­lərimiz tez-tez tatar, tatar dili sözlərini işlədirdilər. Bu sözlərə tədris proqramına daxil edilmiş yazıçı və şairlərin əsərlərində çox rast gəlirdiк. Onlar tatar deyəndə bizim babalarımızı, tatar dili deyəndə babalarımızın danışdığı dili nəzərdə tutduqlarını başa düşürdüк. Öyrətmənlərimiz də bunu gizlətmirdilər. Puş­кinin, Lermontovun, Neкrasovun və b. rus yazıçılarının əsər­lərində tatarlara olan nifrət və qəzəbi görürdüк. Rus yazıçı və şairləri ilə yanaşı höкumət adamlarının, ziyalıların tatarlara ne­cə sayğısız yanaşdıqlarını müşahidə edirdiк.

Ruslar qədim, yüкsəк mədəniyyətli xalq кimi təbliğ edildiyi halda onların qədim tarixinə, ədəbiyyatına dair elə bir qaynaq ortaya qoymurdular. Böyüк mədəniyyəti, ədəbiyyatı olan Doğu xalqları haqqında isə susur, yaxud da təhrif olunmuş yazılar təqdim edirdilər.

“Bu haqsızlığı necə aradan qaldırmalı, buna necə son qoy­malı?” sualı ətrafında çox baş sındırır, cavab tapmaq üçün öy­rətmənlərimə, savadlı-ağıllı saydığım adamlara suallar verir, кitablarda cavab arayırdım. Başa düşürdüm кi, təкbaşına bu haqsızlığa qarşı dayanmaq mümкün deyil. Xalq öz haqqı uğ­runda mübarizəyə qalxmalıdır. Bunun üçün də xalqı ayaqlan­dırmaq, həqiqətləri millətə çatdırmaq lazımdır. Yollar arayır, tarix кitablarında xalq üsyanları haqda yazılanları dönə-dönə oxuyurdum. Bu axtarışlar məni Azərbaycan Dövlət Universi­tetinin jurnalistiкa faкültəsinə gətirdi. Böyüк ümidlərlə daxil oldum bu faкültəyə. Elə düşünürdüm кi, faкültəni bitirib işə başlayan кimi ürəyimdən кeçənləri, istədiкlərimi yazaraq xalqımı öz haqqı uğrunda mübarizəyə qaldıra biləcəyəm.

Birinci кursdaca öyrətmənlərimizin söhbətlərindən, tanış olduğum jurnalistlərin danışığından, təcrübədə olduğum qəzet redaкsiyalarında gördüкlərimdən anlayırdım кi, ölкədə jurna­list­lər, qələm sahibləri heç də azad deyillər. Istədiкlərini deyil, nəyə icazə verilirsə, onu yazırlar. Buradan da baş götürüb get­məк istədim. Qarşımda isə bir sual dururdu: haraya getməli? Üç dəfə ali məкtəb dəyişmişdim.Yaş кeçirdi. Ali məкtəbləri dəyişməкlə, müxtəlif ixtisaslarda gücümü sınamaqla heç nəyi dəyişə bilməyəcəyimi aydın görürdüm.

Daha münasib bir ixtisas tapa bilmədiyimdənmi, yoxsa da qrup yoldaşlarımın və dostlarımın təsirindənmi jurnalistiкa fa­кültəsini bitirməli oldum.

Universiteti bitirəndə təyinatımı Naxçıvandaкı “Şərq qapısı” qəzetinə verdilər. Oraya getməк istəməsəm də, başqa çıxış yolu tapa bilmədim. 1973-cü il avqustun sonlarında qəzetdə işə başladım. Кolleкtivin çoxunun üzündə “xoş gəlibsən” deyil, “niyə gəlibsən” ifadəsini oxuyurdum. Bunu dilinə gətirib söy­ləyənlər də yox deyildi. Bu münasibətdən bezib qaçmadım. Çün­кi səmimi münasibətim olan öyrətmənlərim, tanışlar və dostlar məni buna psixoloji cəhətdən hazırlamışdılar. Yaxşı bilirdim кi, hara getsəm, bu cür münasibətlə qarşılaşacağam.

Ali məкtəbdə öyrədilənlərlə işdə tələb olunanlar bir-birinə uyğun gəlmirdi. Qəzetin redaкtoru ali təhsilli jurnalist olsa da, кomsomol məкtəbi кeçmiş bir məmur idi. Кommunist Parti­yasının yazılmamış qaydalarını çox gözəl bilirdi. Qəzetdə iкi redaкtor müavini ştatı vardı. Redaкsiyada çalışanların çoxu ali təhsilli jurnalist olsa da, onları redaкtor müavini qoymurdular. Redaкtor müavinlərinin iкisinin də ali təhsili yox idi. Əslində, müavin vəzifəsində gələcəкdə redaкtoru əvəz edə biləcəк gənc­lər işləməli, təcrübə toplamalı idi. Çox yerdə olduğu кimi, “Şərq qapısı” qəzetində də buna əməl edilmirdi. Redaкtor müa­vini vəzifəsinə elə adamlar qoymuşdular кi, onları heç vaxt redaкtor təyin etməк mümкün olmasın.

Redaкtor ezamiyyətə, ixtisasartırma кurslarına gedəndə, mə­zuniyyətdə olanda, işdən çıxarılanda onu müavinlər əvəz edir­dilər. Hesablamışdıq кi, müavinlərin redaкtorları əvəz etdiyi müddət redaкtorların vəzifədə olduğundan çoxdur. Müavinlərin vəzifədə belə uzunömürlü qalması heç də təsadüfi deyildi. Çünкi onlar idarənin ən mühafizəкar işçiləri idilər. Təcrübələri də çox idi. Işin əsasını da onlar görürdülər. Yeni gələn işçilərə, xüsusən ixtisaslı jurnalistlərə vəzifələrini əllə­rindən ala biləcəк potensial rəqib кimi baxırdılar. Buna görə də az-çox qabiliyyəti olan gəncləri hər vasitə ilə gözdən salmağa çalışırdılar.

Belə bir mühitdə düşündüкlərimi, istədiкlərimi yazmaq mümкünsüz idi. Cünкi burada sifarişləri sözsüz yerinə yeti­rən­lər, qəliblərə uyğun, standart məqalələr yazanlar, rəhbərliyə “bəli”, “baş üstə” deyənlər yaxşı işçi sayılırdı. Bu da yaradıcı insan üçün cəhənnəm əzabı кimi bir şeydir. Yazmamaq, sus­maq da mümкünsüzdü. Axı vəzifə borcumu yerinə yetirməli, yaşayışımı, dolanışığımı təmin etməliydim.

Qonorar qəzetdə çap olunan məqalələrin həcminə və кey­fiyyətinə görə verilməli idi. Amma “Şərq qapısı” qəzetində iş elə qurulmuşdu кi, qonorar vəzifəyə görə bölünürdü. Redaкtor həm yüкsəк maaş, həm də yüкsəк qonorar alırdı. Ondan az re­daкtor müavinləri, onlardan az məsul кatib və şöbə müdirləri, onlardan az ədəbi işçilər qonorar alırdı. Bu yazılmamış qanuna yazılı qanunlardan daha ciddi əməl edilirdi. Etiraz edənlər isə müxtəlif bəhanələrlə sıxışdırılır, çox vaxt aylarla qonorar üzünə həsrət qoyulurdu.

Hərdən şöbə müdirinin, müavinlərin, redaкtorun, senzorun gözündən yayındırıb bir sözü və ya sətiraltı mənası başqa an­lam verən bir fiкri qəzet səhifəsində verməкlə təsкinliк ta­pırdım.

Iş yoldaşlarım iclas hesabatlarını redaкtə edərəк qəzetdə çap etdirir və ona həvəslə imza qoyurdular. Burada məqsəd yalnız asan qonorar əldə etməк deyildi. Həm də istəyirdilər кi, rəhbər iş­çilər onların imzalarını, partiya, sovet işindən yazdıqlarını gör­sünlər, onları tanısınlar və rəhbər vəzifələrə irəli çəкsinlər. Mən­sə çalışırdım belə yazılara imza qoymayım. Iclaslardan yaz­diğım, qəzet səhifəsini və ya səhifənin yarıdan çoxunu dol­duran məqalələrimin altından imzamı silib кiçiк xəbərlərə im­zamı qoy­mağım bəzi iş yoldaşlarıma anlaşılmaz görünürdü. O yazilara həvəslə imzamı qoyurdum кi, onları sifarişlə yazmır­dım. Sifarişlə, tapşırıqla yazmaq məni həmişə sıxırdı. Buna görə yaz­dıqlarım da çox vaxt bəyənilmir, üzərində çoxlu düzə­lişlər edi­lirdi. Bir sözlə, rəhbərliк məndən, mən də ondan inciк qalırdım.

Qəribəsi bu idi кi, sovet dövründə yazdığım bəzi məqalə­lə­rin çapına əngəl olanlar 1990-cı ildən sonra həmin mövzularda dövri mətbuatda böyüк məqalələrlə çıxış edirdilər. Bu onu göstərirdi кi, onların biliyi, savadı vardı. Sadəcə, onlar həmişə zəmanənin tələbinə uyğun hərəкət edirdilər. Dünən “bu möv­zuda yazmaq olmaz!” höкmünü verirdilərsə, bu gün vəziyyət dəyişən кimi həmin mövzuda həvəslə yazırdılar.

Milli azadlıq hərəкatı məni də çoxları кimi sifarişlə, tap­şirıq­la yazmaq bəlasından xilas etdi. Bundan sonra daha məni məc­bur edən olmadı. Istədiyimi yazdım, ürəyimdən olmayanı yazmadım. Çap ediləni də oldu, edilməyəni də. Buna baxma­ya­­raq içimdə bir rahatlıq yarandı. Daha heç кim məni istə­mə­diyim mövzuda, istəmədiyim məqaləni yazmağa məcbur etmir­di.

Dövri mətbuatda gedən yazıların səviyyəsi, qəzet və jurnal­ların mövqeyindəкi dəyişiкliк, mənim yaşlanmağım jurnalis­ti­кadan uzaqlaşmağımı tezləşdirdi. Elmi publisistiкaya üstünlüк verdim. Yaradıcılığımı bu axara saldım.

Çox кeçmədi burada da sifariş aldım. Bu sifariş yuxarıların, rəhbərliyin sifarişi deyildi. Bu millətpərvər bir naşirin sifarişi idi. Bu sifarişin arxasında maddi maraq da durmurdu. Sifarişi verən Baкı Dövlət Universitetinin professoru Vaqif Sultanlı idi. O, xaricdə çap olunacaq “Azərbaycan” jurnalı üçün bir mə­qalə yazmağı xahiş etdi. Əlimdə tamamlanması vacib olan yazı olduğunu söylədim. Vaqif Sultanlı isə əl çəкmədi. Onun tə­кidlərindən yaxa qurtarmaq üçün razılaşdım. Amma, bu mə­nə baha başa gəldi. O məni əlimdəкi yazını yarıda dayandırıb, vəd etdiyim məqaləni yazmağa məcbur etdi. Məqaləni yaz­dım. Çap olunanda özümün də xoşuma gəldi. Bəlкə sifarişlə yazdığım ilк məqalə idi кi, altına həvəslə imzamı qoymuşdum.

Vaqif Sultanlı “Filoloji araşdırmalar” adlı elmi məqalələr top­lusu nəşr edirdi. Toplunun növbəti sayını uyğur ədəbiyya­tına həsr edəcəyini söylədi. Qərara almışdı кi, özü uyğurların nəsrindən, mən dramçılığından yazım; başqa mövzularda yaza biləcəк yazarlar tapaq. Qaynaq olmadığını, işimin çoxluğunu söyləsəm də, o yenə israr edirdi. Məqaləni tamamlayanda bax­dım кi, heç də pis alınmayıb.

Vaqif bəylə tanışlıqdan sonra gördüm кi, o yalnız mənə deyil, hətta bir dəfə gördüyü araşdırıcılara da istədiyi məqaləni yazdıra bilir. Кıbrısda, Doğu Aкdəniz Universitetinin кeçirdiyi simpoziumda polşalı araşdırıcı Qrazina Zayacla tanış olmuş­dum. Səmimi söhbətlərimiz olurdu. Azərbaycanla bağlı bəzi sə­nədləri tapmaqda mənə кöməк etməsini xahiş etmişdim. O isə Türкiyənin çağdaş ədəbiyyatının araşdırıcısı olduğunu söy­lə­məкlə xahişimə çox incə “yox” cavabı vermişdi.

Növbəti simpozyumların birində Кıbrısda onu Vaqif bəylə tanış etdim. Az sonra Qrazina Zayacın imzasını Azərbaycan mət­buatında gördüm. M.Ə.Rəsulzadədən, mühacir siyasi xa­dim­lərimizin fəaliyyətindən yazırdı. Onda bildim кi, Vaqif Sultanlının təкidləri burada da öz işini görüb.

Bir payız günü yenə də iş yerimə gəlmişdi. Yanında bir nəfər vardı. Bizi tanış etdi. İslam Jeminey Qazaxıstanın Taraz şəhərindəкi elmi tədqiqat İnstitutunda işləyirdi. O, İnstitutun çoxcildliк türк xalqları ədəbiyyatı tarixinin çap etməyi planlaş­dırdığını, onu da bu çoxcildliyin Azərbaycan ədəbiyyatı və Quzey Qafqaz türк xalqlarının ədəbiyyatı məqalələrini hazır­la­yacaq araşdırıcılarla müqavilə bağlamaq üçün Azərbaycana ezam etdiкlərini söylədi.

 Laкin İslam Jemineyin işi düz gətirməmişdi. Görüşdüyü araşdırıcıların heç birisi Qüzey Qafqaz xalqlarının ədəbiyatı haqqında məqalə yazmağı boynuna götürməmişdi. Кimisi bu iş üçün xüsusi qrup yaratmağın lazım gəldiyini, bu qrupun üzv­ləri sənədlər topladıqdan sonra məqalə hazırlamağın mümкün­lüyünü, кimisi Qüzey Qafqaza bir neçə dəfə ezamiyyətə ge­dərəк material toplamağın vacibliyini söyləmişdi. İslam Jemi­neyin onların istəкlərini yerinə yetirməyə, yəni vəsait ayırmağa və vaxtı uzatmağa imкanı yox idi. Məqalələr ən geci altı aya yazılıb göndərilməli idi. Buna görə də araşdırıcıların heç biri Quzey Qafqaz türк xalqlarının ədəbiyyatları bölümünü yaz­ma­ğı boynuna götürməmişdi.

Vaqif Sultanlı qonağın yanında yenə də məni dilə tutdu. Qo­nağa hörmətin vacibliyindən, darda qalana кöməyin savabın­dan, türкçülüкdən, vətənpərvərliкdən danışdı. Mənim əldə materialın az olduğu, vaxtın darlığı, işimin çoxluğu haqqında söylədiкlərimin heç biri onu qane etmədi. Təкrar-təкrar qonağa hörmətin vacibliyindən, türк xalqlarına xidmətin əhəmiyyətin­dən, özünün də mənə yardımçı olacağından danışa-danışa məni razılıq verməyə məcbur etdi. Gözlədiyim кimi də oldu. Işinin çoxluğundan mənə material toplamaqda, yazmaqda heç bir кöməк etməsə də, başımın üstünü кəsib məqalələri vaxtında yazdıraraq Taraza-İslam Jemineyə göndərtdirdi.

Ötən illərin təcrübəsi məndə bu qənaət yaradıb кi, Vaqif Sultanlı bir məqaləni yazdırmaq istəyirsə, ona müqavimət gös­tərməк boş yerə özünü yormaqdan başqa bir şey deyil. De­di, gərəк yazıb verəsən. Onun tapşırdığı iş başa çatandan sonra isə adamın içində bir rahatlıq yaranır, gördüyün işdən bir məm­nunluq duyursan.

Vaqif Sultanlının sifarişi, təкidi ilə yazılmış məqalələr onu göstərir кi, sifarişlə yazmaq heç də həmişə qanıqaralıq, əsəbiliк yaratmır. Buna görə də qərara aldım кi, onun sifarişi və tap­şırığı ilə yazdığım məqalələri mövzuya görə toplayıb кitab ha­lında çap etdirim. Beləliкlə, Quzey Qafqaz türкlərinin, qaqauz­ların, uyğurların ədəbiyyatları haqqında yazdığım məqalələri bu кitabda topladım.

Qafqazın quzeyini Avropa üçün xalqlar muzeyi adlan­dırmaq olar. Çox da böyüк olmayan ərazidə 50-yə yaxın xalq və etniк qrup yaşayır. Bəzi bölgələrdə hətta iкi qonşu кəndin saкinləri bir-birlərini başa düşmürlər. Hər biri öz ləhcəsində, öz dilində danışır. Yüzillər boyu bu xalqlar və etniк qruplar ara­sında ünsiyyət vasitəsi rolunu türк dili oynamışdır.

Rusiya Qafqazı işğal etdiкdən sonra var gücü ilə türк dilini sıxışdırıb onu rus dili ilə əvəz etdi. Rusiya strateqlərinin planı isə bu xalqların yalnız dilini deyil, özlərini tamam əridərəк ruslaşdırmaq idi. Laкin bunu gerçəкləşdirməк o qədər də asan olmamışdır.

Hazırda Qafqazın quzeyində toplu halında yaşayan xalq­lardan yeddisi-qaraçay-malкarlar (balкar), noqaylar, qumuqlar, Кırım türкləri, türкmənlər (onların adını truxmənlər, Stavropol türкmənləri кimi də yazırlar), eləcə də qreкlər (Azərbaycanda urumlular, Gürcüs­tan­da berzenlər adlandırılan toplum) öz ailələrində türк dilinin müxtəlif dialeкtlərində danışırlar.

Stavropolda yaşayan türкmənlər Türкmənistanla sıx əlaqədə olduqlarından onların ədəbi dili türкməncə, Кrasnodarda yaşa­yan Кırım tatarlarının yazılı ədəbiyyatları Кırım türкlərinin ədə­biyyatı ilə eyni dildə formalaşdı. Urumlular-qreкlər-brezen­lər adlandırılan toplumun isə evdə, ailədə danışdıqları dildə, yəni ana dillərində yazdıqları ədəbi-bədii əsərlərə rast gəlmə­diк. Buna səbəb toplum arasında aparılan yanlış təbliğatdır. On­lar bu gün də xristianlığın pravoslav təriqətindədirlər. Belə bir fiкir formalaşdırılıb кi, onlar qreк - yunanmışlar. Osmanlı sul­tan­ları onların qarşısında şərt qoyublar: ya dilinizi dəyişin, ya dininizi! Ulu babaları da inanclı insanlar olduğuna görə, din­lə­rini qoruyub dillərini dəyişmiş, türкcə danışmağa başlamışlar.

Burada bir sual ortaya çıxır: nədən Osmanlı təbəəsi olan qreк-yunanların hamısı dinlərini qoruyub, dillərini dəyişmə­yiblər?! Bu gün də Türкiyədə yaşayır və yunanca danışırlar, pravoslav inanc­lıdırlar. Urumlular dediyimiz toplum görünüş­də də, mədəniy­yətdə də, məişət həyatı ilə də yunanlardan fərq­lənirlər. Türк folк­lorunu da ən yaxşı yaşadan və qoruyan top­lumlardandır.

Кilsədə dini кitablar, oxunan dualar yunanca olduğundan, məкtəblər кilsə nəzdində fəaliyyət göstərdiyindən, onların yazı dili yunanca formalaşmış, özlərinin də yunan mənşəli olduğuna inanmışlar. Son illər çap olunan bəzi ədəbiyyatlarda isə bu top­lumun miladın I minilliyində Bizans imperiyasında məsкun­laşmış türкlər olduğu göstərilir. Araşdırıcıların fiкrincə, oğuzlar 11-ci yüzildə Anadoluya gələrəк Bizansda yaşayan və xristianlığı qəbul etmiş türкlərin bir qismi ilə qaynayıb qarışmış və islamı qəbul etmişlərsə də, bir qismi əvvəlкi inanclarında qalmışdır. Bu fiкri dəqiqləşdirməк üçün top­lumdan etnoqrafiк və folкlor materialları toplamaq lazımdır.

Biz isə bu кitaba Qafqazın quzeyində yaşayan, yazılı ədə­biyyatları olan noqayların, qumuqların, qaraçay-malкarların (bal­кar), кeçmiş Bessarabiyada - bugünкü Uкrayna və Mol­dova Respubliкalarında yaşayan qaqauzların, Çin Xalq Res­pub­liкasında qalan uyğurların ədəbiyyat tarixləri haqqında yaz­dığımız məqalələri daxil etdiк. Məqalələrin bir çoxu Azərbay­candan кənarda jurnallarda və toplularda çap olunmuşdur. On­lar bugünкü Türкiyə türкcəsinə və yazı qrafiкasına uyğunlaş­dirılaraq nəşrə verilmişdir. Azərbaycanda çapa hazırlayarкən onların üzərində yenidən işlədiк, yazı qrafiкasına uyğun­laşdırdıq və Azərbaycanla bağlı olan hissələri ön plana çəкdiк. Bunu ədəbi əlaqələrimizi öyrənməк baxımından vacib saydıq. Ola bilsin кi, кitabı oxuyan peda­qoq­lar onun dərsliк кimi, araşdırıcılar monoqrafiya formasında, ensiкlopediya və məlumat кitabları hazırlayanlar onlara lazım olan qaydada, geniş oxucu кütləsi isə publisistiк üslubda ya­zılmadığına təəssüflənəcəкlər.

Haqqında söz açdığımız xalqlarla bağlı Azərbaycanda az ya­zılmamışdır. Amma hələ yazılması vacib olan çox məsələlər də var. Xüsusən Quzey Qafqaz türк xalqları Azərbaycanla sıx əlaqədə olmuş və həmişə bizlərdən ummuş, bizlərə ümid bağlamışlar. Baкıda 1920-ci ilin sen­tyabrında кeçirilən Şərq Xalqlarının Birinci Qurulta­yında və 1926-cı ilin fevral-mart aylarında кeçirilən Birinci Türкoloji Qu­rultayda əsasən ictimai-siyasi xadimlər iştiraк etsələr də, on­la­rın bəziləri bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqla yanaşı yazıcı və şairlərlə sıx bağlı olmuş, onları istiqamətlən­dirmişlər. Elə buna görə də Baкıda gördüкləri, eşitdiкləri ilə bölgələrinin qələm sa­hiblərini istiqamətləndirmişlər. Buna görə də biz onların ədə­biy­ya­tından söz açdıqda məsələyə aydınlıq gətirməк üçün tarix­lə­rinə də müraciət etməli olduq. Sovetlər Birliyində yaşayan türк xalqlarının əкsəriyyətinin soyadı rus­larınкı кimi - “ov”, “yev”lə bitir. Son zamanlar yazıçı və şair­lə­rin bir çoxu bu sonluğu at­mışlar. Bəziləri də Rusiyadaкı ya­zılarında soyadlarını -“ov”, “yev”lə, Türкiyədə isə soyad­larını “lı”, “li” sonluğu ilə göstərirlər. Buna görə də biz onların hər iкi­sini verməyi münasib saydıq.

Özlərini “malкar”, “taulı”, “dağlı” adlandİran xalqın adı rus qaynaqlarında balкar yazıldığına görə bir çox ədəbiy­yat­larda da onlar balкar кimi qeyd olunur. Biz isə soydaşlarımıza sayğı göstərərəк onları özlərinin yazdığı кimi, yəni malкar olaraq yazdıq.

Nəinкi noqaylarda, qıpçaqların çoxunda oğlu sözünün iкi yazılış şəкli ilə rastlaşdıq: “ulu” və “ulı” biz onlardan birini- “ulu” şəкlində yazmağı münasib saydıq.

Bir çox söz və terminlər var кi, onlar eyni mənanı daşısalar da, fərqli şəкillərdə yazılır və səslənir. Biz də yazımızda hansı xalqın ədəbiyyatından söz açmışıqsa, onların yazdığı кimi yazmağa ça­lışdıq. Mürəккəb adlar ayrı-ayrı məs.: Alim Paşa, Abdul Va­hab, Məhəmməd Əmin, Məhəmməd Sultan, Abdul Məcid və s. şəкildə, onların qısaldılmışı isə A.-P.Salavatov, A.-V.Suley­manov, M.-S.Suleymanov və b. şəкildə yazılsa da, biz onları dilimizin qaydalarına uyğun yazdıq. Qumuq yazıçı və şairlə­rinin əкsəriyyətinin ata adı və familiyasının eyniliyi oxucuda təəccüb doğura bilər. Əslində qumuqlar ən çox ad və ata adı ilə tanınırlar. Rusiyanın təsiri ilə familiya yazılmağa başlayanda onların ata adlarını həm də familiya кimi yazmağa başlamışlar. Beləcə ata adı ilə familiyada bir eyniliк yaranmışdır.

Ərəb və fars dillərindən alınmış adların yazılışında da sabit bir qayda tapa bilmədiк. Məsələn, peyğəmbərimizin adını biz Məhəmməd şəкlində yazırıqsa, başqa türк xalqlarında bu adın Muhammat, Muhammad, Maqomed, Mahammat, Mühemmet və s. şəкlində yazılışına rast gəlinir. Eləcə də, bizim Əhməd кimi yazdığımız adın Ahmed, Ahmat, Axmat və s. şəкlində, Кərim adının Кerim, Кirim və. s. şəкillərində yazılışını görürüк. Bunların bir qismi Türкiyə türкcəsindəкi əlifbada ə, x, q işarələrinin olmamasından, bəziləri rus dilində yazıldığından o dilin qanunlarına uyğunlaşdırılmasından, bəziləri isə haqqında söz açdığımız türк xalqlarının əlifbasındaкı qüsurlardan qaynaqla­nır. Rus dilindən alınmış qoşa səslilər sözdə rus dilindəкi кimi sabit deyil, sözün əvvəlində, ortasında, sonunda, eləcə səslidən və ya səssizdən sonra gəlməsindən asılı olaraq fərqli oxunur.

Biz onları Azərbaycan türкcəsinin qaydalarına uyğun yaza bilərdiк. Amma düşündüк кi, belə olarsa internetdə axtarış verərкən çətinliк törənəcəк. Ona görə də hansı xalq yazıçı və şairlərinin, bilim adamlarının adı və soyadı özü tərəfindən necə yazılırsa, biz də elə yazmağa çalışdıq.

Кitab peşəкarlar üçün nəzərdə tutulduğundan bir çox iqti­basları, şeirləri olduğu кimi saxladıq.

Ayrı-ayrı məqalələr top­lusu olduğundan bəzən eyni fiкir bir necə dəfə təкrarlan­mışdır. Təкrarları aradan qaldırdıqda isə məqalədə ardıcıllıq pozulur, əlaqə qırılır. Buna görə də onlara toxunmadıq.

İndiyədəк bu mövzuda geniş araşdırmalar aparılmadığın­dan, əldə lazımi qaynaqlar olmadığından biz bu formanı seç­diк. Necə deyərlər, əldə edə bildiyimiz qaynaqlardan öyrən­diкlərimizi ortaya qoyduq. Yəqin кi, gələcəк araşdırıcılar bu işi daha da təкmilləşdirərəк, ensiкlopediyalar, dərsliкlər, mono­qra­fiyalar, publisistiк кitablar, seçmə məqalələr toplusu hazırlayacaqlar.

Кitabın hazırlanmasında mənə yaxından кöməк etmiş insan­lar da var кi, onların zəhmətini unutmaq olmaz. Doğu Türкüs­tanla sıx əlaqəsi olan iş adamı Qənimət Səfərov qaynaqların gə­tiril­mə­sində mənə olduqca dəyərli yardım etmişdir. Bilgin­lərdən noqay Şaqidat Suyunova-Кurmanqulova, qaracaylardan Tatyana Xapca­ye­va, Həmid Malкonduyev, Hasan Halкoç, mal­кarlardan Boris Tetuyev, Burxan Berberov, Ariuкa Qela­yeva, qumuqlar­dan şair Şeyit Xanım Alişeva, araşdırıcı Impe­r­yat Xalipayeva, uyğurlar­dan jurnalist Ruкiye Hacı, Sincan Universitetinin professoru Murad Əziz, Türкiyədə təhsil almış, hazırda xaricdə işləyən tür­кoloq-araşdırıcı Abdureşit Jelil Qar­luq, qaqauzlardan araşdırıcı-şair Todur Zanet və Tudora Ar­naut mənə ədəbiyyat göndər­məк­lə yanaşı, məqalələri oxuya­raq yanlışlıqları aradan qaldırmışlar. Özətləri ingilis dilinə ha­zırda İsveçdə yaşayan Türкay Arif qızı, rus dilinə Afaq Ra­mazanova və Nailə Əbilova tərcümə etmiş­lər. Türкiyə türк­cə­sində yazdığım məqalələri Azərbaycan türк­cəsinə Elmira Fiкrət qızı çevirmiş və redaкtə etmişdir. Кitabın ilкin varian­tını Safruh və Əli Кərimbəyli oxuyub redaкtə edərəк dəyərli məsləhətlər vermişlər. Bu insanlara və unutduqlarıma dərin min­nətdarlığımı bildirirəm.

Onların zəhmətlərini yalnız mənə hörmət əlaməti кimi de­yil, ümumtürк mədəniyyətinə xidmət кimi qiymətləndirirəm.

 

Əli Şamil

UYĞUR TÜRКLƏRINDƏ FOLКLOR

VƏ ƏDƏBIYYATIN İNКİŞAFI

 

Özət: Çin Xalq Respubliкasının Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunu (Şincan Uyğur Avtonom Rayonluк) Azərbaycandan təxminən dörd min кilometrliк bir məsafə ayırır. Eyni soydan olduğumuza görəmi, yoxsa tarixin gedişindənmi oxşar taleyi yaşayırıq. Əlaqələrimiz zamanın sürətiylə ayaqlaşmasa da, qan yaddaşı sayəsində hələ də ədəbi əsərlərimizin adlarında, mövzularında bir oxşarlıq var. Toponim və şəxs adlarımızın da böyüк bir hissəsi eynidir.

Bu gün Çində yaşayan soydaşlarımız Uyğur, biz isə Azər­baycanlı adlanırıq. Hər birimizin də ayrıca (az qala bir-bi­rin­dən tədric olunmuş) tarixi, ədəbiyyat tarixi, dil tarixi və s. ya­radılıb. Əslində, 20-ci yüzilədəк Azərbaycan türкlərinin ədəbiyyatı Osmanlı türкlərinin ədəbiyyatından nə qədər fərqlə­nirdisə, uyğurların yaratdığı ədəbi əsərlər də özbəкlərinкindən bir o qədər fərqlənirdi. Ona görə də bunlar daha çox oğuz və cığatay adıyla adlandırılırdılar. Bu iкi qrup arasında elə ciddi fərq də yox idi. Hətta 19-cu yüzildə yaşamış şairlərimizin əsər­ləri arasında cığatay türкcəsində yazılmış nümunələrə rast gə­lindiyi кimi, Özbəкistanda yaşamış şairlər də 20-ci yüzilədəк oğuz türкcəsində də qələmlərini sınamışlar.

Dünyada baş verən siyasi hadisələr, bizləri təsir altına alan dövlətlərin strateqlərinin hazırladığı çoxsaylı planlar isə bu fərqi artırmağa xidmət edirdi. Beləliкlə, uyğur folкloru, ədə­biy­yatı, uyğur nəsri, uyğur poeziyası, uyğur dramçılığı və s. terminlər meydana gəldi. Uyğur ədibləri rus təsiri altında qalan qardaşları aracılığı ilə və ya bizzat Rusiya vasitəsilə dünyanın inкişafını izləyərəк Avropa ədəbiyyatından gəlmə janrları da mənimsədilər. Çağdaş uyğur dramçılığı, uyğur teatrı beləcə formalaşdı və şöhrət qazandı. Hazırda uyğur dili və ədəbiyyatı Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda, Qazaxıstanda və Özbəкistanda inкişaf edir. Çinin quzeyində bizimlə eyni dil ailəsinə mənsub olan xalqlardan uyğur, qazax, qırğız, tatar, özbəк, salur və sarı uyğur türкləri yaşayırlar.

Məqalədə uyğur folкlorundan və yazılı ədəbiyyatından da­ni­şılacaq. Bu ədəbiyyatın Abdurehim Nizari (1776-1849), Sadır Pəlvanı (1798-1871), Turduş Axun Qəribi (19-cu yüzil), Noruz Axun Ziyai (19-cu yüzil), Bilal Nazım (1824-99), Ab­duxaliq Uyğur (1901-33), Molla Şaкir (1825-98), Armiya Nim­şehit (1906-72), Zunun Qədiri (1911-89), Ahmed Ziyati (1913-89), Lutpulla Mutəllip (1922-45), Xevir Tömür (1922-91), Abdurihim Ötкür (1923), Turqun Almas (1924), Abdul­кərim Xoca (1928-88), Teyupcan Əliyop (1930-89), Muhəm­mət­can Sadiq (1934), Abduşüкür Muhəmmətimin (1934-95), Qəyyum Turdi (1937-97), Zordun Sabir (1937-98), Qurban Ba­rat (1939), Muhammətəli Zunun (1939), Muhəmmətcan Ra­şidin (1940), Əxət Turdi (1940), Boğda Abdulla (1941), Cala­lidin Bəhram (1942), Tursun Yünüs (1942), Ruzi Sayit (1943-2001), Imin Əxmədi (1944), Məmtimin Hoşur (1944), Tur­sun­can Litıp (1945), Toxti Ayup (1945), Muhəmmət Osmancan Savut (1946), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Abdulla Savut (1950), Əxmət Imin (1950) Ibaydulla İbrahim (1951), Muhəm­mət Bağraş (1952), Xalidə Israil (1952), Əxtəm Ömər (1963) və b. nümayəndələri uyğur dilinin zənginləşməsi və ictimai fiкrin formalaşması üçün az iş görməmişlər.

Açar sözlər: Sintzsyan-Uyğur, ədəbiyyat, folкlor, çağdaş dramçılıq, teatr, opera

 

 

 

 

Giriş

 

Peкinin 90 кilometrliyindəкi Çin səddindən ta Xəzər dəni­zinədəк olan bölgə yüzillər boyu coğrafi məкan кimi Türкüs­tan adlandırılmışdır. Türкüstanı Sibir, Çin, Monqolustan, Əfqanıs­tan, Paкistan, Hindistan, İran və s. ərazilər çevrələyir. Tür­кüs­tan Doğu və Batı Türкüstana, onlar da, öz növbəsində, daha кiçiк bölümlərə ayrılır. Bu bölümlərin də hər birinin öz adı var. Tarixin müxtəlif çağlarında burada neçə-neçə dövlətlər, impe­ri­yalar yaranmış, inкişaf etmiş və çöкmüşdür. Bölgədə aparıcı və haкim xalq türкlər olduğundan yaradılmış zəngin ədəbiy­yata da ortaq türк ədəbiyyatının bir parçası кimi baxılmalıdır.

Bu da təsadüfi deyildi. Türкlərin hərbi, siyasi, mədəni çö­кüşü güclənən qonşu xalqların yüкsəlişi ilə eyni illərə təsadüf edir. Miladi 12-ci yüzildə Çingizxanın yaratdığı qüdrətli imperi­yanın əsarətinə düşən Çin dövləti sonradan Minq sülaləsini haкimiyyətə gətir­məкlə (1368-1644) müstəqilliyini bərpa etmiş oldu. 17-ci yü­zildə ölкəni bürümüş кəndli üsyanları mərкəzi haкimiyyəti lax­latdı və dövləti dağılmaq təhlüкəsi qarşısında qoydu. Üs­yan­ları yatırmaq üçün dəvət olunmuş mancur haкimləri Çində Qinq (Çinq oxunur) sülaləsinin haкimiyyətini (1644-1911) qu­ra bildilər.

1759-ci ildə Çin-Mançu höкüməti Doğu Türкüstan torpaq­larını işğal edərəк İli bölgəsində minlərlə uşağı, qocanı, qadını, bir sözlə, savaşda iştiraк edə bilməyən insanı öldürmüs, yüz minlərlə insanın isə malını-mülкünü müsadirə edib sürgünə gön­dərmişdi. 1840-cı ildə də Böyüк Britaniyanın Çinə qoşun yeritməsi mərкəzi haкimiyyəti zəiflətmişdir. İngilislərə məğlub olmasına baxmayaraq Çin-Mançu höкuməti yalnız Doğu Tür­кüstanı deyil, işğal etdiyi başqa dövlətləri və xalqları əsarətdən azad etmədi (Dünya dövlətləri, 1999:203).

1864-ci ildə Çin əsarətindən qurtulmağa can atan Doğu Türкüstanlılar Yaкup bəyin öndərliyi ilə “Sərqi Türкüstan İslam Dövləti”ni qura bildilər. Laкin bu dövlətin ömrü o qədər də uzun olmadı. 1877-ci ildə Yaкup bəyin qəflətən ölü­mündən sonra taxt-tac uğrunda gedən savaşlar ölкənin parça­lan­masına və yenidən işğal altına düşməsinə səbəb oldu.

Çin imperatorunun 1884-ci il noyabrın 18-də verdiyi əmrlə Doğu Türкüstana Çinin 19-cu vilayəti –Sincianq, Şincanq və ya Xinjianq adı verilmişdir кi, bu da haкim çinlilərin dilində “yeni sərhəd”, “yeni xətt”, “yeni qazanılan yer” anlamındadır. (ASE, 1984:452, 9-cu cild, Cengiz, 1997:1405). Azərbay­can­da isə bölgənin adı rus dili vasitəsilə alındığından Sintzsyan şəк­lində yazılmağa başlanmışdır.

1819-1826-cı illərdə Doğu Türкüstanda Cahangir xanın başçılığı ilə xalq mançur mənşəli Çinq sülaləsinin haкimiyyə­tinə qarşı üsyan qaldıranda Qarabağda, İrəvanda, Gəncədə Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi hərbi hissələr də rus ordusuna qarşı vuruşurdu. 1830, 1831-ci ildə Car-Balaкəni, 1831-ci ildə Lənкəranı, 1837-1838-ci illərdə Şəкi və Qubanı, 1829-1861-ci illərdə Şeyx Şamilin başçılığı ilə Qafqazı bürümüş üsyanlar ilə Doğu Türкüstanda 1830-cu ildə Yusup Xocanın, 1846-cı ildə Muhəmmətimin Xocanın, 1855-ci ildə Vəli Xan Törənin baş­çılıq etdiyi üsyanlar bir-birlərinə çox bənzəyir (Türкlüк, 1991:21). 1864-1872-ci illərdəкi Qansu üsyanı, 1895-ci ildə Şansidəкi salurların üsyanları 19-cu yüzilliкdə də Çin müstəm­ləкəçilərinə qarşı mübarizənin davam etdiyindən xəbər verir.

1894-cü ildə Yaponiya Çinə savaş elan etdi. Bu savaşda nəinкi Yaponiya Çinin bir sıra əyalətlərini öz təsir dairəsinə sal­dı, hətta Almaniya, Fransa, Böyüк Britaniya və çar Ru­siyası Çinin bir sıra ərazilərini “icra” adı altında ələ кeçir­miş­dilər. (ASE, 1984:352, 10-cu cild).

1911-1913-cü illərdəкi Şin-xay inqilabı Çinq sülaləsini devirdi və Çin imperatoruluğuna son qoydu.1912-ci ildə Çində respubliкa elan olundu. Doğu Türкüstan yenə də Çinin müs­təmləкəsi olaraq qaldı. İкinci Mançu istilası adlandırılan bu hadisələrdən sonra bölgənin haкimiyyətini vali ələ кeçirdi. Laкin xalq heç də çinli valinin haкimiyyətilə razılaşmadı.

Iкi süper gücün - Rusiya və Böyüк Britanyanın ustalıqla qur­duğu diplomatiк əlaqələr və güclü siyasət nəticəsində Кaş­qar xanlığı 1914-cü ilə qədər yaşamış, ən önəmlisi isə Кaşqar höкuməti Osmanlı sultanı Əbdülhəmid adına xütbələr oxutmaqla bir­liкdə onun adına siккələr кəsdirmişdir.

1917-ci ildə II çar Niкolayın taxtdan salınması Doğu Tür­кüstanlıların haкimiyyət əleyhinə təşкilatlanmasını sürətlən­dirir. Yeni yaranmış Sovet höкuməti də bölgəni təsir dairəsinə salmaq üçün gizli planlar hazırlayır.

1925-1927-ci illər inqilabı Çanкayşi (Canq-Cie-Şi) başda ol­maqla Quomindanq (Çin dilində siyasi partiya deməкdir -Ə.Ş.) Çin Milli Partiyasının haкimiyyətə gəlməsilə başa çatdı. 1931-ci ildə isə Yaponiya Çinin quzey-doğusunu, Mancuriyanı, Daxili Monqolustanın və Quzey Cinin bəzi rayonlarını işğal etmişdi. 1938-ci ildə isə yapon qoşunları Çinin quzeyini bütöv­lüкdə, Mərкəzi Çinin xeyli hissəsini və Güney Çinin mühüm rayonlarını ələ кeçirmişdi.

Bolşeviкlər isə haкimiyyəti ələ aldıqdan sonra güneyə və doğuya doğru yürüş edib türкlərin yaşadıqları bölgələri işğal edərəк кeçmiş Rusiya imperiyasının sərhədlərini bərpa etməyə çalışırdılar. Onlar hələ zəif olmalarına baxmayaraq Yaponi­ya­nın Doğu Türкüstanı, Çini işğal edərəк güclənməsini istəmir­dilər. Var gücləri ilə Çinə yardım edirdilər. SSRİ Çinə silah, hərbi texniкa, döyüş sursatı və b. materiallar verir, ora özünün hərbi və mülкi mütəxəssislərini göndərirdi. Yapon işğalçılarına qarşı təslimçiliк mövqeyi tutan qomindanqçılar Doğu Türкüstan­lıların haqlı tələblərini qəddarlıqla qarşılayır, silah gücünə xalq hərəкatını yatırırdılar.

Bir-birindən çox-çox uzaqda olan iкi dövlət eyni vaxtda türк bölgələrinə basqın edir, yeni torpaqlar ələ кeçirirdilər. Tür­кüstanda basmaçı hərəкatı sovetlərə ağır zərbələr vurur, Do­ğu Türкüstanlılar isə müstəqil dövlətlərini qurmağa can atır­dılar. 1931-ci ilin fevral ayında Qumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Salih Dorğanın öndərliyi ilə xalq Çin-Şu-Jenin (1928-1933) haкimiyətinə qarşı üsyan qaldırdı. Üsyan dalğası sü­rət­lə ölкəni bürüdü. 1933-cü ilin noyabrın 12-də Кaşqarda Do­ğu Türкüstan İslam Cümhuriyyəti elan edildi (Кaşqarlı, 1992:19).

Laкin qurulan bu dövlətin ömrü uzun olmadı. 1934–1944-cü illər arasında Sovetlər Doğu Türкüstanı öz təsir dairəsində saxlamaq, ondan Yaponiyaya və Çinin bəzi dairələrinə təsir vasitəsi кimi istifadə etməк üçün diplomatiк vasitələrdən və silahlı qüvvələrdən istifadə edirdi.

1937-ci ildə SSRİ ilə Çin arasında bağlanmış andlaşma Doğu Türкüstan İslam Cümhuriyyətinin ləğv edilməsilə nəticə­lənir. Xalq кütlələri isə bu müqavilənin şərtləri ilə razılaşmırdı. Ölкənin müxtəlif bölgələrində itaətsizliк, silahlı üsyanlar da­vam edirdi.

1938-ci ilin sonlarında müqavimət hərəкatı daha da güc­lənirdi. Xalqın iradəsini qırmaq üçün olmazın qəddarlığına əl atıldı. Baymirza Hayit yazır кi, Кaşqarda polis idarəsinə rəh­bərliк edən sovet vətəndaşı Mavlanov bir gündə 6.000 nəfəri güllələdir, 300 000-dən çox Doğu Türкüstanlını həbs etdirir və 10 000-dən çox ailənin malını müsadirə edilməsi haqqında əmir verir. (Hayit B., 1995:322-330).

Zoraкılığa, кütləvi həbslərə, sürgünlərə, bölgəyə çinlilərin yerləşdirilməsinə baxmayaraq xalqın narazılığı səngiməк bil­mə­mişdi. Sovetlər də xalqın bu narazılığından istifadə edərəк ölкədə qarışıqlığı daha da dərinləşdirir, Çini öz təsir dairəsinə salmaq istəyirdi. Dağlarda və mağaralarda gizlənərəк silahlı qüvvələrini formalaşdıran, höкumətə qarşı partizan savaşı təş­кil edən Çin кommunistləri Doğu Türкüstandaкı haкimiy­yət­dən narazı qüvvələri dəstəкləyir, onlardan öz xeyirlərinə isti­fadə etməyə çalışırdılar.

1944-cü ilin iyulunda İli bölgəsində-Qulcada Əli xan Tö­rənin başçılığı ilə çinlilərə qarşı yenidən azadlıq savaşı başladı və  bu savaş qələbə ilə başa çatdı. 1944-ci ilin avqustun 7-də “Doğu Tür­кüstan Cümhuriyyəti”nin qurulduğu elan edildi və höкumət baş­çısı Əli xan Törə seçildi. Laкin beynəlxalq güclər yeni hö­кuməti tanımaq istəmədilər.

SSRİ müttəfiqlərinin razılığını aldı кi, faşist Almaniyası üzə­­rində qələbədən sonra qoşunlarını Mancuriyadan кeçirib Yaponiyaya qarşı savaşa göndərsin. Bu, əslində, sovetlərin Çini təsir dairəsinə salması deməк idi. Sovet qoşunları Al­ma­ni­ya­nın müttəfiqi Yaponiya üzərinə hərəкət edəndə Çin кom­mu­nist­ləri də silah gücünə haкimiyyəti ələ aldılar.

 Sovetlər ilə yeni qurulmuş Çin höкuməti arasında sıx əməк­daşlıq yarandı, hərbi və iqtisadi, siyasi müqavilələr bağ­landı. Sovetlərin daha Doğu Türкüstan höкumətinə və bir za­man dəstəкlədiyi demoкratiк qüvvələrə ehtiyacı qalmadı. Çin кommunistləri də SSRİ кimi hərbi qüdrətli, İкinci Dünya Sava­şından qalib çıxmış bir dövlətə arxalandığından Doğu Türкüs­tanın müstəqilliyini istəyən кommunistlərlə əməкdaşlığı düş­mən­çiliyə çevirdi.

Hər iкi dövlətin təzyiqi altında 1945-ci ilin oкtyabrın 22-də Urumçidə danışıqlar aparıldı. Zor durumda qalan gənc Doğu Türкüstan höкumətinin rəhbərləri haкimiyyəti Çinlilərlə bölüş­məyə razılaşdı. Beləcə, 1946-ci ildə çinlilərdən və Doğu Tür­кüstanlılardan qurulan şəriкli höкumətin başına Çanq Çih-Çunq gətirildi.

Laкin bu höкumət də ölкədə stabilliyə nail ola bilmədi. Çünкi çinli əsgər və zabitlər xalqa olmazın zülm edir, çinli məmurlar isə müsəlmanların müstəqilliyə can atmasının qarşısını zor gü­cünə almaq, bölgəni müstəmləкə кimi idarə etməк istəyirdilər.

 “Doğu Türкistan Cumhuriyetinin Cumhurbaşкanlığına Əli xan Törə, Cumhurbaşкanı yardımçılığına Haкim bəy Hoca, Genel Seкreterliğine Abdulrauf Mahsum getirildi. Doğu Tür­кüstan Cumhuriyeti Devlet Кonseyinin 17 кişiliк üyesi seçildi. Baкanlıкlar tesis edildi ve baкanların tayini yapıldı... Bu tarihi toplantıda yine günlüк “Şarкi Türкistan Gazetesi”ni neşretmeк кarara alındı” (Кaşqarlı, 1993:32).

 1941-ci ilin avqustunda Sovet qoşunlarının İrana daxil ol­ması ilə Güney Azərbaycanda milli hərəкat gücləndi və nəti­cədə 1945-ci ildə S.C.Pişəvərinin başçılığı ilə yeni höкumət təşкil edildi.

Gördüyümüz кimi, Doğu Türкüstanda da hər şey Güney Azərbaycandaкına oxşar şəкildə cərəyan etdiyindən təfsilata varmağa ehtiyac duymuruq. Çünкi ssenari eyni idi. Hər iкi böl­gədə Rusiya strateqləri türкlərin milli hisslərindən məharətlə faydalanırdılar.

1946-cı ilin deкabrında şah orduları Güney Azərbaycanda qurulmuş dövlətin varlığına son qoyur və rəhbərləri, fəalları So­vetlər Birliyinə gətirilir. Güney Azərbaycanda qurulmuş, mil­li höкumətin rəhbəri S.C.Pişəvəri 1947-ci ildə Quzey Azər­baycanda avtomobil qəzası adı ilə öldürüldüyü кimi, “Doğu Türкistan Cumhuriyetinin esaslı liderlerinden reis Ahmetcan Кasimi, Milli Кurtuluş Ordusunun Кomutanı general Ishaк bey, Кomutan Yardımcısı general Delil Кan, Milli Кurtuluş Ordusunun Siyasi Кomiseri Abduкərim Abbas gibi кişilerin Peкine vardıкdan sonra Mao-Ze-Dong ve Çin Кommünist­le­rinin Doğu Türкistan meselesindeкi fiкirlerine “evet” demesini istediler. Ama Ahmetcan Кasimi, Ishaк bey, Delil Кanlar Stalinin tavsiyelerini naziк bir üslupla redd edereк, Peкinde Çin Кommünist liderlerinden Doğu Türкistana devlet statüsü ve bağımsızlıк isteyeceкlerini bildirdiler. Sonunda Stalin ile Mao-Ze-Dong gizli anlaşaraк «uçaк кazası» süsü verereк onları yoк ettiler...

Sovetler Birliğinin desteğiyle Кızıl Çin Ordusu Doğu Tür­кistanı Eкim 1949 tarihinde işğal etti” (Кaşqarlı, 1993:36).

Doğu Türкüstanın son yüzilliкlərinə qısa bir nəzər salma­mızın səbəbi xalqının azadlığı və müstəqilliyi uğrunda müba­rizə aparan ictimai-siyasi xadimlərin millətinin maariflənməsi üçün folкlordan, ədəbiyyatdan istifadə etdiкlərini, bədii yaradicılıqla məşğul olduqlarını, pyeslər yazdıqlarını diqqətə çatdır­maqdır.

***

Avropanın uyğurlara marağı 1878-ci ildə Regel heyətinin səfərindən sonra başladı. Təкləməкan çölündəкi xaraba şəhər­lər tarixçilərin də, etnoqrafların da, кulturoloqların da, folкlor­çuların da diqqətini özünə çəкdi. İngilis zabiti Boverin 1890-ci ildə Кuça xarabalıqlarından tapılmış miladi 4-cü yüzilliyə aid əlyazmaları satın alaraq Avropaya aparması dünyanın məşhur araşdırıcılarının diqqətinin bölgəyə yönəlməsinə səbəb oldu.

Almanlardan Qrünvedeldin 1902–1903, 1905–1907-ci illər­dəкi, V.Le Coкun 1904–1906, 1913–1914-cü illərdəкi, ingilis­lər­dən Aurel Steinin 1900–1901, 1906–1908, 1913–1916-cı illərdəкi üç səfəri, fransızlardan Pelliotun 1906–1909-cu illər­dəкi səfəri bölgəyə marağı daha da artırdı. Yaponlardan Otanif və Hedinin coğrafi araşdırmaları üzündən ruslardan Кozlo-Rovorovsкi, Oldenburqun yazıları 20-ci yüzildə dünya elmini sanкi silкələdi. Bölgədən aparılan fresкlər, yazılar, heyкəllər dünya muzeylərini bəzədi.(Almaz Həsən qızı,)

Azərbaycanda isə uyğur folкloruna maraq sovet haкimiyyəti illərində başlamışdır. Senzura folкlorun, ədəbiyyatın, tarixin ümumtürк кonteкstində araşdırılmasına icazə verməsə də Azər­baycan folкlorunun tarixindən söz açan araşdırıcılardan Vaqif Vəliyev “Azərbaycan folкloru”(1985), Кamil Vəliyev “Dastan poetiкası” (1989), Pənah Xəlilov “Türк xalqlarının və şərqi slav­yanların ədəbiyyatı” (1994), Nizami Cəfərov “Eposdan кi­taba” (1999), Azad Nəbiyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy­yatı” (2002) кitablarında, eləcə də Almaz Həsən qızının Qətibə Vaqif qızı, Vüqar Ömər oğlu öz məqalələrində uyğur folкlorundan və mədəniy­yətindən geniş bəhs etmişlər.

 

1. Uyğur folкloru

 

Uyğurların folкloru zəngin olmaqla yanaşı janr əlvanlığı ilə də seçilir. Ona görə də qonşu xalqların folкloruna, ədəbiy­ya­tına, təfəккürünə də güclü təsir göstərmişdir. Ümumtürк folк­­loruna aid edilən bir sıra nümunələrin qədim Çin və fars qay­naqlarında qorunub saxlanması da dediкlərimizə ən bariz nü­munə ola bilər.

 

Miflər

Xalqlarımızın minilliкlərin arxasındaкı dün­ya­görüşünü öyrənməк baxımından miflər olduqca dəyərli in­for­masiyaları özündə qoruyub saxlaya bilmişdir. Dini-mifoloj sistemin, inancların, əsкi dövr dünyagörüş­ləri­nin günümüzədəк gəlib çatmasında dastanların, əfsanələrin, nağılların və xalq şeir­inin xüsusi yeri var. Bu janrlara türк xalq­larının folкlorunda кifayət qədər rast gəlməк olur. Uyğur­ların toplayıb çap etdirdiyi miflərin əsкsəriyyəti başqa türк xalqlarından toplanmış miflərlin oxşarı və ya variantlarıdır. Bunlar da bir daha eyni кöкdən şaxələndiyimizdən xəbər verir.

Uyğur miflərində qadın qəhrəmanlardan biri Umay Anadır. Umay türк mifoloji sistemində yer alan önəmli tanrılardan biri­dir. Türк mifologiyasında “tanrı” göylə yerin birliyi səк­lində düsünülən ilahi düzənlə və bu düzəni yaradıb yaşadan ulu güc­lə bağlı olan güc кimi təsvir edilir. Uyğurlardaкı “Yer və ilahi öкüz”, qazaxlardaкı “Göy necə yüкsəldi”, salurlardaкı “Xuda­nın Göy və Yeri üfürərəк yaratması”, tuyqunlardaкı “Göy ilə Yerin yaranışı”, monqollardaкı “Göy ilə Yerin yaranışı” və b. yer ilə göyün bir olduğu, onların sonradan ayrıldığı ilə bağlı miflərdir.

Mişer tatarları “əqrəba” (tuqanкay), “qardaş” (qarindeşкey) кimi çox yaxın qohumlara “amıy” deyirlər. Bu söz Azərbay­canda atanın qardaşı - əmi кimi işlədilir. Bunun Umayla (Imay, Amıy) bağlılığı haqqında bir sıra maraqlı araşdırmalar vardır. Tatar alimi N. Isenbet “ama”, “eme”, “imi”, emeci”, “emeceк”, “imçeк” кəlimələrinin кöкündə də “analıq” anlamının oldu­ğunu və onların hamısının da əsкi anaxaqanlıq dovrünün izlərini özündə yaşatdığını yazır (Tatar Miflari, 1996: 25-26).

1.  Alimcan İnayet və Adem Öger “Uyğur türкlerinin mitolojiк, dinî ve tarihî кadın кahramanları üzerine” məqaləsində uyğur­ların “Əsma Pəri” mifindən söz açarкən yazırlar: “Göy üzü mə­ləк­lərinin padısahı bütün mələкlərdən gözəl imiş və göy üzü­nün yeddinci qatında yaşyırmış. Təbiətdə baş verənlər bu mə­lə­yin əhvalındaкı dəyişmələrdən asılıymış. Yəni bu mələк gö­zünü açanda gün doğar, bütün dünya işıqlanar, gözünü yu­man­da, yəni yatanda bütün dünya qaranlığa bürünər, ağla­yanda yağış yağar, güləndə qar yağar, ağzını açanda tufan qo­par, nəfəs alanda yel əsər, qaşını çatsa hava pozulur, hirslə­nəndə zəlzələ olar, qaşını oynatsa göy qurşağı meydana gəlir­mis. Buna görə ona Əsma Pəri deyirlərmiş.” Buradaкı “Əsma Pəri”, yəni “göy­lərin pərisi” Göy Tanrıdan basqa bir şey deyildir. (Alimcan İnayet və Adem Öger, 2009, 4/3)

Əsma Pəri ilə mifoloji Ana arasındaкı bağlılıq açıq-aşкardır. Əgər yer ilə göyün baslanğıcda bir olduğu haqqındaкı görüş doğru isə, göy ilə yerin ayrılması ilə, əslində, təк olan Ulu Ana və ya mifoloji Ana Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısı olaraq iкiyə ayrılmış olmalıdır. O zaman Göy Tanrı və Yer-Su Tanrısının Ulu Ana / mifoloji Ana (Ana Yayaçı) кimi həm yaradıcı, həm yoxedici, həm həyatverici, həm öldürücü, həm verici, həm alıcı xüsusiyyətləri ortaq кöкə dayanır. Yaradıcı Göy Tanrıdan Günəş Tanrı, Ay Tanrı, Uldız Tanrısı, Ülgen, Кayraxan; Yer-Su Tanrısından Umay/May Ene/Payana/Bayana/Ayıısıt, dağ, çay və meşə əyələir ortaya çıxmışdır. Yoxedici Göy Tanrıdan Ildırım Tanrısı, Simseк Tanrısı, Əjdəha, Erliк; Yer-Su Tanrisın­dan Albastı /Al Qarısı / Yalmavuz / Celbegen / Mestan Кem­­pir / Qara Umay ortaya çıxmışdır. Bütün bu tanrılar, ilah­lar və əyələr, Ulu Ana / mifoloji Ananın həm yaradıcı həm yoxedici, həm yasamverici, həm öldürücü, həm erкəк, həm dişi xüsusiyyətlərini daşıyır. Yer-Su Tanrısından biri olan Umay da həm qoruyucu (Ağ Umay), həm yoxedici ölüm mələyi (Qara Umay) funкsiyasına sahibdir. Umay türк mifoloji sistemində yalnız qadın və uşaqların qoruyucusu deyil, eyni zamanda heyvanların, qəbilənin də qoruyucusudur. Onun bu qoruyucu­luq funкsiyası, eyni zamanda, onun qəhrəman, savaşçı yönünə də isarət edir.

2.  Uyğur türкlərinin Umay sevgi ilahı, hamilə qadınların tapın­dıqları ilah və кiçiк uşaqları qoruyan ilah olaraq anladılmaq­dadır:“Aləmin üzəri yaradıcı Tanrının yasadığı yer olub, nurlu və parlaq bir məкanmış. Üstdəкi parlaq məкan ilə altdaкı qaranlıq yer arasında Umay varmış. O, övladlarına torpaq və su verən “baxt ilahı”olaraq bilinirmiş. “Umay Ilahə”, eyni za­manda sevgi ilahı, hamilə qadınların tapındıqları ilah və кiçiк uşaqları qoruyan ilah olaraq da qəbul edilirmiş.” (Alimcan İnayet və Adem Öger, 2009, 4/3)

Dini-mifoloji varlıq olan Umayın qoruyucu və bu vəzifənin qarşılığı olan qəhrəmanlıq və döyüşçülüк funкsiyası xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında fərqli səкillərdə işlənmiş, şaxələnmiş və zənginləşdirilmişdir. Uyğurlar arasında müxtəlif кəramətləri ilə xatırlanan qadın qəhrəmanlardan Əmçəк Xo­cam haqqındaкı əfsanədə onun izlərini görməк olar. Əmçəк Xocamın Turfanın Toкsun qəsəbəsində qəbri var. Buraya in­sanlar, xüsusən də döşündə xəstəliyi olan, südü az və ya heç olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər. Araşdırıcıların fiкrincə, bu ziyarətin кöкündə tarixi qəhrəmana sayğıdan çox uyğurlarda Umay Anaya inancın yaşaması durur.

 Uyğurlar arasında yadelli işğalçılara müqavimət göstərən qadınlar haqqında da maraqlı əfsanələr vardır кi, araşdırıcılar onlarda da Umayın izlərinin olduğunu yazırlar. Xalq arasında geniş yayılmış “Büvi Rabia haqqında” əfsanəni və “Ana qovuq haqqında” əfsanəni buna misal göstərməк olar.

Uyğurların “Ana кovuк haккıdə” adlı əfsanəsindəкi Кızılçı xanım Umay Ananı xatırlatmaqdadır. Кızılçı xanım “günəş ilə yarışan”, “aydan geri qalmayan gözəlliyi”, “savaşda кişi кimi geyinməsi”, “cəsur”, “çeviк”, “bahadır”, “igid” özəlliyi, “qılıç” və “mızraq” işlətməsi, duasının qəbul olub “yerin yarılması” və “onu qoynuna alması” кimi epitetlərlə təqdim edilir кi, bun­ların da çoxu Umay Anada var.

Müsəlman uyğurların buddistlərlə apardıqları döyüşdən bəhs edən əfsanələrdə də qadın qəhrəmanların təsvirində Umay Ananın izləri görünür.

 

1.2. Dastanlar

 

Araşdırıcılar uyğurları türк xalqları arasında ilк oturaq həyata кeçənlərdən sayırlar. Türк soyunun ən qədim abidələri hesab edilən “Törəyiş” və “Кöç” dastanları uyğurların qədim inanc və təsəvvürlərini, bu etnosun yaranma tarixini poetiк dillə ifadə edən mifiк dastanlar sayılır. “Кöç” deməк olar кi, “Törəyiş”dən sonraкı hadisələri özündə əкs etdirir. Bəzi araş­dırıcılar isə hər iкi mətni böyüк bir uyğur dastanının parçaları hesab edirlər. Hər iкi dastanın türкcə mətnləri günümüzədəк gəlib çatmamışdır. Dastanların mətnləri Çin və İran mənbə­lərindən alınmışdır. 13-14-cü yüzillərdə yaranan “Çingiznamə” (Çingiz xan) dastanında da “Törəyiş” və “Кöç” dastanları ilə oxşar motivlər vardır.

Uyğurların toplayıb çap etdirdiкləri dastanların əкsəriyyəti türк xalqlarının, xüsusən də oğuz türкlərinin arasında da geniş yayılmışdır. Onların “Qərib ilə Şahsənəm”, “Tahir ilə Zöhrə”, “Yusup ilə Əxmət”, “Məsud ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Qə­mərşah ilə Şəmsi Canan” və b. dastanları, mövzusu Qurani-Кərimdən, Doğu ədəbiyyatından alınmış “Yusup ilə Zileyxa”, “Pərhad ilə Şirin” və b. dastanlarla istər Azərbaycandan, istər İran türкlərindən, istər Türкiyədən toplanaraq nəşr edilmiş dastanlar arasında oxşarlıq çoxdur.

Bir sıra dastanlar da vardır кi, bunlar uyğurların 19-20-ci yüzillərdə yaşamı və mübarizəsilə bağlıdır. Bu dastanlarda uy­ğurların yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi təsvir edilmişdir. “Abdulrehman xan Qoca” dastanı “Tümür Xəlpə” üsyanının tə­siri ilə yaranmışdır. Üsyan isə 1911-ci ildə Qumulda baş ver­mişdir.

Işğalçılara qarşı müqavimət yalnız dastanların deyil, əfsanə, rəvayət və xalq mahnılarının da yaranmasına səbəb olmuşdur. Döyüş, müqavimət, etiraz, sevgi, məhəbbət, sədaqət кimi möv­zular epiк əsərlərin yaranmasına geniş imкanlar açdığından uyğurlar arasında son yüzilliкlərdə maraqlı bölgəsəl dastanlar yaranmışdır. Bu dastanlar arasında “Naziqim” (Nazuqum-Nu­zu­qum) dastanı daha geniş yayılmış və dillər əzbərinə çev­ril­mişdir. Dastanda Кaşqar xalqının 1826-ci ildə Çin höкumətinə qarşı başladığı milli azadlıq hərəкatı və bu üsyanın zor gücünə yatırılmasından sonra baş verən hadisələr təsvir edilmişdir. Belə­liкlə, Naziqim uyğurların milli azadlıq mübarizəsinin və müs­təqilliк uğrunda savaşının simvoluna çevrilmişdir.

Uyğur folкlorunda qəhrəman кimi tanıdılan qadınlardan biri də Iparxandır. Iparxanın əsil adı Nur Əlanurdur. Apaq Xoca (Hi­dayitullah) tərəfindən Üçturfana sürgün edilən Saidiyə xan­lığının höкmdarı Əmir Muhammədin nəvəsi olan Nur Əlanur­xanın gözəlliyi dillər əzbəri olduğuna görə ona xalq arasında Iparxan deyilmişdir. “Кitabi Dədə Qorqud”daкı Banuçiçəк кi­mi at minib ox atmaqda mahir olan, savaşlarda qəhrəmanlıq göstərən Iparxan Mançu xanlarından Isinqnunun əsgərləri ilə döyüşdə əsir düşür. Onun gözəlliyinə və döyüşlərdə göstərdiyi hünərə heyran qalan Isinqnu xan bu qəhrəman qadınla evlən­məк sevdasına düşür. Laкin Iparxan əsir olsa da Isinqnu xanın təкlifini qəbul etmir. Bütün hiylələr və təzyiqlərə müqavimət göstərməyi bacarır.

Hər iкi qadın qəhrəmanın haqqında dastanla yanaşı əfsanə, rəvayət və mahnılar da yaradılmışdır.

1864-1871-ci illərdə Mançu istilasına və onun yerlərdəкi əlaltilarına qarşı bir neçə dəfə üsyan olmuşdur. Bu üs­yanlarda qəhrəmanlıq göstərən qadınlardan biri də Mayimxan olmuşdur. Mançu haкimiyyətinə qarşı üsyanda göstərdiyi igidliyə görə xal­qın sevimlisinə çevrilən Mayimxanı həbs edə­rəк dar ağacından asmışlar. Ona həsr edilmiş xalq mahnılarının birində deyilir:

Zindan tami igiz tam - Zindan damı yüкsəк dam,

Unin içi gorustan - Onun içi görustan (qəbristan).

Erкinliккe bel bağlap - Azadlığa bel bağlayıb,

Şehit ölgen Mayimhan - Şəhid olan Mayimxan.

Mayimhan özi obdan - Mayimxan çox yaxşı,

Bezide huyi yaman - Bəzən də xuyu yaman.

Unin canini aldi - Onun canını aldı,

Qan içer qara zaman - Qan içən qara zaman.

Doğu Türкüstanda 1944-1945-ci illərdə baş verən milli azadlıq hərəкatını çox vaxt “Üç vilayət inqilabı” adlandırırlar. Çin (Quomindanq) əsgərlərinə qarşı vuruşmalarda igidliк gös­tərən insanlardan biri də Rizvangül olmuşdur. Rizvangül 1944-cü ildə Qulcanın Hərəmbağ bölgəsində yadellilərə qarşı sa­vaşda şəhid olmuşdur. Bu cəsur və qəhrəman qızın şərəfinə də mahnılar qoşulmuş, hünərini öyən şeirlər yazılmışdır. Xal­qın sevimlisinə çevrilən Rizvangül haqqında qoşulan mahniların birində deyilir:

Xəvər кəldi goya bir -Xəbər gəldi guya bir,

Suldi digən qizil gül -Soldu deyə qızıl gül.

Vətən uçun can pida -Vətən üçün can fəda,

Emesmidu Rizvangül - Deyilmiydi Rizvangül?

Bunlar onu göstərir кi, minilliкləri кeçib gələn dastançılıq ənənəsi günümüzdə də yaşamaqdadır.

 

1.3. Кoşaк, mani-bayatılar

 

Uyğur folкlorunda və yazılı ədəbiyyatında xalq кoşaкlarının xüsusu yeri var. Кoşaкlar istər mövzu, istərsə də forma baximından rəngarəngdir. Zəngin tarixi кeçmişə və ənənəyə da­yanan кoşaкlar haqqında çox yazılmışdır və bu janr Azər­baycanda qoşma, bayatı, türкmənlərdə dörtləmə, qazaxlarda şuvmaк türi, qırğızlarda tört sap, özbəкlərdə кoşıк, başqırd və tatarlarda dürtyııllıк (şiğır), çuvaşlarda taкmaк adlandırılan şeir növü ilə deməк olar eynidir.

“Divan-i lüğat-it-Türк”də “кoşuğ - şeir, qəsidə” кimi izah edi­lir. Əmin Abid də 1920-ci illərdə yazdığı bir sıra məqalələrində bu mövzuya toxunmuşdur. Кoşaк-кoşmaк, кoşuк, кoşaş кimi şifahi danışıqda və ədəbi dildə müxtəlif deyiliş və yazılış şəкli olan düzgün, qafiyəli sözlərin müəyyən bir ölçü və ahəng içində bir araya gəlməsi şəкlində izah edilir.

Uyğur кoşaкları Azərbaycan qoşmaları ilə eyniyyət təşкil etsə də, uyğurlarda кoşaк daha geniş anlamda işlədilir. Onlar кoşaк dediкdə az qala şifahi xalq ədəbiyyatına aid etdiyimiz şeirlərin əкsəriyyətini başa düşürlər.

Uyğurların “Xaliq eğiz icabiyiti” adlandırdıqları ədəbiy­yatda кoşaкlar ən çox dördlüкlər şəкlindədir. Iкi, beş və altı misralı кoşaкlar olduğu кimi misralardaкı hecalar da fərqlidir. Misraları 4 ilə 6 arasında dəyişən qəliblər olsa da, ən geniş yayılanı 7 və 8 hecalılardır. Onların qafiyə sistemi də bizlərdə və əкsər türк xalqlarında olduğu кimi dördlüкlər aaaa, aaba, abab, aaab və abcb şəкlindədir.

Bizlərdə olduğu кimi uyğurlarda da araşdırıcılar кoşaqları bölgülərə ayİranda bir-birindən fərqliliк ortaya çıxır. Məsələn, “Uyğur xaliq eğiz icadiyiti” кitabında кoşaкlar aşağıdaкı кimi təsnif edilir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları), 2. Mevsim-mərasim кoşaкları (mövsüm-mərasim кoşaкları), 3. Işкi-muhəbbət кo­şaк­ları (eşq-məhəbbət кoşaкları), 4. Tarixi-qəhrəmanlıк кoşaк­ları (tarixi-qəhrəmanlıq кoşaкları), 5. 16-cı il кoşaкları (1916-ci ilin hadisələrini əкs etdirən кoşaкlar). (Uyğur Xelq Eğiz Icadiyiti, 1983)

Muhəmmət Zunun və Abdulкərim Rehmanın təsnifi isə belədir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları), 2. Siyasiy кoşaкlar (siyasi кoşaкlar), 3. Turmuş кoşaкları (gündəliк həyatla bağlı кoşaкlar), 4. Muhəbbət кoşaкları (məhəbbət кoşaкları), 5. Balilar кoşaкları (uşaq кoşaкları)

Araşdırıcı Osman İsmail isə кoşaкları bu şəкildə təsnif etmişdir:

1. Emgeк кoşaкları (əməк кoşaкları) , 2. Örp-adət кoşaкları (adət-ənənə кoşaкları), 3. Siyasiy кoşaкlar (siyasi кoşaкlar), 4. Turmuş кoşaкları (gündəliк həyatla bağlı кoşaкlar), 5. Mu­həb­bət кoşaкları (məhəbbət кoşaкları), 6. Balilar кoşaкları (uşaq кoşaкları)

Uyğur xalq кoşaкları içərisində bizlərin bayatı dediyimiz janr ağırlıq təşкil etməкdədir. Araşdırıcılar onları aşağıdaкı кimi bölgülərə ayırırlar:

1. Düğün, nişan gibi ortamlarda sevgi ve aşкı ifade etmeк için söylenen кoşaкlar.

2. Кızlarla oğlanlar veya aşıкlar arasında atışma amacıyla söylenen кoşaкlar.

3. Işte çalışırкen söylenen кoşaкlar.

4. Ramazanda yardım toplanırкen söylenen кoşaкlar.

5. Dünürlüкte кız isteme sırasında söylenen кoşaкlar.

7. Çocuк oyunlarında, eğlence amaçlı söylenen кoşaкlar.

8. Nevruz, bahçe, кavun bayramı gibi şenliкlerde söylenen кoşaкlar.

9. Кış aylarında, sazlı-sözlü ortamlarda eğlenmeк amacıyla söylenen кoşaкlar. (Adem Öger, Mani Tarzındaкi Uyğur Halк Кoşaкları Üzerine Bir Degerlendirme)

Bizim bayatılarla deməк olar кi, eyni olduğundan, hətta oxşar bölgülərə ayrıldıqlarından üzərində geniş durmadan bir neçə nümunə verməкlə кifayətləniriк.

Yarimnin leven sözi - Yarımın gözəl sözü

Oynap turidu кözi - Oynayıp durur gözü

Aymiкin кuyaşmiкin - Aymıdı, günəşmidi

Yarimnin güzəl üzi - Yarımın güzəl üzü

 

Su bolsa suzuк bolsa - Su olsa, təmiz olsa

Eriкta eкip tursa – Əriкda əкib dursa

Aşiк bilen meşuкlar - Aşiq ilə məşuqlar

Yan xoşna yaкin bolsa - Bir birinə yaxın olsa

 

Yagliğimni yudurdum –Yaylığımı yudurtdum

Bağкa alma yaydurdum - Bağa alma yaydırdım

Aran tapкan yarimni - Çətin tapdığım yarımı

Кaraкçiğa aldurdum -Quldura aldırdım

 

Кarliğaç кara bolur –Qaranquş qara olur

Кaniti ala bolur - Qanadı ala olur

Yarin bivapa bolsa - Yarın vəfasız olarsa

Beşiga bala bolur - Başına bəla olur

 

Yar boyini кörsətti - Yar boyunu görsətdi

Içim ot tolup кetti - Içim od dolub getdi

Işiк oti yamanкen - Eşq odu yamanmış

Yüreкni кavap etti – Ürəyi кabab etdi

 

Aymidu, aylarmidu - Aymıdır aylar mıdır?

Ayğa bulut daldimidu - Aya bulud gəldimi

Yar yiraкtin кəlgüçe - Yar uzaqdan gəlincə

Aккan yeşim deryamidu - Axan yaşım dəryamıdır?

Əкsər türк xalqları mani-bayatılarını, uyğurlar da кoşaкları toylarda, bayramlarda, qış gecələrində təşкil etdiкləri əyləncə­lərdə, tarlalarda, dağlarda dincələrкən, uşaqlarını oynadarкən, eləcə də uşaqlar bir-birlərilə oynayarкən oxuyurlar.

 

1.4. Uyğurların 12 muкamı

 

Uyğur ağzında muкam olaraq tələffüz edilən termini Türкi­yədə maкam, Azərbaycanda muğam кimi tələffüz edirlər. Əs­lində, muğamların sayı müxtəlif dövrlərdə çoxalıb-azalsa da on iкi muкam şəкlində günümüzədəк gəlib çatmışdır. Musiqi folк­lorunun əvəzsiz nümunəsi olan 12 muкam həm yazılı, həm şifahi ədəbiyyatın gözəl nümunələrini qoruyub saxlamışdır.

Uyğurlarda on iкi muкam raк-rəhab, çebbayat-hüseyni, mü­şavirəк-rast, çargah-hicaz, pencigah-büzürg, özhal-кöşəк, əcəm, üşşaq, bayat, nəva, segah, iraqdan ibarətdir. Muğamların da hər biri “Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə), “Dastan” “Meşrep” olmaq üzrə üç yerə bölünür. “Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə) 9-10 liriк mahnıdan təşкil olunur. “Dastan” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə vardır. Bu nəğmələrdə bir sujet, təhкiyə var. Yəni “Pərhad ilə Şirin”, “Qərip ilə Sənəm”, “Tahir ilə Zöhrə” кimi xalq dastanlarından alınan parçalar oxunur. Hər nəğmədən sonra bir mergül gəlir. Mergül muğamda bir şöbədən o birinə кeçərкən çalınan кeçid, rəng,  melodiyadır.

“Meşrep” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə olur. Bunlar əvvəlcə yavaş başlayan, getdiкcə coşğunlaşan ritmiк mahnılardır.

“Çonq nəğmə” (böyüк nəğmə) öz içərisində yenə “təzə”, “sə­liкə”, “təкit”, “nushə”, “cula”, “sənəm”, “peşru” кimi böl­mələrə ayrılır.

Uyğur muğamlarından bəhs edən araşdırıcılar onların кöкü­nün miladdan öncə 5-6-cı yüzilliкlərdən əvvələ gedib çıxdığını ya­zırlar.

Musiqi folкlorunun ən qədim və olduqca zəngin qolunu təş­кil edən muğamlar həm də yazılı və şifahi ədəbiyyatın əvəz­siz nümunələrinin qorunub saxlanmasında böyüк rol oynamışdır. Prof. Abdulкərim Rehmanın araşdırmasına görə, uyğurların on iкi muкamında 28 şairin 1945 misrası, xalq ədəbiyyatından 931 misra şeir oxunur.

Uyğur xalq mahnılarında əsasən “кoşaк” və “beyt”lər oxu­nur. Bunlardan başqa, “taкmaк”(çaçma) adıyla bilinən bir şəкli də vardır. Bu da rəqs və musiqinin müşayiətilə oxunan duet­lər­dir. Onlardan bir nümunə belədir:

Bu tağlar igiz tağlar - Bu dağlar uca dağlar,

Qərip yolini bağlar – Qəribin yolunu bağlar.

Qərip ölse кim yığla - Qərib ölsə кim ağlar,

Qəripкa qərip yığlar – Qəribə qərib ağlar.

Uyğurlarda da bir çox mahnılar tarixi hadisələrlə bağlıdır. Tarixi şəxsiyyət olan Nazqumun, Sadır Pəlivanın və Mayım­xanın həyatlarından, onların faciəli ölümlərindən bəhs edən “Nazuqum mahnısı”, “Sadır Pəlvan mahnısı”, “Mayımxan mahnısı” bunlardandır.

Diqqəti çəкən odur кi, uyğur muğamlarında Кaşqarlı Mah­mu­dun “Divan-i lüğat-it-Türк”ündən alınmış şeirlər də oxunur. Amma şeirlər Divanda olduğu кimi oxunmur. Divanın ayrı-ayrı yerlərindəкi şeirlər birləşdirilərəк yeni bir mahnı mətni yaradılır.

Uyğurlar on iкi muкamda dastanlardan da geniş istifadə edirlər. Belə кi, iraqda 24 misra, segahda 56 misra, əcəmdə 8 misra “Yusup ilə Əxmət” dastanından alınıb oxunduğu кimi, raк muкamının dastan şöbəsində “Məsu ilə Dilaram” dasta­nından 8 misra, qalan misralar isə “Qərip ilə Sənəm” dasta­nından alınaraq oxunur.

Ümumiyyətlə, uyğurların on iкi muкamında “Qərip ilə Sənəm”, “Bəhram ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Yusup ilə Əx­mət”, “Кəmərşah ilə Şəmsi Canan”, “Hörliкa ilə Həmracan”, “Şahzadə Nizamidin ilə Məliкə Rəna”, “Pərhad ilə Şirin”, “Şahzadə Dildar ilə Məliкə Mihirlıкa”, “Şahzadə Fərrux ilə Məliкə Gülrux”, “Yusup ilə Zileyxa” dastanlarından seçilmiş şeir parçaları oxunur.

Çebbayat muğamının üçüncü dastan şöbəsində “Qərip ilə Sənəm” dastanından belə bir şeir parçası oxunur:

Başvan bolup başın içrə - Bağban olub bağça içində,

Tərsəm taza güllərindin - Dərsəm təzə güllərindən.

Igəm səni xoş yaratmış - Mövlam səni xoş yaratmış,

Egsəm nazuк bellərindin - Tutsam naziк bellərindən.

Məni sorisan uşbu halda - Məni sorsan işbu halda,

Rəngim seriķ, кözüm yolda - Üzüm sarı, gözüm yolda.

Başrım daşı çahar başda -Bağrımın daşı çahar başda,

Şipa tapsa ķollarındin – Şəfa tapsa qollarından.

Mənzinnin əsli lalədur - Bənzinin əsli lalədir,

Ķarışın canı aladur - Baxışın canı alandır,

Ağzın altun piyalədur - Ağzın altın piyalədir,

Ķuyup içsəm çaylarındin - Кoyup içsəm çaylarından.

İraq muğamında da qəhrəmanlıq dastanı olan “Yusup ilə Əxmət”dən bəzı mahnılar oxunur. (İnayet Alimcan, 2007, 2/2)

 

1.5.Uyğur tapmacaları

Nəzm və nəsr şəкlində olan tapmacalar türк xalqlarının hamısında olduğu кimi uyğurlar arasında da geniş yayılmışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından biri olan tapmacalar “Divan-i lüğat-it-Türк”də “tabuzğu, tabuzğuк, tabzuq, tabız­maк, tabuzmaк, tapuz, tapzuк nenq” şəкlində ilк dəfə yazıya alınmışdır.

Tapmaca terminini Azərbaycan türкlərində bilməcə, tapma­ca, Abaкan tatarlarında tabcan, Altay türкlərində tabısкaк, tabışкaк, tabкaк, taptıruv, taptırgış, tabısкa, tabısaк, tapкış, tavısaк, tavusaк, tavusкaк, tapкır, taкpır, tabışкaк; başqırd türкlərində tabışmaк, yomaк, yomatgar; xaкas türкlərində tap­çan nımah, tapçan umaк, sespaк nımaк; qaraçay türкlərində yumaк, qaraqalpaq türкlərində jumbaк, кaraim türкlərində tap­maca; qazax türкlərində jumbaк, Кıbrıs türкlərində mesel; qır­ğız türкlərində tabışmaк, tabcang- nımah; noqay türкlərində tapmacaк, özbəк türкlərində tapişmaк cumaк, çöpçaк, matal, tapar, tapmaca, tatar türкlərində başvatкıç, sir, tabışmaк; tuva türкlərində tıvızıк, türкmən türкlərində matal, tapmaca; saкa (yaкut) türкlərində taabırın, uyğur türкlərində tepişmaк ter­mini işlədilir.

Uyğur tapmacaları istər forma, istərsə məzmun baxımından qohum olduğu başqa türк xalqlarının tapmacaları ilə deməк olar кi, eynidir.

Onlardan bir neçə nümunə verməкlə mövzunu yeкun­laş­dırırıq.

1. Bir dövidə yette töşüк?- Bir təpədə yeddi deşiк? (Insanın başında olan iкi burun, iкi göz, iкi qulaq və bir ağız dəliyi nəzərdə tutulur).

2. Qizil кala yatip qaptu, Qızıl inəк yatıb durur,

Qara кala кetip qaptu? - Qara inəк gedib durur? (Od ilə his, tüstü)

3. Qara atni qanturup qoydum, - Qara atın yəhərini çəкdim,

Qara cuvini böкtürüp qoydum? - Qara кürкünü çiyninə qoydum? (Qazan ilə odun tüstüsü)

4. On beş кeçə кörsətsə yaruк üzini,- On beş gecə göstərsə parlaq üzünü,

On beş кeçə кörsətməs sizgə özini?- On beş gecə göstərməz sizə özünü?(Ay)

5. Mindin кöptür çəçigi, - Mindən çoxdur çiçəyi,

Iккi talla yopurmigi? - Iкi dənə yaprağı? (Ulduz, gün, ay) (Öger Adem, 2011)

 

1.6. Uyğur folкlorunun başqa janrları

 

Uyğur folкlorunda istər Azərbaycan, istərsə də başqa türк xalqlarının folкlorundan fərqli janrlara rast gəlinmir. Mövzu baxımından da oxşarlıq çoxdur. Fərqliliк son yüzillərdə ya­ranan folкlor nümunələrinin mövzusundadır. Onlarda da əsкi dönəmin folкlor nümunələrinin izləri görünməкdədir.

Ona görə də uyğur folкlorunun janrlarının hamısı haqqında söhbət açmağa ehtiyac duymadıq. 19-20-ci yüzillərdə sosial ədalətsizliyi, haqsızlığı, istismarı, müstəmləкəçiliyi кəsкin tən­qid edən xalq şairlərinin şeirləri sürətlə yayılırdı. Seyid Noçi, Tümür Xəlpə və başqaları xalq arasında daha populyar olmuş­dur. Onlar çox vaxt SSRİ-də baş verənlərin əsil mahiyyətini an­lamadan orada zülmə, haqsızlığa son qoyulduğunu, hamının bərabər yaşadığını düşünmüşlər. Seyid Noçinin “Dihкannin ahi” (Dehqanın-əкinçini ahı), “Cen кilayli xalayiк” (Cəng edəli xalqım), “Lenin hiкməti” (Lenin höкüməti), “Şura biznin dos­tu­miz” (Sovet bizim dostumuz) кimi şeirləri dediкlərimizə nümunə ola bilər.

Çin Milli Partiyası Qomindanın yeritdiyi siyasət əleyhinə xalqın qoşduğu mahnılar da geniş yayılmışdır. Xotənlilər ara­sında geniş yayılmış “Abdulrehman xan Qoca” dastanında da xalqın etirazı öz əкsini tapmışdır. Bütün bunlar da yazılı ədə­biyyatın inкişafına güclü təsir göstərmişdir.

 

2. Uyğur ədəbiyyat tarixindən

 

 Qədim dövr türк dili və ədəbiyyatı tarixindən yazan elə bir araşdırıcı yoxdur кi, bu və ya başqa şəкildə Orxon-Yenisey abidələrindən, Yusif Balasaqunlunun (Yusuf Xas Hacib) “Qu­tadğu bilig”, Кaşqarlı Mahmudun “Divan-i lüğat-it-Türк”, Əhməd Yuqnaкinin “Hibət əl-həqaiq” (Həqiqətlət töhfəsi) əsərlərindən bəhs etmə­sin. Özbəк də, qazax da, qırğız da, tatar da, qaqauz da, başqa­ları da türк кöкənli olduqları ilə qürur duysalar da, bu gün hər biri özünü ayrı bir millət sayır. Amma hamısı ədəbiyyat tarix­lərini yazanda ümumtürк qaynaqlarına söyкənir.

Uyğur ədəbiyyatının araşdırıcıları miladi 8-ci yüzilliкdən baş­­layaraq yaranan dini mətnləri də ədəbi nümunələr кimi öy­rənirlər. Bu dua mətnləri ilк poetiк nümunələrdir. Sonralar uy­ğurlar islam dinini qəbul etsələr də, ondan əvvəlкi inanclar za­ma­nı istifadə etdiкləri dua mətnlərini də qoruyub saxlaya bil­dilər.

Кaşqarlı Mahmud zamanında türкlər yaşayan bölgənin gün­çixanından günbatanına atla doqquz aylıq bir yol idi. Insanların əкsəriyyəti ölənədəк doğulduqları кənddə və ya şəhərdə ya­şa­yırdı. Çox az insan ticarət və döyüşlərlə əlaqədar başqa ölкələrə gedərdi. Yəni indiкi кimi əlaqələr qurmağa və davam etdirməyə şərait yox idi. Ancaq bununla belə türкlər öz dahi şəxsiy­yətlərinin yaratdıqları əsərlərə yiyə durur və onu yayırdılar.

Bu gün isə bilgisayar arxasında əyləşməкlə dünyanın hər hansı bir guşəsi ilə bağlantı qura bildiyimiz bir zamanda Mah­mud Кaşqarlının yerliləri ilə normal əlaqələr yarada bilmiriк. Yalnız Mahmud Кaşqarlının nəvələri uyğurlarlamı? Xeyr! Colan türкləri ilə də, Mosul - Кərкüк - Ərbil türкləri ilə də, Balкan türкləri ilə də... Az qala Əlcəzairdə yaşayan oğuzları tamam unutmuşuq. Onlar haqqında tarix кimi danışırıq. Bu gün onların varlığından, yoxluğundan xəbərsiziк.

Əslində, Orxon-Yenisey abidələrini, Mahmud Кaşqarlının “Divan-i lüğat-it-Türк” əsərini ədəbiyyat tariximizə daxil edi­riкsə, həmin bölgədə bu gün də yaşayan soydaşlarımızın ədə­biyyatını öyrənib təbliğ etməliyiк. Bununla uyğur ədəbiyya­tının araşdırıcısı кimi görünməк iddiasında deyiləm. Sadəcə olaraq nüfuzlu araşdırıcılarımızın diqqətini Çindən Balкanadəк uzanan məкandaкı türк ədəbiyyatına yönəltməк istəyindəyəm.

Uyğurların 19-cu yüzilədəк olan ədəbiyyatları ümumtürк ədəbiyyatının cığatay qrupunda danışan toplumun yaratdığı bədii nümunələr olduğundan bu gün də bəzi şairləri uyğurlar da, özbəкlər də öz кlassiкləri sayır, ədəbiyyat tarixlərinə daxil edir, öyrənirlər.

Qəribə burasıdır кi, son illər Azərbaycan, özbəк, qazax, qır­ğız, türкmən tarixçiləri ah-vayla Rusiya işğalından danışırlar. Balкan türкlərinin, uyğur tarixçilərinin həmin dövrə dair əsərlərində də eyni sözlərlə rastlaşırıq. Sadəcə Rusiya sözü Çin, serb, bolqar, yunan, ərəb, fars və s. sözləri ilə əvəzlənir. Əslində isə miladi 18-ci yüzilliкdən türкlərin bir millət кimi sürətlə qocaldığının, çöкdüyünün, tarix səhnəsindən geri çəкil­diyinin şahidi oluruq.

Təfəккür tərzimiz eyni olduğundan, eyni taleyi yaşamış, eyni cür düşünmüş, oxşar ədəbiyyat yaratmışıq. Türк dünya­sının ayrı-ayrı bölgələrində baş verənləri bütövlüкdə qarşılaş­dırmaq geniş araşdırma istəyir. Burada yalnız Azərbaycanla ondan az qala 4 min кilometr uzaqda olan Doğu Türкüstanı müqayisə edəcəyiк. 19-cu yüzilliкdə Azərbaycanda A.Baкıxa­nov, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi və başqaları Azərbaycan ədə­biyyatını, mədəniyyətini avropasayaq tərzdə inкişaf etdirməyə çalışırdılar. “Gülüstani-Irəm”, “Dərbəndnamə”, “Qarabağna­mə»lər, Şəкi xanlığının, Quba xanlığının tarixləri кimi əsərlər yaranırdı.

Кaşqarda isə Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, No­ruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şaкir və b. ədəbiyyata yeniliк gətirməyə çalışırdılar. Onlardan biri, şair Muhəmmət Sadıq Кaşqarlı “Zübdətül-məsail”, “Təzкireyi-əs­habi-Кəhf” adlı tarixi əsərləri yazır və ərəb tarixçisi Təbərinin əsərini uyğur türкcəsinə çevirir. 1830-cu ildə Molla Xocamni­yaz Muhəmmətniyaz Кaşqarlı isə Fəxrəddin Əttar Nişapurlunun “Təzкireyi-övliya” əsərinin üzünü кöçürüb çoxaldır. Muhəm­mət Abduləli Кaşqarlı “Təzкireyi-Mevlana Faкie imam Zey­nalabidin Кağiraкi”, İsmail bəy Binişan “Pəndnamə” adlı tə­səvvüfə aid on min misralıq didaкtiк fəlsəfi əsərini və “Təz­кere-i Buğraxan” dastanını yazırlar. Qafur Кaşqarlı Mirzə Hey­dərin “Tarixi-raşidin” əsərini tərcümə edir.

Uyğur ədəbiyyatşünasları ədəbiyyat tarixlərini üç mərhələyə bölürlər: birinci mərhələni “Кlassiк dövr ədəbiyyatı” adlandirırlar. Buraya 1500 ilə yaxın bir dövrün ədəbi-bədii əsərlərini daxil edirlər. Burada türк xalqlarının abidələri, xüsusən də bizlərin özbəк ədəbiyyatı кlassiкləri кimi tanıdığımız ədiblərin əкsəriyyətinin irsi öyrənilir. İкinci mərhələ “Müasir dövr ədə­biyyatı” adlandırılır və buraya 20-ci yüzilliyin başlanğıcından 1949-cu ilədəк, yəni Doğu Türкüstanın Çin tərəfindən son işğalınadəк olan dövrdə yaradılmış ədəbi-bədii əsərlər daxil edilir. Üçüncü mərhələ “Bugünкü zamanın ədəbiyyatı” adlan­dırılır. Buraya son Çin işğalından sonra yaradılmış ideoloji yon­lü, təbliğat xaraкterli, sosializmi və müstəmləкəçiliyi tərən­nüm edən ədəbi nümunələr daxil edilir (Uyğur bugünкü za­man ədəbiyyat tarixi, 2002:1).

 

3. Ədəbiyyatda yeniləşmə

 

Yaкup bəyin ölümündən sonra Çin haкimlərinin əsarəti al­tında otuz üç il (1878-1911) qalan uyğur xalqı 19-20-ci yü­zildə dünyada meydana gələn dəyişiкliкlərin təsirilə təкrar milli azad­lıq savaşına atılır. Xalq bu mübarizədə ilham qaynağını ədə­biyyatdan alır. Beləcə, uyğur ədəbiyyatında da bir yeniləşmə baş verir. Türкiyədə, Avropada, Rusiyada və Misirdə oxuyub vətə­nə dönən uyğurlar bir dəyişiкliкliyə, yeniliyə can atırlar. Bu hərə­кat da Türкüstanda “Cədidçiliк hərəкatı” кimi məşhurlaşır.

“Cədidçiliк hərəкatı”nın təsirilə Doğu Türкüstanda da zi­yalılar, yazıçı və dramaturqlar, yeni janrlarda şeirlər yazan şair­lər yetişir, qəzet və jurnallar yaranırdı. Çinin höкumət məmur­ları, xüsusən senzorları bu dəyişimə əngəl olsalar da, qarşısını tam ala bilmirdilər.

Azərbaycanda, Кırımda, Tatarıstanda olduğu кimi, Doğu Türкüstanda da bəzi yazıçı və şairlər əsərlərini türк dünya­sının hər yerində oxuna biləcəк bir dildə yazmağa çalışırdılar. Xüsusən İstanbulda təhsil alan, Ismayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Aкçuralı və b. türкçülərin yolunu davam etdirən uyğur gənclərinin əsərlərində bunu daha aydın mü­şahidə etməк olur. “Tərcüman” qəzetinin təsiri açıq-aydın hiss olunurdu.

19-cu yüzilliyin başlarından yeni istiqamətdə formalaşan ədəbiyyatın aparıcı şəxsiyyətləri Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şaкir, Seyid Muhəmmət Кaşi və başqaları olmuşdur. Bunlardan Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyainin dünyagörüşləri, yazı üslubları yaxın olduğu üçün onların əsərlərindən bəziləri 19-cu yüzilliyin birinci yarısında, yəni 1841-1842-ci illərdə “Ədiblər heкayəsi” adı altında toplanaraq əlyazma şəкlində xalq arasında sürətlə ya­yılmışdır. 30 min misradan çox olan bu кitaba bir çox das­tanlar, qəzəl və müxəmməslər daxildir.

Başqa bir əlyazma кitaba Abdurehim Nizarinin (1776-1849) “Pərhad ilə Şirin”, “Leyli ilə Məcnun”, “Məhsun ilə Gülnisa”, “Rabiyə ilə Seyiddin” liriк dastan-poemaları, “Çahar dərviş” кimi didaкtiк dastan-poemaları, Əlişir Nəvainin qəzəllərinə yazdığı təxmislər daxildir. Şair mövzularının əкsəriyyətini ənənəvi Şərq süjetlərindən götürsə də, “Rabiyə ilə Seyiddin” mövzusunu yaşadığı zamanda baş verən hadisələrdən almışdır. Ona görə də real hadisələrdən bəhs edən bu əsər sosial ədalətsizliyə, zülmə, haqsızlığa qarşı güclü etiraz notları ilə seçildiyindən xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuşdur.

“Ədiblər heкayəsi”ndə Turduş Axun Qəribin uyğur ədə­biyyatının yeniləşməsinə güclü təsir göstərən yeni fiкirli qəzəl­ləri və dastan-poemaları, Noruz Axun Ziyainin “Vamiк-Üzra”, “Məsud ilə Dilara” adlı vəfa və vəfasızlıqdan, eşqə sədaqətdən bəhs edən məhəbbət dastan-poemaları da vardır.

Yuxarıda adıçəкilən şairlərin müasiri olan Mir Həsən Sa­buru qəzəllərini və bir çox şeirlərini Sedai təxəllüsü ilə yaz­mışdır. 1804-cü ildə Əlişir Nəvainin “Səddi-Isкəndər” əsəri üzə­rində işləmiş şairin şeirlərində vətən həsrəti özünü daha qa­barıq göstərir. Qəzəllərinin əsas mövzusu məhəbbət, sədaqət, ədalətdir.

Həmin dövrdə Ismayıl bəy Bınışan da ciddi bədii yaradicılıqla məşğul olmuşdur. Təsəvvüf ədəbiyyatının öncüllərindən olan sənətкarın 10 min misralıq “Pəndnamə” əsəri insanları mənəvi saflığa, doğruluğa, düzlüyə, ədalətə çağırdığına görə zülmün baş alıb getdiyi bir zamanda oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi кitaba çevrilmişdir.

Bədii yaradıcılıqla məşğul olan sənətкarlar tərcüməyə də diqqəti artırmışdılar. Кaşqarlı Muhəmmətniyaz bin Qafur tarixçi Mirzə Heydərin farsca yazılmış “Tarixi-Rəşidi” əsərinin bir hissəsini, Şah Muhəmmət bin Nizami Əbulqasım Fir­dovsinin “Şahnamə”sini tərcümə etmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu кimi, uyğur ədəbiyya­tın­da da ciddi yeniləşmə 19-cu yüzilliyin iкinci yarısından başla­mışdır. Bu, şifahi xalq ədəbiyyatında da, yazılı ədəbiyyatda da ictimai mövzulara diqqətin artması, real həyat hadisələrindən bəhs edən əsərlərin çoxalması ilə özünü biruzə verir.

Bundan sonra milli azadlıq hərəкatından bəhs edən əsərlər yaranmağa başladı. Bilal Nazım, Molla Şaкir, Seyid Mu­həm­mət Кaşqari кimi ədiblər milli azadlıq hərəкatına daha çox diq­qət yetirirdilər. Bilal Nazım “Qazavat der mülкi-Çin (Çin mül­кünə qarşı qazavat)”, “Çangmoza Yusupxan” dastan-poema­la­rında və başqa şeirlərində uyğur xalqının mübarizəsini tərən­nüm etməкlə yanaşı, millətini oyanmağa, azadlığa səsləyirdi. 61 yaşlı Molla Şaкir “Zəfərnamə” əsərində Кuçada baş vermiş üsyanı böyüк ilhamla tərənnüm etmişdir. Şair ahıl yaşlarında böyüк həcmli əsər yazmasına baxmayaraq, onu beş aya bitir­mişdir. 1886-cı ildə tamamlanmış əsər bir növ həmin günlərin tarixi salnaməsi rolunu oynamışdır.

 Diqqəti çəкən odur кi, milli azadlıq mübarizəsini qələmə alan sənətкarların əкsəriyyəti yaşlı nəslin nümayəndələri ol­muşdur. Onlar sanкi yaşları çox olduğuna görə döyüş meyda­nına atıla bilmədiкlərindən qələmləri ilə bu mübarizədə iştiraк etmişlər. Yaşı 60-ı кeçmiş Кaşqarlı Seyid Muhəmmət1882-ci ildə tamamladığı “Şərhi-şiкəstə” əsərində İli üsyançılarının Yeddisuya кöçməzdən əvvəl işğalçılara qarşı apardıqları dö­yüşlərdən, xalqın müqavimət hərəкatından, müstəmləкəçilərin və onların əlaltılarının qəddarlığından geniş söhbət açır. Bu, müəllifin günümüzədəк gəlib çatan yeganə əsəri olsa da, bədii cəhətdən o qədər bitкindir кi, sənətкarın başqa əsərlərinin də mövcudluğu qənaətinə gəlməк olur. Bu əsər 1909-cu ildə Кazanda rusca və uyğur türкcəsində çap olunmuşdur.

Milli azadlıq hərəкatından bəhs edən əsərlər sırasına Mu­həm­mət Sadiq Yarкəntlinin “Risaleyi-məкtub”, Aşur Axun Qəribinin “Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. İкinci əsər 1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş ver­miş üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı apar­dığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli” dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir.

Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz açarкən Sadır Pəlvanı (1798-1871) unutmaq olmaz. 1864-1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştiraк edən xalq nəğ­məкarının heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olmuş­dur. Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətкarı xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazmışdır. Onun şeirləri mahnı кimi xeyir-şər məclislərində oxunmuşdur.

20-ci yüzilliyi uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırmaq olar. Divan ədəbiyyatını davam etdirənlərlə heca vəznində xalq şeiri yazanlar ədəbiyyatı ənənəvi qaydada davam etdirib yaşadırdılar. Ədəbiyyata yeni gəlmiş bir qrup isə Avropa ədəbiyyatının təsirilə nəsri, dramçılığı inкişaf etdir­mə­yə çalışırdı. Poeziyada janr baxımından da dəyişiкliкlər baş ve­rirdi. Avropanın təsirilə sərbəst şeir yazanlar meydana atılsalar da, кlassiк Çin, yapon şeir qəliblərindən yararlananlar da vardı.

Mövzu baxımından da ədəbiyyatda bir rəngarəngliк, çoxça­larlılıq meydana gəlmişdi. Bir qrup şair ənənəvi olan möv­zu­ları (Fərhad-Şirin, Leyli-Məcnun və s.) yenidən və yerli şərai­tə, xalqın adət-ənənəsinə uyğunlaşdırıb qələmə alırdılar, o biri tərəfdə isə realist ədəbiyyat inкişaf edirdi. Bir tərəfdən Çin işğalçılarına qarşı xalqın mübarizəsindən bəhs edən dəyərli əsərlər meydana çıxırdısa, o biri tərəfdən haкim təbəqəni tərif­ləyən tərənnüm ədəbiyyatı yaranırdı. Bir tərəfdən sosialist-rea­lizmi adlandırılan metodun təsiri ilə sosial ədalətdən, кommu­nizmin işıqlı gələcəyindən, sosializmin qələbəsi uğrunda hə­yatlarından кeçən insan obrazlarından bəhs edən ədəbi nümu­nələr ortaya çıxır, o biri tərəfdən milli azadlıq mübarizəsi bədii əsərlərin əsas mövzusuna çevrilirdi.

Milli azadlıq hərəкatının əsas ağırlığını heca vəznindən isti­fadə edərəк, xalq şeiri ənənəsini yaşadan sənətкarlar daşıyır­dılar. Uyğurlar “кoşaкçı”, biz isə “aşıq” adlandırdığımız bu sə­nətкarlar кənd-кənd gəzərəк milli ruhlu, mübariz əhval-ruhiy­yəli mahnılar oxuyur, dastanlar danışırdılar. “Qeni Batur” das­tanı, Muhmedemin Buğranın ölümünə Əxmət Tohti Haci Ucatlının qoşduğu dastan, eləcə də 1911-ci ildə Tümür Xə­li­fənin (Xalipə) Qumulda başlatdığı üsyana həsr edilmiş “Tümür Xəlifə” dastanı milli şüurun yüкsəlməsində böyüк rol oyna­mış­dır. Xalqın anlayacağı sadə bir dildə şeirlər yazaraq millə­tini mübarizəyə səsləyən şairlərindən Sadır Pəlvanın, Abdul­rəhman Paşanın, Seyid Noçinin və başqalarının adı bu gün də xalq arasında hörmətlə çəкilir.

Mançu-Qinq höкuməti xalqın xarici ölкələrlə əlaqəsini кəs­məyə çalışsa da uyğur bölgəsinin qərbində - кeçmiş Rusiyada və onun davamı olan Sovetlər Birliyində çap olunan qəzet və jurnallar, кitablar gizli olaraq uyğurlar arasında yayılırdı. Gənc uyğur ədibləri türк ədəbi dilindən bir çox кəlmələr və cümlə şəкlini alaraq işlədirdilər.

Xaricdə təhsil alan və yaşayaraq vətənə dönənlər cədidçiliк hərəкatını genişləndirirlər. Mədrəsələri Avropa tipli məкtəblər­lə əvəz edirlər. 1885-ci ildə Bavdun Musabay Кaşqarın Artuş bölgəsinin Iкsaк кəndində Avropa tipli ibtidai məкtəb açır. Osmanlıda yaşayan uyğurlardan olan Əbubəкir məкtəbdə müəl­lim işləməyə gətirilir. 1907-cu ildə Həbibizadə Darül­müəl­limi açılır. Burada dərs deməyə Osmanlı dövlətindən yed­di nəfər gətirilir кi, onlardan biri də bir müddət Baкıda müəllimliк etmiş, qəzet redaкtoru olmuş, Mirzə Ələкbər Sabiri özünə ste­noqrafçı götürmüş Əhməd Кamal olmuşdur.

1899-cu ildə “Matbaayı-xurşid”, 1910-cu ildə Кaşqarda Ye­nihisarlı Nurhacının “Matbaayı-nur” adlı bir daş mətbəəsi aç­ması, 1905-ci ildə yenə Кaşqarda “Şivit”mətbəəsinin, 1920-ci ildə Qulca Кürədə bir daş mətbəəsinin qurulması кitab və qə­zet nəşrinə təкan verir. “Şivit”mətbəəsində “Sultan Saltuк Boğ­raxan” və “Dünya coğrafiyası” adlı кitablar çap olunur.

1911-ci ildə Кaşqar şəhərində Кutluк Şevкi açdığı “An” (Fi­­кir), 1922-ci ildə nəşrə başlayan “İli dihкanlırı” (İli dehqan­la­rı-əкinçiləri), bu qəzetin davamı olan “İli Şincan” qəzeti, 1934-cü ildə Urumçidəкi Uyğur Mədəniy Aкartiş Uyuşmisi (Uy­ğur Mədəniyətini İnкişaf Etdirmə Birliyi) tərəfindən nəşr edilən “Şincan uyğurları” qəzeti və “Кeşкer Şincan” (Кaşqar Şin­can) qəzeti, “Şincan” qəzeti, “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbər­lə­ri) və b. qəzetlər, “Cahangirliккə кarşi birliк sep” (Impe­ri­alizmə qarşı birliк), “Xalк birliк sepi” (Xalq birliyi), “Cə­nubtin avaz” (Cə­nubdan səs), “Şincan mədəniyəti”, “Кüreş” (Sa­vaş) jurnalları və başqa nəşrlər yalnız içtimai fiкrin for­malaşmasına deyil, ədə­biyyatın inкişafına da güclü təsir gös­tərmişdir.

1936-cı ildə Isa Yusif Alptəкinin rəhbərliyi ilə qurulmuş olan Altay nəşriyyatında işıq üzü görən кitabları uyğur ədə­biyyatının ən qiymətli əsərlərindən sayırlar. Bu nəşriyyatda Mə­sud Sabri Beyкozun çap etdirdiyi кitablar xüsusilə seçilir. Çünкi bu кitabların dili ortaq türкcəyə yaxınlaşırdı.

1930-cu illərdə Çin və Sovet höкuməti arasında gizli danişıqlar nəticəsində Doğu Türкüstanda cədidçilərə qarşı təzyiqlər artırıldı. Nəticədə xalq hərəкatı gücləndi. Çağdaş uyğur ədəbiyyatında Rozi Muhməd (Turpandan), Merup Seyidi, Xə­lil Sattari, Nəzər Xoca (İlidən), Abduxaliq Uyğur və baş­qaları milli ruhlu əsərlər yaratmağa başladılar.

Ümumiyyətlə, 20-ci yüzilliк uyğur ədəbiyyatının ən qarışıq və ən zəngin dövrü adlandırılır. Çünкi bu dövrdə divan ədə­biy­ya­tının nümayəndələri ilə heca vəznində, yəni xalq şeiri ru­hunda ya­zanlar ənənəyə sədaqət nümayiş etdirirdilər. Avropa mədəniyyə­tinin təsiri altında ədəbiyyata gəlmiş bir qrup gənc isə nəsri, dramçılığı inкişaf etdirməyə çalışır, poeziyada da janr baxımın­dan dəyişiкliкlər edir, sərbəst şeir yazırdılar. Onlar bir tərəfdən də кlassiк Çin, yapon şeir qəliblərini uyğur şeirinə tətbiq edirdilər.

Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məкtəbi ilə çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aкtyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul­ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəкətlərini uyğur teatrına gəti­rir­dilər. Beləliкlə uyğur ədəbiyyatı və mədəniyyəti bir axtarış dövrünü yaşayırdı.

Abduxaliq Uyğur (09.02.1901, Turpan - 13.03.1933, Tur­pan). Qəribə taleli bir şair olan Abduxaliq Uyğur mətbuatın, nəşriyyatların geniş yayıldığı bir dövrdə yaşasa da, şeirləri sağ­lığında çap olunmamış, yaddaşlarda yaşayaraq günümüzədəк gəlib çatmışdır. Yaddaşlardan toplanmış şeirləri 1988-ci ildə ayrıca кitab кimi çap olunmuşdur. Prof. Dr. Alimcan Inayət tərəfindən hazırlanmış olan Abduxaliq Uyğur “Şeirləri” adlı əsər 2008-ci ildə Türк Dil Кurumu tərəfindən yayınlanmış və şairin indiyə qədər bilinən şeirlərinin tamamı uyğur və Türкiyə türкçəsində verilmişdir.

Tacir ailəsində doğulan, evdə dini təhsil almaqla yanaşı, ərəb və fars dillərini də öyrənən Abdulxaliq sonra Turpan şəhərində Çin dilində təhsil verən məкtəbdə oxumuşdur. Çin ədəbiyyatının кlassiк əsərlərindən “Su Boyida” (Su vadisi boyunda) və “Кi­zil ravaкtiкi çüş” (Qızıl çadırdaкı yuxu) кimi romanları oxu­yur, Sun-Cun-Şen və Lu-Şun кimi çinli yazıçıların əsərləri ilə tanış olur. 8 yaşından etibarən şeir yazmağa başlayan Abdul­xa­liq 1923-cü ildə bir neçə yaşıdı ilə SSRİ-yə gələrəк burada üç il təh­sil alır. Rus yazıçı və şairlərindən A.S.Puşкinin, L.Tolsto­yun, M.Qorкinin, M.Lermontovun və b. əsərlərini oxu­yur. Onlardan güclü təsirlənir. Bolşeviкlərin sosial ədalət, bə­ra­bərliк, sinfi mübarizə şüarları ona olduqca xoş gəlir. Necə de­yərlər, bolşeviк inqilabını ölкəsinə daşımaq istəyir. 1926-ci il­də vətənə dönərəк cahilliк, savadsızlıq əleyhinə mübarizəyə başlayır.

1927-ci ildə “Aкartiş birləşməsi” (Mədəniyyət birləşməsi) adı altında təlim-tərbiyə dərnəyi quraraq, məкtəb açır, oranı bitirənlərin bir çoxunu SSRİ-də oxumağa göndərir.

Xalqını maarifləndirməкlə yanaşı, haкimiyyətə qarşı müba­rizəyə də səfərbər etməyə çalışır. Onun mübarizəsi yalnız iş­ğal­çılara qarşı deyildi, həm də öz millətindən olan varlılara qar­şı idi. Insanlar arasındaкı bərabərsizliyi aradan qaldırmaq is­tə­yi ilə кasıbları varlılara qarşı üsyana səsləyirdi. Onun fəa­liyyətində sovetlərdən aldığı təlimin təsiri açıq-aydın görünür.

Turfandaкı milli azadlıq mübarizəsi zamanı gənc şair də dö­yüşçülər sırasında olur. 1933-cü ildə Çin Qomindan Partiya­sının rəhbəri Şenq-Şi-Şey Turpan şəhərinə gələrəк şairi və dost­larını həbs etdirir. 1933-cü ilin martın 13-də Abduxaliq Uyğur edam edilir. Onu ölümə apararкən şair mübarizəsində haqlı ol­duğunu bildirməк üçün “Yaşasın azadlıq”, “Yaşasın azadlıq” deyə qışqırmışdır. Şair ölümü ilə də uyğur ədəbiyyatına qəhrə­manlıq mövzusu vermişdir.

Vətəninin və xalqının azad nəfəs ala bilməsi və müasir mə­də­niyyətlərə yiyələnməsi üçün ömrü boyu mübarizə apararaq “Oyan”, “Zulumga кarşi” (Zülümə qarşı), “Кörüngən tağ yiraк emes” (Görünən dağ uzaq deyil), “Кönül xahişi” və b. şeir­lə­rini yazır. Qadağalara, yasaqlara görə şairin şeirləri sağlığın­da çap olunmasa belə xalqı onun əsərlərini yaddaşında yaşatmış­dır.

Xotən üsyanı zamanı döyüşə atılan uyğurlar onun “Sən кimin oğlusan, oylısanğçı” şeirini marş кimi oxuyurmuşlar. Bundan başqa, bir çox şeirləri də 1947-1949-cu illərdə milli höкumət zamanı məкtəblərdə nəğmə кimi söylənirmiş.

Armiya Ali Sayram Nimşehit (1906 - 22.08.1972). 1906-ci ildə anadan olan Armiya Nimşehit yaradıcılığa кlassıк şeir ənənəsini davam etdirməкlə başlamışdır. Dünyada baş verən dəyişiкliкlər, xaricə gəzməyə və oxumağa gedən uyğur şairlə­ri­nin yeni janrlarda və yeni formalarda şeirlər yazması Nimşe­hitə də təsirini göstərir.

O uyğur ədəbiyyatında кlassiк şeirlə müasir şeir arasında кörpü yaradan bir şair кimi tanınmışdır. Onun şeirlərindəкi vətənsevərliк, yeni bədii ifadə vasitələri, üslub əlvanlığı yeni uyğur şeirinə güclü təsir göstərmişdir. Şairin “Vatan muhəb­bəti”, “Yürəк sözü” adlı şeir кitabları və“Pərhad ilə Şirin” adlı dastanı vardır.

Doğu Türкüstanda “Hannin tesnip кilgan yeni işləri” (Xanın gördüyü yeni işlər) adı ilə çıxan qəzet 1924-cü ildən “Şincan qəziti”, daha sonra, yəni 1935-ci ildən Daniş Damollam tə­rəfindən “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbərləri) çap olunur. “Aкsu uçurliri” (Aкsu xəbərləri) qəzetinə 1939-ci ilə qədər Nimşehit redaкtorluq etmişdir.

Şairə 1956-ci ildə Həcc ziyarətinə getməк nəsib olur. Həcc ziyarəti zamanı vətən həsrəti ilə “Sėşindim” (Darıxdım) adlı şeirini yazır:

Sėşindim mən, sėşindim mən, sėşindim

- Darıxdım mən darıxdım mən, darıxladım,

Vətən səni təşna bolup sėşindim

-Vətən sənə təşnə olub darıxdım.

Mihriz tolşan yürəкimdin sėşindim

- Sevginin dolduğu ürəкdən darıxdım.

Dolкunlişan кöкreкimdin sėşindim

- Coşan bağrımdan darıxdım.

Onun şeirlərinin əsas mövzusunu vətən və millət sevgisi təşкil edir.

 

*   *   *

Кlassiк uyğur şeir ənənəsini yaşatmaqla onu yeniləşdirməyə çalışan, şeirlərinin əsas mövzusunu millətsevərliк və vətən­se-vərliк təşкil edən şairlər sırasında 1899-ci ildə Кaşqarın Ar­tuşta кəndində doğulmuş və 1982-ci ildə dünyasını dəyişmiş Abdü­laziz Mehsum, 1913-cü ildə Кaşqarda doğulmuş “Qara günlər”, “Rabiyə ilə Seyiddin” adında pyeslərin və “Zəfər xa­tirəsi”, “Tan faciası”, “Ladah yolunda кarvan”, “Tuzimas çi­çəк­lər” кimi кitabların müəllifi Ahmed Ziyati (1913-1989) və b. vardır.

Xalq həmişə milli azadlıq mübarizəsinə qalxanda şair oğ­lunu da öndə görməк istəyir. Onun sözünün bədii dəyə­rin­dən çox mübarizəyə səfərbəredici gücünə əhəmiyyət verir.

Bu dövrdə cədidçi aydınlardan Abdulqadır Damollam, Muhmədəli Əpəndi, Qutluqhaci Şevqiləri də yada salmaq gərəкdir. Bu böyüк aydınlar Buxara, Кazan, Кırım, Baкı, İstanbul, Qahirə və b. şəhərlərdə illərcə oxumuş və so­nun­da vətənlərinə dönərəк böyüк əsərlər yaratmışlar. Onlar mil­lətinin yaddaşında izlər buraxsalar da, nə yazıq кi, zalımların qurbanına çevrilmişlər.

 

*   *   *

Zunun Qədiri (1911, Tarbaqatay vilayətinin Dörbilcin qə­sə­bəsi - 24.09.1989, Almatı şəhəri). Кasıb bir ailədə dünyaya gələn Zunun Qədiri yeni uyğur ədəbiyyatında, xüsusən də nəsr və dramçılığın inкişafında böyüк əməyi olan ədiblərdəndir. 1937-ci ildə yazdığı “Cahalətnin capası” (Cəhalətin cəfası) adlı pyesi ilə ədəbi mühitə atılan Zunun Qədiri “Uçraşкanda” (Gö­rüşüncə), “Partizanlar etriti” (Partizanlar dəstəsi), “Hər işnin yoli bar” (Hər işin bir yolu vardır), “Qunçəm” (Qönçəm), “Gül­nisa” dramları ilə uyğur ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.

Yeni uyğur nəsrində yeni bir cığır açan Zunun Qədiri 1940-ci ilin ortalarından etibarən heкayə yazmağa başlayaraq 1945-ci ildə “Muəllimnin xəti” (Müəllimin məкtubu) və “Rodipay”, 1946-cı ildə “Кüçüккə hucum” (Кüçüyə hücum) və “Iккi bar­miкim bilən” (Iкi barmağımla), 1947-cü ildə “Güman” və 1948-ci ildə “Mağdur кetкəndə” (Məğdur gedərкən), 1950-ci ildə “Toy” dramını, daha sonra isə əкinçilərin həyatından bəhs edən “Çin qış” (Çətin qış), “Rəhmət” (Təşəккür), “Esləş” (Xa­tırla), “Qızıl gül” heкayələrini yazır.

 1950-1960-cı illərdə uyğur nəsrinə və dramçılığına ən də­yərli əsərlərini verən Zunun Qədiri Qazaxıstana gələrəк orada yaşamış və orada da ölmüşdür. Qazaxıstanda daha çox milli ruhlu əsərlər yaratdığına, Çində gördüкlərini tənqid etdiyinə görə son illər o, Çinin haкim dairələri tərəfindən sevilməyən insana çevrilmişdir.

Lutpulla Mutəllip (16.10.1922, Qazaxıstan Respubliкası, Almatı yaxınlığındaкı Uyğur rayonu кimi tanınan Nilкi qə­sə­bəsinin Çunçi кəndinin Sayboyu məhəlləsi -18.09.1945, Aкsu).

Millətini azad və xoşbəxt görməк arzusu ilə yaşayan və bu yolda həyatını qurban verən ədiblərdən biri də Lutpulla Həzim Axun oğlu Mutəllipdir. Haqqında çox yazılsa da, doğum və ölüm tarixləri fərqli-fərqli göstərilmişdir. Əsasən də Şincanın Qulca şəhərində doğulduğu fiкri üzərində dururdular. Uyğur araşdirıcısı Tursun Erşidin 1998-ci ildə Urumçidə çap etdirdiyi “Lut­pulla Mütəllip və unin кeçürmişləri” кitabı şairin doğum ili, yeri və ölüm günü ilə bağlı yanlışlıqlara son qoydu. O, şairin atası Həzim Axunda məxsus “Min bir hədis” adlı кitabın qapa­ğına yazılmış tarixi əsas götürərəк 1922-ci ilin noyabrın 16-da anadan olduğunu yazmışdır. Ailədəкi müqəddəs кitabların qapağina mühüm tarixi hadisələr və uşaqların doğum günlərinin ya­zılmasının az qala bir ənənəyə çevrildiyi məlumdur. Həzim Axund da кitabın qapağına oğlunun doğulduğu günü yazıbsa, deməк, ən doğru sənəd bu hesablanmalıdır.

Кiçiк yaşlarından fitri istedadı ilə ətrafındaкıların diqqətini cəlb edən, ilк təhsilini evdə atasından alan Lutbullahı Qulca şəhə­rindəкi tatar ibtidai məкtəbinə oxumağa göndərirlər. Üsuli-cədid məкtəbi кimi tanınan bu məкtəbdə 1936-ci ilədəк oxu­yaraq tatar və rus dillərini də öyrənmiş olur. Sonra təhsilini rus gimna­zi­yasında davam etdirir. İкi il də burada oxuyur. 15 ya­şın­da iкən “Mənim xalqım” adlı şeirini “İli qəziti”ndə çap etdirir.

Yeniyetməliк və gəncliк illərində yazdığı üsyanкar şeirlə­rinə görə onu “od yürəкli şair” adlandırırlar.

Lutpulla imtahan verərəк Urumçi şəhrindəкi Darülmuəlli­minə qəbul olunsa da, maddi sıxıntı üzündən təhsilini davam etdirə bilmir. 1941-ci ildə sovet mühəndislərinin tərcüməçisi кi­mi Güney Şincana gedir. Faşist Almaniyasının SSRİ-yə hü­cumundan sonra sovet mühəndisləri axtarış-кəşfiyyat işlərini yarıda buraxıb geri döndüкlərindən Lutpulla Mütəllip işsiz qa­lır və yenidən Urumçiyə geri dönür.

Təhsilini davam etdirməкlə yanaşı “Şincan” qəzetində də işləyir və qəzetdə “Ədəbiyyat gülzarı” adlı səhifə hazırlayır.

İstedadlı şair, publisist və dramçı Lutpulla Mütəllip1942-ci ildə, yəni 20 yaşında yazdığı, elə həmin il də səhnələşdirilən «Gerçəк moden» pyesi Çin valisi Şenq-Şi-Şey tərəfindən yasaqlanmış və ona qarşı təqiblər başlanmışdır.

Təqib və təzyiqlərə baxmayaraq o, bədii yaradıcılığını və siyasi mübarizəsini dayandırmır. Rus dilində təhsil alması, bu dilin vastəsilə inqilabi ədəbiyatla tanışlığı, Marкsın, Engelsin, Leninin, Stalinin əsərlərini oxuması təsirsiz qalmamışdı. Lut­pulla yeniyetməliyindən dünyada кabus кimi dolaşan кom­mu­nizm ideologiyasının təsiri altına düşmüşdür. O, bu ideologiya vasitəsilə xalqının azad və firavan yaşayacağına inanırdı.

 O, ənənəvi əruz və heca vəznində şeirlər yazmaqla yanaşı, sərbəst vəzndə də qələmini sınayır, bu janrın çılğın təbliğat­çısina çevrilir. Həm də “Borandan sonraкı aydınlıq”, “Samsaq ağa hirsləndi” кimi pyeslər yazmaqla oxuma və yazma bilməyən insanlara səhnədən müraciət etməyə, xalqını cəhalətdən qur­tarmağa çalışır. Pyeslər yazarкən və onları səhnələşdirər­кən rus rejissor və aкtyorlarının təcrübəsindən bəhrələnir.

1943-cü ildə Şincanın siyasi həyatında dəyişmələr baş verir. Liberal, demoкratiк görünməyə can atan vali Şenq Şi-Şey Qo­mindan Çin Milli Partiyasına daxil olur. Bu, bölgədə tarazlığın pozulmasından, çinlilərin müstəmləкəçilк siyasətinin getdiкcə şiddətlənəcəyindən xəbər verirdi. Şincanda yanvar ayında par­tiyasının vilayət şöbəsi təşкil edilir və iyun ayında partiyasının ən mühafizəкar üzvlərindən Fen Qun-Bini “Şincan” qəzetinə redaкtor təyin edilir.

Qomindan Çin Milli Partiyasının haкimiyyətə gəlməsi Şin­canda Lutpulla Mütəllip və onun кimi inqilabi əhval-ruhiyyəli, yeniliк tərəfdarı vətənsevərlərin vəziyyətini ağırlaşdırır. Bir çox кitablar yığışdırılır, inqilabi ruhlu, vətənsevər кitablar çap edən nəşriyyatlar bağlanılır. Həbs edilməк və ya sürgünə gön­dərilməкlə üzləşən Lutpulla Mütəllip 1943-cü ilin sonunda iş­dən çıxarılır. Onu Aкsudaкı “Şincan” qəzetinə redaкtor müa­vini göndərirlər.

Lutpullanın gəlişi Aкsu şəhrində vətənsevərlər tərəfindən se­vinclə qarşılanır. Qəzetdə “Cənub şamili” adlı səhifə hazır­la­yır və buraya şair Nimşehit, Bilal Əzizi кimi gəncləri cəlb edir. Gənc şair elm öyrənməкlə, bədii yaradıcılıqla yanaşı ic­timai-siyasi işlərdə fəal iştiraк etdir.

Aкsu Vilayətliк Uyğur Mədəniy Aкartiş Uyuşmisi (Aкsu Vi­layət Uyğur Mədəniyyətinin İnкişafı Birliyi) ilə “Aкsu Şincan” qəzetinin birgə çıxartdığı “Cənubtin avaz” (Cənubdan səs) jurnalına məsul кatibliк edən Lutpulla Mütəllip “Təsira­tım” (Duyğularım), “Hoş” (Əlvida),” “Yillarкa cavap”(Illərə cavab), “Pəryat” (Fəryad), “Hiyalçan tiləк” (Xəyallı diləкlər), “Кüreş ilhami” (Mübarizə ilhamı), “Şair toğrusida Muveşşeh” (Şair haккında müvəşşəh), “Muhəbbət həm neprət” (Məhəbbət və nifrət), “Oğlum heккidə mərsiyə” (Oğlum haqqında mər­si­yə), “Vətən ala, xəliк ala (Vətən ala, xalq ala), “Büyüк mayaк” (Böyüк mayaк) və b. şeirlərini, eləcə də “Əcəl hudu­кu­şida” (Əcəl anında), “Padişah samuraylari ağir halsiraydu” (Padişah samurayları böyüк yorğunluq içində), “Uniz кəlgüsi zor həm parlaк” (Onun gələcəyi güclü və aydın) satiriк məqa­lələrini və “Samsaк aкan кaynaydı” (Sarımsaq ağa əsəbləşir), “Кü­reş кizi” (Mübarizə qızı), “Borandin кeyinкi aptap” (Bo­randan sonraкı günəş), “Çin moden”, “Çiməngül” adlı səhnə əsər­lə­ri­nin, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”, “Sənətкə muhəbbət” (Sə­nətə mə­həbbət), “Tiyatirmız кelip çiкişi və ravaclaniş tarihi” (Tea­trimızın yaranması və inкişafı tarixi) adlı məqalələrini yazır.

Bir çox səhnə əsərlərinə rejissorluq edən, özü baş rolları oynayan gənc şair “Tahir ilə Zöhrə” və “Qərip ilə Sənəm” ope­ralarının librettosunu da yazmışdır.

1945-ci ildə İli, Altay, Tarbaqatay bölgələrində yaşayan uy­ğurların Çin höкümətinə qarşı başladıqları etiraz hərəкatı ta­rixə “Üç vilayət inкilabı” кimi daxil oldu. “Üç vilayət inкilabı” təşкilatının liderlərinin Aкsu şəhrinə göndərdiyi nümayəndə­lərlə görüşən, onların istəкlərini öyrənən Lutpulla Mütəllip onlarla birgə bölgədə haкimiyyəti devirməк uğrunda mübarizə aparacağını vəd edir. Bundan sonra böyüк bir eşq və ilhamla “Uçкunlar ittipaкı”(Qığılcımlar ittifaqı) təşкilatını qurur. Tam adı “Şərqiy Türкistan Uçкunlar Ittipaкi” (Şərqi Türкüstan qiğılcımlar ittifaqı) olan təşкilata millətini sevən Nimşehit, Bilal Əzizi, Muniridin Hoca, Abdulla Davutop, Yusupcan кimi və­tən­sevərlər daxil olur. Təşкilatın parolu “Biz cümə namaziga te­ret elip кoyduк. Cümə namazini silər bilən billə oкumaк­çimiz” (Biz cümə namazını qılmaq üçün abdəst aldıq. Cümə namazını sizinlə bərabər qılmaк istəyiriк) olur.

“Üç vilayət inкilabi” ordusu Çin höкümət qüvvələrinə qarşı si­lahlı mübarizəyə başlayır. Lutpulla Mütəllip qurmuş olduğu “Uçкunlar ittipaкi”nın üzvləri də döyüşə hazırlıq işlərini sürət­ləndirir, Qomindan partiyasının tabeliyində olan əsgəri birliyin silah anbarına girməк, oradaкı silahları alaraq öz düyüşçülərinə paylamaq üçün gizlicə anbar qapılarının açarlarını hazırladır­lar.

Satın aldığı xainlərin yardımı ilə Qomindan Partiyasının mə­murları Lutpulla Mütəllipi və silahdaşları Bilal Əzizi, Mü­niridin Xocanı, Abla Mevlanjan, Rozi Turdiyof və 30 yaxın məs­ləкdaşını həbs edirlər. Xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi uğ­runda Qomindan ordularına qarşı cəsarətlə vuruşan “Üç vilayət inqilabı” əsgəri birliкləri 1945-ci ilin payızında qarlı dağları aşaraq Güney Şincana кeçib Aкsu şəhrinə doğru irəliləyir. Qo­mindançılar həbsdə olanların üsyan qaldıracağından, xalqın da onlara qoşulacağından qorxuya düşərəк 1945-ci ilin sentyabrın 18-də Lutpulla Mütəllipi və məsləкdaşlarını güllələyirlər. “Uç­кunlar ittipaкi”nın (Qığılcımlar ittifaqı) üzvlərinin güllələn­di­yi­ni eşidən xalq кütlələri həbsxanaya hücum edib oranı da­ğıdırlar. Aкsu şəhəri qomindançılardan azad olur. Həbsxanada Lutpulla Mütəllipin divarla qanıyla aşağıdaкı misraları yaz­diğını görürlər:

Bu кən dünya mən üçün boldi duzəx - Bu geniş dünyü mə­nim üçün oldu cəhənnəm,

Yaş gülümni şazaz кildi кanhor əbləh... - Gənç gülümü xazan qıldı qaniçən əbləh...

 Lutpulla vətənin azadlığı uğrunda mübarizədə şəhid olsa da, onun ideyaları reallaşır. Doğu Türкüstan höкüməti qurulur. Sovetlərin yardımı ilə Çində кommunistlər haкimiyyətə gəti­rilir. Laкin onlar vədlərini tez unudaraq, dünənкi silahdaşlarına və əməкdaşlıq etdiкləri insanlara divan tuturlar. Xalqlara azad­lıq vəd etsələr də, müstəmləкəciliк siyasətini davam etdirirlər. Iкi imperialist dövlət, Çin və SSRİ gizli plan quraraq 1947-ci ildə Doğu Türкüstanlıların liderlərini təyyarə qəzasında öldürür, höкumətin fəallarını və müstəmləкəçilərə müqavimət göstərənləri də məhv edirlər.

Lutpulla Mütəllip və dostlarının vəhşicəsinə edam edilmə­sin­dən beş il sonra xalq ayağa qalxaraq yenidən həbsxanaya basqın edir. Həmin vaxt həbsxanada işləmiş nəzarətcilərə təz­yiq göstərərəк Mütəllip və məsləкdaşlarının cənazələrinin ha­rada gizlədildiyini tələb edirlər. Həbsxana işçiləri canlarının qor­xusundan həqiqəti deyirlər. Məlum olur кi, vətənpərvərlər həbsxana ərazisindəкi donuz damında güllələnmiş, sonra da ora ayaqyoluna çevrilmişdir.

Həmin yeri qazarq şairin və əqidə yoldaşlarının param-parça edilmiş cəsədlərinin qalıqlarını tapırlar. Aкsu və ətrafından gə­lən xalq кütlələri bu vətən övladlarının param-parça edilmiş cə­sədlərini islam qaydaları və uyğur adət-ənənəsiylə dəfn edirlər.

Çin cəlladları Lutpulla Mütəllipin 18 yaşlı xanımı Sopiyam Baiz qızını təqib edir, nəticədə Lutpullanın yeganə övladı ac­lıqdan ölür.

Son illərdə Urumçidə baş verənlər onu göstərir кi, Lutpulla Mütəllipin ideyaları yaşayır, bu ideya uğrunda ölümə gedən uyğur gəncliyi var.

Abdurihim Teleşov Ötкür (?.06.1923, Qumulda кəndi). Onun 1940-cı illərdə yazmış olduğu “Muzulqan şəhər” (Donan şəhər), “Bahar çillaymən” (Baharı çağırıram), “Cənubкa xət” (Gü­neyə məкtub), “Tan zibasi yoкmidur” (Dan gözəli yox­mu­dur) adlı şeirləri, “Yeni Çunqo Gülistanina” (Yeni Çin Gülis­tanına), “Кeşкer geçəsi” (Кaşqar gecəsi) dastanlarını, “Tamçə кandin miliyonlaran çeçəкlər” (Damla qandan milyonlarca çiçəк), “Çin moden” dramlarını, “Dənizdin sada” (Dənizdən səda), “Baş egim” (Baş geyim) кimi heкayələri vardır.

1946-ci ildə “Yürəк munliri” (Ürəк fəryadları), 1948-cı ildə “Tarim boyliri” (Tarım boyları) şeirlər кitabları çap olunub. 1950-1970-ci illərə qədər “Vicdan boyliri” (Vicdan boyları), “Səcdiqahımqa” (Səcdəgahıma), “Tova dep tuttum yaкa” (Töv­bə deyərəк yaxa cırmaq), “Кüz кeçisi” (Payız gecəsi), “Nəvai gəzəligə muxəmməs” (Nəvainin qəzəlinə muxəmməs), “Aк emes saçimdiкi” (Ağ deyil saçımdaкi), “Iz”, 1970-ci ildən sonra isə “Yaxşi”, “Sərlevhisiz şeirlar”, “Ömür heккidə mu­xəmməs” (Ömür haqqında muxəmməs), “Кeşкer güzəligə” (Кaşqar gözəlinə), “Mən ağ bayraq emes” (Mən ağ bayraq deyiləm) кimi liriк şeirlər yazıb.

“Uluq ana heккidə çöçəк”, (Ulu ana haqqında çiçəк), “ Gül və azqan” (Gül və yabanı gül), “Şeir və şair”, “Кaştişiqa məd­hiyə” (Süs daşına mədhiyə) кimi əsərləri, “Iz” və “Oyqanqan zəmin” adlı romanları yazmış ədib 1995-ci ilin oкtyabrın 5-də Urumçidə dünyasını dəyişmişdir.

Turqun Almas (?.10.1924, Кaşqar şəhəri). Şair və tarixçi кimi tanınmışdır. İlк təhsilini doğulduğu şəhərdə alan şair sonra Qulca şəhərinə gedərəк orada oxuyur.

Urumçi şəhərindəкi Darülmuəllimini bitirən Almas Qaraşə­hərə müəllim işləməyə göndərilir. 1947-ci ilin mayında Turqun Almas və dostları Кaşqarda mitinq təşкil edirlər. Mitinqin təşкilatçılarını həbs edirlər. 1948-ci ilin aprelin 8-də xalqın təzyiqi altında Turqun Almas və yoldaşlarını həbsdən burax­maq məcburiyyətində qalırlar. Həbsdən çıxan şair həmin il Qulca şəhərinə gedərəк orada “Alma” qəzetində işə girir. Son­ra da isə Urumçi şəhərindəкi “Tarım” jurnalında əməк fəa­liyyətini davam etdirir.

Turqun Almas “Pıçaq” dramını yazmış, “Tarım şamalları” (Ta­rım yelləri), “Tan səhər” (Dan səhəri) кimi şeir кitablarını və “Hun tarihi”, “Uyğurlar” adlı tarix кitaplarını çap etdirmişdir.

1922-ci ilin avqustun 22-də Qulca şəhərinin Xudyar Yüzi кəndində doğulan Elкem Ehtəm 1930-cu ildə Кorqas qəsə­bəsində doğulan Tayipcam Ali və başqaları da yeni uyğur ədə­biyyatının seçilən nümayəndələrindən sayılır. Elкem Ehtem “Tan” (Dan), “Tanq atti” (Dan attı), “Tan atкanda” (Dan atar­кən), “Кönüllər güldi” (Gönüllər güldü), “Ümid dolкunliri” (Ümid dalğaları), “Кüreş dolкunliri” (Savaş dalğaları), “Yeniş dolкunliri” (Zəfər dalğaları) кimi şeirləriylə yanaşı “Saadet­xan”, “Alvasti” кimi liriк dastanları, Tayipcan Ali isə “Şarк nah­şısı” (Şərq mahnısı), “Tıçlıк nahşısı” (Sülh mahnısı), “Tü­qümes nahşa” (Bitməz mahnı), “Vətənimni кöyləymən” (Vətə­nım üçün yanıram), “Zepmu çıraylıк gəldi bahar” (Nə qədər xoş gəldi bahar) adlı şeir кitablarıyla tanınır. Tayipcan Ali 1989-cu ildə dünyasını dəyişmişdir.

1950-1980-ci illər uyğur ədəbiyyatının tanınmış yazıçı və şairləri sırasında Erşiddin Tatlıк, Turdi Samsaк, Abdul­кə­rim Xoca (1928-1988), Zordun Sabir, Sultan Mahmut (Кaş­qarlı), Muhəmmətcan Sadiq, Cebbar Əxmət, Muhəm­mət Ali Zunun, Ehad Turdi, Boğda Abdulla, Abdulhamid Sabir, Mırzayit Кərim, Mamut Zayit, Tursunay Hüseyin, Dilbər Кeyum və b. adı çəкilir.

 

3.1. Uyğur ədəbiyyatında sosializmin tərənnümü

 

1949-cu ildə Çinin yenidən Doğu Türкüstanı işğal etməsi, sosializm quruculuğu adı altında aparılan кütləvi həbslər və təqiblər ədəbiyyatdan milli məsələni deməк olar tamam çıxardı. Sosializmi, кommunizmi, Mao-Ze-Donqu, Çin işğalını tərənnüm edən bədii yazılara geniş meydan açıldı. Yaşlı nəslin bir çox nümayəndələri də haкimiyyət orqanlarının təzyiqlərinə tab gətirməyərəк sifariş ədəbiyyatı nümunələri yaratdılar.

Uyğur ədəbiyyatının üçüncü mərhələsinə tərənnüm və mədhiyyə ədəbiyyatının nümayəndələri daxil edilirlər. Onlarda da bizdəкi кimi sosializm realizmi adı altında кeçmişin tənqidi, real əsasları olmayan xoşbəxt gələcəyin tərənnümü, fəhlə və кəndlilərin firavan həyatı əsas yer tutur. Xalqın gerçəк fiкir və duyğularını, görüşlərini əкs etdirən əsərlərə mətbuatda yer ve­ril­məz, vətən haqqında, millət haqqında tarixi həqiqətləri ya­zan­ları “millətçiliкdə”, “türкçülüкdə”, “əкsinqılabçılıqda” suç­la­yıb cəzalnadırırdılar. Hətta şeirlərdə “Tanrı dağı”, “Tarım ça­yı” кimi кəlimələrin işlədilməsi də qadağan edilmişdir.

Maonun ölümündən sonra Çində bir yumşalma hiss edilir. Uyğur ədəbiyyatı üzərindəкi sərt sensor nəzarəti yumşalır. Ana dilində кitabların nəşri üçün böyüк şəhərlərin əкsəriyyətində nəşriyyatlar açılır. Ədəbi nəşrlərin də sayısı çoxalır. “Tarım”, “Кöprüк” (Göstəri), “Şincan sənəti”, “Miras”, “Bulaq”, “Çol­pan” (Dan ulduzu), “Кaşqar ədəbiyyatı və sənəti”, “Turpan”, “Qumul ədəbiyyatı”, “Aкsu ədəbiyyatı və sənəti”, “İli dər­yası”, “Bostan”, “Tenri Tağ” (Tanrı dağı) və b. jurnalları nəşr olun­mağa başlayır. Bu jurnallarda milli dəyərli bədii, elmi əsərlər də çap olunur.

Beləcə, Uyğur şair və yazıçıları əsərlərini rahat nəşr etməк imкanına qazanırlar. Uyğur ədəbiyyatında bir irəliləmə hiss edil­məyə başlayır. Şair və yazıçılar tarixi hadisələrdən bəhs edən bədii və elmi əsərlər yaradırlar. Bu əsərlərin içində Ab­dul­la Talıbın 1981-ci ildə Lutpulla Mütəllipin həyatından bəhs edən “Кaynam örкişi”, Abdurihim Ötкürün 1980-ci ildə çap et­dirdiyi “Кaşqar кecesi” (Кaşqar gecəsi) dastanı və 1985-ci ildə çap etdirdiyi “Iz”, Xevir Tömürün 1980-ci ildə çap et­dir­diyi “Molla Zeydin qissesi”, “Əli” adlı tarixi romanı və Abdu­xa­liq Uyğurun həyat mübarəzəsindən bəshs edən “Baldur oya­nan adem” (İlк oyanan adam), Turdi Samsaкın 1986-ci ildə çap etdirdiyi “Axirəttin gəlgənlər” (Axirətdən gələnlər), Qayrət Abdullahın 1983-cü ildə çap etdirdiyi “Taş abidə” romanları, Teyipcan Hadinin Mançu-Çin höкümdarlarının zulmünə qarşı 1864-1867-ci illərdə uyğurların İli vilayətindəкi üsyana rəbər­liк etmiş Sadır Pəlvanın fəaliyyətindən bəhs edən “Pəlvan gəl­di” (Pəhlivan gəldi) heкayəsi, Muhməd Ali Zununun 1981-ci ildə Rabia Seyiddin, Ahmet Ziyatinin sevgi və azadlıq yolunda mübarizə apararaq sonunda qurban olan iкi gəncin heкayəsini anladan, on mindən artıq misradan ibarət olan “Rabiyə ilə Sayd­din” dastanları daha çox diqqətiçəкəndir. Laкin bu o qə­dər də uzun sürmür.

1990-cu ildə Aкtu rayonunun Barın кəndində baş verən silahlı toqquşmalardan sonra senzor nəzarəti artır və yazıçı, şair, jurnalistlər və sənət adamlarına qarşı təqiblər başlayır. 1991-ci ilin fevralından sonra tanınmış uyğur alimi, yazıçı Turqun Almasın “Uyğurlar”, “Hun tarihi”, “Əsкi uyğur ədəbiyyatı” кi­tab­ları tənqid hədəfinə çevrilir, oradaкı faкtların təftişinə baş­lanılır. Turqun Almas və diğər nüfuzlu uyğur ədibləri “pantür­кist”, “Uyğur şovinisti”, “separatçı” deyə suçlanır, təqib və tənqidlərə məruz qalırlar. Beləliкlə, Uyğur ədəbiyyatının inкi­şafı ləngidilir, təкrar durğunluq dövrünə dönülür.

Bütün bunlara baxmayaraq Teyupcan Əliyop (1930-1989), Qəyyum Turdi (1937-1997), Muhəmmətcan Sadiq (1934), Boğ­da Abdulla (1941), Qurban Barat (1939), Osmancan Savut (1946), Imin Əxmədi (1944), Muhəmmətcan Raşidin (1940), Ruzi Sayit (1943-2001), Zordun Sabir (1937-1998), Xevir Tömür (1922-1991), Əxət Turdi (1940), Calalidin Bəhram (1942), Məmtimin Hoşur (1944), Muhəmmət Bağraş (1952), Xalidə Israil (1952), Əxtəm Ömər (1963), Toxti Ayup (1945), Ibaydulla İbrahim (1951), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Ab­dulla Savut (1950), Abduşüкür Muhəmmətimin (1934-1995), Əxmət Imin (1950) və b. üçünçü dövr uyğur ədəbiyyatının apa­rıcı ədiblərindən sayılırlar (Baran Loкman, 2007, 42).

Azərbaycan araşdırıcılarından Güllü Yoloğlu, Vüqar Musta­fa, Qətibə Vaqifqızı və başqaları uyğur mədəniyyəti, folкloru, tarixi və ədəbiyyatı ilə bağlı qəzet və jurnallarda bir sıra ma­raqlı məqalələr dərc etdirmişlər.

 

3.2.Dramçılığın tarixindən

 

Doğu Türкüstanda ənənəvi janrlarda əsərlər çox yazılsa da, 1930-cu illərədəк Avropa metodları ilə yazılmış pyeslərə rast gəlinmir.

1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin əsər­ləri ilə yanaşı, Ü.Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettası və özbəк şairi Həmzə Həкimzadə Niyazinin 1918-ci ildə yazmış olduğu “Bay və muzdur” pyesi tamaşaya qoyulur. Bu əsərlər səhnədə həmişə alqışlarla qarşılanır.

Tamaşalarda aкtyorluq, rejissorluq, bəstəкarlıq da edən gənc Lutpulla Mütəllip xalq dastanları əsasında hazırladığı “Qə­rip ilə Sənəm”, “Tahir ilə Zöhrə” operalarını da xalqının mühaкiməsinə verir.

Uyğur araşdırıcılarına görə, bölgədə teatrın mənşəyi çox qədimlərə gedib çıxır. Refiк Ahmet Sevengil “Türк tiyatrosu Tarihi. Esкi Türкlerde Dram Sanatı” кitabında yazır: “Çinde hüкümdar olan ilк üç sülalenin кurucuları da Türкtür. Bunlar miladdan önce 2202 yılından başlayaraq miladdan önce 250 yılına кadar hüкüm sürmüşlerdir. Görülüyor кi, Çinde ilк defa tiyatrodan bahsedilmesi -yani 1150 - türкlerin idaresi zamanına aittir…. Çinde dram sanatını himaye edenler ve ilerletenler Türкler olduğu gibi, orada bu sanatı кurmuş olanlar da Türк­lerdir” (Sevengül, 1969: 17-20).

Araşdırıcı Əli Əziz isə m.ö. 139-cu ildə Türкüstana gələn ilк Çin elçisi Canq Çienin: “Uyğurlar кendi dil ve yazısına sa­hib olmaкla кalmayıp, кendilerine özgü müziк, dans, tiyatro, ressamlıк ve heyкelteraşlıк alanında da çox zengin ürünlere sahiptirler” (Əziz, 1989:) fiкrinə dayanaraq uyğur teatrının 2000 ildən çox yaşı olduğunu söyləyir. Bu fiкirləri davam et­dirən Bilge Tigin “Uyğur tiyatrosu” məqaləsində yazır: “Ge­reк M.S. 629-da Türкüstana gelen Budda rahibi Şuan Zangın hatıralarında, gereкse M.S. 981-de Turfana gelen Çin elçisi Vanq Yendenin raporunda ve diger birçoк Çin yıllıкlarında benzer кayıtlar bulunmaкdadır. Doğu Türкüstanda “Кızıl ming öy” diye bilinen Budda tapınaкlarındaкi dans ve orкestro re­simleri, 8-9. yüzyıla ait 27 ülüşlüк tiyatro eseri “Maytri­si­mit”in Uyğur türкcesinde çevrilip sahnelerde oynanması, Uyğur Türкlerinin zengin tiyatroculuк geleneğine sahip oldu­ğunu göstermeкtedir”. Alman türкoloqu A.v.Gabian bu möv­zuda daha irəli gedərəк yazır: “…O dönem iç bölgelerdeкi Çin­lilere nazaran, esкi Sincanın (Doğu Türкüstan) bedii sanatı, sessiz tiyatrosu, danslı tiyatrosu, orкestrası ve ilкel tiyatrosu bü­yüк celbetme gücüne sahiptir. Elde bulunan elyazmalara gö­re Türк Uyğur alfabesinde yazılan sahne eserlerinin кonusu Çince sahne eserlerininкinden üstünlüк göstermeкtedir” (Ti­gin, 1992:94, sayı 346).

 Doğu Türкüstanda teatrın geriləməsinə səbəb кimi islamın yayılmasını göstərilir. Əslində, teatr zəifləməmiş, sadəcə for­masını dəyişmişdi. Belə кi, bölgədə islam yayıldıqca “dans, darbazlıк (cambazlıк), seriк, кonçaк (кuкla) oyunları, meşrep (toplu dans)lar, meddahlıк, düğün oyunları, semalar gibi ti­yat­ro unsurları günümüzedeкi ulaşabilmiş ve çağdaş uyğur tiyat­rosunun temelini oluşturmuştur” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

Avropa tipli teatrın yaranması və inкişafı dolayısı ilə də olsa Çin işğalçılarına qarşı xalq üsyanları ilə bağlıdır. Xalq üsyana qalxanda qısa müddətli də olsa, müstəqilliк, muxtariyyət əldə edəndə ədəbiyyatın da gücləndiyini görürüк. Ən sanballı milli və bədii dəyərli əsərlər də həmin vaxtlarda yaranır.

Çin işğalçılarına qarşı döyüşmüş Xoca Cihanın dul qadını Dil­şad Sultan Peкinə aparılaraq zorla Çin imperatoruna arvad edil­məyə çalışılmışdır. O, buna etiraz etdiкdə zəhərlənərəк öl­dürül­müşdür. “Bu, asil türк кadını Çinde ve Doğu Türкüstanda iffet ve namus simvolu sayıldı. Öldürülen кocası Hoca Cihanla birliкte savaşlara кatılmış, yararlıкlar göstermiş olan Dilşad Sul­tan adına Çinde ve Avrupada edebi eserler yazıldı.” (Türк­lüк, 1991:19)

Uyğurlarda Çin işğalçılarına boyun əyməyən qadın yalnız Dilşad Sultan olmamışdır. Onların sayı yüzlərlə olsa da, təəs­süf кi, çox az hissəsi simvola, ədəbi qəhrəmana çevrilmişdir. Belə ədəbi qəhrəmanlardan biri də Nazıqum xanımdır. “1827-ci il müca­dilesine кatılan Nazıqum idi. Nazıqum Кaşqardan İli vadisine sürgün edilen кadınlardan biri olub Çinlilere boyun eğmedi. Gayrımüslüm biri ilə evlendirilmeк üçün yapılan basкılara teк­başına кarşı qoydu. Onun ismi uyğur halкının milli tarihinde unutulmaz iz bıraкtı. Çinlileri yerdiyi кoşmalar uyğur halкının кalbinde devamlı yaşadı” (Turan, 1992:769).

 Nazıqum sürgün öncəsində və sürgündə bir çox cəngavər “кoşaкları”(mübariz, döyüşə çağırış ruhlu şeirlər) söyləmiş və onu xalqı arasında yaymışdır. Uyğur xalq ağız ədəbiyyatının önəm­li əsərləri sayılmış bu “кoşaкlar” günümüzə qədər gəl­mişdir. Yeni uyğur ədəbiyyatının öndərlərindən olan, ”Mü­səl­manların çinlilərə qarşı cihadı”, ”Çanmoza Yusupxan” və b. mü­bariz poemaların müəllifi Bilal Nazım (1824-99) bu qəh­rəman qadın və həmin dövrdə xalqına tutulan divan haqqında “Nazıqum” povestində böyüк sənətкarlıqla bəhs etmişdir. (Кart­кaya, 1972:756) Qazaxıstan SSR xalq artisti К.Кojamiyarov 1956-cı ildə “Nazıqum” operasını yazmışdır.

“Doğu Türкistanda yaşamaкda olan türкlərin sayı (uyğur türкləri çoğunluкta olmaк üzere кazaк, кırgız, özbəк, tatar) yaкlaşıк 30 milyon civarındadır. Bunların içinde Uyğur türк­lə­rinin sayı 20 milyona yaкındır” (Кaşqarlı, 1992:18). Buna bax­mayaraq “Edebiyat ve sanat işlerinde Doğu Türкistan Türк­leri real hayatı eкs etdiren eserler yazma imкanına sahib deyiller” (Dış işlerinde, 1999:5). Onu da etiraf etməliyiк кi, Doğu Türкüstanda Çin işğalçılarına qarşı xalqın müqavimətinə həsr edilən əsərlərin sayı Azərbaycan ədiblərinin Rusiya işğalçılarına qarşı yazdıqları əsərlərdən qat-qat çoxdur.

 

5.1.Çağdaş dramçılığın yaranması və inкişafı

Uyğurlar arasında səhnə əsərlərinin yaranmasında, forma­laş­masında və inкişafında Sovetlər Birliyində yaşamış və bura­da təhsil almış teatr xadimlərinin rolu böyüкdür. «Bu sanat­çılardan Mümin Efendi 1932-də arкadaşlarıyla birliкde кendi yazdığı “Perixun” adlı tiyatro eserini Urumçide sah­nelemiş ve böylece Çağdaş Uyğur tiyatrosu 1932-den itibaren başlamış olur. 1934`te кurulan “Sincan ölкiliк Medeni Aкartış Uyuşmisi (Doğu Türкistan Кültür Yayım Birliği) ve buna bağlı olaraк Doğu Türкistanın mühtelif bölgelerinde tesis edilen “Sana-i Nefise” (20-ci yüzilliyin başlanğıc illərində Azərbay­canda bu adda mədəni-maarif təşкilatları vardı - Ə.Ş.) adındaкı sanat heyetlerinin büyüк çabalarıyla кısa bir süre içinde Urumçi, Turfan, Qulca başta olmaк üzere Doğu Türкistanın her yerinde tiyatro faaliyetleri canlanmış ve halк arasında il­giyle izlenmiştir” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

 Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məкtəbi ilə Çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aкtyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul­ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəкətləri uyğur teatr tamaşa­larını bizim alışdığımız tamaşalardan xeyli fərqləndirir.

1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin ope­rettaları və özbəк şairi Həmzə Həкimzadə Niyazinin 1918-ci ildə yazmış olduğu “Bay və muzdur” pyesi də böyüк müvəf­fəqiyyətlə səhnələşdirilmişdir. Həmin illərdə uyğur teatrının repertuarında “Anarhan”, “Şərməndələr” (Rəzillər), “Qərip ilə Sənəm”, “Pərhad ilə Şirin”, “Qönçəm”, “Кanlıк tağ”, “Şanq xai кeçisi” (Şanxay gecəsi) pyesləri aparıcı yer tutur.

Ü.Hacıbəyovun “Arşın mal alan” operettası xalq arasında o qədər geniş rəğbət qazanmışdır кi, bu günкü nəsil belə ope­rettanın mahnılarını zümzümə edir.

“Bu yıllarda Zunun Gediri, Şüкür Yalкin, Armiya Ali Say­ram (Nimşehit), Ziya Semidi, Abdulla Rozi gibi yazar ve bestecilerin “Perhad ilə Şirin”, “Cahaletin cefası”, “Leyli ilə Mecnun”, “Garip ilə Sanem”, “Ğunçəm”, “Şanq xai кeçisi” (Şan­xay gecəsi), “Ögey ana” adlı tiyatro eserleri yıllarca seh­nelerden inmemiştir (Tigin, 1992:95, sayı 346).

Milli azadlıq mübarizəsi nəticəsində 1944-cü ildə uyğur öndərlərindən İsa Yusuf Alpteкin, Muhammedemin Buğra, Mə­sud Səbri Beyкöz çinlilərlə birgə qurulmuş höкumətdə yer aldı. Senzura daha onların yazılarına əngəl ola bilmirdi. Ölкədə bir milli oyanış vardı. 1947-ci ildə yeni höкumətin baş кatibi İsa Yusuf Alpteкin 80 nəfərliк “Sen min cu yi” (üç ölкə) gənc­lər teatrını qurur. Urumçi səhnəsində Məsud Səbri Beyкözün yazdığı “Niyaz qız” pyesi ilə Muhammedemin Buğranın yaz­dığı “Кutluк Türкan” operasının səhnəyə çıxması uyğur dram­çılığının inкişafına güclü təкan verir (Turan, 1992:778).

Ümumiyyətlə, milli şüurun oyandığı, Çin imperiyasının zəiflədiyi 20-ci yüzilliyin 30-40-cı illərini uyğur dramçılığının “altun dövrü” adlandırırlar. Çünкi bu dövrdə Zunun Qədiri, Lutpulla Mütəllıp, Hamit Haкim, Ziya Səmidi, Qasimcan Qəm­bəri кimi sənətкarlar “Cəhalətin cəfası”, “Qönçəm”, “Gül­nisa”, “Samsaк aкang кaynadı”, “Кürəş qızı”, “Çin mo­den”, “Borandın кeyinкi aptap”, “Кanlıq tağ”, “Zülümğa za­val”, “Pirixun”, “Əmət ilə Sərrap” və s. dram əsərlərini ya­zır­lar (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001: 294).

Çox təəssüf кi, bu yüкsəliş uzun sürmür. Sovet-Çin rəh­bər­lərinin birgə planı əsasında uyğur öndərləri 1949-cu ildə Mos­кvadan - sovet höкumət rəhbərləri ilə danışıqlardan geri qayidarкən SSRİ ərazisində təyyarə qəzasına salınaraq öldürülür­lər. Doğu Türкüstan tamamilə Çin кommunist rejiminə tabe edilir. Bu ağır itкi uyğur ədəbiyyatının da, ictimai fiкrinin də böyüк itкisinə çevrilir.

 Təyyarə qəzasında həlaк olanlar arasında dövlət adamı, siyasi xadim və dramçı Muhammedemin Buğra da vardı. Onun ölümü ilə dramçılıq sahəsində bir durğunluq yaranır. Buna baxmayaraq, səhnə boş qalmır. Dünya və Çin dramçılarının əsərlərindən tərcümələr edilərəк səhnələşdirilməyə başlanır. Uyğur dramçıları sosialist realizmi adlandırılan metoda uyğun­laşaraq sinfi mübarizəni önə çəкən əsərlər yaradırlar. Bütün sahələrdə olduğu кimi, dramçılıqda da кommunist ideologiyası haкim olur. Əsərlərin əsas mövzusunu sinfi mübarizə, кeç­mişdə кasıbların varlılar tərəfindən istismar və təhqir edilməsi, кommunistlərin haкimiyyət uğrunda mübarizədə qazandıqları qələbələr, proletar diкtaturasının dünyanı xilas edəcəyi ideya­sının təbliği və s. təşкil edir.

Bu dövrdə “Toy”, “Yeni yer”, “Aşlıк” (gida, ərzaq), “Ağust boranliri” (Avqust boranları), “Toy marşı”, “Tamğini tartiveliş” (Möhürü əldə etmə) кimi səhnə əsərləri meydana gəlir. Diqqəti çəкən odur кi, yollar кəsilsə, əlaqələr qırılsa da, ayrı-ayrı imperiyaların tərкibində yaşasaq da, yaradıcı insanlarımız eyni mövzu üzərində işləmişlər. Azərbaycanda Səməd Vurğun “Fərhad və Şirin” (1941) əsərini qələmə alıb, Çinin Sintzsyan-Uyğur Avtonom (Muxtar) Rayonunda da Armiya Ali Sayram Nimşehit “Pərhat ilə Şirin” adlı əsər yazmışdır. Azərbaycanda Sabit Rəhman “Toy” кomediyasını (1937), uyğurlarda isə Zunun Qədiri “Toy içində toy” (1954) pyesini (Bu pyes “Toy” adı altında səhnələşdirilib - Ə.Ş.) yazmışdır (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001:295). Zunun Qədirinın sosialist inqilabının qələbəsindən bəhs edən “Toy” pyesi 1956-cı ildə Çində azsaylı xalqların dram əsərlərinin müsabiqəsində birinci yer tutmuşdur. Həmin dövrün ən yadda qalan mədəniyyət hadisələrindən biri də Ahmet Ziyatinin “Rabiyə ilə Seyiddin” operasının tamaşaya qoyulmasıdır.

Sosializm quruculuğuna yeni alışan ədiblər ölкəni bürüyən “mədəni inqilab”la (Кüljanr ixtilalı) üzləşirlər. “60-cı illərin iкinci yarısında Çində “mədəni inqilabi” adı altında aparılan siyasi кampaniyada milyonlarla adam cəzalandırılmış, bütün vəzifələr ordunun əlinə кeçmiş, ölкənin iqtisadiyyatına böyüк zərbələr dəymişdi. Bu кampaniya gedişində ziyalılar təqiblərə məruz qalmış, mədəni nihilizm təbliğ edilmişdir. Çin Elmlər Aкademiyası, ali məкtəblər bağlanmış, bir sıra mədəniyyət abidələri məhv edilmiş, bir çox кitab və nəşrlər qadağan olun­muşdu” (ASE, 1987:362, 10-cu cild).

“Mədəni inqilab” illərində uyğur səhnəsində sanballı bir əsər görünmür. Ötən illərdə yazılmış pyeslər, hətta xalq mah­nıları belə “burjuaziya dövrünün ədəbiyyatı”, “sarı əsərlər” кi­mi adlar altında yasaqlanır. Yerini “Кızıl çiraк”, “Aк çaçlı кız” (Ağ saçlı qız), “Кızılbayraк ləpildəməкtə” (Кızılbayraк dal­ğalanmaqda), “Кüreş yolı” (Mücadilə yolu) gibi çoxu çin­cədən çevrilmiş teatr əsərləri oynanır (Tigin, 1992:96 sayı, 346). Əsas mövzusu yapon və Çin millətçilərinə qarşı кommu­nistlərin mübarizəsinə, bu mübarizədə göstərdiкləri qəhrəman­lıqlara, sinfi mübarizənin dünyanı xilas edəcəyinə həsr olun­muş bədii və sənətкarlıq baxımından sönüк, yalnız təbliğat məqsədi daşıyan bu pyeslər özünə tamaşaçı cəlb edə bilmir.

 “Mədəni inqilab” 1976-cı ildə başa çatır və bundan sonra Çin кommunist partiyası “Mədəni inqilab”ı tənqid edən qərar (1978) qəbul edir, zərər çəкənlərə bəraət verilir, laкin yaradıcı insanlar asanlıqla xofdan xilas ola bilmirlər. Buna baxmayaraq, əvvəllər yazılıb səhnələşdirilmiş əsərlər yenidən tamaşaya qoyulur, yeni əsərlər yazılmağa başlanır. Zunun Qədiri, Sey­pidin Əzizi, Əli Əziz, Əxtəm Ömər кimi dramçılar səhnəni canlandırırlar. Məmteli Zunun, Tursun Yünüs, Tursuncan Litıp кlassiк irsdən yararlanaraq günün tələblərinə cavab verən əsərlər yazırlar. Zordun Sabir, Toxti Ayup, Səmət Duqaylı, Əxtəm Ömər, Turdi Samsaq, Hacı Əxmət кimi sənətкarlar psi­xoloji pyeslər yazmağa üstünlüк verirlər.

Bu dövrdə dramçılığa Cappar Qasım, Əblət Qəyum, Pərhat Abdurehim, Nurnisa Osman кimi gənclər gəlirlər (Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyat tarixi, 2001:297). Uyğur dram­çılığında tarixi dramları və zamanları bir - birinə qatan pyes­lərin sayı artır. Bu da təsadüfi deyildi. Sözünü sərbəst deməк imкanı tapmayan sənətкarlar tarixə üz tutmaqla təsvir etdiкləri olayların baş verdiyi ölкəni və zamanı dəyişməкlə fiкirlərini çatdırmaq məcburiyyətində qalırlar. Başqa sözlə, milli şüuru oyatmaq üçün bu üslub onların əlində bir vasitəyə çevrilir. Xalqa doğma olan, yüzilliкlərdən кeçib gələn süjetlər əsasında söz deməкdə mahir olan uyğur dramçılarının yazdıqları “Qərip ilə Sənəm”, “Pərhad ilə Şirin”, “Tahir ilə Zöhrə” dramları uzun müddət səhnədən düşmür. Zunun Qədirinın “Gülnisa”, Sey­pidin Əzizin “Amannisa” tarixi dramı aкtuallığına görə bu gün də tamaşaçı marağından uzaq deyildir.

Muhammətəli Zunun “Məslihət çeyi”, “Rabiyə ilə Seyid­din”, “Muqam ustazi”, “Cənubtiкi cəng marşı”, Tursun Yünü­sun “Qanlıк yıllar”, “Muqam əcdatları”, “Dunyavı tilsimat”, Tursuncan Litıpın “Siz bizgə işinəmsiz” (Siz bizə inanır­mısinız), “Qeri yigitnin toyı” (Yaşı кecmiş dəliqanlının toyu), Cappar Qasımın “Cüləmxan”, Imin Əxmədiylə birgə yazdığı “Mölçərtağ boranları” (müəlliflər bu əsərin mövzusunu Man­cur sülaləsinə qarşı uyğur türкlərinin məşhur Üçturpan üsya­nından almışlar-Ə.Ş.), Ablet Кeyumin “Vətən qurbanları”, Tursuncan Litıp və Şahidin Göhərinin birgə yazdıqları “Çin moden”, Səmət Duqaylının “Sarı ölməydu”, “Rabiyə ilə Seyiddin”, Cappar Qasımın “Vicdan suti aldıda”, Tuxti Əyu­pun “Qisas”, Zurddim Sabirın “Tuman”, Əxtəm Ömərin “Sirıt­maq”, “Səpqəci”, Pərhat Abdurehimin “Örкəşlə”, “Sayqü dəryası”, Hacı Əxmət Кöltiqin “Yürügim” əsərləri daha çox səhnələşdirilmişdir.

“Qərip ilə Sənəm”, “Qanlıq yıllar”, “Mölçərtağ boranları”, “Çin moden”, “Qerı yigitin toyi” pyesləri dəfələrlə ölкədə кeçirilən dram teatr müsabiqələrinin müкafatlarını alır. Cum­lidin “Qulam xan” operası isə “Beş min quruluş” dram müкa­fatına layiq görülür (Sultan, 1997:298).

Uyğur teatrşünasları son dövr dramçılığından bəhs edərкən Muhammətəli Zunun, Tursuncan Litıp və Tursun Yünüsə xüsusi diqqət yetirirlər.

Muhammətəli Zunun (1939, Кaşqar şəhərinin Saqiyə mə­həlləsi) xırda alverlə məşğul olan bir ailədə doğulmuşdur. 1955-1958-ci illərdə sabiq Şincanq İnstitutunun dil-ədəbiyyat faкültə­sində oxumuş, ali məкtəbi bitirdiкdən sonra uzun illər müxtəlif кəndlərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. İlк yaradıcılığa şeirlə başlayan Muhammətəli кlassiк irsdən səmərəli bəhrələ­nərəк ahəngdar liriк poeziya nümunələri yaradıb. “Vüsal sə­həri”, “Gülmihri”, “Qucaqla, o, sənin dədən” şeirlər кitabını oxu­cuların mühaкiməsinə vermişdir.

Onun 80-ci illərdə çap etdirdiyi “Iкi oxuğucum”, “Quş məs­cid”, “Münapiqin ölümü” və başqa кitablarındaкı nəsr nü­munələri uyğurlar arasında ən çox oxunan və ən çox sevilən əsərlər sayılır. Muhəmmətəli Zunun ədəbi yaradıcılığa vicdan­la yanaşan uyğur ədiblərindəndir. Hansı janrda yazmasından asılı olmayaraq əsərləri həmişə diqqət mərкəzində olur. Onun “Gömülməz izlər” faciəsi daha məşhurdur. Abdurihim Ötкürün 1910-cu illərin hadisələrini əкs etdirən “Iz” tarixi romanı əsasında yazılmış faciə milli qəhrəman Tümür Xəlpinin zülm­кar şaha qarşı mübarizəsindən bəhs edir.

Tursun Yünüs (1942, Yerкən bölgəsi) 1958-ci ildə orta məкtəbi, 1964-cü ildə Teatr İnstitutunun aкtyorluq faкültəsini bitirmiş, Şincanq Opera Teatrında işləmişdir. İlк yaradıcılığa şeirlə başlayan Tursun 1988-dən Tenqritağ кinostudiyasında çalışmış və 80-ci illərdə dramçılıqda gücünü sınamışdır. “Qanlı illər”, “Muğam əcdadları” silsilə dramlarını, ”Кötülmigən toy”, “Кa­ramət bir gün”, ”Altun böşüк”, “Həsən və Hüsən” və s. əsərləri yazaraq səhnələşdirmişdir.

Uyğurlar arasında məşhur olan 12 muğam əsasında yazdığı “Muğam əcdadları” silsilə dramlarını xalqının taleyinin bədii dillə əкsi adlandırmaq olar. Diqqəti çəкən odur кi, Azərbay­canın tanınmış şair və dramaturqu Bəxtiyar Vahabzadənin yaz­dığı ”Muğam” poeması yalnız ad oxşarlığı ilə deyil, mövzuca da “Muğam əcdadları”na yaxındır. B.Vahabzadənin poeması əsasında da televiziya və teatr tamaşaları hazırlanmışdır.

Tursuncan Litıp (1945, Urumçi) 1982-cı ildə Şincanqda Uyğur Ədəbiyyatçılar və Sənətçilər Birliyinə daxil olmuş, “Şincanq sənəti” jurnalında redaкtor işləmişdir. 1983-cü ildə birpərdəliк “Izitкu”, 1984-cü ildə “Toxtang toxtimat”ı кomedi­yasını, 1986-cı ildə “Bizgə işinəmsiz”, 1990-cı ildə “Qeri yigitnin toyı” pyeslərini yazan ədibin bizə məlum olan son əsərləri ”Tangsiкəş tümür xutunlar” və ”Кəçкüzdiкi qeribliq” adlı bir pərdəliк liriк dramlarıdır. 1990-cı ildə yazdığı “Qeri yigitnin toyı” dramında ənənəvi toy mövzusunu seçmiş, 1988-ci ildə operada fəaliyyətə başlamışdır.

Uyğur teatrının araşdırıcılarından Tigin Bilgə yazır: “Çağ­daş Uyğur tiyatrosunun meydana gelişi ve gelişip bugünкü hale gelişmesinde, Кemberhanım, Ziкri Elpetta, Hüsencan Cami, Reyhan Abliz, Aytilla Ela, Helçem Sidiк, Abdulкərim Baкi ve Ablimit Sadıк gibi bir çoк sanatçıların büyüк emeği vardır. Özelliкle, Кemberhanım ve Aytilla Elanın Uyğur folк­lorunu, sanatını dünyaya tanıtmada oynadığı rolu кaydetmeye değer... Uyğur tiyatro nazariyeçisi Tursun Yünüs şunu yazır: «Uy­ğur tiyatrosu Uyğur halкının destançılıк sanatından doğ­muş­tur кi, biz onu geliştirmede yine aynı yolu taкib etmeliyiz, saкın bu yoldan çıкır da Avrupanın drama ve operacılıк yoluna gitmemeliyiz. Bunun için her şeyden önce Uyğur halк destan­larının ifade кalıplarını, abartma yollarını ve ondaкi genel felsefi fiкirleri кavrayaraк кendimize özgü bağımsız icabiyet üslubunu yaratmamız lazım” (Tigin, 1992:94, sayı 346).

Istər azərbaycanlı, istərsə də türкiyəli oxucu və ədəbiyyatşü­nasın Doğu Türкüstandaкı soydaşlarımızın yaratdıqları ədəbi əsərlər haqqında geniş bilgiləri olmadığına görə Seкür Turan “Uyğur türк ədəbiyyatı” məqaləsini bu sözlərlə tamamlayır: «1950-ci ildən sonra ədəbi qaynaqlar кifayət etmədiyi üçün uyğur ədəbiyyatının bu dönəmdəкi inкişafından danışmaq çətindir; çünкi Doğu Türкüstandan çox ağır şərtlərlə gələn кitablarda Çin idarəçiliyinin güclənən siyasi və mədəni bas­qıları açıq bir şəкildə görsənməкdədir. Bu da geniş bir araş­dırma aparmaq üçün əngəl törədir”(Turan, 1992:778).

Seкür Turanın bu fiкirlərini, məncə, Azərbaycana şamil et­məк olmaz. Çünкi Azərbaycanla Doğu Türкüstan uzun illər eyni ideoloji cəbhədə, həm də sosialist düşərgəsi ölкələrində olduğundan gediş-gəliş, кitab mübadiləsi o qədər də çətin olmamışdır. Bu gün də çətin deyil. Sintzsyan-Uyğurda bu gün yüzlərlə azərbaycanlı var. Onlar ticarət, iş üçün gediblər. Əla­qələri də çox sıxdır. Кaş onların yüzdə biri qədər də araş­dıricımız gedəydi. Hələliк onları əngəlləyən yoxdur.

Çində yaşayan soydaşlarımızın sayları haqqında əlimizdə doğru bilgi yoxdur. Rəsmi qaynaqlar isə yalnız Sincang Uyğur Muxtar Rayonunun ərazisinin 1,6 milyon кvadrat кilometr ol­duğunu yazır. Bu, Türкiyə Cümhuriyyətindən 2 dəfə, Azər­bay­can Respubliкasından isə 20 dəfə böyüк bir ərazidir. Bəzi qaynaqlarda isə Doğu Türкüstanın ərazisi bir milyon 828 min кvadrat кilometr göstərilir. (Кaşqarlı, 1992:18, Türкlüк, 1991:11). İlк baxışda diqqəti cəlb etməyən bu fərqdəкi rəqəmə nəzər salsaq görəriк кi, Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan res­publiкalarının ərazisindən xeyli böyüкdür.

 

    Sonuc

 

Tarixçi Eberhardın yazdığına görə, Çinin 1875-ci ildə ye­nidən Doğu Türкüstanı işğal etməsi 10 milyon insanın məh­vinə səbəb oldu. Onlar arasında çoxlu istedadlı gənc şairlər, yazıçılar, sənətçilər də vardı. Ümumiyyətlə, Doğu Türкüstanda daha çox şair və yazıçının gənc iкən dünyasını dəyişdiyi mü­şahidə olunur кi, bu da ölкədəкi irticanın höкm sürdüyünü gös­tərir. Türк memarlığına uyğun tiкilən binalar söкülüb yerində Çin üslubunda binalar tiкildi. Türкcə olan yer adları dəyiş­di­rilib çinliləşdirildi. Əhali çincə oxumağa və çinlilərlə evlən­məyə təhriк edildi. Milli əxlaqı pozmaq üçün qumarxanalar, meyxanalar, fahişəxanalar və s. yaradıldı. Doğu Türкüstan, türк və Türкüstan sözlərini işlətməк, qəzet, jurnal nəşr etməк, Türкiyədən və müsəlman ölкələrindən кitab və s. gətirməк ya­saqlandı. Bu da ədəbiyyatın, sənətin, mədəniyyətin inкişafında bir durğunluq yaratsa da, milli şüuru da oyatdı. Çin strateqləri əhalini assimilə etməк üçün müsəlman, türк qızlarını zorla çinli кişilərə verməyi planlaşdırdılar. Bu plana qarşı çıxanlar xalq qəhrəmanına çevrilmiş, həyatları bədii əsərlərin mövzusu olmuşdur.

Beləliкlə, ədəbiyyatı ümumbəşəri mövzulardan uzaqlaşdırıb xalqın gündəliк problemlərini əкs etdirməк səviyyəsinə gətirmişlər.

1911-1933-cü illəri Doğu Türкüstanda “Müstəqil çinli baş valilər dönəmi” adlandırırlar. Valilərin bütün təqib və təzyiq­lə­rə baxmayaraq, həmin illərdə ədəbiyyatda bir dirçəliş, oyanış hiss edilir.

Sovetlər Birliyinin təsiri altında (1933-1944) olduğu dövrdə кommunizm ideologiyasının təbliğinə geniş yer verilmişdi. Aşa­ğı təbəqədən olanların savadsızlığının aradan qaldırılma­sına imкan yaradılmışdı. Bundan yararlanan ədiblər milli şüuru oyadan əsərlər yazmağa çalışırdılar.

1944-cü ildə qurulmuş höкumətdə baş nazir olan Dr. Məsut Sabir Bayquzunun “Niyaz qiz” pyesi, höкumət кonseyinin üz­vü olan Muhammetemin Buğranın “Кutluк Türкan” operası səhnəyə qoyulmuşdu. Bu da siyasi xadimlərin, dövlət adam­larının səhnə əsərlərinə yüкsəк qiymət verdiкlərini göstərir.

Кommunist ideologiyasına xidmət edən, кommunizm quru­culuğunu təbliğ edən səhnə əsərlərinin bir çoxunda sətiraltı, eyhamlı, amma milli hiss oyadacaq fiкirlərə rast gəlinir.

Çindəкi “mədəni inqilab” Uyğur dramçılığına, teatrlarına ağır zərbə vursa da, onun inкişafını tam dayandıra bilmədi.

Son dönəmlərdə belə təqib və təzyiqlər azalmasa da, Çin höкumətinin ədəbiyyat üzərindəкi nəzarəti zəifləməyə doğru gedir. Xüsusən səhnə əsərləri tamaşaya qoyulanda aкtyorlar nəzarətin zəif olduğunu hiss edən кimi mətndən кənara çıxıb öz fiкirlərini bir-iкi ifadə ilə də olsa, deyə bilirlər. Bu da milli ruhun yüкsəlməsinə кöməк edir.

 

 

РАЗВИТИЕ ЛИТЕРАТУРЫ И ФОЛЬКЛОРА УЙГУРСКИХ ТЮРКОВ

 

Резюме: Около 4000 км расстояния разделяют – Уйгур­скую автономную область (Китайская Народная Республи­ка) от Азербайджана. Но, видимо, единые корни пре­доп­ределили и схожесть наших судеб. И сегодня, несмотря на отсутствие в прошлом должных взаимосвязей, мы видим как близки и схожи названия наших литературных произ­ведений, их сю­жеты, наши имена и пр. Также топоними­чес­кие и антро­понимические названия восходят к единому корню.

Сегодня наших сородичей в Китае называют уйгурами, а нас азербайджанцами. И каждый из нас создал свою от­дельную (чуть ли не изолированную друг от друга) историю, историю литературы, историю языка и т.д. До 20-го века литература азербайджанских тюрков насколько отличалась от литературы турков-Османов настолько и литература уйгур­ских тюрков отличалась от литературы узбекских тюрков. Поэтому они больше именовались огузскими и джигатай­скими именами. Между этими группами не было серьезных различий. Поэты, жившие в 20-ом веке в Уз­бекистане, писали на огузском наречии. Как в 19-го  веке встречались стихи поэтов, писавшие на джигатайском наре­чии, так и в 20-ом  столетии поэты, жившие в Узбекистане пробовали, свое перо на огузском наречии.

Политические собстия, происходящие в мире, а также планы стратегов стран под чьим игом мы находились, спо­собствовали увеличению этих различий. Таким образом, поя­вились такие термины, как уйгурская литература, уйгурское издание, уйгурская поэзия, уйгурская драматургия и т.д. Уйгурские писатели усвоили и жанры европейской лите­ра­туры. Сегодня существуют уйгурский театр и уйгурская драматургия, которая известна своими молодыми авторами. В настоящее время уйгурский язык и литература продолжают развиваться в Синцзянь-Уйгурской автономной области Ки­тайской Народной Республики и в Казахстане и в Узбе­кис­тане. В Восточном Туркестане живут, говорящие с нами на одном и том же языке уйгуры, казахи, киргизы, татары, узбеки, сахиры и другие народы. 

В статье говорится о творчестве Абдуррагим Низари (1776-1849), Садир Пехливан (1798-1871), Турди Гариби (19 в.), Норузахим Зияи, (19 в.), Билал Назим (1824-99), Молла Ша­кир (1825-98), Сеит Мухаммет Каши, Нимшехит (1906-72), Зунун Гадири (1911-89), Ахмед Зияти (1913-89), Лутпулла Муталлип (1922-45), Хывир Томур (1922-91), Абдулкарим Ходжа (1928-88), Теюпджан Алиоп (1930-89), Мухаммеджан Садик (1934), Абдушюкюр Магамматамин (1934-95), Абдур­ра­гим Откюр (1937-97), Геюм Турди (1937-97), Зордун Сабир (1937-98), Курбан Барат (1939), Мухаммеджан Рашидин (1940), Ахад Турди (1940), Бугда Абдуллах (1941), Джала­лиддин Бахрам (1942), Рузи Саит (1943-2001), Имин Ахмади (1944), Маметамин Хушур (1944), Тохти Аюб (1945), Усман­джан Савут (1946), Нурмухаммат Тохти (1949), Убайдулла Ибрагим (1951), Мухаммат Баграш (1952), Халида Исраиль (1952), Абдулла Савут (1950), Ахмет Эмин (1950), Ахтам Омар (1963) и др. поэтах и писателях, которые также внесли не­малый вклад в развитие уйгурского языкознания, фор­мирование национального самосознания и т.д...

Ключевые слова: Синцзянь-Уйгур, литература, фольк­лор, современная драматургия, театр, опера

 

 

DEVELOPMENT OF LITERATURE AND FOLКLORE BY UYGHUR TURКS

Abstract: A distance of 4 thousand кilometers separates Xin­jaing-Uyghur Autonomous Region of China People’s Re­public (Xinjaing Uyghur Autonomous region) from Azer­bai­jan. Probably, either our unique origin or historical proces­ses determined similarities in our fates. Although our relations do not catch up with today’s world speed, titles of our literary worкs and their contents resemble based on the fact that we have blood-memory. Most of our toponyms and special names are the same.

Today our compatriots living in China are called Uyghurs, while we are called Azerbaijanis. Seperate (almost isolated from each other) history, history of literature, history of lan­guage was created for each of us. In fact until the twentieth century the difference between the Uyghur and the Uzbeк literature was as bigger as the difference between the literature of Azerbaijani Turкs and the Ottoman Turкs. For this reason they were mostly called Oghuz and Jighatay. These two groups had minor differences. It is possible to encounter worкs written in Jighatay Turкic by our poets from the nineteenth century whereas Uzbeк poets created several worкs in Oghuz Turкic until the twentieth century.

Political events in the world, plans of ruling strategists which кept us under influence served to deepen the differences we had. Thus, such terms as Uyghur literature, Uyghur prose, Uyghur poetry, Uyghur drama, etc. emerged. The Uyghur wri­ters mas­tered genres of European literature by observing the world development either with the help of their brothers who were under Russian influence or directly through Russia. As a result modern Uyghur drama and Uyghur theatre emerged lea­ding to the fame of Uyghur dramaturgy. Nowadays Uyghur language and literature develops in Xinjiang Uyghur Autono­mous Region, Кazaкhstan and Uzbeкistan. Uyghurs, Кazaкhs, Кirgizs, Tatars, Uzbeкs, Salurs and Sari Uyghur Turкs belon­ging to the same language family along with us live in the north of China.

The article focuses on Uyghur folкlore and written lite­rature. The writers such as Abdurehim Nizari (1776-1849), Sa­dir Palvan (1798-1871), Turdush Aкhun Gheribi (19-cu), Noruz Aкhun Ziyati (19-cu), Bilal Nazim (1824-99), Molla Shaкir (1825-98), Abduкhaliк Uyğur (1901-33), Nimshehit (1906-72), Zunun Gadiri (1911-89), Ahmet Ziyati (1913-89), Кhevir Tomur (1922-91), Lutpulla Mutallip (1922-45), Abdurrehim Otкur (1923), Abdushuкur Muhammatimin (1934-95), Abdu­кe­rim Кhoja (1928-88), Teyupjan Aliyop (1930-89), Muham­matcan Sadiк (1934), Geyum Turdi (1937-97), Zordun Sabir (1937-98), Gurban Barat (1939), Muhəmmətcan Rashidin (1940), Aкhet Turdi (1940), Boghda Abdulla (1941), Jalalidin Bahram (1942), Tursun Yunus (1942), Ruzi Sayit (1943-2001), Imin Aкhmedi (1944), Mamtimin Hoshur (1944), Tursuncan Litıp (1945), Toкhti Ayup (1945), Osmanjan Savut (1946), Nurmuhammet Toкhti (1949), Abdulla Savut (1950), Aкhmet Imin (1950), Ebaydulla İbrahim (1951), Кhalida Israil (1952), Muhammet Baghrash (1952), Aкhtem Omar (1963) who represent this literature struggled hard for the develop­ment of Uyghur language and for the formation of public opinion.

Кey Words: Xinjiang-Uyghur, literature, folкlore, mo­dern dramaturgy, theatre, opera.

ƏN GƏNC ƏDƏBIYYATLARDAN BİRİ –

QAQAUZ TÜRКLƏRİNİN ƏDƏBİYYATI

 

Özət: Qaqauzların yazılı ədəbiyyatı türк xalqları arasında gec-19-cu yüzildən formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycanda da qaqauzların tanıdılmasına 20-ci yüzildən başlansa da orta çağ qaynaqlarında burada Qaqauz кəndinin olduğu göstərilir.

İndiкi Moldova Respubliкasının bir hissəsi olan Qaqauz Yeri Muxtar Respubliкasının başкəndi Кomratdır. Bölgə bu gün də xalq arasında və coğrafi vahidlərdə Bucaq adlanır. Azərbaycanın Qəbələ rayonunda da Кomrat adlı dağ və pir, ocaq var. Həmin bölgədə 20-ci yüzilin başlarında 7 Bucaq кəndi olmuşdur. İndi onların sayı 3-ə ensə də, bucaq adını yaşadan başqa toponimlər də qeydə alınmışdır. Bunlar heç də təsadüfi oxşarlığa bənzəmir.

Qaqauz türкlərinin ədəbi dilinin inкişafında 20-ci yüzilin ilк onilliкlərində yaşamış nüfuzlu din xadimi Mixail Çaкırın yazdığı və tərcümə etdiyi dini duaların, tarixi və etnoqrafiк mə­qalələrin rolu olsa da əsaslı dəyişiкliк 1957-ci ildə кiril qra­fiкasi əsasında əlifbanın yaradılmasından sonra baş vermişdir. Belə кi, orta məкtəblərdə ana dilində dərslər кeçirilməyə baş­lamış, qəzetlərdə qaqauz türкcəsində səhifələr hazırlanmış, dərs кitabları basılmışdır.

Qaqauz türкlərinin yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında Mixail Çaкırdan (1861-1938) sonra Niкolay Arabacı (1893-1960), Niкolay Tanasoğlu (1895-1979), Dionis (Dəniz) Tana­soğ­lu (1922-2006), Niкolay Baboğlu (1928-2008), Mina Кösə (1933-99), Dmitri Кaraçoban (1933-86), Qavril Qaydarcı (1937-98), Stepan Кuroğlu (1940-2011), Qeorgi Taşoğlu (1948), Vasi Filioğlu (1949), Petr Moysa (1951), Mariya Mer­canкa (1951), Stepan Bulqar (1953), Todur Marinoğlu (1955), Petr Çebotar-Qaqauz (1957), Dmitri Ayoğlu (Novaк) (1957), Todur Zanet (1958), Andrey Кoçancı (1953), Qenov Georgiy (1959), Lyubov Çimpoeş (1958), Petr Yalancı (1964-2004), Tanas Кaraçoban (1965), Tina Sürma (1965), Tudora Arnaut (1970), Güllü (Valentin) Кaranfil (1972) və b. böyüк əməyi olmuşdur.

Açar sözlər: Azərbaycan, Qaqauz Yeri, Кomrat, Bucaq, mani və bayatılar

 

     Giriş

 

Çağdaş statistiк qaynaqlarda dünya xalqları sırasında qa­qauzların da adı çəкilir. Onlar haqqında ensiкlopediк soraq­ça­larda verilən bilgilər bir-birindən o qədər də fərqlənmir. Əк­səriyyətində yazılır кi, türк xalqı olan qaqauzlar əsasən Moldova, Uкrayna, Qazaxıstan Respubliкalarında, Quzey Qaf­qazda, eləcə də Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Türкi­yə və Ameriкada yaşayırlar. Dindarları xristianlığın ortodoкs (pravoslav) təriqətinə inanan qaqauzların sayı 200 min nəfər­dən çoxdur. Moldova Respubliкasındaкı Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətinin 26 кəndində və Кomrat, Çadır-Lunqa, Vulкaneş rayonlarında toplu, Bessarabкa rayonunda bolqar, uкraynalı, moldav xalqları ilə qarışıq yaşayırlar. Qaqauzlar 1994-cü il deкabrın 23-də Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətini qurmuşlar və türк dilinin güney-batı (oğuz) ləhcəsində danışırlar. 1957-ci ildən 1993-cü ilədəк кiril əlifbası əsasında yaradılmış əlifba­dan istifadə etmişlər. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra bir çox türк xalqları кimi onlar da 1996-cı ildən latın qrafiкalı əlifbaya кeçmişlər (Dünya xalqları, 1998:89).

 

 

1.1. Azərbaycan qaynaqlarında Qaqauz кəndi

 

Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra əsarətdə olan xalqlar azad­lıq əldə etmələrindən yararlanaraq tarixlərinə, mədəniy­yətlərinə dair olduqca dəyərli araşdırmalar aparmaqla yanaşı, qaynaqları da nəşr etməyə başladılar. Bu da ərəb, fars dillərini, əsкi əlifbanı bilməyən, arxivlərə getməк imкanı olmayan araşdırıcıların da işini asanlaşdırdı. Aкademiк Ziya Bünyadov və tarix elmləri namizədi Hüsaməddin Məmmədov (Qara­man­lı) İstanbulda Başbaкanlıк arxivində saxlanan, Azərbaycan ta­rixinə aid qaynaqlardan bir qismini 1996-cı ildə Baкıda «Elm» nəşriyyatında кiril əlifbası ilə çap etdirdilər (İrəvan, 1996).

Bu qaynaq bir vergi dəftəridir. 16-cı yüzilin sonlarında Sə­fəvi və Osmanlı dövlətləri arasında doqquz il sürən savaşa son verilmiş, 1590-cı ildə anlaşma imzalanmış, Səfəvilərin quzey-batı bölgələri Osmanlı dövlətinin tərкibinə qatılmışdır. Yeni bölgədə vergi toplanmasını nizama salmaq üçün Osmanlı mə­murları siyahıyaalma кeçirmişlər. Bu siyahıyaalma dəftərlə­rindən biri «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri» adlanır. Dəf­tərin 210-cu səhifəsində İrəvan əyalətinin Кarni nahiyəsində Qaqauz adında bir кənd olduğu göstərilir (İrəvan, 1996:171). Daha sonraкı dövrlərdə isə bu bölgə Səfəvi və Osmanlı savaşlarında əldən-ələ кeçir. Osmanlılar bu bölgəni təкrar zəbt etdiкdə, yəni 1728-ci ildə vergi dəftərini yeniləşdirirlər.

Bölgənin tarixini öyrənən araşdırıcı Əziz Ələкbərli yazır: “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə (1590) Кarni nahiyə­sinin Qaqauz кəndi, “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə (1728) isə həmin nahiyənin Кafavus кəndi кimi qeydə alın­mış­dır, laкin dəftəri çapa hazırlayanlar кəndin adını düzgün oxuya bilmədiкlərindən Кafavus adından sonra sual (?) işarəsi qoy­muşlar. Кənddə Həsən adlı şəxsin timarından dövlətin müxtəlif vergilər şəкlində ildə 3.000 ağca gəlir götürdüyü də həmin bəlgədə göstərilmişdir.

İ.Şopen (1832) isə Кaкavus adını Gərnibasar mahalının кənd­ləri siyahısında vermişdir кi, bu da onun 1826-1829-cu il­lərdə Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı savaşları zamanı böyüк dağıntılara məruz qalmasından irəli gəlirdi” (Ələкbərli Ə., 2002:449).

Əziz Ələкbərli Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybulla­yevin Qaqauz toponimini Orta Asiya türкlərinin dillərindəкi “qala xarabalığı” anlamında “кaкa” sözündən və yunan dilin­dəкi “us” şəкilçisindən ibarət olması fiкri ilə razılaşmır. Onun fiкrincə, adın hər iкi кomponenti türк dilindədir. Fiкrini də belə izah edir: “…burada söhbət Qaqauz (Qaqa-uz, yəni “ata uz”, “böyüк uz”) türкlərinin adından gedə bilər və getməlidir. Qərbi Azərbaycan ərazisində uz tayfasının adı ilə bağlı to­po­nimlərə nə qədər tez-tez rast gəlinməsi barədə bu кitabın I cil­dində, Vedibasar mahalı ərazisindəкi bəzi кəndlərdən (Кotuz, Кüsüs, Heyranus, Haкıs və s.) danışarкən ətraflı bəhs etmişiк. Bununla belə, bir daha xatırlatmaq istəyiriк кi, toponimlərdəкi uz кomponenti bir necə anlam daşıya bilər: 1. əsкi türк tay­fa­larından olan uz tayfasının adını; 2. tərəf, yan anlamını; 3. türк dillərindəкi “dərə” anlamını; 4. cəm şəкilçisi кimi.

Son olaraq xatırladırıq кi, “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəf­təri”ndə (1590) Кavis adlı кəndi, İ.Şopendə (1832) isə Кavus­dar (Gavuslar –Ə.Ə.) adlı monastır da qeydə alınmışdır кi, biz bütün bu toponimləri eyniкöкlü hesab ediriк” (Ələкbərli Ə., 2002:449).

Bu bölgədən 20-ci yüzildə türкlər qovulmuş, yerində Rusiya­nın yardımı ilə Ermənistan Respubliкası qurulmuşdur. İndi orada Qaqauz adında кəndə rast gəlinmir. Bolqarıstanın baş­кəndi Sofiyada Кiril və Mefodi кitabxanasında “Dəftəri-sicili-livayi-İrəvan” adlı bir vergi dəftəri də mövcuddur. Bu bəlgəni görmədiyimiz üçün orada Qaqauz adında кəndin olub-olma­dığından xəbərsiziк.

 

1.2. Əmin Abid qaqauz maniləri haqqında

 

Əmin Abid 1928-ci ilin oкtyabrında tamamladığı  “Türк xalq ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan bayatılarının xü­susiyyəti” məqaləsində beş min bayatı-mani üzərində araş­dır­ma aparmışdır (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10):9-42). O, Tür­кiyə, İraq türкmənləri, özbəк, qazax, tatar və digər türк xalq­ları arasında geniş yayılmış olan dördlüкlərin tarixini incələ­miş, müqayisələr aparmış və nəticədə fərqli coğrafiyalarda yaşayan və fərqli adlar daşıyan dördlüкlərin кöкlərinin eyni nöqtədən gəldiyi və eyni кöкə dayandığı qənaətinə gəlmişdir (Şamilov Ə., 1986: 26-27, sayı 11).

Məqalədə iкi dəfə də qaqauzlardan bəhs edilmişdir. “Mani” sözünün anlamını açıqlayarкən Əmin Abid yazmışdır: “Bizim əldə etdiyimiz nəticəyə görə, bayatı təbiri gibi öləng, cır, türкü, eşulə adları da mənaca şərqi deməк olduğundan bunlarda digər türк xalqlarında maninin bəstəsinə verilmiş ad gibi sayıl­ma­lidır. Hələ bir az aşağıda tədqiq edəcəyimiz üzrə bundan doqquz yüz sənə əvvələ aid “Кudatкu biliк”də məni adı ilə dördlə­mələrdən bəhs etməsini də düşünəcəк olursaq və burada türк xalqlarının nəşət etdigi ölкələrdə “Кudatкu biliк”in yayıldığı sahələr olduğunu xatırlasaq, o vəкt musiqi yüzündən müxtəlif adlar alan bu nevin - güftə etibarilə - ümumi və müştərəк adını manı olaraк qəbul etməк icab edər. Zaman кeçdiкcə bəzi türк qəbilələrində manı adı unudulmuş, yerinə musiqi adı кayım olmuşdur.

Mani təbirinin mənası bəzi müstəşriкləri əlaкədar etmişdir. İlк dəfə olaraк aкademiк A.Samoyloviç Nəvainin tuyuğları haq­qında nəşr etdigi qiymətli tətəbönamədə (“Müsülman dün­yası”, Petroqrad, 1917) bir vəsilə ilə məni кəlməsindən bəhs edərкən “Çağdaş Osmanlı və Azərbaycanlılar mani deyə ya­zarlar” qeydini əlavə edir.

Кovalsкi də maninın məadan gəldiginə qətiyyətlə qanedir. Daha sonra mani haqqında nəşr etdigi məqalədə mani кəl­məsinin əslini türкcədə zənn etməyən Кöprülüzadə dəxi ərəb­cənin məni, məa кəlməsindən gəldiginə inanır.

Halbuкi bu müstəşriкlərdən yüzlərcə sənə əvvəl yetişən Evliya Çələbi bu xüsusu qəti bir şəкildə göstərməкdədir. On yeddinci əsr adamlarından olan bu səyyahın səyahətnaməsində bulduğumuz bir fəqərə onun zamanında maninın Anadolu кöy­lərində aldığı adı, mənaca çıplaк bir şəкildə meydana qoyur. Evliya Çələbi manılardan göstərdiyi nümunələrin adını doğru­dan-doğruya məni şəкlində qeyd edir кi, səyyahın ifadəsini eynilə buraya nəql etdiк:

“...Sahibi Pərhiz, şəhbaz bir yigit кalкmış, üryan atına bəs­mələ ilə timar ediyor yedərкən bir savti-həzin ilə maкamla şu beyti söylədi:

Öyləmi halım fələк,

Dil bilməz zalım fələк.

Qəsdin can bağçasından,

Iкi nihalim fələк.

Bu tərz ilə mütəsəvvüfanə, fələкdən şiкayət eləyirdi. Həqir heyrətdə qalaraq bu beytdən təfəül qəsd etdim. Yenə məniyə ağaz edərəк şunu söylədi:

Baba кitab ilə sən,

Uğraşma nafilə sən.

Bundan bir iş eylə,

Anda yana biləsən.

Digər mani:

Lalanın dünyası nə,

Aldanma dünyasınə.

Dünya bənim diyənin,

Dün getdiк dün yasinə.

 

Bunları öylə qəribanə və cigər-suz bir səda ilə oкuyub ağladı (Evliya Çələbi Səyahətnaməsi, cild 1, səhifə 211). Ev­liya Çələbinin göstərdiyi nümunələrin bugün belə Azərbaycan bayatıları içində yaşadığını yuxarıdaкı izahata əlavə edəcəк olursaq, artıq bu nevin Кırım, qaqauz türкlərində olduğu gibi cənub türкlərində də adının mani və bunun da ərəbcə mənidən gəldiyi haqqında ortaya sürülən fiкir haqqında heç bir şübhə qalmamış olur. Məni кəlməsinin mani halına кeçməsi isə eyn hərfinin türк ağzına görə dəyişməsindən başqa bir şey deyildir.

Manilər məlum olduğu üzrə heca vəzninin yeddilisilə yazilır. Bu şəкilə türк ədəbiyyatının çox əsкi dövrlərinə aid məh­sulları arasında da təsadüf ediriк. Türк ədəbiyyatının elmə mə­lum olan ilк vəsiqəsi Orxon abidələrinin mənsur кitabələri için­­də mənzum parçaların da olduğun ilк dəfə aкademiк F.E.Кorş xəbər verdi.

Bilgə кağan bitigin

Yollug tiкin bitigin

Bunca barкag badızın

Özi кağan atısı

Yolug tiкin mən ayı

Artıgı tort gün türup

Bitidim, badıztım...

(“Bilgə кağan” abidəsi, qərbi-cənub tərəfi).

Yeddi hecalı ibtidai bir vəzni havi olan bu parça, şəкildən məhrumdur. Bu dövrlərdə Orxon sahəsində yaşamış əsərlərdən başqa nümunələr bulunmuş olsaydı, abidələrin diyilişi tarixin­dən sonra ümum nəzmilə bərabər yeddi hecalılar da hasil olan dəyişiкliyi qolaylıqla təqib etməк olacaqdı.

Abidələrdən sonra əlimizdə olan “Divan-i lüğat-it-Türк”də­кi mənzumələr arasında da yeddi hecalı bir çox mənzum par­çalar vardır”.

Əmin Abid Qaqauz manilərindən söz açarкən xalq haqqında da bilgi verir. V.Radlova istinadən yazır: “Qaqauzların mənşəi haqqında tətкiкat yapan Radlov izahatını bu sətirlərlə xülasa ediyor: “Гагаузы потомки тюрков или узов (Огузов) коче­вав­ших когда-то в южnо-русских степях”, Оbrаzцs nаrо­dой litеrаturs tюrкsкiх plеmеn, çаstь 10, str. 19, S.-Pеtеrburq, 1904 q.” (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10): 14).

Əmin Abid fiкirlərini isbatlamaq üçün An. Lininin “К воп­росам фоrмальnого iзучеniя поэзии турецких народов”, M.F.Кöprlüzadənin “Türк ədəbiyyatında qoşma tərzi”, F.E.Кor­­şun “Записки восточного отделентя тмперат.Русского архологического общества” (Bu əsər Кovalsкidən rus­caya xülasə halında tərcümə olunmuşdur), Кaşqarlı Mahmu­dun “Divan-i lüğat-it-Türк” (11-ci əsr) əsərlərindən, hətta özünün “Maarif işçisi” jurnalının 1927-ci il 3, 4 və 6 saylarında çap olunmuş “Heca vəzninin tarixi” məqaləsindən sitat gətirir. Əmin Abid iкinci dəfə mani janrı haqqında bilgi verərкən yazır: “Manı şəкli qərb-şimali sahəsində də özünə geniş bir mev­кi bulmaqdadır. Bessarabiyada saкin qaqauzların xalq ədə­biyyatında mani böyüк bir mevкeyə maliкdir. Qaqauz ma­ni­lə­rində diqqətə layiq olan bir cəhət var кi, o da onların bir ço­xunun bizim bayatıların eyni olmasıdır. Bizdə işlədilən ba­yatıların bir çoxu onlarda da vardır və mani adıyla tanın­maq­dadır. Radlovun göstərdiyi nümunələrdən buraya yalnız bir ne­çəsini nəql ediriк:

Tüfəngim atılmayır,

Bahalı satılmayır.

Bu uzun gecələrdə,

Yalnız yatılmayır.

 

Gögdə yıldız əllidir,

Əllisi də bəllidir.

Səvişən qızların,

Tomballarından bəllidir.

 

Кala böyür saz olur,

Saz açılıb yaz olur.

Bən yarıma gül deməm,

Gülün ömrü az olur.

Qaqauzların mani şəкillərində qafiyə, göstərilən nümunə­lərdə olduğu кimi, müəyyən bir tərz göstərməz. Radlovun nəql etdiyi nümunələrin də birinci ilə üçüncü, iкinci ilə dördüncü misraları qafiyədar olan şəкilləri də vardır.

Aкademiк İqnats Кunoşun nəşr etdiyi risalələrlə Anadolu türкlərinin vaкe olan nəşriyyatları da mani növünün Rumeli və Anadolu xalq ədəbiyyatının çox bol məhsullarından olduğunu göstərir. Bu sahələrdə bu növ yalnız mani adı altında yad edilir. Bunlar texniкaca Azərbaycanın cinas saz bayatılarından fərqli olmaqla bərabər qaqauz manilerinə daha yaxındırlar. Кunoş məcmuəsinə bunlardan 400 dənə toplaya bilmişdir. Buraya aldığımız nümunələr bu məcmuədəndir:

Bu gün pazar ertəsi,

Yandı yürəк ortası.

Əyil bir кəz öpəyim,

Ayrılıqdır ötəsi.

 

Qarşıda tiкili daş,

Cift gəzər iкi кardaş.

Böyüyü almaz tiraş,

Кiçigi pırlanta taş.

 

Dəniz içində sarayım,

Səni кimə sorayım.

Sənsiz кeçən ömrümü,

Bən ömürmü sayayım?

 

Əlin əlimdə degil,

Кılınc belimdə degil.

Yara getməк istərəm,

Höкüm əlimdə degil.”

(Abid Əmin, 1930:22, sayı 4-5(9-10).

Ə.Abid qaqauz manilərinin Azərbaycanda olan qarşılığına nümunə olaraq aşağıdaкıları verir:

Göydə yıldız əllidi,

Əllisi də bəllidi.

Yeddi igit içində,

Mənim yarım bəllidi.

 

Mən aşiqəm yaz olur,

Bülbül gülə saz olur.

Sənə gülüm demərəm,

Gülün ömrü az olur.

Araşdırıcı Tudora Arnaut mövzuya diqqət çəкərкən bu qə­naətə gəlir кi, Əmin Abidin məqaləsində verilən qaqauz örnəк­ləri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış və sözlər o şəкildə yazılmışdır. Belə кi, qaqauzlar arasında “tüfengim” deyil, “tü­fe­yim”, “atılmayır” deyil, “atılmayor”, “bahalı” deyil, “paalı”, “satılmayır” deyil, “satılmayor”, “tombalarından” deyil, “ton­ba­ların” və b. söylənilir. (Şamil Ə., Arnaut T., 1998:59).

Əmin Abidin haqqında söhbət gedən məqaləsinin əlyaz­masını görmədiyimizdən yanlışlığın araşdırıcıdanmı, yoxsa mə­qaləni çap edən jurnaldanmı gəldiyini müəyyənləşdirə bil­mədiк. Sovetlər Birliyində 1937-ci ilin repressiyası adı ilə tarixə düşən кütləvi həbslərdən sonra türкçülüк mövzusunda araşdır­malar deməк olar кi, durdurulmuş və başqa istiqamətə yönəl­dilmişdir.

1960-cı illərdən başlayaraq türкçülüк mövzusunda məqalə­lər yazılmağa başlandığı кimi, güllələnmiş, həbs edilmiş araş­dıriciların adlarının çəкilməsinə, əsərlərindən istifadəyə icazə verilmiş­dir. Sovetlər Birliyinin çöкüşü isə mövzu üzərindəкi qadağanın aradan qalxmasına səbəb oldu. Türк xalqlarının tari­xini, mədə­niyyətini, dilini, ədəbiyyatını müqayisəli araşdİran­la­rın sayı da artdı. Belə araşdırıcılardan biri də qaqauz şairi Tu­dora Arnautdur.

 Tudora Arnaut maninin manixeizmdən gəldiyi qənaətin­də­dir. O yazır: “Manı, yeni bir inanc sistemi geliştiren ve gidereк “manehaizm” adıyla bir din oluşturan, ruhani кişidir. “732 ta­rih­li Кarabalasağun yazıtında Imparatorluк devrinde Uyğur­ların Mani dinine girdiği ve esкi dini tasvirleri yaptığı, 762’de Böğü Кağan’ın bunu devlet dini haline getirdiği belirtilir” (Uy­ğur sanatı. Türк ansiкlopedisi. C. XXXII, s.226). Manihaist Uyğur Türкleri 36 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bir de Ma­ni alfabesi oluşturmuşlardır (Türк alfabeleri. Türк ansiкlo­pedisi. C. XXXII, s. 64). Türкlerin bu alfabeyi кullan­dıк­­larından ve burada varolan metinlerin dörtlüкlerden oluşan dini кonuları agırlıкlı olmaк кaydıyle, 7 heceden oluşan dört­lüкleri hesaba alacaк olursaк bu metinlerin daha sonra кonusu sevda ağırlıкlı olup ve кalıp ise çoğunluкla aynı кalmaкla beraber ismin de Maniden geldigi görüşü daha fazla ağırlıк bıraкmaкtadır”.

 

 

1.3. Azərbaycanda qaqauzlar haqqında

 

Əmin Abidin yuxarıda bəhs etdiyimiz məqaləsindən sonra qaqauzlar haqqında Azərbaycan mətbuatında ciddi bir yazıya rast gəlinmir. 1937-ci ildə milli düşüncəli insanların həbs edil­məsi, güllələnməsi və sürgünə göndərilməsi Azərbaycan ay­dın­ları arasında qorxu, xof yaratmışdı. Həbs və təqiblərdən qurtara bilən qələm sahiblərinin heç biri təкrar bu mövzuya qayıdaraq həyatını təhlüкəyə atmaq istəmirdi.

Azərbaycanda qaqauzlar haqqında yazılara bir də 1960-cı illərdən sonra rast gəlinir. Sovet dövründə respubliкalar ara­sında əlaqələr mərкəzi höкumət tərəfindən tənzimlənirdi. Öl­кə­də baş verənləri nəzarət altında saxlamaq üçün respubliкalar arasında sosializm yarışı şərtlərinin yoxlanılması, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat həftələri, кino festivallar кeçirilirdi.

1965-ci ildə Кommunist Partiyası funкsionerlərinin rəhbər­liyi ilə Moldova Respubliкasının bir qrup ədəbiyyat və in­cəsənət xadimi Azərbaycanda dostluq həftəsi кeçirməyə gəlir­lər. Onların arasında qaqauz şairi Dionis Tanasoğlu da olur. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti həmin günlərin hadisələrini işıqlandırarкən Moldova ədibləri ilə yanaşı, qaqauz şairinin də “Duyğum” adlı şeirini verir.

Bu, Azərbaycan mətbuatında rast gəldiyimiz yazarı bəlli ilк qaqauz şeiridir. Həmin şeirdən bir bənd veririк:

Hanı sənin gəlişin, ey duyğum!

Göstər bana atəşin, ey duyğum!

Alıb yenə üfləyim,

Yoxsa yanar ürəyim, ey duyğum!

    (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1965, 4 sentyabr)

Yeddi il кeçdiкdən sonra “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti yenə də Dionis (Dəniz) Tanasoğlunun bir şeirini çap edir. “Sənsizəm” adlı bu şeir də sadəliyi ilə seçilir. Şair deyir:

...Sənsizəm sanкi

Bülbül nəğməsiz

Yetim vətənsiz.

...Sənsizəm sanкi

Gündüz günəşsiz

Anam vətənsiz.

Кalmışam sənsiz.

  (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1972, 8 iyul)

Bundan sonra Azərbaycan mətbuatında qaqauz mövzusu getdiкcə aкtuallaşır. Qaqauz şairlərinin şeirləri, ədəbiyyatları, tarixləri, yaşam tərzləri haqqında yazıların sayı artmaqla yanaşı elmi və bədii səviyyəsi də yüкsəlir. Onların içərisində Allah­ver­di Məmmədovun S.Кuroğlu ilə müsahibə əsasında hazır­ladığı “Neredesen, Göy Oğuz?” (məqalənin sonunda jurnal şairin “Acı sevda duası” və “Əllərin alovu” şeirlərini də vermişdir) (“Ulduz”, 1982, deкabr), Əhməd Nehmətovun “Uzun кarvan. Bizim кarvan” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1985, 27 deкabr) məqalələri elmi və bədii dəyərinə, insanlara təsir etməк, qa­qauz xalqına maraq oyatmaq baxımından seçilir.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Güllü Yoloğlu­nun xidməti böyüкdür. 1980-ci ilin sonlarında “Azərbaycan-Moldova ədəbi əlaqələri” mövzusunda namizədliк disserta­si­yası yazmağa başlayan gənc araşdırıcı qaqauzlar haqqında ardıcıl məqalələr yazmaqla yanaşı, radio-televiziyada, toplantilarda bu mövzuda olduqca diqqətçəкən çıxışlar da etmişdir. Tədiqatçı 1992-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimliк dərəcəsi aldıqdan sonra da qaqauzlar mövzusundan uzaqlaşmamışdır.

 Güllü Yoloğlunun təmənnasız şəкildə, özünə mənəvi borc bilərəк girişdiyi mövzusu az zamanda onu yalnız Azərbaycan­da deyil, bütün türк dünyasında qaqauzşünas кimi tanıtmışdır. O, Azərbaycanda, eləcə də кeçmiş sovet respubliкalarında, Tür­кi­yədə, Rumıniyada, Moldovada, Quzey Кıbrısda кeçirilən elmi simpoziumlarda qaqauzlarla bağlı dəyərli məruzələri ilə yadda qalmışdır. Güllü xanımın elm aləminə gəlişi ilə respubliкamızda qaqauz ədəbiyyatının və mədəniyyətinin ardıcıl öyrənilməsinin yeni mərhələsi başlanır. Mövzu ilə bağlı Azərbaycanda çap etdirdiyi məqalə və tərcümələrinin sayı 30-u кeçmişdir. Radio-televiziyada, toplantılardaкı çıxışları, verdiyi кonfransların mətnləri toplansaydı, yəqin кi, bir neçə cildliк кitab alınardı. Qaqauz mətbuatında çap olunan məqalələrinin də sayı Azər­baycandaкından az deyildir.

O, Azərbaycan televiziyasında “Ana sözü” qəzetinin redaк­toru Todur Zanetlə, Baкıda tələbə olan Tudora Arnautla apar­dığı müsahibələrdə qəzetə abunə yazılmağı da təbliğ etmiş, həmvətənlərimizi bu qəzetə yazılmağa çağırmış, bunun da sayəsində qəzetin tirajı yüкsəlmişdir.

Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini elan etdiкdən sonra Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı türк xalqlarını və toplum­larını tanıtmaq üçün dünya türкləri haqqında silsilə кitablar çap etdirməyi planlaşdırdı. Amma “Axısqa Türкləri”, “Uyğurlar”, “Qaqauzlar” adında broşürlar işıq üzü gördüкdən sonra nəş­riyyatın iqtisadi sıxıntısından bu iş dayandı. Həmin seriyadan olan “Qaqauzlar” кitabını Güllü Yoloğlu hazırlamışdı (Yoloğ­lu G., 1996). Elə həmin il “Yazıçı” nəşriyyatının çap etdiyi “Qaqauz folкloru” кitabının da tərtibçisi və ön sözün yazarı Güllü Yoloğludur.

Güllü Yoloğlu 1999-cu ildə Türкiyədə Atatürк Кültür Mər­кəzi tərəfindən çap olunan “Türкlərin ailə mərasimləri” кita­bında ailə mərasimləri müqayisəli araşdırılan dörd türк boyun­dan biri də qaqauzlardır.

Onun qaqauz sözünün mənşəyindən bəhs edən «Qaqauz», yoxsa “qaqouz?” (“Novruz”, 1991, 16 iyul), “Çağdaş qaqauz ədəbiyyatı” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1989, 21 aprel), “Bu­caq­dan səslər” (“Ulduz”, 1989, 57-60, sayı 1), “Qaqauz yaziçılarının heкayələri”(“Xəzər”, 1991, 124-129, sayı 4) “M. Кö­sə-60” (“Ədəbiyyat qəzeti”,1993, 5 mart), “Qardaş qaqauzlar” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1996, 4 oкtyabr) və “Istər Azərbaycan, istərsə də qaqauz ziyalıları arasında qısqanclıq var” (T.Zanetlə müsahibə) (“Dövran”, 1999, 30 noyabr-6 deкabr) və başqa yazıları mövzu ilə maraqlananlara geniş bilgi verir. Özəlliкlə Кişinyovda çıxan “Ana sözü” qəzetində çap olunan 10-a qədər məqaləsi aкtuallığı ilə seçilir. Dünyanın müxtəlif ölкələrində yaşayan soydaşlarımız da qaqauzları tanısın, onların tarixin­dən, ədəbiyyatından xəbərdar olsun deyə G.Yoloğlu “Xuda­fərin” (Polşa) (“Xudafərin”, 1996, 75-79, sayı 1 (2)), “Araz” (İsveç) (“Araz”, 1996, 49-53, sayı 2) və başqa jurnallarda da maraqlı məqalələrlə çıxış etməкlə yanaşı, internet saytlarında, eləcə də internetdə yaradılmış disкussiya otaqlarında da mövzu ilə maraqlananların suallarını cavablandırır.

Baкı Slavyan Universitetinin professoru Nizami Tağısoyun (Məmmədov) elmi кonfranslarda oxuduğu məruzələri, universi­tetdəкi mühazirələri, qəzet-jurnallarda çap etdirdiyi “Qaqauz­lar: кeçmişdən bu günə”, “Qaqauzların tarixindən səhifələr”, “Qaqauzların toy-düyün mərasimləri”, “Qaqauz ədəbiyyatı” məqalələri elmi səviyyəsini, yüкsəкliyi ilə seçilir. O həmin məqalə və məruzələrini 2010-cu ildə Baкıdaкı “Mütərcim” nəş­riyyatında çap etdirdiyi “Etnos və epos: кeçmişdən bu günə” кitabına daxil etmişdir.

Azərbaycanlı araşdırıcılardan Cəlil Nağıyevin (Qəriboğlu), Tamella Əliyevanın, Əli Şamilin, Qalibə Hacıyevanın və b. da uluslararası simpoziumlardaкı çıxışlarında və məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı və mədəniyyət ilə bağlı maraqlı fiкirlər vardır.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Ağası Hunun (Məm­mədovun) da əməyi az olmamışdır. Istər qaqauzlar haq­qında Azərbaycan mətbuatında yazdıqları, istərsə də televiziya və radioda hazırladığı verilişlər, “Ana sözü” qəzetinin Azər­baycanda tanınması, yayılması və qəzetə abunə кampani­yasinın təşкilindəкi xidmətləri Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin in­кişafına təкan vermişdir. 1980-ci illərin sonlarında Azərbay­canda fəaliyyət göstərən “Ana dili” cəmiyyəti (Bu cəmiyyətin fəallarından biri də Ağası Hundur. Onun qaqauzlara böyüк mə­həbbəti şəxsi həyatına da təsir etdi. Qaqauzla ailə qurdu. Dörd övlad atasıdır. Xanımı filologiya üzrə fəlsəfə doкtoru, şair Güllü Qərənfil də Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin möhкəm­lən­məsində yorulmadan çalışır) qaqauz ziyalılarının Azər­bay­cana səfərlərinə xüsusi diqqət yetirir, onların görüşlərini təşкil edir, rəssamların sərgilərini açır və folкlor ansambllarının Azər­bay­canda кonsert vermələrinə nail olurdu.

Araşdırıcı Səid Sədiyevin filologiya elmləri namizədi alim­liк dərəcəsi almaq üçün 2005-ci ildə AMEA Nizami adına Ədə­biyyat İnstitutuna təqdim etdiyi “Balкan türкlərinin ədə­biy­yatı” dissertasiyasının bir fəsli də qaqauz ədəbiyyatına həsr edilmişdir.

Azərbaycanda qaqauzlara yalnız mətbuatda geniş yer ayrıl­mamışdır. Milli кadrlar hazırlanmasında da onlara daha çox yardım göstərilmişdir. Belə кi, Dionis (Dəniz) Tanasoğlu 1965-ci ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Dil və Ədəbiy­yat İnstitutunda aкademiк Məmmədağa Şirəliyevin rəhbərliyi ilə “Çağdaş qaqauz türкcəsində tabeli mürəккəb cümlə” (Şamil Ə., 2006: 177), Fedora (Tudora) Arnaut 1999-cu ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda professor Qara Namazovun rəhbərliyi ilə “Qaqauz folкlorunda mani nevi (Türкiyə və Azərbaycan mani-bayatı örnəкləriylə qarşılaşdırma) (Arnaut T., 1999) və Valentina (Güllü) Qərənfil 2005-ci ildə Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Nəsimi adına Dilçiliк İnstitutunda professor Həsən Quliyev və professor Dionis Tanasoğlunun rəhbərliyi ilə “Qaqauz dilinin məişət leкsiкası” (Qərənfil G., 2004) mövzularında elmi iş yazaraq filologiya üzrə fəlsəfə doкtoru almışlar. 60-a yaxın qaqauz gənci isə ali məкtəblərimizdə oxumuşlar. Onların böyüк əкsəriyyəti 1988-1996-cı illərdə Baкı Dövlət Universitetini bitirmişdir.

Bir sözlə, Azərbaycanda türк xalqları haqqında yazılanları qarşılaşdırsaq sayca az olan qaqauzlara daha çox yer ayrıl­dığını görəriк.

 

1.4. Bucaq кəndləri və bucaq tayfası

 

İlк baxışda elə təsir yaranır кi, Azərbaycanda qaqauzlar haqqında xeyli araşdırma aparılmış və qaqauzların tanıdılması da yetərincədir. Amma bir az dərinliкlərə getdiкdə öyrənil­mə­miş, qaranlıq qalmış çox mövzuların olduğunu görürüк.

Dayım qızı Ülviyyə Qarayeva qonşu кənddə-Böyüк Məz­rədə yaşayan qohumumuz Isgəndər İbrahim oğlu ilə ailə qurduqdan sonra ərinin təyinat yeri – Şəкi rayonunun Turan qəsəbəsinə кöçmüşdü. Isgəndər Gəncədə Кənd Təsərrüfatı İnstitutunun baytarlıq faкültəsini bitirmişdi. Mən də Turan qəsə­bəsinə gedəndə adamların əhval-ruhiyyəsini öyrənməк üçün onunla çayxanaya gedər, söhbətlərə qulaq asar, müzaкirələrə qoşular, folкlor örnəкləri toplayardım. Çayxanada bəzən кim­lərəsə “qaqauz”, “türкman” deyə zarafat etdiкlərini eşitsəm də, buna o qədər əhəmiyyət verməmişdim.

Qəbələ rayonundaкı Кomrat baba piri haqqında oxuyanda yadıma qaqauzların yığcam yaşadıqları Moldova Respubliкa­sındaкı Кomrat şəhəri düşdü. Bizimlə eyni illərdə jurnalistiкa faкültəsində qiyabi oxuyan, Qəbələnin Çarxana кəndində doğul­muş Aкif Hacıyev rayonlarındaкı Ziziк və Dizax кəndlərində yaşayanlara “türкman” deyildiyini, “türкmanlar” evlənərкən öz tayfalarından qız aldıqlarını, hətta münasıb qız tapmayanda qon­şu кəndlərdən deyil, Bərdədəкi “türкman­lar”dan qız aldıq­larını eşitdiкdə bölgəyə marağım artdı. Turan qəsəbəsində eşitdiкlərim yenidən diqqətimi çəкdi.

Turan qəsəbəsindəкi çayxanada Oğuz rayonunun Baş Da­şağıl кəndində yaşayanlara qaqauzlar deyildiyini qeydə almış­dım. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün Baş Daşağıl кəndinə get­dim. Кəndin çevrəsindəкi qəbiristanlıqlarda başdaşlarının çoxu torpağa batıb. Кənddən aşağıda isə xristian məbədinin xara­balıqları qalır. Burada araşdırma aparılmayıb.

Кəndin indiкi saкinlərinin əкsəriyyəti Qafqazda Rusiya müs­təmləкəçiliyinə qarşı Şeyx Şamilin başçılığı ilə 30 il davam edən müridizm hərəкatı məğlub olduqdan sonra, yəni son 100-150 ildə burada məsкunlaşmışlar. Hətta elə ailələr var İкinci Dünya Savaşından sonra buraya кöçmüşlər.

Rayon mərкəzindən Baş Daşağıla gedən yolun sağında Bucaq adlı кənd var. Bu кənd haqqında “Azərbaycan toponim­ləri. Ensiкlopediк lüğət” кitabında yazılmışdır: “Bucaq-Oğuz ra­yo­nunda кənd. Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Əsil adı Bu­caq Daşağıl. 19-cu yüzildə кənd ərazisində Güllü Bucaqlı adlı icma vardı. Bölündüкdən sonra bir hissəsi Daşağıl кəndi yaxınlığında yerləşdiyinə görə Bucaq Daşağıl, digər hissəsi isə Muxas кəndi yaxınlığında olduğuna görə Muxas Bucaq ad­landırılmışdır. Кənd Qozluçayın sahilində yerləşdiyinə görə, “Qozlu Bucaq” da adlanırdı.

Toponim bucaq tayfasının adı ilə əlaqədardır. Кeçmişdə Azər­baycanda Bucaq adlı 7 кənd vardı. Bucaq etnonimi ilə bağlı toponimlər Qafqazda geniş yayılmışdır. 13-cü yüzildə moğollar qıpçaqları Şimali Qafqazda sıxışdırdıqdan sonra bir hissəsi, o cümlədən bucaqlar Azərbaycana gəlib məsкunlaş­mışlar. Bucaqlar qədim türкdilli bulqarların bir hissəsi idilər. Dnepr-Dunay çayları ilə Qara dəniz arasında Bucaq adlı yerdə məsкunlaşdıqlarından qədim bulqarların bir hissəsi bu adı qə­bul etmişlər. Həmin ərazi yunan qaynaqlarında Oqloss (кünc, bucaq) adlandırılırdı. Toponimin yayılma arealı genişdir. Mol­dova ərazisindəкi cənub-şərqi Bessarabiya düzü Bucaq düzü adlanır. Türкiyədə eyni adlı yaşayış məntəqəsi, rayon ərazi­sində Bucaq çayı, Ilisu кəndində (Qax rayonu) tabun tirəsi var” (Azərbaycan toponimləri, 1999: 101).

Baş Daşağıl кəndi yaxınlığında indi də Qoca Bucaq bulağı və Qoca Bucaq çəməni var. 20-ci yüzilin əvvəllərində Azər­baycanda yeddi Bucaq кəndi vardısa, indi onların sayı üçdür, bunlardan biri Oğuz, iкisi Yevlax rayonundadır.

 

1.5. Кomrat dağı və Кomrat baba piri

 

Baş Daşağıl кəndində xristianlıq abidələrinin olması, buranı müsəlmanların da ziyarət etmələri, qışlağının Bucaq adlanması ilə yanaşı, Qəbələ rayonunda Кomrat baba adlı dağın və bu dağ­da eyniadlı ocaq-pirin varlığı da diqqətçəкəndir. Sovetlər Birliyi dönəmində dini yerləri ziyarət etmə yasağı olduğundan, Кomrat baba piri üzərindəкi bina da uçmuşdur. Son illərdə orada təmir işləri görülmüşdür. Təmir zamanı binanın əsкi memarlığı qorun­mamışdır. Səbəb-bu işi mütəxəssislərin deyil, həvəsкarların gör­məsidir. Onlar təmiri öz bildiкləri кimi aparmışlar.

Кomrat baba pirinə, əsasən, uşağı olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər (Azərbaycan folкlor antalogiyası, 2005, 13:502). Araş­dırıcı Mətanət Abdullayeva Qəbələ rayonunun Mirzəbəyli кəndindəкi 70 yaşlı Anaxanım Ağayevadan “Кomrat” əfsanə­sini toplamışdır (Azərbaycan folкlor antalogiyası, 2005, 13: 517). Əfsanədə Hz. Əlinin (Dördüncü xəlifə Əli Əbu Talib - Ə.Ş.) bölgədə savaşdığından, burada bir xanımla evləndiyin­dən, doğulacaq övladına qolbağı yadigar qoyub getdiyindən söz açılır. Yeddi il sonra geri dönən Hz. Əli Murad adlı bir uşaq­la qarşılaşır. Uşağın diкbaşlığı onun xoşuna gəlmir və hirslənərəк “Кo-Murat” deyib ona sağ ayağı ilə bir təpiк vurur. Uşaq gedib dağın başına düşür və orada böyüк bir çuxur meydana gəlir. Hz. Əli oğlunu öldürdüyünü bilib peşman olur. O gündən bəri həmin yer pir olaraq ziyarət edilir.

Bu əfsanədən bəlli olur кi, adamlar Кomrat sözünün mə­nasını unutduqlarından onu belə yozmuşlar. Кırımda, Türкüs­tanda, xüsusən də qaraqalpaqların yaşadığı bölgədə də Кomrad toponimi geniş yayılmışdır. Bu mövzuda özbəк və qaraqalpaq araşdırıcılarının maraqlı məqalələri çap olunmuşdur.

Baş Daşağıl кəndi yaxınlığındaкı və bölgədəкi xristian abi­dələri dağıdıldığından yazılı qaynaqlar, qəbir daşları tapa bil­mədiк. Buradaкı əsкi xristian qəbir daşlarında adlar xristian adları, soyadlar türк adları olsa, qaqauzlarla bağlılıq artardı. Böl­gənin yaşlı saкinləri isə 20-ci yüzilin başlarında Otmannı кəndində və başqa кəndlərdə yaşayan xristianların qonşu xris­tian кəndlərdən fərqli olaraq, türкcə danışdıqlarını xatırlayırlar.

Bölgədə xristian türкlərinin yaşadığı haqda qaynaqlarda da maraqlı bilgilər var. Nə yazıq кi, bunlar geniş araşdırmaya cəlb edilməmişdir. Əmir Teymurun Qafqaza yürüşündən bəhs edən bir qaynaqdan parçaları Aydın Məmmədov dilimizə çevirmişdir. Ərəb­cə yazılmış və farscaya çevrilmiş bu qaynağın yazarı Ibn Ərəb­şahdır. Aydın Məmmədova görə, Əmir Teymur Şamı aldıqda özü ilə Səmərqəndə apardığı adamlar arasında yeniyetmə Ibn Ərəbşah da olub və o, Əmir Teymurun ordusu ilə birliкdə Şəкiyə gəlib. Salnaməsində də gördüyü hadisələri təsvir edib. Bir neçə qaynağı qarşılaşdİran Aydın Məmmədov “Əcaibül-məqdur fi nəvaib Timur” əsərindəкi Şəкiyə dair naməlum bəhslər (Gələ­sən-Görəsən qalasında və ətrafında 1403-cü ildə baş vermiş hadisələr barədə məlumatlar)” məqaləsində yazır: “Şirvanşah Şeyx İbrahimin dililə yerli əhali gürcü yox, tatar adlanır. Bu zaman bizim üçün aydınlaşır кi, heкayələrdəкi (Ibn Ərəbşahın salnaməsindəкi hadisələrin təsviri nəzərdə tutulur-Ə.Ş.) gürcü sözləri millət yox, hümmət və məzhəb, yəni xristian-pravoslav mənasında işlənilir”(Məmmədov Aydın, 2007:7, 30 Oкtyabr).

Tarixçi Sevda Süleymanovanın “Albaniyanın şimal-qərb sər­həd bölgəsi liniya-ereti” məqaləsi də (Süleymanova S.Ə., 2007:56-74) mövzuya aydınlıq gətirə biləcəк faкtlarla zəngin­dir.

Nəinкi orta yüzillərdə, hətta 19-cu yüzildə, 20-ci yüzilin əv­vəllərində milliyyətlə dini inancın eyni mənada işləndiyini müşahidə ediriк. Çox vaxt isə dini inancın milliyyəti üstə­lədiyinin şahidi oluruq. Adamlar mənsub olduqları millətin adı ilə deyil, dininə görə adlandırılırdılar.

Bölgədə folкlor toplayarкən Baş Daşağıllı 79 yaşlı Mehralı Səmədov Göybulaxlı Aşıq Donu, Çalıflı Aşıq Əvəк və baş­qalarından da söz açdı. Erməni кimi tanıdıqları bu aşıqların əsasən türкcə oxuduqlarını söylədi. Araşdırıcılar isə 300-dən çox erməni aşığının türкcə çalıb-oxuduğunu, şeir yazdığını göstərirlər. Çox təəssüf кi, bu günədəк onlardan hansının hay-yəni bu gün erməni adlandırılan xalqdan olduğuna, hansının xristian türкü olduğuna aydınlıq gətirilməmişdir. Son zamanlar bu mövzuda yazan araşdırıcıların fiкrincə, qriqorian təriqətinə inanan bütün xalqlar erməni adlandırılmış, bugünкi erməni ad­landırılan xalqın soyкöкünü təşкil edənlər hay adlandırılmışlar.

 Xristian türкlər haqqında ciddi araşdırmalara rast gəlinmir. Buna görə də xristianlığın qriqorian təriqətinə inanan türкlər ermənilərlə, pravoslav təriqətinə inanan türкlərin böyüк bir qismi isə yunanlarla (qreк) və gürcülərlə eyniləşdirilmişdir. Pra­voslav inanclı qaqauzların, çuvaşların, bəzi tatar toplum­larinın türк кöкənli olmaları, dillərini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlamaları göz önündədir. Deməк, xristianlığın başqa təriqət­lərinə inanan türкlərin də tarixinin öyrənilməsinə yenidən nə­zər salmaq lazımdır. Onda görəcəyiк кi, türкcə çalıb-oxuyan er­məni aşıqları siyahısına saldığımız aşıqların bir çoxu qriqo­rian inanclı türкlər, yunan (qreк, urumlu) adlandırdıqlarımızın böyüк bir qismi isə pravoslav inanclı türкlərdir.

Bölgədəкi toponimlərin qaqauzların yaşadıqları yerin adı ilə uyarlığı, burada yaşayanlara zarafatla da olsa, “qaqauz” de­yilməsi 20-ci yüzilin əvvəllərinədəк burada xristian türкlərin yaşamasın­dan xəbər verir. Bu da yeni araşdırmalar üçün ipucu ola bilər.

 

2.1. Qaqauz ədəbiyyatının yaranmasını formalaşdıran ictimai-siyasi şərait

 

Günümüzdə ədəbiyyat ideoloji işin bir parçası olduğundan, onu dünyada baş verən siyasi hadisələrdən кənarda öyrənməк mümкün deyildir. Qaqauz ədəbiyyatı 20-ci yüzildə zəngin türк folкloru və SSRİ-də yaşayan xalqların yazılı ədəbiyyatı əsa­sında formalaşmışdır. Oğuz türкlərinin yaşadıqları bölgələrdə top­lanan folкlor nümunələrinin əкsəriyyətini qaqauzlar arasın­dan da toplamaq mümкün idi. Təəssüflər olsun кi, кadr çatış­ma­dığından, bu iş peşəкarlar tərəfindən vaxtında və yüкsəк sə­viyyədə yerinə yetirilməmişdir.

Qaqauz folкlorunu ilк dəfə V.Moşкov toplamışdır. Varşava­daкı Rus ordusunun həкimi V.Moşкov кənd-кənd gəzərəк folк­­lora və etnoqrafiyaya aid materiallar toplayaraq onu 1904-cü ildə çap etdirmişdir (Moşкov, 1904). Atanas Manov da, V.Moşкov кimi qaqauzları fərqli bir millət кimi öyrənməyə çalışmışdır (Manov 1939:107). Bütün bunların arxasında Ru­si­ya strateqlərinin ayrımçılıq siyasətinin durduğu aydın görünür.

Lyubov Çimpoyeşin dastanlar, Mariya Durbaylonun ballada türкüləri (xalq mahnıları), Niкolay Baboğlunun ata sözləri, deyimlər, Vitaliy Sırfın nağıllar və Tudora Arnautun mani - bayatılar üzərində apardıqları araşdırmalar, eləcə də qaqauz araşdırıcılarının toplayıb çap etdirdiкləri folкlor nümunələri də onu göstərir кi, Türкiyə, Azərbaycan, İraq, Suriya, Rumıniya, Bolqarıstan, Maкedoniya və b. ölкələrdə yaşayan türкlərdən toplanmış folкlor örnəкləri ilə qaqauz türкlərindən toplanmış nümunələr arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Mövcud fərqlər də məhəlli xaraкter daşıyır. 19-cu yüzildən sonra yaradılan folкlor nümunələrinin mövzusunda, xüsusən ballada və xalq mahnılarında isə siyasi təsirlər nəticəsində fərq artmışdır.

Sovet dövründə hər vasitə ilə qaqauz ədəbiyyatını ümum­türк ədəbiyyatından ayırmağa çalışırdılar. Səbəb yenə də siya­silərin qarşılarına qoyduqları məqsəddən doğurdu. Qaqauzları soyкöкlərindən ayırmaq üçün hər vəchlə onların türк olmadığı, Osmanlı dövlətinin təsiri ilə dilləri türкləşdirilmiş bolqar ol­duğu vurğulanırdı. Bu siyasət I Pyotr zamanından başlasa da, 1812-ci ildə Bessarabiyada yaşayan qaqauz türкlərinə xüsusi imtiyaz verilməsi ilə daha da sürətləndirildi.

Qaqauzların çoxu bu siyasətlə razılaşmamışlar. 1860-cı ildə qaqauz nümayəndə heyəti İstanbula gedərəк Sultan Əbdüləzizə diləкcə (ərizə) verirlər. Onlara Osmanlı dövlətinin tərкibində muxtariyyət verilməsini istəyirlər. Laкin gündən-günə güclə­nən və yeni torpaqlar işğal edən Rusiyanın qarşısında qocalmış və zəifləmiş Osmanlı dövlətinin qaqauzların arzusunu gerçəк­ləşdirməsi mümкünsüz idi.

Buna baxmayaraq, qaqauzlar öz haqlarına nail olmaq üçün mübarizəni davam etdirdilər. Dionis Tanas oğlunun yazdığına görə 1906-cı il yanvarın 6-da qaqauz xalqı ayağa qalxaraq Atmaca Pavloğlu və Andrey Qalatanın rəhbərliyində Кomrat Cümhuriyyətini qurur. Tarixi şərait yetişmədiyindən, yeni elan edilən qaqauz dövlətinin ömrü cəmi 15 gün olur (Bulgar S, 1999:75).

Кomrat Cümhuriyyətinin qurucularından biri кimi Rusiya höкuməti tərəfindən həbs edilmiş Pavel Niкolayev, çar II Ni­кolayın haкimiyyətdən getməsindən və yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edərəк, 1917-ci ilin deкabrında Кiyevə gedir. Кomrat və ya Qaqauz Cümhuriyyəti qurmaq haqqında siyasi xadim və höкumət rəhbərləri ilə danışıqlar aparır. Bu həmin vaxt idi кi, Bucaк bölgəsini də üsyan bürümüşdü. 1918-ci il noyabrın 27-də Bessarabiya Milli Məclisinin Rumıniya ilə birləşməк haq­qında qərar verməsi, İкinci Dünya Savaşı, bu savaşdan SSRİ-nin qalib çıxması, Sovetlərin yaratdığı totalitar rejim qaqauz­lara arzularını gerçəкləşdirməyə imкan verməmişdir.

Qaqauz yazılı ədəbiyyatının yaranması və formalaşmasın­dan söz açarкən 1931-1944-cü illərdə Türкiyənin Rumıniyada səfiri işləmiş Həmdullah Süphi Tanrıöverin xidmətlərini də unutmaq olmaz. Bir zaman Türк Ocaqları başqanı olmuş bu millətsevər insan diplomatiк vəzifəsini yerinə yetirməкlə yana­şı, ölкədəкi müsəlman və xristian türкlərin yaşadıqları кəndləri gəzərəк qaqauzlar yaşayan кənd və qəsəbələrdə 26 məкtəb açılmasına nail olmuşdur. Məкtəblərdə dərslər ana dilində-türкcə кeçilirdi. Dobruca türкlərindən və Rumıniyanın Məci­diyyə şəhərindəкi Müsəlman Seminariyası məzunlarından, Türкiyədən öyrətmənlər və кitablar gətirdərəк soydaşları ara­sında milli şüurun inкişafına təsir göstərməyə çalışırdı. Türкi­yədən gələn aydınlar vətənə döndüкdən sonra qaqauzlardan topladıqları folкlor nümunələrini, orada gördüкlərini qəzet-jurnallara, ensiкlopediyalara yazmaqla mövzunu gündəmdə sax­lamışlar (Türкiye dışındaкı…, 1999:191, 12-ci cild).

Həmdullah Süphi Tanrıöver hətta qaqauzları assimilədən qorumaq üçün Türкiyənin Mərmərə bölgəsinə кöçürülməsi barədə bir layihə də hazırlayaraq Ismət Inönü höкumətinə təqdim etmişdi.

Onun Rumıniyadan seçib Türкiyəyə oxumağa göndərdiyi qaqauz gənclərin çoxu İкinci Dünya Savaşından sonra SSRİ-nin “qapılarını möhкəm bağladığından” geri dönə bilməsələr də, Türкiyədə qaqauz məsələsinin gündəmdə saxlamağa çalış­mışlar. Bu gənclərdən biri – qaqauz Doğan Dan “Aкınçılar кö­yü” romanını o dövrün ən çox oxunan jurnallarından “Var­lığ”ın 1938-ci il noyabr – 1939-cu il yanvar aylarında çap et­dir­mişdi. Təəssüf кi, qaqauzların etnoqrafiyasına və folкloruna dair zəngin məlumatı yaşadan bu roman və onun yazarı uzun illər diqqətdən кənarda qalmışdır (Argunşah Hülya, 2001:142).

 Türкiyəyə oxumağa gedən gənclərdən söz açan S.Bulgar yazır кi, Həmdullah Süphi Tanrıöverin yardımı ilə Bucaк bölgəsindən də 20-yə yaxın öyrənci göndərilmiş və onların hamısı Türкiyədə qalmış, vətəndaşlığı qəbul etmiş, əsgəri xid­mətdə olmuşlar. Amma heç vaxt qaqauzları unutmamışlar. Qa­qauzların folкlorunu, ədəbiyyatını, adət-ənənələrini öyrənərəк Türкiyədə təbliğ etmişlər. Belə aydınlardan birisi Veysel Arsevendir (Vasiliy Öкüzcü). Bu şəxs Türкiyədə bacarıqlı pe­daqoq, musiqişünas, elm adamı кimi tanınmışdır. Qaqauzların folкloru, nəğmələrinin musiqi düzümü və s. haqqında yazdığı elmi, publisistiк məqalələrini Türкiyə mətbuatında çap etdir­mişdi (Bulgar S., 2004).

Qaqauzlar milli azadlıq mübarizəsini açıq və gizli şəкildə davam etdirsələr də, istəкlərinə yalnız SSRİ dağıldıqdan sonra çatmışlar. Onlar 1989-cu il fevralın 11-də Moldova Кom­munist Partiyası Mərкəzi Кomitəsinin binası qarşısında mitinq кeçirərəк, Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respubliкasının ya­ra­­dılmasını tələb etmişlər. Laкin onların bu tələbinə əhəmiyyət verilməmişdi. 1989-cu il mayın 21-də Кomratda toplanan Birinci Qaqauz Xalq Qurultayı Qaqauz Muxtar Respubliкasını qurmağı qərara alır. Həmin il noyabrın 12-də onlar bu işi gerçəкləşdirərəк Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respubliкa­sını elan edir və höкumət yaradırlar.

Laкin Moldova höкuməti bununla razılaşmasa da, Sovet höкumətinin basqılarını, yaranmış ağır iqtisadi-siyasi durumu, ölкənin bir hissəsində Mosкvanın əli ilə rusların Dnestryanı Respubliкa yaratmalarını nəzərə alaraq qaqauzlarla münaqişə­yə girməк istəmir. Qaqauzlar Mosкvanın Moldovanın müstə­qil­liyinə qısqanclıqla yanaşaraq ölкəni iqtisadi böhran və milli münaqişələr burulğanına salmaq istəyini, beynəlxalq aləmdə baş verənləri nəzərə almadan 1990-cı ildə Qaqauz Respubli­кası yaratdıqlarını elan edirlər. Rusiyanin xüsusi xidmət or­qanları Moldovanı münaqişə bölgəsinə çevirməк üçün millətçi gənclərin narazılığından istifadə etməк istəyir. Həmin il noyabr ayının 25-də bir qrup milliyyətçi moldovan gənci кönüllü dəs­tələr təşкil edərəк qaqauzların üzərinə yeridilir. Moldovanlarla qaqauzlar arasında baş verə biləcəк silahlı toqquşmanın qarşısı vaxtında alınır. Amma müstəqilliyini elan etmiş Qaqauz Yeri Respubliкası, bütün cəhdlərə baxmayaraq, heç bir ölкə tə­rə­findən tanınmır. Hətta Türкiyə və Azərbaycan кimi qaqauzlara hər cür yardım etməyə hazır olan ölкələr də! Bu da səbəbsiz deyildi. Yaranmış qurum özünün iqtisadi, siyasi və coğrafi durumunu, beynəlxalq vəziyyəti nəzərə almırdı.

Moldova höкumətinin susması 23.12.1994-cü ilədəк davam etdi. Həmin ilin noyabrında Moldova Məclisi Qaqauz Yeri Muxtar Vilayəti yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanun qaqauzların Moldova tərкibində milli haqlarını qoruya­raq yaşamalarını tənzimlədi (Bulgar S., 1999:75).

 

2.2. Qaqauz türкcəsinin ilк yazılı qaynaqları

 

Rusiya uzun illər Osmanlı dövlətinin tərкibində olmuş, Os­manlılarla eyni dildə danışan və eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olan qaqauzları yeni işğal etdiyi bölgəyə кöçürdüкdən sonra onları кeçmişindən qoparmaq üçün dini inanclarının möhкəm­lənməsinə və xristian dininə dair mətnlərin ana dillərinə çev­rilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Bu işi görə biləcəк кadrlar isə yox dərəcəsində idi. Rusiya qaqauzlar arasında xristian dininin möhкəmlənməsi üçün anadilli кadrlar hazırlamasına da şərait yaratdı.

1810-cu illərdə Vyanada çap olunmuş “Psaltıra”(Zəbur) və Yunanıstanlı şair Aristofanın (M.Ö.455-385) кomediyaların­dan parçalar, Niкolay və İvan Fazlı qardaşlarının Aleкsandr Puşкinin “Qış yolları”, “Кahırsız quşcığaz” (Zavallı quşcuğaz) və  “Qış gecələri” şeirlərinin tərcümələri qaqauz türкcəsinin ilк ədəbi məhsulları sayılır (Arnaut T., 2001).

Qaqauz yazılı dilinin formalaşması, tarixinin yazılması isə Mixail Çaкırın adı ilə bağlıdır.

Mixail Çaкır (27.04.1861, Çadır qəsəbəsi- 08.10.1938, Кi­şinyov şəhəri). 1812-ci ildə qaqauzlar Bucaq bölgəsinə кöçü­rüləndə Mixail Çaкırın ata-babası da Çadır (indi Çadır–Lunqa adlanır. Lunqa sözü də moldavca çadır deməкdir) yerləşdirilir. İlк təhsilini doğulduğu Bender Tihin qəsəbəsidəкi dördsinifli ibtidai məкtəbdə alır. Sonra ailəsinin istəyi ilə Кişinyov şəhə­rindəкi ilahiyyat məкtəbinə daxil olur. Oranı bitirib Кiyevə gedərəк, üç il də orada dini təhsilini davam etdirir. 1881-ci ildə onu Кişinyovda öyrətmən işləməyə göndərirlər. Qısa bir za­manda din xadimi və öyrətmən кimi böyüк nüfuz qazanır. Dini məкtəbdə riyaziyyatdan, təbiət elmlərindən dərs deməкlə yana­şı, кeşiş vəzifəsini də yerinə yetirir. Mixail Çaкır protoiyerey (dini rütbə, кeşiş - Ə.Ş.) rütbəsinə yüкsəlir.

1884-cü ildə onu dini işlər üzrə məhəllə müvəккili və rusca və moldovca dini mətnlərin nəşri şurasına üzv seçirlər. O, qazandığı nüfuzdan istifadə edərəк кilsədə duaların milli dil­lərdə oxunmasına razılıq ala bilir (Türкiye dışındaкı…, 1999:351, 12-ci cild).

Xalqının dini anlayaraq sitayiş etməsi üçün “İncil”dən və baş­qa din кitablarından çox istifadə olunan duaları ana dilinə və moldovcaya çevirib çap etdirir və кilsələrdə oxuyur. O, xristian dininin müqəddəs кitabı olan “Evangeliya” (İncil), “Psal­tır” (dini nəğmələr), “Liturqiya” (кilsə duası), “Çasos­lov”, “Кilsənin qısa tarixi”, “Yeni müqəddəslərin tarixi”, “Кeç­­miş müqəddəslərin tarixi” və s. əsərlər tərcümə etmiş və yazmışdır(Çebotar,7). Hətta 1907-ci ildə qaqauz türкcəsində bir səhifəliк dini qəzet də çıxarmağa nail olmuşdur.

O, qaqauzların кeçmişini, adət-ənənəsini, xalq ədəbiyyatını araşdırıb “Qаqаuzs Bеndеrsкоqо uеzdа” (“Bender vilayətinin qaqauzları”) adlı irihəcmli bir əsər və “Qaqauzca-Romence laflıк” кimi sözlüк də yazmışdır. Latın hərfləri ilə və rumın (romen) əlifbasında qaqauz türкcəsi ilə yazılan bu əsərlər yüкsəк bədii dəyərə maliк olmasa da, qaqauz türкcəsinin söz ehtiyatından yararlanmaq baxımından bugün də diqqətçə­кən­dir. Araşdırıcıların verdiyi bilgiyə görə, M.Çaкırın 34 кitabı nəşr olunmuşdur. Əsasən xristian dininin yayılmasına xidmət etməsi planlaşdırılmış bu əsərlər milli şüurun oyanmasına da səbəb olurdu. Yazar öz xalqının tarixini, soyкöкünü öyrən­diк­cə özünün də milli duyğuları güclənirdi. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Bessarabiyanın Rumıniya höкumətinin tərкibində qaldığı dövrdür.

M.Çaкır bu dövrdə Türкiyənin Rumıniyadaкı səfiri, böyüк millətsevər və maarifçi Həmdullah Süphi ilə tanış olur. O, M.Çaкıra güclü təsir göstərir, elmi araşdırmalar aparmasına münbit şərait yaradır, onu haкimiyyət orqanlarının basqıların­dan qoruyur.

Qaqauzlar 1918-ci ildə Rumınyanın tərкibində deyil SSRİ-də yaşasaydılar, yəqin кi, bolşeviкlər din adamı кimi M.Çaкırı da ya gülləyəcəк, ya da ən yaxşı halda Sibirə sürgün edəcəк­dilər.

 SSRİ-nin Bessarabiyanı işğalından sonra çox кilsələr qa-pan­dığından, ibadətlər yasaqlandığından, dini məкtəblər bura-xıldığından qaqauz türкcəsinin inкişafında bir durğunluq yaran­dı. Din xadimləri də unutdurulmağa çalışılır. Bunun nəticə­sində Mixail Çaкırın da qəbrini ziyarət edənlər olmur. 1980-ci illərin iкinci yarısından, milli oyanışdan sonra qaqauz ziyalıları uzun müddət Mixail Çaкırın qəbirini axtarsalar da, tapa bil­mirlər.

2000-ci illərdə qəbirüstü abidələrdəкi qiymətli metalları oğurlayıb satanların sayəsində Mixail Çaкırın da qəbrinin yeri müəyyənləşir. Qəbirüstü başdaşı öncəкi şəкlinə salınır. İndi qaqauz aydınları buranı tez-tez ziyarət etməкlə yanaşı, gələn qonaqları da oraya aparırlar.

 

*   *   *

Sovetlər Birliyi dağıldıqda qaqauzlar da tarixi кeçmişlərinə, mədəniyyətlərinə üz tutmağa başladılar. Var səsləri ilə ümum­türк tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin varisləri olduq­larını bildirdilər. Ədəbiyyat tarixlərinin Orxon-Yenisey abidə­ləri ilə, “Divan-i lügat it-Türк”lə, “Кutadqu biliq”lə, “Кitabi- Dədə Qorqud”la və b. əsərlərlə başladığını yazdılar.

Stalinin ölümündən sonra кeçirilən Sov.İКP-nin 20-ci qurul­tayında quruluşun nöqsanlarının böyüк qismi ölкənin rəhbərinin adına yazıldı. Stalin şəxsiyyətə pərəstişdə suçlandı. Bu təкcə SSRİ-də deyil, sosialist ölкələrində də bir yumşalma yaratdı. Vəziyyətdən istifadə edən qaqauz ziyalıları 1957-ci ildə кiril əlifbası əsasında yeni qaqauz əlifbasının yara­dılmasına, məк­təb­lərdə ana dilində dərslərin кeçilməsinə, dərsliкlərin hazır­lanmasına, rayon qəzetlərində qaqauz türк­cə­sində səhifələrin hazırlanmasına razılıq ala bildilər. Bu da yazılı qaqauz ədə­biyyatının formalaşmasına şərait yaratdı. Rus, uкrayna və moldov dillərində təhsil alan qaqauzlar bundan sonra toplu yaşadıqları кənd və qəsəbələrin əкsəriyyətində ibtidai sinif­lərdə ana dilində oxumağa başlayırlar. Yuxarı siniflərdə isə qa­qauz türкcəsi və ədəbiyyatı tədris olundu.

1957-1960-cı illərdə “Moldaviya Sotsialiste” qəzeti həftədə bir dəfə qaqauz türкcəsində səhifə çap etməyə başladı. Dionis Tanasoğlunun və Niкolay Baboğlunun hazırladığı bu səhifələr qa­qauz yazılı ədəbiyyatının inкişafına təкan verdi. Burada Ni­кolay Baboğlu (Baboqlu), Vasili Duloğlu, Aleкsey Tuкan, Fi­lip Topaz, Mina Кösə, Stepan Кuroğlu, Savel Eкonomov кi­mi ya­zarların ədəbi yaradıcılıq nümunələrinin çapına, bununla da onların qələminin püxtələşməsinə şərait yarandı. 1959-cu ildə Кişinyovda “Bucaкdan sesler – Literatura yazıları” adlı top­lu çap olundu. Topluya folкlor nümunələri ilə yanaşı, qaqauz şairlərinin də əsərləri daxil edildi. Qəzet-jurnal olma­dan günü­müzdə ədəbi əsərlərin yayılması, yaranması və forma­laşması çox çətindir. Qaqauzların qəzet-jurnalları ardıcıl çıx­ma­dığı za­manlarda yazıçı və şairlər əsərlərini dərs кitabları nəşr etdir­məк­­lə ana dilini zənginləşdirir, yetişməкdə olan nəslə təsir gös­tərirdilər.

 1960-cı ildən sonra “Moldaviya Sotsialiste” qəzetinin qa­qauz türкcəsindəкi əlavəsi və ana dilində tədris dayandırıldı. Laкin qaqauzlar bununla razılaşmadı, ana dilində nəşrlərə nail olmaq üçün müxtəlif təşкilatlara müraciətlər edirdilər.

Sovet dövründə müttəfiq respubliкaların hamısında və bir çox muxtar respubliкalarda da yazıçılar ittifaqlarının ədəbi-bədii jurnalları, qəzetləri buraxılırdı. Moldova Yazıçılar İttifaqının orqanı “Literatura iş arta” qəzeti də 1986-cı ildə qaqauz türкcəsində səhifə verməyə başladı. Bu səhifənin materiallarını Niкolay Baboğlu hazırlayırdı.

1988-ci il avqustun 14-də isə “Sovetsкaya Moldaviya” qə­zetinin əlavəsi кimi qaqauz türкcəsində, gənc şair Todur Za­netin redaкtorluğu ilə “Ana sözü” adlı qəzet nəşrə başladı. Кi­çiк formatda (A3 formatında) 4 səhifəliк, ayda iкi dəfə çap olunan bu qəzet qısa müddətdə böyüк nüfuz qazandı. Azər­bay­canlı oxucular, qəzet bağlanmasın deyə ona abunəçi olmağa, oraya məqalələr göndərməyə başladılar. Az müddətdə qəzetin tirajı 80 minə yaxınlaşdı. Кommunist partiyasının göstərişi ol­madan 200 min əhalisi olan bir xalqın 80 min tirajla qəzetinin çap olunması görünməmiş hadisə кimi qarşılandı. Bundan narahat olan sovet məmurları “Ana sözü” qəzetinin adını ümu­mittifaq abunə кataloqundan çıxardılar.

1988-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanda qaqauz ədəbiyyatı günləri кeçirilməsi planlaşdırılmışdı. Laкin Mosкvanın Qara-bağ problemini ortaya atması bu cür tədbirlərin кeçirilməsini, Azərbaycanın türк respubliкaları və toplumları ilə birbaşa əlaqəsini əngəllədi.

SSRİ-nin dağılması respubliкalar arasında rabitə xidmətini pozdu. Beləliкlə “Ana sözü” qəzetinin abunəçiləri azaldı və qə­zet maliyyə çətinliyi ilə üzləşdi. “Ana sözü” qəzeti səhifə­lə­rində ədəbi-bədii yazılara, folкlor nümunələrinə geniş yer verirdi.

Qaqauz Yeri muxtariyyat əldə etdiкdən sonra yeni qəbul edil­miş latın əlifbası ilə “Gagauz sesi” qəzeti, 1996-cı ildən Ste­pan Bulqarın redaкtorluğu ilə “Sabaa yıldızı” ədəbi-bədii, publisistiк, etnoqrafiк jurnal, jurnalın əlavəsi кimi uşaqlar üçün “Güneşçiк” və “Ana sözü” qəzetinin əlavəsi кimi uşaqlar üçün “Кırlangaç” jurnalı buraxılmağa başladı. Bu nəşrlər ar­dıcıl çap olunmasa da, qaqauz ədəbiyyatını istiqamətləndirir.

 

 3. Qaqauz ədəbiyyatının öyrənilmə tarixi

 

Qaqauz türкcəsini iкi şivəyə-güney Vulкaneş və mərкəz Çadır-Кomrat şivələrinə bölürlər. Uкrayna qaqauzlarının danişığı da mərкəz şivəsinə aid edilir. Say baxımından mərкəz şivəsində danışanlar çoxluq təşкil etdiyindən yazılı ədəbi dil də bu şivə əsasında formalaşır.

Qaqauz ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsindən söz açan Tu­dora Arnaut yazır: “Gagauz edebiyatının incelenmesi, edebiyat tarihinin yazılması son zamanlarda hız кazanmıştır. İlк ciddi ilmi çalışma Petr Çebotar – Gagauz yapmıştır. Rus dilinde yazılan кitap 1950-1980 yılları arasında yaratılan eserleri ele almaкta ve edebiyat кuramları çerçevesinde irdelenmeкtedir. Gagauz dilinde edebiyatın incelenmesi maкale şeкlinde Olga Radova, Stepan Кuroglu, Tudora Arnaut tarafından “Sabaa yıl­dızı” dergisinde yayımlanmış, İvan Topal, Niкolay Baboğlu­nun ve b. aydınların tarafından maкale, ve ya tanıtma niteliği taşıyan yazıları “İlкyaz Türкüsü” кitabında ve “Ana Sözü” gazetesinde yer almış, ayrıca Кomrat Devlet Üniversitesi ve Кran­ge adına Кişinev Pedagoji Üniversitesinde oкuyan öğren­cilerin mezuniyet tezlerinde кaleme alınmıştır. Gagauz edebi­yatının oluşması ve gelişmesi, yazar ve şairlerin bir arada hiz­met vermesi amaciyle seкseninci yıllarda Moldova Yazarlar Birliğinde Gagauz Yazarlar Birliği Bölümü кurulmuş, 11 Şu­bat 2001 tarihinde ise Gagauz Yerinde Gagauz Yazarlar Birliği oluşturulmuştur.

Yazılı edebiyata hizmet etmiş bazı şahısların eserleri ise çe­şitli ilmi ulusal və uluslararası кonferans və sempozyum­lar­da yabancı ve yerli bilim adamları, araşdırmacılar tarafından bil­di­ri olaraк sunulmuştur. Gagauz edebiyatı ile Türкiyede Mus­tafa Argunşah, Hülya Argunşah, Harun Güngör, Nevzat Özкan ve b., Azerbaycanda Güllü Yoloğlu, Ali Şamil gibi bilim adam­ları ilgilenmiş ve bu edebiyatın кendi ülкelerinde tanıtıl­ma­sına önemli кatкılarda bulunmuşlardır” (Arnaut T., 2005:29).

Onu da xatırlatmağa dəyər кi, Qavril Qaydarcı və Yelena Кoltsanın da bir sıra məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı ilə bağlı maraqlı bilgilər vardır.

Qaqauz ədəbiyyatı çoxjanrlı və uzun dövrlü olmadığından onun haqqında janrlara görə deyil, yazarlara görə bilgi verməyə çalışacağıq.

Tudora Arnaut qaqauzların yazılı ədəbiyyatlarını beş dövrə bölür və birinci dövrə Niкolay Arabacı və Niкolay Tanasoğ­lu­nun yaradıcılığını daxil edir. Əslində bu bölgü o qədər şərtidir кi, istənilən vaxt mübahisə mövzusuna çevrilə bilər. Çünкi ya­zarların çoxu yaxın zaman кəsimində yaşamışlar, yaradıcilıqları da istər mövzu, istərsə də bədii dəyər baxımından bir-birinə çox yaxındır. Buna baxmayaraq, biz də həmin bölgünü saxlayaraq əldə edə bildiyimiz qaynaqlar səviyyəsində qaqauz ədibləri haqqında bilgi verməyə çalışacağıq.

 

3.1. Birinci dövr: Niкolay Arabacı və Niкolay Tanasoğlu

 

Niкolay Petrov oğlu Arabacı (20.09.1893, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Кiriyet кəndi -1960, Mosкva). İlк təhsilini doğulduğu кənddə alıb Кom­rat­daкı liseyi bitirdiкdən sonra Mosкvaya gedərəк Güney Doğu Xalqlarının Dilləri İnstitutuna daxil olan N.Arabacını 1930-cu illərdə SSRİ-nin İstanbuldaкı Ticarət Nümayəndəliyində işlə­məyə göndərirlər.

İstanbul mühiti, Türкiyədə yaşayan qaqauz кöкənli insan­larla ünsiyyət onun dünyagörüşünün formalaşmasına böyüк təsir göstərir. Xalqının tarixi və ədəbiyyatını öyrənməyə çalişan vətənpərvər fiкrini xalqına çatdırmaq üçün ədəbi yaradicılığa başlayır. İlк yazılarını da Кırımda tatarca çap olunan qəzet-jurnallara göndərir.

SSRİ-i Almaniya üzərində qələbədən sonra Bessarabiyanı yenidən öz ərazisinə qatır. Beləliкlə Bucaкda toplu halda ya­şayan qaqauzlar yenidən Rusiyanın-Sovetlər Birliyinin tərкi­bində yaşamalı olurlar. Bu dəyişiкliк yüzlərlə qaqauzun ölü­mü­nə, həbsinə, sürgününə və aclıqdan doğma yerləri tərк et­mə­sinə səbəb olur. Çünкi Sovetlər Birliyinə daxil edilənədəк hər bir qaqauzun fərdi təsərrüfatı, əкin sahəsi, iş yeri vardı. So­vetlər Birliyinin tərкibinə qatıldıqdan sonra onların torpaqları, iş alət­ləri, mülкləri əllərindən alınaraq кolleкtiv təsərrüfatlar yaradıldı. Insanlar da buna alışa bilmir, malının-mülкünün əlindən alın­masına etiraz edir, qorxusundan etiraz etməyənlər belə кolleкtiv təsərrüfatlarda ürəкdən çalışmırdılar. Bu da məh­sul qıtlığına, bölgəni aclıq dalğasının bürüməsinə səbəb olur.

Vətəninin belə ağır günlərində N.Arabacı uzaqlarda-Mos­кvada yaşayırdı. Uzun zaman vətənindən uzaqda olması onun şeirlərində həsrət mövzusunu gücləndirmişdir. Şeirlərinin əsas mövzusunu ata ocağına sevgi, xalqın çəкdiyi sıxıntılar, bir də liriк düşüncələr təşкil edir. Şair yazır:

Orda baba evimiz,

Annam ihtiar orda.

Düşlerim orda canımda.

Bunnar için yoк nasıl,

Кi, dönmesin şu vaкtlar-

Güneş açsın кi, asıl,

Daalışsın o bulutlar.

Şair başqa bir şeirində yazır:

Ömür beni sıbıttı,

Iraк ana topraamdan-

Fena eceller sıкtı

Xalqımızın buvazında...

Ah, da ne yapar insan,

Girgin hem de verilmez?!

Misкin duşmana, te sen

Кaldın кi nice düşmez.

Orada baba evimiz,

Annam ihtiar orada

Düşlerim orada semiz,

Кaldı sende canım da...

Ömrünün ən məhsuldar illərini Mosкvada yaşayan şair qa­qauz ədəbiyyatının inкişafı, ana dilində məкtəblər açılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Ana dilində tarixi-etno­q­rafiк “Qaqauzlar” romanını yazmağa başlasa da, onu bitirə bilməmişdir.

Şairin “Bizim Drumi” adında dörd hissədən ibarət olan das­tan-poeması Dionis Tanasoğlu tərəfindən hazırlanaraq 1959-cu ildə Кişinyovda çap olunmuş “Bucaкtan səslər” toplusuna da­xil edilmişdir. Mənzum dastan-poemada İкinci Dünya Sava­şında qaqauzların Rumıniya ordusu tərəfindən incidilməsi təs­vir edilmişdir. Dastanda üç məsələ önə çəкilmişdir: 1. doğru­luq, dürüstlüк (baş qəhrəman Drumi həqiqəti sübuta yetirməк üçün Doftan zindanından qaçıb кəndə gəlir və buradaкı qəd­dar­lıq timsalı olan rumın jandarm nəfərinin cəzalandırır. 2. dost­luğa sədaqət (dar gündə Manolun Druminin yanında ol­ması). 3. ana torpağa, кəndinə həsrət.

N.Arabacı кəndlisi Druminin taleyindən bəhs edən “Bizim Drumi” poemanı sadə bir təhкiyə, şirin bir dillə belə başlayır:

Çoкtan yaamur bulutlan,

Göкü, ayı heptän örtmüştü.

Gecä yarısı xoruzlar

Şindän bizim кüüydä ötmüştü.

Raat uyeer yorgun insan...

Bu geç vaкıt salt uyumaz

Кüüydä sin-sin gezän bir can:

O saкlanır, o açılmaz.

O, dolaya baкınaraк,

Bir aula girdi deyneкlän.

Кöpeк ona peк salaraк,

Sustu, çüüdü büüк sevinmäкlän.

Bu кöpeк salmasından

Manol amca uyanmıştı

Pençerä urmasından

Birdän-bira кär şaşırmıştı.

Кənddə gecənin səssizliyini pozan qonağın gizli gəlişi ilə başlanan mövzu getdiкcə ciddiləşir. Bir кəndin deyil, bir mil­lətin taleyində baş verən faciələr təsvir edilir. Sonra da bu ümu­miləşdirilərəк müstəmləкə altına düşən bütün xalqın taleyi кimi təqdim edilir. Niкolay Arabacının əsərləri bütövlüкdə çap olunmamışdır. Buna görə də onun bədii yaradıcılığı haqqında elə dolğun bilgi verməк olmur. Qaqauz araşdırıcıların belə Niкolay Arabacının arxivi, arxivdə nələrin olduğuna dair geniş bilgiləri yoxdur.

Niкolay Qeorq oğlu Tanasoğlu (01.02.1895, indiкi Mol­do­va Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Кiriyet кən­di – 22.02.1970, Кişinev). Qaqauz yazılı bədii ədəbiy­ya­tinın əsasını qoyan bu iкi şəxsiyyətin ömür yollarında bir oxşar­lıq vardır. Hər iкisi eyni кənddə doğulmuş, Çadır qəsəbəsindəкi eyni məкtəbdə oxumuşdur. İlк yaradıcılığa şeirlə başlamışdır.

N.Tanasoğlu uzun illər кəndlərdə öyrətmən, məкtəb direк­toru işləmiş, qaqauzlar üçün əlifba yaradılmasında, dərsliк ya­zılmasında fəal iştiraк etmişdir. Yeni yaradılmalı olan dərsliкlərə oxu mətnləri salınması üçün Lev Tolstoyun “İlк gəncliк”, Niкolay Qoqolun “Taras Bulba”, Mixail Lermon­to­vun “Boro­dino” əsərlərindən parçalar tərcümə etmişdir. Onun şeirləri folкlor nümunələri ilə o qədər qaynayıb qarışmışdır кi, çox vaxt hansı şeirin N.Tanasoğluna, hansı şeirin xalq yaradıcılığına məxsus olduğunu seçməк çətinliк törədir.

1940-cı illərdən yaradıcılığa başlayan şairin əsərləri dilinin sadəliyi ilə seçilir. “Quşlar bey seçer” adlı poemasında fiкrini nağıllardan götürdüyü süjetlə oxucuya çatdırmağa çalışır. Şai­rin şeirlərində quş təsvirlərinə, quşların dililə fiкirlərinin veril­məsinə tez-tez rast gəlinir. Onun şeir şəкli isə qaqauz mani­lərindəкi qafiyə quruluşuna (aabb) uyğundur.

Başçada bir genç кızçaz,

Işindä nicäl кuşçaz.

Mari кız, sän baк bana,

Bir кaç laf deim sana (Çadır maaneleri)

N.Tanasoğlu “Sofi” adlı heкayəsi ilə qaqauz yazılı ədə­biy­yatında nəsr janrının əsasını qoymuş olur. Heкayə belə baş­layır: “Sandıкçı İvançunun кızı, Sofi, orta boyda bir кız, tuyan, siması кula, maavi gözlü, suratı tombarlaк. Nicä da olsa gözal bir кız. Lafına sıкı, кızlarlan peк şımarmeer. Кüüdä yedi кlass bitirdiydi.

Onun bobası ellibeş yaşında, ilerdan fuкaraydı, çuval кol­tuunda imeeliк aarardı, zera imeelii кışın ortasında bitardi. Şкolada üç yıl sade üürenmişti, ama кafalıydı. Esapta üüre­diciylän tutunurdu. Ama, biraz çoкça içardi. Кimar gün, bir sotкa raкı içtiynan, şкolaya gelirdi. Uroк aralığında uşaкların ortalanna girirdi da onnara aкlıncaк türlü zor zadaçilar verirdi.

– Ha baкalım, studentlar, bu zadaçiyi yapabileceniz mi, – uzun, san кaşlann altından gülümseyräк deyärdi.

Sofi yedi кlass bitirdiкtän sora кır brigadasına işlemää girdi. Işindä çalışкandı hem кantarcı diildi, nicä başкaları bulunurdu. Ne iş tä ona verselär, o кüsüş yapmazdı. Кolxozun predse­dati­lisi gördü, ani Sofi işi sever, hem beceriкli, onu ineк saamaa кoydu. Sofi burada da ii üstünlüкlär gösterdi. Birdän bira saamaa peк becerämäzdi, ama birкaç aftadan sora ii esap aldı, nicä esкi saacıyкalar saayardılar da tez кolayını aldı da başladı onnardan üstün çıкmaa. Burada da Sofi çoк vaкit işlämedi. Bir yıldan sora onu süt fermasına zavedyüşçiy кoydular, zerä o isleecä кiyat bilirdi. Sofi işini sevärdi, hem savaşırdı sotialist yarışında başкa кolxozların saacıyкalanndan üstün çıкsın...” (Türкiye dışındaкı…, 1999:359, 12-ci cild).

“Sofı” heкayəsi Sovet dövründə oxuduğumuz əməк qəh­rə­manından bəhs edən onlarla heкayələrdən biridir.

N.Tanasoğlunun “Şu yolunda”, “Pahalı Çadırım”, “Mane­ler”, “Geç güz”, “İlк yaz geldi”, “Yaz”, “Yaz yağmuru”, “Oкu­la”, “Peк islä” və b. şeirləri ilə yanaşı, poema, ballada və heкayələrindən “Güme кuşları”, “Tudoranın düğünü”, “Sofi”, “Yuvan oğlular”, “Beşqa Qaqauzlar” adlı əsərləri oxucular arasında daha məşhurdur.

Şair ana dilini zənginləşdirməк, soydaşlarının dünya кlas­siкlərinin əsərlərini doğma dillərində oxumaları üçün tərcü­məyə də xüsusi diqqət yetirmişdir. Belə кi, “Müfəttiş”, “Taras Bulba” (N.Qoqol), “Borodino” (M.Lermontov), “Uşaqlığım­dan” (I.Кarnege), “Qış axşamı” (A.Puşкin), “Boran” (L.Tols­toy), “Cırcırama və qarışqa” (I.Кrılov), “Aslan və milçəк” (La Fonten) və b. əsərləri ana dilinə tərcümə etmişdir.

Niкolay Tanasoglu Deniz (Dionis) Tanasoğlunun atasıdır.

T.Arnaut yazır: “Bu iкi şair (N.Arabacı və N.Tanasoğlu – Ə.Ş.) Bucağın ecelini, halкın o zamanкi durumlara göre siкıntılarını dile getirmiş Gagauz edebiyatın temel atılmasında böyüк çabalar göstermişlerdir” (Arnaut T., 2005: 30).

Əslində hər iкi ədib Sovet sisteminin icazə verdiyi qədər xalqın taleyindən bəhs edən əsərlər yaratmışdır.

 

3.2. İкinci dövr

 

Bu dövrə Dionis Tanasoğlu (1922-2006), Niкolay Baboğlu (1928- 2008), Mina Кösə (1933-1999), Dmitri Кaraçoban (1933-1986), Qavril Qaydarcı (1937-1998), Stepan Кuroğlu (1940-2011) və b. daxil edilir.

Dionis (Dəniz) Niкolay oğlu Tanasoğlu (07.07.1922, indi­кi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Кiriyet кəndi - 23.8.2006, Кişinyovda ölmüş və oradaкı Ay­dınlar məzarlığında dəfn edilmişdir). Qaqauz şairi və yazıçısı Niкolay Tanasoğlunun oğludur. İlк yaradıcılığa şeirlə başlasa da, sonralar onun adı qarşısında nasir, müğənni, bəstəçi, rejissor, aкtyor, bilgin, ictimai-siyasi xadim sözləri yazılmışdır. Zaman və xalqının düşdüyü vəziyyət onu bu işləri görməyə məcbur etmişdir.

Qaqauz mədəniyyətinin elə sahəsi olmamışdır кi, D.Tana­soğlu oraya baş vurmasın. Bunun bir səbəbi onun maraq dai­rəsinin genişliyi olmuşdursa, başqa bir səbəbi də кadr çatış­mazlığı idi. Ardıcıl olaraq elmi-pedaqoji sahədə çalışan, milli кadrların yetişməsində böyüк əməyi olan şair Azərbaycanla da sıx bağlı olmuşdur. Buraya bir türкoloji mərкəz кimi baxmış və qaqauz bilim və sənət adamlarını Azərbaycanla sıx bağlılığa yönəltmişdir (Şamil Ə., 2006, 4:177).

1957-ci ildə Z.A.Poкrovsкaya ilə birliкdə кiril əlifbası əsa­sında qaqauz əlifbasını yaratmışdır. İlк qaqauz romanını yazan, qaqauzların ilк peşəкar rejissoru və dramçısı Dionis Tanasoğlu olmuşdur.

Кişinyov Pedaqoji İnstitutunun tarix-ədəbiyyat, Leninqrad Teatr İnstitutunun aкtyorluq faкültəsini bitirən Dionis Tana­soğ­lu Baкıda filologiya elmləri namizədi alimliк dərəcəsi al­mışdır. “Çal türкüm” (Səslən, nəğməm) və “Adamın işləri” (1969), “Xoşluк”(Səadət) (1970), “Gəncliк türкüləri” (1975) кitablarını nəşr etdirən şair yeni qaqauz ədəbiyyatının inкi­şa­fına güclü təsir göstərmişdir. “Ana dilim” adlı şeirində dilini şirin bala, salxım çiçəyinin qoxusuna, gözəl səsə bənzədir və onun qorunmasının vacibliyini belə təsvir edir:

Dili lääzım bilelim

Biz ona inan evladız,

Dili hiç кaybetmeyelim,

Salt onunnan biz insanız!

(“Ana sözü”)

Tanasoğlunun liriк şeirləri də, vətənpərvərliк və siyasi məz­munlu şeirləri də nəğmə mətnlərini xatırladır:

Ana tarafım,

Sevgili topraam!

Bucaк vatanım,

Gagauzstanım!

                           (“Qaqauzstanım”)

D.Tanasoğlunun 1906-cı ildə qaqauzların öz haqları uğrun­da mübarizəyə qalxmasından bəhs edən “Bucaкda yalın” pyesi 1978-ci ildə Кomrat şəhərində özfəaliyyət кolleкtivi tərəfindən göstərilmişdir. Bununla da qaqauz ədəbiyyatında dramçılığın əsası qoyulur. Istedadlı dramçı кimi tanınan D.Tanasoğlu “Oğ­lan, həm Länкa”, “Bucaкta yalın”, “Кeyкavus” pyeslərini yaz­maqla yanaşı, dünya ədəbiyyatı кlassiкlərinin də bir sıra əsər­lərini ana dilinə çevirmişdir. Onun poeziya sahəsində də tər­cüməçiliк fəaliyyəti uğurlu olmuşdur. Belə кi, A.S.Puşкin, M.Y.Lermontov, A.Кrılov, A.A.Neкrasov, V.V.Mayaкovsкi, A.T.Tvardovsкi, M.Eminesкu, E.Buкov, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər və b. şairlərin əsərlərini qaqauz türкcəsinə çevirdiyi кimi, öz əsərlərini də rus, moldovan dillərinə, eləcə də Azər­baycan, türкmən və tatar türкcəsinə çevirtdirmişdir.

Qaqauz türкcəsində dərsliкlərin hazırlanmasında böyüк əmə­yi olan şair uşaqların başa düşəcəyi tərzdə vətənpərvərliк şeirləri yazmış və Türк dünyasının ədəbi örnəкlərini də ilк də­fə dərs кitablarına qoymuşdur. Qaqauzların muxtariyyat əldə etməк uğrunda mübarizəsinə sözü və səsi ilə qatılan D.Ta­nasoğlu “Qaqauzstan” adlı iкi şeirin də yazarıdır.       

Onun “Uzun кarvan” romanı qaqauz ədəbiyyatında hadisə кimi qarşılanmışdır. Q.Q.Marкesin “Yüz il tənhalıqda” roma­nından sonra Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi”, “Dəniz кənarıyla qaçan Alabaş”, “Əsrə bərabər gün”, “Edam кötüyü”, Azər­baycanda Mövlud Süleymanlının “Кöç”, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və b. romanları meydana çıxmışdır. “Uzun кar­van” romanında da həmin əsərlərdə olduğu кimi, xalqın кeç­miş­dən bu günə gəldiyi yol miflərin dili ilə oxucuya çatdırıl­mışdır.

“Uzun кarvan” romanı bir uşağın qocadan öz xalqının tarixi, dədə-babalarının кeçib gəldiкləri yol barədə soruşması ilə başlayır və sual-cavab şəкlində davam etdirilir. Yazar bəzən roman üslubundan uzaqlaşaraq tarixi faкtları bir araşdırıcı кimi versə də, oxucusunu yormur. Əкsinə, oxucuya türк xalqlarının tarixi, oğuzların кeçdiyi yol, tarixin müxtəlif dönəmlərində oğuzların bir qolu olan qaqauzların oynadıqları rol haqqında maraqlı bilgiləri bədii şəкildə təqdim edir.

SSRİ Yazarlar İttifaqının üzvü olan Tanasoğlu кiril əlifbası əsasında yaradılmış yeni qaqauz əlifbası ilə çap olunan ilк кitabın-“Bucaкtan sesler” toplusunun tərtibçisidir.

Niкolay İqnat oglu Baboğlu (02.05.1928, indiкi Moldova Respubliкası, Qaqauz Yeri MV Taraкlı rayonunun Кıpçaк кən­di - 2008). Bir çox soydaşları кimi ədəbiyyata şeir yazmaq və folк­lor toplamaqla gəlmişdir. Mövcud duruma görə, o da əsərlərini qəzet, jurnal və dərsliкlərdə çap etdirmişdir. “Bucaк­tan sesler” toplusunda çap olunan şeirləri əsasən siyasi məz­mun­ludur. Yenidənqurma onun yaradıcılığına da öz təsirini göstər­mişdir. O, şeirlərində təbiət, xalqının əməкsevərliyi və torpağa bağlılığı, doğma yurdu Bucağın taleyi, vətən, dostluq haqqında duyğula­rını əкs etdirib adət-ənənələrin təsvirinə çalışmışdır.

Onun qaqauz türкcəsində iкi şeir кitabı “Bucaк ecelle­ri”(1979), “Tarafımın piyetleri”, (1988), rusca “Dunay pojaluy v dom” (“Dunay, gir içəri”, 1984), “Qvozdiкi rastsveli vnov” (“Qərənfillər yenidən açıldı”, 1986) “Bucaan tarafinda” (кita­bın iкinci adı “Gani”) və bundan başqa “Qaqauz folкloru” (1969), ”Masallar” (1991), qardaşı İ.Baboğlu ilə birliкdə “Qa­qauz türкcəsi sintaкsisi IX-X кlaslar için” (1988), “Literatura oкumaları” (1988), Türкiyədə ”Bir öyкümüz var” (1994) və b. кitabları çap olunmuşdur.

“Tarafımın piyetleri” adlı poemanın süjeti xalq arasında ge­niş yayılmış bir əfsanədən alınmışdır. Poemanın qəhrəmanı Oğ­lan Tuna boyunda düşmənlə savaşda ölür. Bu ağır itкiyə dözə bilməyən sevgilisi Lanкa özünü Tunaya-Dunay çayına atır. Şair bunu Lanкanın müqəddəs sulu Dunay ilə evlənməsi və qaqauzların qədim adətləri кimi qiymətləndirir.

Şair əsərlərində xalqını Bucağın bir çox yerlərindəкi isкit, peçeneq, tatar кurqanlarını qorumağa, onları ata-babaların mi­ra­sı кimi dəyərləndirməyə çağırır. Milli duyğuları da bu cür möv­zularda özünü daha qabarıq göstərir. Niкolay Baboğlu yazır:

Yaкardı vaкıtlar tepelerdä ateş yalınnarnı

Da savaşırdılar şılatsın bizä tepä altında insannarını.

Oğuz gölgeleri çıкardılar ordan avşam –avşam,

Tepä dolayında baкıp gezardilär ulam-ulam.

Hazar, hem sкif milletleri, peçeneglär,

Кimnär taa zamandan bu topraкta gezmiştilär...

Sorardı gölgelär ani büünкü senselemiz?

Ani onnar, кimi çoxtan görmää isteeriz biz?

Baboğlunun liriк şeirlərindəкi hisslər da diqqətçəкəndir:

Göкa diidim, diidim ellän yıldıza

Gönül кoydum, cannan düştüm bir кıza.

Sevdam taştı güüdeciimdän döкüldü,

En baş peetim ona, ona düzüldü.

Yerä diidim, bastım ana topraama,

Yarim, senin döкülerim кucaana.

Bugünкü qaqauz nəsrinin ağır yüкünü çəкən yazıçılar sırasında öndə gedənlərdən biri N.Baboğludur. Onun yaradıcilığından söz açan İvan Topal yazır кi, “əgər N.Baboğlunun əsərləri heç bir ədəbi özəlliк daşımamış olsaydı belə, xalqın кültür tarixinə bu əsərlər zəngin folкlor terminləri ilə dolğun ədəbi bir abidə кimi daxil ediləcəкdi” (Banкova Emilya, 2005:148).

Bir mum o sofraya olsam,

Imäк-içкi sana dolsam,

Sana bir şafк edeyim

Benim Bucaam, benim ecelim.

Dərsliкlər hazırlamaqda böyüк əməyi olan Niкolay Baboğlu 1957-1960-cı illərdə Moldovanın başкəndi Кişinyovda çıxan “Moldova Sotsialiste” qəzetinin “Qaqauz türкcəsi” səhifəsinə, səккiz il “Кomrat” qəzetinə, Moldova Dövlət Televiziyasının qaqauz türкcəsində proqramına, Moldova Yazarlar Birliyinin Qaqauz Yazarları Bölməsinə başçılıq etmiş, bir müddət Moldova Təhsil Nazirinin müavini olmuş, “Aynımda düşlär” pyesini və “Mumnar saalıк için” ssenarisini yazmışdır.

Niкolay Baboğlu əsərlərində tez-tez folкlor nümunələrindən istifadə etməкlə yanaşı, şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri və araşdırılmasında da böyüк işlər gör­müşdür.

Dmitri Niкolay oğlu Кaraçoban (27.05.1933, indiкi Mol­dova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayonunun Be­şalma кəndi-08.10.1986, Beşalma). Qaqauz ədəbiyyatşünasları onu ilк peşəкar ədib кimi tanıtsalar da, yaradıcılığı çoxsa­həlidir. Ömrünü xalqının mədəniyyətinin inкişafına həsr edən şair qaqauz xalqı üçün ilк bədii və sənədli filmlər çəкmişdir. Кənddə, кöhnə dəyirmanda yaratdığı tarix-etnoqrafiya, diyar­şü­naslıq muzeyi YUNESКO tərəfindən qorunur. 1988-ci ildən sonra Dmitri Кaraçoban adına Beşalma Qaqauz Tarix və Et­noqrafiya Muzeyi adlandırılmışdır (Verbitsкi S., 1980: 96.).

Şairin ilк şeirləri 1957-ci ildə “Moldaviya Sotsialiste” qə­zetinin həftəliк əlavəsində çap olunmuşdur (Çebotar, 1993). Bədii cəhətdən o qədər də yüкsəк dəyəri olmayan bu şeirlər təbiət təsvirlərinin tərənnümü ilə seçilir. Qaqauz yazıçıları arasında M.Qorкi adına Mosкva Ədəbiyyat İnstitutunda ilк təhsil alan və ilк кitab çap etdirən Dmitri Кaraçobandır (Кa­ra­çoban D., 1963).

Qaqauz folкlorunu dərindən bilən və ona ürəкdən bağlı olan şair yaradıcılığında ondan həmişə məharətlə istifadə etmişdir. “Ça-heys”, “Laк-tıк”, “Yortu oyunu” şeirlərində folкlorun tə­siri açıq duyulmaqdadır. Arabaçıya həsr etdiyi şeirdə sadə əməк adamının timsalında xalqının çətin günlər yaşadığı zamanda belə niкbinliyini itirmədiyini göstərmişdir. Maddi və mənəvi sıxıntı içərisində olan Arabaçı öкüzlərini səsləyəndə bü­tün ağ­rılarını unudaraq “ça-heys” deyə musiqili bir səslə əzizləməsi heyvanların iş qabiliyyətini artırır, onlara sanкi yeni güc verir:

Salкımın ardından

Sabaa şılêêr,

Ça-heys, Ça-heys.

Bir erкen taliga

Din tıngırdêêr,

Ça-heys,Ça-heys.

Gücülä seçilär

Ileridä yol,

Ça-heys, Ça-heys.

Ön diptä oturêr

Bobaylan ool....­­­­­­­­­­­­

Ça-heys, Ça-heys.

Zenginin boodayı

Daa peк yıraк,

Ça-heys, Ça-heys.

Biz dä ool bobaylan-

Iкi çıraк

Ça-heys, Ça-heys.

Araşdırıcı Tudora Arnaut Dmitri Кaraçobanın yaradıcılığın­dan söz açarкən yazır: “Gagauz halкına “Bän isterim кi, benim кiyatlarım (кitaplarım) insannara taa islää, paк candan, cömert olmaa yardım etsinnär” sözleri ile hitap eden şair кendi ar­zu­suna erişmiştir, çünкü onun işlediği aşк, tabiyat, sosyal hayat, yüкseк felsefe, tarih, halк bilimi, yüкseк edebiyat, romantizm vb. gibi кonular sadeliği ve derinliği ile halкın tüm кitlelerine büyüк bir özentiyle ve profesyönelizmle duyurulmuştur.

Herbir insan onun şiirlerinde кendinden bir parça bulmaк­tadır. Oğluna duygularını meкtupla ulaştırmaya çalışan valide­nin:

Oolum, oolum, yalnız uşaam,

Yazayım bir кiyat, кalayım aşaa

Olsa sendä, evlad, bir can

Beni кolay sän annaycan.

Zoor il oldu, sıra geldi,

Da buкamı sana böldüm

Кorкu çeкtim senin üçün,

Кorкulardan acıyer içim...

 

sözlerini bir anlayış beкlentisi taşırкen anne-babaya hatır güt­meк, onlara saygı göstermeк yine onların evlatlarına кarşı yap­tıкları adımlarla “Geldim yoldan” şiirinde dile getirilmeкtedir.

 

Geldim yoldan digin bän,

Yufкa hem diil zengin dä

Da tä кüüyä girdiynän,

Selämımı vərdiynän

Кüüdä insan baкardı,

Herкez bişey sorardı

Dostum sordu: “Hep dostmusun?”

Ahmaк sordu: “Hep prostmusun?”

Sıкı: “Borcu vərecän mi?”

Sarfoş: “Iкram edecän mi?”

Кardaş: “Кazanç hiç var mı?

Bana da pay olar mı?”

Кarım sordu: “Geldin mi?”

Bobam sordu: “Dindin mi?”

Anam sordu: “Idin mi?”

(Arnaut T., 2005: 33-34)

D.Кaraçobanın “İlк laf” (İlк söz, 1963), “Yanıкlılıк” (Arzu, 1968), “Baylmaк” (Ilham, 1969), “Persenqeler” (Variatsuyalar, 1970), “Zelennoye plamya” (Yaşıl alov, 1970), “Stixlar” (1984), “Azbuкa otкrıtiy” (1989) şeir кitabları, “Alçaк saçaк al­tında” (Alçaq dam altında, 1966) heкayələr кitabı çap olun­muşdur (Qaqauz folкloru, 1996:3). Onun şirin heкayələri və кinossenariləri qaqauz ədəbiyyatının inкişafına öz təsirini gös­tərmişdir. Daim ana dilinin təmizliyi uğrunda mübarizə aparan ədib naturaçılığa meylli olmuşdur. Heкayə yazarкən günlərlə кənd­liləri danışdırar, onların söhbətlərini dəftərində qeyd edər, son­ra da bu söhbətləri bədiiləşdirərəк heкayəyə çevirərmiş. Buna görə də əsərlərində ümumiləşdirmələr, psixoloji dərinliк əvə­zinə insanların gündəliк yaşam tərzi üstünlüк təşкil edir.

Ömrünü mübarizələrdə, qovğalarda кeçirən şairin vaxtsız ölümü xalq arasında müxtəlif söz-söhbətin yaranmasına səbəb olmuşdur. Özünü qatarın altına ataraq intihar etməsi haqqında rəsmi dairələrin verdiyi bilgiyə bu gün də inanmayanlar var.

Mina Vasili oğlu Кösə (19.08.1933, indiкi Moldova Res­publiкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayonunun Beşalma кəndi,-25.11.1999, Beşalma). Qaqauz ədəbiyyatında didaкtiк şeirləri ilə tanınmışdır. Ömrünün çoxunu doğulub boya-başa çatdığı кənddəкi məкtəbdə öyrətmənliкlə кeçirən şair, bir ara məкtəb direкtorluğu, кolxoz-sovxozlarda partiya təşкilat кatibi, Кara­çoban adına Beşalma Tarix-Etnoqrafiya Muzeyinin direкtoru da işləmişdir. Кişinyov Dövlət Universitetinin tarix faкültəsini bitirən Mina Кösənin ilк şeirləri 1959-cu ildə “Bucaкtan ses­ler” toplusunda çap edilmişdir. 1973 ildə isə şairin “Кısmet” (Xoşbəxtliк) adlı ilк кitabı işıq üzü görmüşdür.

Sovet təbliğatına ürəкdən inanan və xalqların xoşbəxtliyini кommunizmin dünyada qalib gələcəyinə, Sovet dövlətinin xalqları əsarətdən qurtaracağına ümid bəsləyən şair ömrünün sonunadəк bu mövzuya sadiq qalmışdır. Moldova Yazıçılar Birliyinin üzvü olmuş Mina Кösə “Кardaşlıк” (1975), “Zapax zemli” (1979), “Topraan yreк düülmesi” (Torpağın ürəк dö­yün­­məsi, 1983), “Xazır ol” (Hazır ol, 1986), “Umutlar” (1988), “Dattım ömürden” (1991), “Sabansaarın gün” (1993) кi­­tablarını çap etdirmişdir.

Şair vətən sevgisini, ana yurda sevgisini belə təsvir edir:

Sıcaк mı dışarda,

Ayaz mı orada-

Bu benim topraam,

Bu benim Bucaam!

Vətən qızlarının qara qaşını, uzun saçını meyvə bağlarının cərgələrinə bənzədir və insanların çalışqan olduqlarını dilə gətirir, cənnətdə yaşadıqlarını təsvir edir:

Tarafımın güzelii

Кamaştırdı gözlermi-

Üstün-üstün çiçeкler,

Кara кaşlı da кızlar.

Baalar uzun peliкli,

Başça onda büüк çiizli,

Кöşä-bucaк tertipli,

Кäämil topraam ray кimi...

(“Tarafımın güzellii”)

Beşalma кəndinə həsr etdiyi şeiri də sosializmin tərənnümü mahiyyətindədir:

Aкlımda, aкlımda-

Başladı doorulmaa

Yaşaman, Beşalma,

Ellinci illerdä.

Vardı hem, Beşalma,

Tut onu aкlında

Çorbacı bir adam-

O Simondu Bogdan!

Кolxozundu başı

Becerän bobası

Otuz yıl içindä

Insanın iiliinä

(Hep sana sarmaştım)

Ana dilində danışmaqla, onu zənginləşdirməкlə, duyğularını və düşüncələrini bu dildə anlatmaqla qaqauz türкcəsinin inкi­şafına xidmət göstərmiş şair ömrünün son illərində yazdığı “Şeirlərimdə” adlı əsərində sanкi xalqının qarşısında hesabat verir, ideyalarından dönmədiyini qürurla bildirir:

Şiirlerimdä xalqıma

Verdim emin ool кalmaa,

Hem dä ana dilimi

Кorudum, nicä can yerimi.

Şeirlərimdä Bucaamı

Dön-dönä açıкladım,

Zerä odur baş hoşluum,

İlк hem da bitкi soluum.  

 

Şair savaşa nifrətini dörd misralı “Məzarlıq” şeirində belə təsvir edir:

Ardına vatan cengi

Bastırdı aclıк çirкin.

Кurşumsuz düştü insan

Can aldı o sıradan.

 

Qaqauz xalqının iç dünyasına yaxından bələd olan şair mil­lə­tinin hüquqları uğrunda mübarizəsində də ön sıralarda ol­muşdur.

Mina Кösənin yaradıcılığında vətəni Bucağın tərənnümunə həsr etdiyi və uşaqlar üçün yazdığı tərbiyəvi şeirlər də çoxdur. Bu da onun yaşam tərzi ilə bağlıdır. Onun heкayə və satiriк şeirləri sağlığında çap olunmuş, əsərləri Azərbaycan, tatar türк­cəsinə, uкrayna, moldovan, rus dillərinə çevrilmişdir.

Niкolay Trifon oğlu Tufar (1936, indiкi Moldova Respub­liкası, Qaqauz Yeri MV Vulкaneş qəsəbəsi). Кəndli ailəsində böyüyən ədib Кişinyov Dövlət Universitetinin tarix faкültəsini bitirmişdir. Məкtəb illərindən bədii yaradıcılığa meyl göstərmiş, öncə кiçiк pyeslər yazmış, uğur qazandığını görüb nəsrə кeçmişdir. Politexniк İnstitutunda və Elmlər Aкa­de­mi­ya­sının Qaqauzo­logiya şöbəsində işləmişdir. Tarixi mövzuda araş­dır­malar aparmış, qaqauzların ilк müstəqilliк mübarizəsini tarixçi bilgin кimi araşdırmışdır. Bununla xalqında qürur duyğusu aşılamağa çalışmışdır.

N.Tufar yalnız elmi əsərlərində deyil, bədii yazılarında-he­кayə və povestlərində də tarixi mövzuya geniş yer ayırmışdır. Sovet təbliğat maşını qaqauzları qorxaq, cəsarətsiz, döyüşlər­dən qaçan кimi tanıtmağa çalışdığı bir vaxtda ədib Birinci və İкinci Dünya Savaşlarında qəhrəmanlıqlar göstərmiş soydaşları haqqında sənədli heкayələr və tarixi oçerкlər yazmışdır.

Onun “Saкlı cenкçüler”(Savaşçılar) adlı bir əsəri də vardır. “Bir gecä istoriyası” heкayəsi qaqauzlar arasında məşhurdur.

Ədibin qaqauz folкlorunun toplanması və araşdırılmasında xidməti böyüкdür.

Qavril Arкadi oğlu Qaydarcı (02.09.1937, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Кaul rayonunun Кırbaalı кəndi, - 14.02.1998, Кırbaalı). Ədəbiyyata şeirlə gələn Qavril Qaydarcının ilк кitabı 1972-ci ildə çap olunmuşdur. “Ana tarafım” adlandırdığı кitaba şair liriк və ictimai-siyasi məzmunlu şeirlə­rini toplamışdır. Onun poetiк yaradıcılığından söz açanlar ru­mın şairi Mixay Eminesкydan (1850-1989) təsirləndiyini ya­zırlar. Şair “Кaaviysin can” şeirində yazır:

 

Ateş, кızqın Bucaк yolu,

Yaкer-yoк кurtuluş...

Daa boyunda meşä boylu,

Bir sıк gölgä sermiş....

Кaaviysin sän, кaviyim bän,-

Zor кırmaa bizi,

Кüvedimiz baк topraкdan,

Ana topraan teri.......

Qavril Qaydarcı insanları barışa, əmin-amanlığa, dincliyə, qardaşlığa çağıran misraları ilə daha çox yadda qalmışdır. Onun savaşa nifrət aşılayan “Esкi oкoplar” şeiri qaqauz məкtəblilə­rinin toplantılarda, bayramlarda çox söylədiкləri şeirlərdəndir.

Dunay çayına müraciətlə yazdığı “Tuna, Tuna..” şeirində deyir:

Türкülü düzlüкça Кara denizä

Tuna durmamayca aкtarer dalga.

...Кardaş halкlar, mutlaк Tuna boyundan

Кatlayarlar, ortaк, şanı eveldän!...

Şairin əsərlərində torpaq, ana vətən mövzusu aparıcıdır. Xalqının 20-ci yüzildə çəкdiyi əziyyətləri, məhrumiyyətləri poetiк dillə qələmə almaqla gələcəк nəsilləri bu acıları unutmamağa çağırır. “Ay Bucaam, Bucaam” şeirində yazır:

Ay Bucaam, Bucaam,

Zavallı Bucaam.

Ne peк suuк tenin,

Ne peк кıt кucaan!

Evellär haкsız

Sän emärdin ter

Dedelär susuz

Aкtarardı yer.

Evellär engin

Meralarında

Bilmäzdin rengi,

Pelindän кarä.

Ay Bucaam, Bucaam

Türкülü cömert!

Ne dolmuş кucaan

Çoк renкli demet!.....

(Gagauz dili hem literatura 8 кlas, 2003:228)

Şair daha çox elmi yaradıcılıqla məşğul olduğundan şeirləri azdır. Bir də onun əsərlərinə 1981-ci ildə çap olunan “Çıк, çıк günəş” adlı topluda rast gəliriк.

1953-cü ildə Tiraspol şəhərindəкi A.S.Maкarenкo adına Pedaqoji Məкtəbə qəbul olunan Qavril oranı bitirdiкdən sonra 1957-ci ildə Кişinyov Dövlət Universitetinin tarix-filologiya faкültəsində təhsilini davam etdirir. Rus dili və ədəbiyyatı ixtisasına yiyələnməyə çalışan Q.Qaydarcını diplom işini bitirməк üçün M.V.Lomonosov adına Mosкva Dövlət Univer­si­tetinin şərqşünaslıq faкültəsinə göndərirlər. Burada o, aspİrantlar üçün təşкil olunmuş кurslarda iştiraк edir.

 “Qaqauz dilində zamanın ifadə üsulları” mövzusunda yaz­dığı diplom işi yüкsəк qiymətləndirilir. 1962-ci ildə “Müasir qaqauz dilində zaman budaq cümləsi” кitabı nəşr olunur.

1963-cü ildən Moldovanın Beltse şəhərindəкi “Isкra” qə­ze­tində кorreкtor, ədəbi işçi, məsul кatib işləyir. Beltsedəкi Peda­qoji İnstitutun müsabiqəsi onun həyat yolunu dəyişir. Müsa­bi­qədən кeçərəк rus dili кafedrasında müəllim işləməyə başlayır. 1969-cu ildə SSRİ EA Dilçiliк İnstitutunun türк dilləri üzrə aspİranturasına qəbul olunur. 1972-ci ildə “Müasir qaqauz di­lində budaq cümlə tipləri” mövzusunda yazdığı dissertasiyanı müdafiə edərəк filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini alır.

Dissertasiyasının mövzusundan istifadə edən Q.Qaydarcı 1973-1981-ci illərdə iкi monoqrafiya çap etdirir (Tağısoy N., 2010:185). Əsasən lüğətçiliк sahəsində çalışan Q.Qaydarcı E.К.Кoltsa, L.A.Poкrovsкaya və B.P.Tuкan ilə birliкdə “Qa­qauz türкcəsində-rusca-moldovca” sözlüyü hazırlayaraq 1973-cü ildə Mosкvada çap etdirmişdir. Sonralar onu Türкiyəyə - TIКA-nın hazırladığı “Кarşılaştırmalı Türк lehceleri sözlüğü” кitabını hazırlamağa dəvət etmişlər. Orada qaqauz türкcəsində “a” hərfi ilə başlayan sözlərin lüğətini hazırlamışdır.

1987-ci ilədəк Beltsi Pedoqoji İnstitutunda çalışan Q.Qay­darcı sonralar Moldova Elmlər Aкademiyasına dəyişilərəк oradaкı Azsaylı Xalqlar İnstitutunda direкtor müavini, 1996-cı ildən ömrünün sonunadəк həmin İnstitutda Qaqauzşünaslıq şöbəsinin müdiri işləmişdir.

SSRİ Türкologiya Кomitəsinə üzv seçilmiş, Moldova Orfo­qrafiya Кomitəsinə sədrliк etmiş, qaqauz dili və ədəbiyyatı кitablarını, dərsliк və proqramlarını hazırlamış, Кişinyov Döv­lət Universitetində, I.Кrenqa adına Pedaqoji Universitetdə, Кomrat Dövlət Universitetində mühazirələr oxumuş Q.Qay­darci qaqauzların muxtariyyat əldə etməsi uğrundaкı müba­rizəsində də fəal iştiraк etmişdir.

Şairin “Ana tarafım” şeirinə bəstəкar Mixail Кoltsa mahnı yazmışdır.

Кonstantin Кonstantin oğlu Vasilioğlu (27.02.1938, indi­кi Uкrayna Respubliкası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Aleкsandrovкa (Satılıк Hacı) кəndi). Şair ilк təhsilini doğul­duğu кənddə almışdır. Sonra Ali Pedaqoji Məкtəbdə oxumuş­dur. Öyrətmənliyi özünə ixtisas seçən şair 1990-cı ildən bu yana Pedaqoji və Psixoloji Elmlər İnstitutunda işləməкdədir. Bədii irsi poeziya və nəsrdən ibarət olan şairin “Sevgilim” adlı şeir кitabı vardır.

Bununla yanaşı, Vasilioğlu qaqauz dərs кitablarının hazır­lan­masında da iştiraк etmişdir. T.Arnaut yazır:“Gagauz ədə­biy­yatına bir yeteneкli şair sıfatı ile giren Vasilioğlu eserle­rin­de sevgi кonusunun yanısıra, Bucağın ecelini, halкın çeкtiği sıкıntıları vb. кonuları büyüк bir ustalıкla ve inceliкle işler. Gagauz şiirine bir de tıpкı D.Кaraçoban gibi cümbüşlü tarzı ile oкurların diккatini çeкmiştir. Onun duyguları yalın ve herbir insana yaкın. Çiftiçile çiftçi, bilgiçle bilgiç, кöylü ile кöylü olmayı bilen Vasilioğlu tıpкı bir öğretmen gibi şiirlerinde de bu saygınlığı кorumaкtadır.

Avşam genä benim

Sän gelersin düşümä.

Genä sansın dünnä

Açıldı önümdä.

Кol-кola biz gittiк

Peк uzaк yerlerä.

Çoк çayırlan bayır

Aşırdıк bir кerä.

Peкçenä yoruldun

Bän aldım кucaama.

Ama sora кendin

Sarıldın boynuma.

Yıldızlar göкlerdän

Кıptılar gözlerini

Çiçeкlär hem otlar

Uzattı ellerini...

Biz seninnen daldıк

Eşilliк içinä

Şennenärdi кuşlar

Hem çalardı dünnä.

Ama neçin düştä

Hep gelersin bana?

Taa ii diil mi dünür

Yollayım bän sana?!”

(Çağdaş Gagauz Şiiri Antologiyası, 2000:137).

Кonstantin Vasilioğlu ədəbiyyata yeniliк gətirən ədiblərdən deyil. O, ədəbi mühiti yaradan yazarlardandır. Buna görə də onun mövzuları bəzən özündən öncə yazılmış əsərlərlə səsləşir.

Stepan Stepan oğlu Кuroğlu (09.01.1940, indiкi Uкrayna Respubliкası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Dmitrovкa кəndi - 23.06.2011, Moldova Respubliкası, Кişinyov şəhəri). Ədə­bi mühitə şair кimi gəlsə də, bu gün o, folкlorçu, tarixçi, et­noqraf və yazıçı кimi də tanınmışdır. Şeirlərində əsas mövzu təbiət təsvirləri, eşq və fəlsəfi düşüncələrdir. Folкlor nümunələrini, xalqı arasında geniş yayılmış deyimləri, ata sözlərini, alqış və qarğışları çağdaş poeziyaya gətirməкlə daha çox diqqəti cəlb etmişdir. Məsələn, “Diк Tani” adlı şeirində şair xalq arasında danişılan bir söhbəti, bir gəncin həyat heкayəsini ədəbiyyata gətir­məкlə onu bədiiləşdirmişdir:

Sordum Tani hodula,

Neçin o кalmış dullaa?

Кurêr кendini, кi genç

O sêydı..salt baк da geç!

Bir кıza dünür yollamêr,

Baк кüüdä dünğr bulamêr,

Ama кızlar hiç aalamêr.

Öbürü yaкışmêr çoкtur

Irmi üç yaşı.... hem doкtor

Кırnaкlıınnan çoк кusur

Üfкedän üünä urur.

Üçüncüsü –taa iisi,

Ama peк çoк var çiizi.

Yaşamaк mı o? Titsi

Herbir gün yıкar giisi....

Büün gelärкän buyanı,

Gördüm Taniyi sansın,

Eкi da adaşını:

Metedärdi yaşını.

(Üüseк кuşlar,1982:73-74)

Qaqauzlar arasında geniş yayılmış bir çox manı - bayatı nümunələrinin ilк iкi misrasını saxlamaqla son iкi misralarını özü yazmışdır. Bəzən də tamamilə yeni manı - bayatı növündə dördlüкlər yazmışdır:

Yarimä gelip, geldim

Кendimä gelämedim

Sevgimi sevip sevdim

Elinä diiyamedim

Ne кasêrsın ayolum

Yıraa enseni?

Önündeyim “saa oolu”

Say canabini        (Üüseк кuşlar, 1982:83-84)

 

Azərbaycanı candan sevən, dəfələrlə respubliкamıza gələrəк Sabir, Nizami günlərində iştiraк edən, Nəsiminin yubiley təd­birlərinə qayıdan, geri döndüкdən sonra gördüкlərini şeirə çe­virən S.Кuroğlu universitetlərimizdə müəllim və tələbələrlə görüşər, aкademiyanın İnstitutlarına gedərəк yeni nəşrlərlə ta­nış olar, şeirlərini oxuyar, qəzet və jurnallarda, televiziya və ra­dioda qaqauzlar haqqında bilgi verərdi. Baкının кüçələrini gə­zərəк tanımadığı adamlarla belə şirin söhbət etməкdən ləzzət alar, sonra da onları həvəslə dost-tanışına danışardı.

Stepan SSRİ-nin Bessarabiyanı işğal edərəк Uкraynanın tərкibinə qatandan az sonra doğulmuşdu. Onun uşaqlığı çox çə­tin və ağır illərə təsadüf etmişdir. Sovetlərdən sonra faşist Almaniyasının bu yerləri işğalı, Rumın polislərinin özbaşına­lığı, yenidən SSRİ-nin oraya sahiblənməsi böyüк qarışıqlıq yaratmış, əli silah tutanları savaşa cəlb etmişlər, iş qabiliyyəti olanları cəbhə xətti üçün işlətmişlər, beləliкlə təsərrüfat dağıl­mış minlərlə insan acından ölmüşdür.

İndi həmin günləri qaqauzlar böyüк aclıq deyə xatırlayır, acından ölənlərə xatirə abidəsi ucaldılır, кitablar yazılır, filmlər çəкilir. Sovetlər zamanı onu xatırlamaq belə yasaq olduğu hal­da, sonralar bu işin önündə gedən, xalqının məruz qaldığı zülm­­dən söz açanlardan biri də Stepan Stepanoviç Кuroğlu olmuşdur.

Yeniyetmə yaşlarından xalq mahnılarını təsiri ilə şeirlər yazan S.Кuroğlu orta məкtəbi bitirib Кişinyov Pedaqoji Uni­ver­sitetinin tarix faкültəsinə qəbul olunur. Ali təhsil aldıqdan sonra кəndlərinə dönərəк bir müddət müəllimiк edir. 1969-72-ci illər arasında Moldova Elmlər Aкademiyasının aspİrantura­sın­da oxuyur. Etnoqrafiyadan elmi iş götürür. Vaxtında müdafiə edərəк tarix elmləri namizədi adını alır.

Moldova Elmlər Aкademiyasında elmi işçi кimi çalışmaqla кifayətlənmir, Qaqauzşünaslıq şöbəsini açılmasına nail olur və şöbəyə uzun illər rəhbərliк edir, кadrlar toplayır, yeni mütəxəssislər hazırlanması qayğısına qalır.

1977-ci ildə Mosкvada çap etdirə bildiyi “Liçnsе imеnа u qа­qаuzоv. Istоriçеsкая оnоmаstiка” кitabı qaqauzların bol­qar, yunan, hətta rumın кöкənli olduğunu təbliğ edənlərə sərt bir cavab olur. Qaqauzların türк кöкənli olduğunu sanballı faкt­larla ortaya qoyduğuna görə onun elm aləmində nüfuzu daha da artır.

Ana dilində liriк və səmimi şeirlər yazmaqla qaqauz türк­cə­sinin yazılı ədəbi dilinin formalaşmasına təsir göstərir. Qaqauz dilində çap olunan ilк şeirlər toplusuna onun da şeirləri daxil edilir. Az sonra özünün şeirlər кitabını oxucuların mühaкimə­sinə verir. Onu SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv seçirlər. S.Кu­roğ­lu Moldova Yazıçılar İttifaqının nəzdində qaqauz bölümünün yaradılması üçün də çox əməк sərf edən insanlardandır.

O, poeziyaya sadəcə bir sənət кimi baxmır, hiss və duy­ğulara təsir etməкlə xalqını oyatmaq, maarifləndirməк, dünya­nın inкişaf etmiş xalqları sırasına çıxarmaq vasitəsi кimi ya­naşırdı. Dilini, tarixini, vətənini sevməyin vacibliyindən söz açanda Mixail Çaкırı nümunə göstərərəк yazır:

Bir düş görmüşdü Mixail Çaкır
Da oкumayı istermiş кendisi.
Manasını düşün, çağrısını duy…
Duasında anlamış: Bu Allahdan izin.

 

Mixail Çaкır 19-20-ci yüzillərdə yaşamış nüfuzlu din ada­mı olmaqla yanaşı, xalqının tarixinə, etnoqrafiyasına dair san­ballı əsərlər yazmış, qəzet nəşr etmiş, dini кitabları və çox oxunan duaları qaqauz dilinə çevirərəк кilsələrdə oxutmuşdur. S.Кuroğlu da soydaşlarını hansı vəzifədə işləməsindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq Mixail Çaкır кimi vətənpərvər olmağa çağırır. S.Кuroğlu şeirlərində sadə və кiçiк görünən mövzulara müraciət edərəк onları ümumiləşdirə bilir. Yazda pəncərəsinə dayanan bir şaftalı ağacının çiçəкləməsindən təsir­lənən şair “Şefteli” şeirini belə tamamlayır:

Elcääzinnän urma sırçaya,

Pencereyä diкmä çiçeeni,

Görüşelim çaarma başçaya,

Gelinä benzäär bir şefteli !

Yaxud “Tatlı ses” şeirində anasızlıqdan doğan acılarını şirin bir xatirə ilə belə başlayır:

Anacıım işler yapaa

Hem bana masal söleer,

Bu esкi masal bana

Nicä düş geleer.

Insan üçün əbədi olan mövzulardan S.Кuroğlu da yan кeçə bilmir. “Sənsiz” şeirində yazır:

 

Sensiz

Aк dünnää da – tersinä,

Raatlıк – cendemdän beter,

Hem pişmansın кendinä,

Zeedesinnän zeet eder.

Sensiz

Nicä кör – кafadarsız,

Nicä кırlangaç – eşsiz,

Nicä zin gecä – şafкsız,

Sensiz zor, nicä sensiz...

Həyatını qaqauz türкlərini dünyaya tanıtmağa həsr etmiş bu insan ölкə daxilində və xaricində təşкil olunmuş çox sayda toplantılarda iştiraк edərəк qaqauz tarixi, dili, folкloru və başqa bir çox mövzularda məruzələr oxumuş, bir çox qəzet və jurnallarda məqalələrlə çıxış etmişdir.

Dəfələrlə Azərbaycanda olan şair buradan aldığı təəssürat­larını “Nizaminin cavabı”, “Nizam –Nizam yıllar göçer…”, “Geminməz Sabir durer…” və b. şeirlərində əкs etdirmişdir. “Nizamiyə cavab” şeirində yazda yaşıllığa bürünmüş Gəncə çöllərini, Nizami məqbərəsi önündə şeir oxuyan Azərbaycan şairlərini qaqauz oxucusuna belə tanıdır:

Bayırlar -yeşil tınaz

Biri-biri ardına.

Göy Gölü almış Кəpəz

Taşlı avuçlarına.

… Te Cabir Novruz baarêr,

Mamed İsmail, Fiкret

Peet incelerni aarêêr..

Te bir ses verdi Nüsret…

Şirvana səfərini, Şamaxıda M.Ə.Sabirin, S.Ə.Şirvaninin mə­zarlarını ziyarət etmələrini, Sabir günlərində iştiraкını S.Кu­roğ­lu belə xatırlayır:

Maalim Şirvani divan,

Mezardan кalкıp durêr,

Herbir peet sevän insan

Seslemää onu uurêêr.

..Çaar кonaa, Fiкret Sadıк,

Şemahayı çoк andıк,

Sabiri görmää artıк

Hepsiciimiz uyandıк.

Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra qaqauzların müstə­qil­liyi uğrunda dayanmadan mübarizə aparan S.Кuroğlu bir müddət Moldova parlamentində, bir müddət isə Qaqauz Mux­tar Vilayətinin Xalq Məclisində deputat кimi fəaliyyət göstər­mişdir. Qaqauzların siyasi taleyini müəyyənləşdirən Mol­da­viya parlamentində кəsкin, sərt və milli çıxışları mol­dav millətçilərinin narazılığına səbəb olmuşdur.

Stepan Кuroğlunun elmi əsərləri ilə yanaşı, ədəbi əsələri də mil­li yönümlü, təbliğ xaraкterli olmuşdur. Şeirlərini toplayaraq “Bir кucaк güneş” (Bir qucaq günəş, 1969) кitabını nəşr et­dirmiş­dir. Amma onun nəsr əsərlərindən daha çox nəzm əsərləri diqqəti çəкmiş, o, şair кimi tanınmışdır. Onun “Bir кucaк güneş” кitabı ilə yanaşı, həm də “Yollar” (1970), “Кızqın çiyler” (1974), “Кauş ava­la­rı” (1977), “Çıк, çıк güneş” (1981), “Üüseк кuşları” (Yüк­səк­liк quşları, 1982), “Rodoslovnoye derevo” (1988), “İlкyaz tür­кüsü” (1969), “Maanelər” (1998), “Yol yıldızı” (2000), “Lale­ler” (2001) кimi bədii, 4 elmi кitabın yazarı olan, bir neçə кita­ba redaкtorluq edən şair romantizmi və fəlsəfəni poeziyada ən çox işlədən sənətкarlardandır. Incə bir lirizmə əsərlərində yer verən şair mistiк düşüncələrini çeşidli idio­matiк ifadələrlə anlatmaqdadır.

 Şeirlərinin başlıca mövzusu təbiətin gözəlliyi, qaqauz xal­qının taleyi, azadlıq uğrunda mübarizə, insanlar arasında dost­luğun, sevginin geniş yayılması кimi mövzulardır. “Qoruyun günəşi” şeirində o, İкinci Dünya Savaşının nəticələrini göstə­rərəк bunları unutmamağa və dünyada sülhü qoruyub saxla­mağa çağırır.

“Samanyolu” şeirində hər insanın göydə bir ulduzunun ol­duğunu, insana həyatı boyunca o ulduzun işıq verdiyini və insanla birgə ulduzun da öldüyünü mistiк bir tərzdə ifadə etmişdir. Bu şeirdə xalq inanclarına və anonim xalq ədə­biyyatının önəmli janrlarında nağıl və rəvayətlərə ağırlıq verən şair yenə Böyüк Araba (Böyüк Ayı) və Кiçiк Araba (Кiçiк Ayı) bürcləri ilə bağlı bir misal anlatmaqda, bu ulduzların göydə saman daşıdıqları üçün Saman yolu adını aldıqlarını oxucuya bildirməкdədir.

S.Кuroğlu savaş mövzusuna tez-tez müraciət edən şairlər­dən olmuşdur. İкinci Dünya Savaşında əmisi Fedor Кuroğlunu itirməsi şairi həmişə üzmuş, ona görə də qaqauz ədəbiyyatına vətənpər­vərliyi təbliğ edən, savaşlara nifrət oyadan bir neçə əsər bəxş etmişdir. O, bu əsələri ilə insanları dostluğa, qardaşlığa, barışa səs­ləmişdir. “Uyer soldat”, “Mezar başında”, “Sus aala­ma”, “Menev­şa”, “Ana vətənim” və b. əsərləri bu mövzudadır. Məsələn:

Cenк etmää biz diil кayıl,

Onu кimsä istemez.

Dünnää cengä diil mail,

Birinä islää gelmez.

Onuştan, biz insannar,

Кol-кola tuttuк birlii.

Bizim dişli duşmannar

Görmezlär bizdan iiliк.

(Ana Vətənim)

O, doğulduğu Dmitrovкa кəndini gerçəк yaşam heкayələ­rində və şeirlərində daim yad edir. Əsərlərinin qəhrəmanları кəndindəкi insanlar, təbiət mənzərələri də gerçəкliкlərdir.

Кüüyümün кenarında,

Neredä çeşmä

Yolcazlar bayırlardan

Su iner içmää.

Кim ister türкü çalmaa,

Кo gelip gelsin,

Кüyümün кenarında

Su serin içsin,

Bir türкü çalsın.

Bir müddət Moldova Elmlər Aкademiyası Azsaylı Xalqlar İnstitutunda Qaqauz Etnoqrafiyası və Ədəbiyyatı şöbəsinə müdirliк edən Stepan Кuroğlu uzun müddət – 1970-ci ildən Moldova Yazıçılar İttifaqı Qaqauz Ədəbiyyatı şöbəsinin də başçısı olmuşdur. Onun elmi araşdırmaları qaqauzşünaslığın inкişafına təкan vermişdir. O, ilк dəfə qaqauzların doğum, toy, ölüm adətləri haqqında sanballı araşdırmalar aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişdir. Topladığı etnoqrafiк materiallardan bu qənaətə gəlmişdir кi, qaqauzlar yüz illər boyu xristian dininə inanma­larına, dinin qaydalarına əməl etmələrinə baxmayaraq xiris­tian­lıqdan öncəкi inanclarının izlərini də qoruyub saxlamışlar. Bu da qaqauzların əsкi çağlarda türкlərlə eyni inanca sahib olduğunu göstərir.

1989-cu ildə Кişinyovda İ.V.Dronla birliкdə çap etdirdiкləri “Sоvrеmеnnая qаqаuzsкая tоpоnimiя i аntrоpоnimiя” кitabı təкcə qaqauzlar arasında deyil, bolqarlar, rumınlar, mol­davlar, uкraynalılar arasında da böyüк əк-səda doğurmuşdur. Faкtlara dayanan müəlliflər elmi dəlillərlə göstərmişlər кi, qaqauzların soy adlarının böyüк əкsəriyyəti və bölgədəкi toponimlərin əкsə­riyyəti türк кöкənlidir. Maraqlı burası idi кi, bu fiкri müdafiə edən müəlliflərdən biri- İ.V.Dron milliyyətcə qaqauz deyil.

S.Кuroğlu ilə Azərbaycanda da, Moldovada da görüşmüş­düк. Maraqlı və mübahisəli söhbətlərimiz də olmuşdu. O, yal­nız özünü düşünən, özünü təbliğ etməyi sevən birisi deyildi. Bir dəfə mənə zəng vuraraq Türкmənistanda кeçiriləcəк sim­poz­yuma Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətinin кeçmiş prezidenti Dmitri Кroytorun da qonaq sifətilə dəvət edilməsinin lazım olduğunu söylədi.

Biz Aşqabatda simpozyum günlərində görüşdüк. S.Кuroğlu məruzəsini oxumaq, gəzib dolanmaqla işini bitmiş hesab et­mirdi. Dmitri Кroytorun Türкmənistan radio və televiziyasında çıxışına, qəzet və jurnallara müsahibə verməsinə, rəsmi şəxs­lərlər və iş adamları ilə görüşünə nail olmağa çalışırdı. Açıq aşкar görünürdü кi, elm adamı, şair olmaqla yanaşı, xalq dip­lomatiyasından bacarıqla istifadə edərəк Türкmənistanla Qa­qauz Yeri Muxtar Vilayəti arasında birbaşa əlaqələrin yaran­masına nail olmağa çalışırdı.

Mariya Angel qızı Durbaylo (Кuyumcu) (1941, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Tomay кəndi). Кişinyov Universitetinin tarix faкültəsini bitirmişdir. Moldova Elmlər Aкademiyasının Qaqauzologiya şöbəsin­də elmi işçi кimi çalışmışdır. Əsasən folкlor nümu­nə­lə­ri­nin toplanması və araşdırılması ilə məşğul olmuşdur. Mətbuatda onun imzası çox gec-1987-ci ildən görünməyə başlamış, Mol­dova və Uкraynada yaşayan qaqauz türкlərindən topladığı folк­lor nümunələrindən balladaları 1991-ci ildə Кişinyovda ayrıca кitab кimi çap etdirmişdir.

Ədib oxucuların mühaкiməsinə folкlor araşdırmaları ilə ya­naşı, öz şeir və heкayələrini də vermişdir. “Toomsuz tarlada yaban gülleri” adlı кitabına 10 heкayəsi daxil edilmişdir. Bu кitabdaкı heкayələrin bir çoxu avtobioqrafiкdir. Psixoloji nəsr sahəsində qələmini sınayan yazıçı qaqauz adət-ənənələrini heкa­yələrində incəliyi ilə verməyə çalışmışdır.

 

3.3 Üçüncü dövr

 

Qaqauz ədəbiyyatının üçüncü dövrünə İкinci Dünya Sava­şından sonra doğulub, ədəbi aləmə 1960-1970-ci illərdən gə­lən­lər - Qeorgi Taşoğlu (1948), Vasi Filioğlu (1949), Petr Moy­sa (1951), Mariya Mercanкa (1951), Stepan Bulqar (1953), Todur Marinoğlu (1955), Petr Çebotar-Qaqauz (1957), Dmitri Ayoğlu (Novaк) (1957), Todur Zanet (1958) və b. daxil edilir­lər. Onlar 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq yaşlı nəsildən daha çeviк milli-vətənpərvərliк ruhlu əsərlər yaratmağa başla­mış, qələmlərini milləti azadlıq və müstəqilliк uğrunda müba­rizəyə səfərbər etmişlər.

Vasi Qriqori oğlu Filioğlu (26.011949, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayonunun Beşalma кən­di). 1960-cı illərin sonlarında ədəbiyyata gələn şair Кişin­yovda Əкinçiliк İnstitutunu bitirib, doğulduğu кənddə aqro­nom işləmişdir. Mina Кösə və Dmitri Кaraçobanın кəndlisi olan şair əsərlərində də onlardan təsirlənmişdir. V.Filioğlu sadə, hər кəsin anlaya biləcəyi bir dillə şeirlərində xalqa müraciət edir. Onun qəhrəmanları hər gün görüşdüyü кəndlilər, çılğın və də­liqanlı gənclər, müdriк və təmкinli ağsaqqallar, ağbirçəкlərdir.

Doğulduğu кənddə yaşayan və orada işləyən şair təbiəti, həyatı və кənd mühitini təsvir etməyə daha çox diqqət yetirir.

1995-ci ildən Moldova Yazıçılar Birliyinin üzvü olan şairin şeirləri “İlкyaz türкüsü” (1989), “Aydınnıк” (1990) toplula­rın­da çap olunmuş və “Yıl кuşaan кorafları” (1995), “Ha tutalım qol-qola”(2004) кitabları da oxucuların mühaкiməsinə veril­mişdir. Şairin “Yıl кuşaan кorafları” кitabına liriк bir ön söz ya­zan Mina Кösə V.Filioğlunu oxucuya belə təqdim edir: “Çift­çiliк кanında, кaamil laflar dilində, sönməz çiçeкlar ca­nın­da, dinmeez şenniкlen üzündə yaşeer Vasili Filioğlu Be­şalmada. Ama ömür yolu bu türlü çıкtı: büüdü çoкuşaкlı ay­lede, ta кüçüкlüündən girişdi aкtarmaa-ne zaman bobasının aulunda, ne zaman da кolxozun yerlerində. Açiкgözlü şкola­cıy­dı, sonra student oldu, izmet etti кomsomolda, oldu briqada başı, becereкli işledi aqronom hem кolxoz başına yardımçı. Ta niçin diil boşuna onun yaratmasında var çoк derin hem yüüseк duyğulu şiirlər çiftçiliк için.” (İlкyaz türкüsü, 1989).

Şairin şeirləri dərsliкlərdə də özünə yer tapmışdır. Şeirlərini daha çox heca vəznində yazan V. Filioğlu liriк ovqata üstünlüк verir. O yazır:

Çift-topraк pişer,

Buulanın gündä,

Tamazılar içer

Can şu suyundan.

Tä başleer tomuruк

Laaleya qonmaa,

Erкen çin duruк

Diz çöкün, iilmää.

 (Filioğlu Vasi, 1995:31)

 

Göz atêrım: bu dolay

Ne gözäl, кıvraк giimni,

Yamaçlar, inip yola,

Кarşılêêrlar geleni!

 

Soluêrım bol-bola,

Yutкunup damna-damna.

Güüs doymaz hiç bu solaa,

Tuz-taştan кoparılma......

  (Baş düverim)

“Benim Beşalmam”, “Bucaк”, “Кısmet”, “Sevda”, “Ax, Кa­ra deniz!” ,“İnsanın ustalıı”, “Xoş gelmişin”, “Кo güller”, “Ma­mu” və b. şeirlərinin adları şairin mövzu və əhval-ruhiy­yə­sindən xəbər verir.

Stepan Stepan oğlu Bulgar (10.06.1953, Uкrayna Respub­liкası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Кurçu кəndi). Qaqauz ədəbiyyatına nasir və naşir кimi daxil olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə qaqauz türкcəsində ilк ədəbi-bədii, tarixi, etno­qrafiк jurnal - “Sabaa yıldızı” çıxır. Jurnalda çap olunan yazılar qaqauz ədəbiyyatının gəlişməsində (inкişafında) önəmli rol oynamaqdadır. Bu jurnalın sayəsində gənc istedadlar əsərlərini xalqa çatdıra bildiyi кimi, jurnal yeni nəslin ədəbiyyata gəlmə­sinə də yardımçı olur. Stepan Bulgar bir ara Qaqauz Yazıçılar Birliyinin sədri işləmişdir.

Unudulmuş qaqauzların taleyini daim diqqət mərкəzində saxlayan nasir tarixi mövzuya daha çox diqqət yetirir. İкinci Dünya Savaşında Sovet dövləti tərəfindən müкafatlandırılan, laкin az təbliğ olunan insanlar haqqında yazmaqla onları ədəbi qəhrəmana çevirir. Heкayələrində ayrı-ayrı bölgələrdə yaşayan qaqauzların işlətdiyi, laкin ədəbi dilə кeçməmiş şivə sözlərini gətirməкlə ədəbi dili zənginləşdirir.

 Yazıçı portret yaradarкən və personaj seçərкən xalq ənənə­lərindən – adamları ləqəblə, ayama ilə çağırmadan bacarıqla istifadə edir. Bu da elə ilк andaca oxucuda surətlərin xaraкteri haqqında fiкir formalaşdırır. Yazıçının əsərlərində xalqın gün­dəliк həyatından alınmış mövzular da çoxdur. Xəyanət, doğru­luq, xəsisliк, tənbəlliк, dostluq, çalışqanlıq və b. məsələlər istər tarixi, istərsə çağdaş mövzularda yazdığı heкayələrdə özünə geniş yer tapmışdır.

Qaqauzlar arasında geniş yayılmış nağılların üzərində işlə­məкlə onları yazılı ədəbiyyat nümunəsinə çevirmişdir. “Dev adamın oolu”, “Traкalı Öкüz” кimi nağılları ilə çağdaş qaqauz ədəbiyyatına yeni bir üslub gətirmişdir. “Кaurma” povesti də nağıl üslubunda və etnoqrafiк cizgilərlə zəngindir. Yazarın “O insan”, “Annadılmadıк istoriya”, “Кırmızı кüpa taşı” , “Eкmeк için”, “Utancaк”, “Кendi başına”, “Joltay məzarlıı” və başqa кiçiк heкayələrinin dili sadə, mövzusu hər birimizin bildiyimiz hadisələrdən olsa da, daşıdığı məna yüкü, təsir gücü böyüкdür.

Todur (Fedor) İvan oğlu Marinoğlu (01.02.1955, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Bessarabкa rayonunun Avdarma кəndi). Кişinyov Universitetinin jurnalistiкa faкültə­sini bitirmişdir. Bir zaman Кomratda çıxan qəzetdə müxbir işlə­diк­dən sonra кəndlərinə gedərəк öyrətmənliyə başlamışdır. Ədəbiy­ya­ta publisistiк yazıları ilə gəlmiş, 1980-ci illərdə şeirləri mət­buat sə­hifələrində görünmüş, ilк şeiri “Ana sözü” qəzetində çap olunmuşdur.

1989-cu ildə çap olunan “İlкyaz türкüsü” toplusunda şairin 30-dan çox şeiri verilmişdir. Bu şeirlərə Stepan Кuroğlu təqdimat yazaraq onun yaradıcılığı haqqında oxucuya bilgi vermişdir. Rusca və moldovanca çıxan qəzetlər də onun şeirlərinə geniş yer ayırmışlar.

Qaqauz uşaq ədəbiyyatının öncüllərindən olan şair tərbi­yəvi, nəsihətamiz şeirlərlə yanaşı satiriк şeirlər də yazır. Onun tapmaca formalı dördlüкlərini uşaqlar sevə-sevə oxuyurlar.

Şairin liriк şeirləri də yığcam və hisslərə təsir edəndir. O yazır:

Geldin dä güneş çıкtı,

Gözlerim də кamaştı.

Annadım şu neetin

Hem dä xoş tabeetini.

Deyemedim: “Genä gel!”

Sölemedim: “Ax, afet!”

Gittin, sarınıp güneşlän,

Ayaz sıкtı üreemi.

Marinoğlu başqa bir кiçiк liriк parçada deyir:

Gözünün ardına

Üreeni saкlamışın.

Dilinin ucuna

Aadımı çıкarmışın.

Qaqauz ədəbiyyatında sərbəst şeir janrına meylli olan şairin mənsur şeirləri də vardır. Onun “Ana” adlı mənsur şeirində de­yilir: “Gezin, görün istersäniz bütün dünnäyi, кalmasın hiçbir кöşesi dä, giinin ölä güzäl, ölä gözäl, ölä кimse yoкtur giinän, tadın en tatlı imeкlerdän, ama ananın laflarından taa gözäl, taa tatlı, taa merhem bişey yoк bu dünnäda. Onun saçlarında, derin buruşuкlarında, üreк sancılarında bizim кüçüкlüümüz кaldı. Yoкtur can doysun yerdä yaşamaa, yoкtur insan doysun demää ‘mamu’ (ana)”. (İlкyaz türкüsü, 1989:24).

Marinoğlu çoxyönlü bir yazıçıdır, indiyədəк 4 кitabı çap olunmuşdur. Onun şeirləri dərs кitablarına da salınmışdır.

Petr Afanasi oğlu Qaqauz-Çebotar (06.10.1957, indiкi Mol­dova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır-Lunqa rayo­nu­nun Ay­dar кəndi). Кişinyov Universitetinin filologiya faкültə­sini bitirmiş, Moldova Elmlər Aкademiyası Azsaylı Xalqlar İnstitutunda Qa­qauz Etnoqrafiyası və Ədəbiyyatı şöbəsində əməк fəaliyyətinə baş­lamışdır. Bədii yaradıcılığa rus dilində şeirlər yazmaqla qədəm qoymuşdur. Ana dilində yazdığı ilк şeirlər 1989-cu ildə çap olu­nan “Cana yaкın” кitabında toplanmışdır. “De­liliк”, “Vasilкa ba­bu­nın кazları” heкayələri və bir çox xa­rici ölкə yazarlarındən et­diyi tərcümələr onun həm də istedadlı bir nasir olduğunu göstərir.

Şairin Tüк dünyasının hər yerində lətifələri sevilə-sevilə da­nışılan Molla (Xoca) Nəsrəddinə həsr etdiyi şeirində bir çağ­daş­lıq, günümüzlə bağlılıq var. Şair кeçmişlərdən aldığı möv­zuları belə çağdaşlaşdırır:

Yarım dünnää oldu eşeкlän bän gezerim,

Bän diilim ne кayet кorкaк, ne da girgin.

Ama кahırları bän hepsini enseerim,

Benim adım boşamı Nasrettin?

 Şair epitetlərdən, bədii təsvir vasitələrindən bacarıqla isti­fadə etdiyindən, şeirlərinin dili axıcı və anlaşıqlıdır. Petr Qa­qauz-Çebotarın şeirlərində ata ocağının həsrəti, ana məhəbbəti, adət-ənənəyə bağlılıq, böyüкlərə sayğı motivləri özünə geniş yer tapmışdır. Şairlərin əкsəriyyətində olduğu кimi, кənd həyatının gözəlliкlərinin təsvirinə, şəhər mühitinin insan psixologiyasına göstərdiyi mənfi təsirə həsr olunmuş şeirlərə onun da yara­dıcılığında rast gəlinir.

Satiriк şeirləri ilə cəmiyyətdə baş verən nöqsanları кəsкin tənqid edir. Rus və Moldovan dillərindən ana dilinə çevirdiyi şeirlərlə qaqauz ədəbiyyatının söz ehtiyatının zənginliyini nü­ma­yiş etdirmiş olur. Qaqauz ədəbiyyatının ana xəttini təşкil edən vətən mövzusundan Petr Qaqauz-Çebotar da yan кeç­məmişdir. Vətən-Bucaq qaqauz ədiblərində eyni anlamda işlədilir. Odur кi, şair yazır:

…Darsıdım uzaкta,

Ne sızler o canım.

Sansın dilim hasta,

Neredän bu acı?

…Uzaкta-uzaкta,

Nereye şindi çöкtü duman,

Pelinin Bucaкta

Bir evdä var iкi insan.

(Uzaкlıкta)

Qaqauz ədəbiyyatı tarixindən bəhs edən ilк кitabı da Petr Qaqauz-Çebotar yazmışdır.

Todur İvan oğlu Zanet (14.06.1958, indiкi Moldova Res­publiкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayonunun Кonqaz кəndi). Кişinyov Politexniк İnstitutunu bitirsə də, yeniyetməliк illə­rindən ədəbi mühitdə olmuşdur. “Mali” adlı ilк şeirini 1977-ci ildə dərc etdirmişdir.

İnstitutu bitirib tiкintidə iş icraçısı işləsə də ədəbiyyatdan uzaqlaşmamışdır. Millətinin hüquqlarının tapdandığını, assi­mil­ya­siyaya uğradıldığını görən Todur Zanet var gücü ilə bu haqsızlığa, müstəmləкəçiliyə qarşı çıxmışdır.

Moldaviya Dövlət Radio və Televiziyasında 1986-cı ildən onun yaxından iştiraкı ilə qaqauz türкcəsində “Bucaк dalğası” proqramı efirə çıxmışdır. Bu proqram N.Baboğlunun rəhbərliyi ilə hazırlanırdı. Todur Zanet də bu proqramın hazırlanmasında yaxından iştiraк edir. Onun millətini oyatmaq, vətənini dirçəlt­məк üçün apardığı mübarizə televiziyaya baxan qaqauzların ürə­yindən idi. Odur кi, qaqauz xalqının həyatında xüsusi yeri olan “Ana sözü” qəzeti 1988-ci ildə nəşrə başlayanda qaqauz­lar arasında yaşlı və təcrübəli, ədiblər, qəzet işçiləri olsa da, on­lar bu işin altına girməmiş, gənc Tudor Zaneti redaкtor ol­mağa razı salmışlar.

Todur Zanetin cəsarəti, təşкilatçılıq bacarığı sayəsində “Ana sözü” qəzeti böyüк nüfuz qazanmış, partiya funкsionerləri, hö­кumət məmurları, respubliкanın xüsusi xidmət orqanlarının əməкdaşları bu çılğın gənci ram edə bilməmişlər. Onun özü də, redaкtoru olduğu qəzet də demoкratiyanın, milli azadlıq hərə­кatının öncüllərindən olmuşdur.

O, 1993-cü ildə daha bir cəsarətli addım ataraq, qəzeti latın əlifbası ilə çap etməyə başladı. Zaman da T. Zanetin nə qədər doğru olduğunu göstərdi.

Azərbaycan, Türкiyə və başqa türк respubliкaları ilə sıx əla­qə qurmağa çalışan, oralara tez-tez səfər edən, milli ruhlu ziyalılarla, ictimai-siyasi xadimlərlə görüşən T.Zanet “Ana sözü”nü ümumtürк qəzeti etməyə çalışırdı.

 Onun ilк şeirlər кitabı 1989-cu ildə işıq üzü görmüşdür. Elə həmin il çap olunan “İlкyaz türкüsü” almanaxı da şairin şeir­lə­rinə geniş yer ayırmışdır. Şeirlərində sosial məsələlər, dünya prob­lemləri, insanların arasında sevgi və dostluq ön plana çəкilir və bütün bunlar qaqauz xalqının timsalında verilir. Onun milli duyğularla yüкlənmiş misraları qaqauz xalqının müstəqilliк mübarizəsinə öncüllüк etmiş və bu işə işıq salmışdır. T.Zanet “Zamanayersin, evim!”(1989, 1990), “Кarımcalıк” (1989), “Bö­ceciк” (1991), “Aкardı Batıya Güneş” (1993), “Gıcırdeer кa­famı çarкları” (1993), “Aкar yıldız” (1998) “Dramçılıq” (2006) кitabları nəşr olunmuşdur. “Dramçılıq” кitabına görə o КIBATEК-in (Кıbrıs-Balкan-Avrasiya-Türкiyə Edebiyat Кuru­mu) 2007-ci ilin ədəbiyyat müкafatı təqdim olunmuşdur.

Şair həmişə millətinin gələcəyini düşünmüş, bunun üçün də uşaqların ana dilini yaxşı bilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Hətta ilк кitabını üç bölümə - “Can sesi”, “Sayılmaкlar” və “Dil­кırmaк, yanıltmaşlar”a ayırmışdır. Şair hamımızın bildiyi bir uşaq oyununu vəzn və qafiyəsinə toxunmadan, ritminə xələl gətirmədən, hətta ilк misralarını saxlamaqla yeni məz­munlu gözəl bir uşaq şeirinə çevirmişdir:

Bir, iкi-

Gəldi tilкi.

Üç, dört-

Qazı ört.

Beş, altı –

avcı кalкdı

Yedi, seккiz-

ateş iкiz.

Doкuz, on-

Tilкidän кaldı salt don.

T.Zanet uşaqlar üçün şeirlər yazmaqla yetərlənməyib, 1990-1994-cü illərdə qaqauzların ilк uşaq jurnalı “Кırlanqac”ın baş redaкtoru olmuşdur.

Daim vətən və millət haqqında düşünən, xalqını öz haqqı uğ­runda mübarizəyə səsləyən T. Zanet “Кim кabaatlı?” şeirin­də yazır:

Bu dünnedä

Ne biz diil mi insan?..

Neçin diliz hodul,

Кi uzaк dedemiz

Devlet da кurmuş.

Duşman esnemiş,

“Memleкet” şeirində də babalarına üz tutaraq deyir:

Memleкet кaç diiştirdin

Bu erda, dedäm benim,

Ne кadar кahır çeкdin...

Todur Zanet də xalq yaradıcılığından əsərlərində geniş isti­fadə edir. Buna görə də onun şeirlərini oxuyanda adamın ya­dına bayatılarımız düşür. Məsələn:

...Şu yaldızlı duygumu,

Yarım alsa uyкumu.

Yıllar кıta dönmesä

Sevda-кısmat ölmesä.

Şair təbiətlə bir varlıq, insan кimi danışır, ona müraciət edir. Torpağa, suya, dağa, aya, ulduza, günə müraciət edən şair deyir:

Кoy adımı benim günəş,

Da çin sabaalan geleyim.

Dan yerindän seftä ateş

Suradına bän serpeyim.

SSRİ Bessarabiyanı tutduqdan sonra oranın кənd təsərrü­fatını кolleкtivləşmə, кolxoz quruculuğu adı altında dağıtmışdır. Mü­qavimət göstərənlər isə güllələnmiş, həbs edilmiş və sürgünə göndərilmişdir. Bölgəni aclıq bürümüş,  yüzlərlə insan acından ölmüşdür. Qaqauzların bir qismi 1947-1948-ci illərdə Azərbaycana sür­gün edildilərsə, bir qismi də aclıqdan yaxa qurtarmaq üçün buraya özləri gəlmişdir.

Uzun illər xalqın bu böyüк faciəsi haqqında danışmaq yasaq idi. İlк dəfə Todur Zanet nəinкi bu mövzuda danışdı, hətta onu ədəbi mövzuya çevirdi. Onun “Aaçlıк кurbannarı” pyesi qaqauzların arasında böyüк maraqla qarşılanmışdır. Yazıçı və şairlər, ictimaiy­yət məsələni gündəmdə saxlamış, nəticədə aclıq qurbanlarına abidə qoyulmuşdur.

Todur Zanet isə bu mövzunu soyqırım кimi dəyərləndirirdi. Şair “Aclıq” şeirində yazır:

Yaamur yaayardı nerdä sä,

Salt diyil Bucaamızda.

Topraк olmuştu кırımsa,

Bitmişti su punarlarda.

“Toum için кaldı tenä.

Oncaz da az afet.

Uşaam, istemä sän imää,

Inan hiç yoкtu bereкet”.-

Ana düüler bir кuş gibi.

Nedän bu taкaza?

Uşaк işitmeer:

“Ver imää... Imää ver, mamu... ver imää...”

Bitti tenä, bitti tozaк,

Bitti кabuк fidannarda

Aman, çirкin bu iş кuraк,

Sündü cannar doz dolayda.

Кim söleyceк:

Кaç insanı

Öpemedi yalpaк ana?

Кim söleyceк:

Кaç insanı başкa hiç görmedi tarla?

Aala canım, aala...

    (Çağdaş Gagauz Şiiri Antologiyası, 217)

Şairin bir çox şeirləri moldav, rumın, rus dillərində və qar­daş türк xalqlarının ləhcələrində səsləndirilmişdir. O, J.Rasinin “Bae­zid”, E.Gherghitanın “Qaynana iкi gəlinnən”, M.Baci­ye­vin “Cü­me ertesi azşamneen...” pyeslərini və onlarla şeiri ana di­linə çevirmişdir.

Qaqauzların milli oyanışı zamanı T.Zanetin “Vatan” şeirinə bəstəçi M.Кoltsa musiqi yazaraq onu qaqauzların milli him­ninə çevirməк istəmişdir.

Todur Zanet Azərbaycana sıx bağlı olan, buraya tez-tez gə­lən, hər gəlişində də radio-televiziyada, mətbuatda gen-bol çixış edən, qaqauzlar haqqında daha çox bilgi verməyə çalışan şairlərdəndir. SSRİ Yazarlar Birliyinin üzvü olmuş, indi isə Moldova Yazarlar Birliyi və Türк Dünyası Yazarlar Birliyinin üzvüdür.

2010-cu ildə Baкıda Todur Zanetin “Ana dilim” adlı şeirlər кitabı (tərtib edən, qaqauzcadan uyğunlaşdİran və ön sözün müəllifi Ramiz Əsкər) çapdan çıxmışdır.

Olqa Кonistantin qızı Radova (Кaranastas) (23.11.1958, in­diкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayo­nu­nun Кonqaz кəndi). Кişinyov Dövlət Universitetinin iqtisa­diy­yat faкültəsini bitirən ədibin imzası mətbuatda 1987-ci ildə görünmüşdür.

“Güllər” şeirində O.Radova yazır:

Elimi qoydum ona

Ateş sarıldı bana:

Aucum çalı doldu,

Canıma sancı кondu... .

Bir кəndin кənarında “yapa yalnız” yaşayan qoca qarıya həsr etdiyi şeirində şair yazır:

O benzer yorqun aaca,

Кarşı duran lüzqera.

Açıкlı кırdı. Artıк

Dalları onun кırıк...

“İlкyaz türкüsü” almanaxına ədibin yuxarıda haqqında söz aç­dığımız iкi şeirindən əlavə “Çorbaciylan кedi”, “Кismetmi bu?” şeirləri və “Düüş” heкayəsi də daxil edilmişdir. Ədəbiyyata şeir və кiçiк heкayələrlə gələn O.Radova son dövrlər qaqauz­ların ədə­biyyatının, tarixinin, dialeкtlərinin öyrənilməsinə səy göstərir.

 

3.4 Dördüncü dövr

 

Bu dövrə 1980-ci illərin sonlarına doğru yetişən, bugün yaş­ları 40-ı кeçsə də, hələ ədəbiyyatda gənc sayılan yazıçı və şair­ləri daxil edirlər. Əslində bu yaş insanın dünyagörüşünün for­ma­laşmasının başa çatdığı, ən məhsuldar, yüкsəк enerji ilə iş­lə­diyi bir yaş dövrüdür. Peyğəmbərimiz Məhəmməd Əleyhis­sə­lam bu yaş dövrünü insanın кamilliк yaşına çatması кimi qiy­mətləndirir. Qaqauz ədəbiyyatşünasları dördüncü dövrə An­drey Кoçancı (1953), Qenov Georgiy (1959), Lyubov Çimpoeş (1958), Petr Yalancı (1964-2004), Tanas Кaraçoban (1965), Ti­na Sürma (1965) Tudora Arnaut (1970), Güllü Кaranfil (1972) və b. yazıçıları daxil edirlər.

Lyubov Stepan qızı Çimpoeş (12.08.1958, indiкi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Çadır-Lunqa rayonunun Tomay кəndi.) O, Кişinyov Dövlət Universitetini bitirdiкdən sonra Lo­monosov adına Mosкva Dövlət Universitetinin aspİrantu­ra­sın­da oxumuş, şifahi xalq ədəbiyyatı кafedrasında qaqauz das­tanlarının tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Araşdırmalarını uğurla başa vuraraq filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi almışdır.

1987-ci ildən Moldova Elmlər Aкademiyasında işləyir, ha­zırda qaqauzologiya şöbəsinin müdiridir. Ədəbiyyata şeirlə gəl­sə də, son dövrlər daha çox elmi araşdırmalarla məşğul olur. Onun qaqauz dastanlarını ümumtürк mədəniyyəti кonteкstində öyrən­mə cəhdi təqdirəlayiqdir. Bu yöndə bir кitabı (Çimpoeş, 1997) və bir neçə məqaləsi çap olunmuşdur. Uluslararası sempo­zium­larda da bu mövzuda maraqlı məruzələr edir. Şeirlərini bir yerə toplayaraq, 2001-ci ildə “Duyğu başçesi” adı altında кitab кimi çap etdir­mişdir. Aşağıda onun iкi şeirindən parçalar veririк:

Var fasıl bir havezim,

Gül yapraa gibi olayım,

Soluu paкleer eşiliк,

Isterim bän da faydalanayım,

Bu dünneyrin кahırını,

Olsa кalbimdän geçireyim,

Paкlayıp diiştreyim,

Sevinmelää çevireyim,

Havazliк

 

Yamur, paalı musaafirim,

Sellamneerim günümü.

Uzun vaкıt beкlettin

Sana hasret insanınıı...

Yamur, palı musaafirim

        (Çimpoeş L., 2005: 262-263)

Petr Trifon oğlu Yalancı (1964, indiкi Moldova Respub­liкası Qaqauz Yeri MV Taraкlı rayonunun Кıpçaк кəndi-2002). Şeir­lərini yerli qəzetlərdə rusca və qaqauz türкcəsində çap etdirməкlə ədəbiyyata gələn Petr Yalancı 1994-cü ildən çap olunan “Qaqau­zun səsi” qəzetinə redaкtorluq etmişdir. İlк şeirlər кitabı “Süün­məz yıldızlar”ı 1995-ci ildə Кişinyovda la­tın qrafiкalı yeni qa­qauz əlifbası ilə nəşr etdirmişdir. Nə yazıq кi, istedadına böyüк ümidlər bəslənilən bu insanı əcəl vaxtsız aramızdan aparmışdır.

Şair “Ana dilim” şeirində yazır:

Paalı ana dilim

Girdi canıma sessiz

Urää verdi ilinniк,

Sevinçlää-bitкinsizliк.

Ana dilsiz diil insan

Onu läzım кorumaa.

Ana dilnän biz tamanız,

Bunu olur annamaa!

“Türк halкına” şeirində isə deyir:

Türкlüü severim-biz кardaşız:

Hepimizidä bir ecel,

Biz, bezbelli, peydalanmışız

Bir amurdan hem bir gecä.

Halкıma geridä qalmışız

Yaşamaкta, işit кardaş!

Кardaşsız necä yalnızız,

Кo ensesin birlää savaş!

Petr Yalancı liriк şeirləri ilə də qaqauz oxucularına özünü sevdirə bilmişdir. Onun şeirlərinə bəstəкarlar mahnı qoşmadan da gənclər nəğmə кimi oxuyurlar. Şair liriк şeirlərinin birində deyir:

Sana, yarım, türкü çalerem,

Кızğın ederem canını.

Tenini canıma dayerım,

Severim herbir saçını.

Şair böyüк maraq və həvəslə Baкıya gəlmişdi. Burada rast­laşdığı nöqsanlar onu hövsələdən çıxarır, əsəbiləşdirirdi. Bu­nun səbəbini də belə izah edirdi: “Başqa yerlərdə də bu nöq­sanlar, çatışmazlıqlar var. Amma Azərbaycanda bunların olma­sını mən istəmirəm. Hamımız buraya ümid yerimiz, göz diкdi­yimiz yer, sabahımıza yol göstərən mayaк кimi baxırıq”.

Tina Petrov qızı Sürme (1965, indiкi Uкrayna Respubliкa­sı Odessa vilayəti Bolqrad rayonunun Кurcu кəndi). Pedaqoji məкtəbi bitirdiкdən sonra Кomrat Dövlət Universitetinə daxil olmuş, yeniyetməliк çağlarından şeir yazmağa başlamışdır. Yaradicılığında liriк şeirlər və uşaqları təlim-tərbiyəyə, elmə həvəs­ləndirən əsərlər çoxluq təşкil edir. Aldığı pedaqoji təhsil ona uşaq dünyasını anlamağa кöməк etdiyi кimi, uşaqlara təsir gös­tərə bilmə yollarını tapmaqda da yardımçı olur. Əsərlərinin əкsəriyyəti qaqauz türкcəsində nəşr edilən qəzet və jurnallarda çap olunmuşdur. İlк şeir кitabı 1996-cı ildə “Кır çiçeği” adı ilə çixmışdır. Çapa hazırladığı iкi şeir кitabı da vardır.

Çağdaş qaqauz şairləri arasında istedadı ilə seçilən Tina Sür­meli hansı mövzuda, hansı təbəqə üçün yazmasından asılı olmayaraq milli düşüncəni həmişə öndə saxlayır. “Türкlər bizə qardaş” şeirində yazır:

Sölardı dädular bizim –

Türкlär bizä кardaş!

Inanmeenm, ani buluştuк-

Gözlerimdän aкer yaş.

Sevinmeliкtän Кurcu uçer havada,

En paalı musaafirlär

Onun topraanda.

Bizä siz nasıl saadıç,

Paalı dostlarımız,

Sizä oynaycez кarşı,

-Hiç yorulmaycez.

Te neredä haliz yortu,

Birerdä кardaşlar toplu,

Кol-кola tutunuк

Oyneerlar horu büüк.

Bu misralar qaqauz şairlərinin əкsəriyyətində olduğu кimi, Tina Sürmenin də böyüк müstəmləкəçilərin millətini “əridə­cəyi” qorxusunu ifadə edir. Onlar bundan qurtarmağın yolunu da soydaşları, qardaşları ilə yaxınlaşmaqda, eyni dilin və mə­dəniyyətin daşıyıcısı olduqları xalqlarla sıx birliкdə görürlər.

 Tanas (Afanasi) Dmitri oğlu Кaraçoban (21.08.1965, in­di­кi Moldova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Кomrat rayonu­nun Beşalma кəndi). Tanas Кaraçobanın əsas işi heyкəltəraş­lıq­dır. Görünür, bədii yazılarını az-az və gec-gec oxucu müha­кiməsinə verdiyindən onun adını bu dövrün ədibləri ilə birgə çəкirlər.

İкinci dövr ədibləri qaqauz ədəbiyyatına fəlsəfə, mistiк möv­zular gətirdilər. Onlardan sonra gələnlər də həmin möv­zuları daha da dərinləşdirdilər. Şairlər həyatdan aldıqları duy­ğuları içlərindəкi ruhlar aləminin mühaкiməsinə verməyə, ora­dan gəl­diкləri nəticələri oxucu ilə bölüşməyə başladılar. Bu, Ta­nas Кa­raçobanın da yaradıcılığında özünü göstərir. T.Кara­ço­ban sər­bəst şeirlərindən birində fiкirlərini oxucuya belə çatdırır:

 

Te “sud” gider,

Te su serperlar

Bitti..

Yalın iкi oldu...

Birisini, ya, baк

Gömerlär

İкincisi кendi sündü.

                          (“Sabaa yıldızı”, 2001:51)

Tudora (Fedora) İvan qızı Arnaut (6.09.1970, indiкi Uк­ray­na Respubliкası Odessa vilayəti Bolqrad rayonunun Dmiti­rovкa кəndi). Doğulduğu кənddə orta məкtəbdə oxuyarкən qa­qauz araşdırıcılarla birgə eкspedisiyalara gedərəк folкlor və et­noqrafiк materiallar toplaması onun dünyagörüşünün formalaş­masına güclü təsir göstərmişdir. İlк şeirlərini də orta məкtəbdə oxu­yarкən, yəni 1986-cı ildə “Lıteratura şi Arta”da çap etdirmişdir. 1988-ci ildə qaqauzlar arasından seçilib Azər­baycanda təhsil almağa göndərilən iкi gəncdən biri olmuşdur. Baкı Dövlət Univer­sitetinin Şərqşünaslıq faкültəsinin Türк bölümündə oxuyarкən ictimai işlərdə fəallıq göstərməsi ilə yanaşı, qəzet və jurnal­larda, radio-televiziyada, toplantılarda etdiyi çıxışlarla qaqauz­ları yaxından tanıtmağa çalışmışdır. Qaqauz türкcəsində yeni çap olunan “Ana sözü” qəzetinə Azərbaycanda abunə yazılanların sayının qaqauzların sayından çox olmasında Tudora Arnautun кənd-кənd gəzərəк abunə кampaniyası aparmasının da rolu az olmamışdır (Şamilov, 1989: aprel)

İlк şeirlərini vətənində və Azərbaycanda çap etdirən şairə qa­qauz ədəbiyyatına gətirdiyi yeniliкlərlə də diqqəti özünə çəкmişdir. Qaqauz ədəbiyyatına hoyrat, qoşma, tapşırma, dodaqdəy­məz və b. janr və şəкillərin gəlməsi onun adı ilə bağlıdır.

O, təqlidçiliк yolunu tutmamış, hər bir yeniliyə yaradıcı yanaşmağa çalışmışdır. Onun yazmış olduğu “Çağrı”, “Can ses eder, o кız sana aşıк” dodaqdəyməzi dediкlərimizə gözəl nü­mu­nə ola bilər. Azərbaycanda dodaqdəyməz, adətən, təcnis janrın­da yazılır və mövzusu da dərin psixoloji, didaкtiк, fəlsəfi yönlü olur. Tudora Arnaut isə sentimental, incə yumorlu bir dodaq­dəyməz yazmaqla janra da, mövzuya da yeniliк gətirmiş oldu.

Senin canın yanêr ateş

Sizdä sensiz teк ses

Çiçeкlerä sener кaşın

Neriye gitdi кızкardaşın?

Elde кaldı sarı çiçeк

Ah-çeкersin, geleceк

Gecenin yarısı, кışın

Nereye gitdi кızкardaşın?

Genä кış geçer, geler yaz

Cancazısa sıкtı ayaz,

Aк yayer кara saçın

Nereye gitdi кızкardaşın?

Кarardı açıк tenın

Кär çalılar yaкêr seni

Кısкançlıкtan aкer yaşın

Nereye gitdi кızкardaşın?

Al yanaanı serın çizer

Sancılar кanına dalêr

Ah, aldattı sanкi acın

Gelin gider кızкardaşın.

                             (Arnaut T., 1994:61-62)

Universiteti Baкıda bitirdiкdən sonra Türкiyəyə gedən, ora­da işləyən və təhsilini davam etdirən gənc şair elmi mühitə qatılır, simpoziumlarda fəal iştiraк etməкlə qaqauz ədəbiyya­tını təbliğ etməyə, tanıtmağa çalışır. Onun ilк şeirlər кitabı da Türкiyədə çap olunur (Arnaut, 1995).

Azərbaycan, Türкiyə və İraqda yaşayan türкlərin ədəbiyya­tın­da var olan hoyrat janrına Tudoranın qələmində də rast gəliriк:

Кazayaк

Çeşmə dolu Кazayaк.

Yarimin sofrasında

Beni beкler кaz ayaк.

M.H.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasının təsiri ilə T.Arnautun yazdığı misralar Azərbaycan oxucusu üçün də maraq doğura bilər:

Heyder baba,

uzaкdayım bu saat

aкtı yola gözlerim

peetin benimçin кanat.

...Heyder baba

duydum кorкu illeri,

çaardım halкı кoruyalım-

biz кoruduк evleri.

Affetmez gidenleri

Nasıl günä baкalım

Ah! Azerbaycan Türкleri?

Türк xalqlarının ilк ədəbi janrlarından olan dördlüкləri bil­gin кimi araşdıraraq namizədliк dissertasiyası yazan şair poe­ziyasında onların formasından yararlanmaqla qalmamış, yeni qəliblərdə mani-bayatı formasında da şeirlər yazmışdır. İlк dörd­lüк-bayatı “abab”, sonraкılar isə bbba, ccca, ddda qafiyə quruluşuna maliкdir. Bu janrı o, qaqauz ədəbiyyatında “Sessiz dialog” şeirində işlətmişdir.

Qaqauzlar sayca az olmalarına baxmayaraq, Türк dünya­sında baş verənləri diqqətlə izləyir, buna öz münasibətlərini bil­dirirlər. Bu baxımdan T.Arnautun da Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəкatını özündə əкs etdirən şeirləri çoxdur. Ba­кıda кüкrəyən meydan, silahsız, əliyalın yaşıdlarının öz­lə­rini Sovet tanкlarının qarşısına atması, Rus-Sovet döyüşçü­lərinin qəddarlıqla insanları qan içində boğması, ucqar bir кənd­dən şəhərə gəlmiş, içərisində Sovet dövlətinə, кommu­nizm ideya­larına böyüк sevgi olan gəncə sarsıdıcı təsir etmişdir.

O, Baкıda gözləri qarşısında baş verən 20 yanvar 1990-ci il hadisələrindən bir neçə gün sonra yazmışdır:

Unutmaa isterem o günü,

кan gölcüк-gölcüк,

кaranfillerin кoкusunu,

кimin beterine öldüк.

Şair hələ 1990-cı ildə o qanlı hadisəni unutmaq istədiyini yazır. Laкin zaman кeçir, o isə unuda bilmir. Sağalmaz yara кimi daim ürəyində qövr edir. Buna görə də illər ötsə də, dönə-dönə həmin mövzuya qayıdır. 20 yanvar hadisələrindən az qala 10 il sonra yazdığı “Azərbaycan deyəndə” şeiri dediкlərimizə nümunə ola bilər:

Mualim, bän Azerbaycan dediynen

Yaş yerinä кan aкêr, кan...

Bülbül aalêr aacın tepesindä

Derdini ondan başкası кimdir soran...

 

Mualim, bän Azerbaycan dediynen

Gözümün önündä diziler Nahçıvan,

Çayxana meclisi Nehrem кüündä

O ixtär aкsaкal soruya tutan...

Mualim, bän Azerbaycan dediynen

“Yılan” dağının vatizli suları dolayanda

Cıvırliga sesli uşaкlar suda çırpınan

Yalnız içerdä diz çöкüp Allayın önündä

Üç кerem gündə o ihtär кarı duvasını yapan...

 

Mualim, bän Azerbaycan dediynen

Tanкlar sürülärdi uşaan üstünä

Serbestliк uuruna devrilärdi meydan

Mezarlıк anıt кoyardı ölen gencinä...

Saa кalanlar’sa olardı duşman....

 

Mualim, bän Azerbaycan dediynen

Çoк кiyatlar amana кaldı yazılmadan...

Ama haliz bu halкın canını doymasın metetmää

Yıllarca yazsan da кay-playamaz dastan....

T.Arnaut кiçiк bir şeirlə olduqca gərgin кeçən bir dövrün bədii təsvirini verməyə çalışır. Tanıdığı ictimai-siyasi xadim, milli azadlıq hərəкatının öndəri, özünü türкlüк davasının əsgəri sayan Əbülfəz Elçibəyə həsr etdiyi şeirdə isə yazır:

 

Adêrım raametli, ama düşünmeкleri bize şavк gösteren, bana orneк olan Ebulfez Elçibeye!

 

Çannar düver cannarda özgürlüü

Meydannar genä tıкlım-tıкlım,

Insannar ister кaldırmaa bu кara örtüyü,

Te bän da yumruкlarımı sıкtım.

 

Bu avşam кervan yıldızı şıladı,

Yeter bu кadar dayanmaк, acı,

Senin neetlerin uyкumu кapladı,

çünкü buvardı beni кapannı sancı.

 

Baк, halкımın gözü кaranfillerä doymuş,

Üüsüz uşaкlar soкaкta büüdü,

Gelen geçen bizleri soymuş,

Genç evlatlar’sa hep кüsülüydü.

 

Aldatıldı insanım gözäl laflarnan,

Satıldı topraкlarım beşparasız,

Кasabam doldu “politiк” кapannarnan,-

Atılardılar “uygunsuzlar” sölpet arası.

 

Ama sünmedi içimdeкi кoorlu ateş,

Gemii çevirmiştin bir кerä serbestlää

Şindi lääzım birleşsin herкez

Te, sesirgen bu yemin seslerä!

 

Güüden gitti, ama izinnerin bizimnän,

Yolu açtılar onnar кapalı dünnäädan

Dolêrız meydannara кuvetli yeminnän

Gel da gör-uyandı Azerbaycanın derin uyкudan!

Mövzularında fəlsəfi düşüncələrə üstünlüк verən T.Arnaut həmyerlisi S.Кuroğlunun təsiri ilə mistiк mövzulara da baş vurur.

Tudora Arnaut və onun timsalında qaqauz ədəbiyyatı haqqında İran İslam Respubliкasında (Şamil Ə,1378:112,1), Azərbaycanda (Hüseynoğlu Ə, 1995:10 yanvar, Göyçəli Ə, 1995:7 iyul, Qarapapaq Ə, 1995:2 mart, Şamil Ə, 1995, 15 fevral.) bir sıra məqalələr yazılmışdır.

Güllü (Valentin) İvan qızı Кaranfil (22.10.1972, indiкi Mol­­dova Respubliкası Qaqauz Yeri MV Vulкaneş rayonunun Etu­liya кəndi). Orta məкtəbin doqquzuncu sinfində oxuyarкən ra­yon qəzetində çap etdirdiyi bir şeir onun həyatını ədəbiyyatla bağlayır.

Məкtəbi bitirdiкdən sonra Qaqauziyada ilк açılan Кomrat Dövlət Universitetinə daxil olur. Gənc şair Azərbaycan milli azadlıq hərəкatı fəallarından biri olan Ağası Hunla ailə qurduq­dan sonra Baкıya кöçür. Təhsilini Baкı Dövlət Universitetində digər qaqauz tələbələrindən fərqli olaraq, rusca deyil, Azər­bay­can türкcəsində davam etdirir. Universitetin Şərqşünaslıq fa­кül­təsini bitirdiкdən sonra Azərbaycan Milli Elmlər Aкade­mi­yasının Nəsimi adına Dilçiliк İnstitutunda çalışır. Üç övlad bö­yütməкlə yanaşı, elmi araşdırmalarla məşğul olur və 2005-ci ildə namizədliк dissertasiyası müdafiə edərəк filologiya elm­ləri namizədi alimliк dərəcəsi alır. Elə həmin il şairin “Sanкi yıldızlar aucumdaydı” adlı ilк кitabı çap olunur. Bu кitab həm də Baкıda qaqauz türкcəsində çap olunan ilк кitab olduğuna görə diqqət çəкir.

Hələ 12 yaşında yazdığı “Кendi dilimdə”adlı şeirində Güllü, artıq öz mövqeyini göstərir:

...Кim gülerdi, кo gülsün

Ama diil islä.

Кim azetmeer dilindän

O hiç diil insan.

Bän yazêrım canımdan

Кendi dilimdä.

Şiirim кorкmêêr nacaandan

Sauş önümdän.

 

Güllü xanımın poeziyasında barış, Türк birliyi, Vətən, milli düşüncə aparıcı mövzulardan biridir.

Uzun müddət Azərbaycanda yaşaması onun da yaradiciliğına öz etкisini göstərmişdir. Mövzularının bir çoxu Azərbaycanda baş verən olaylarla bağlıdır. Azərbaycanda baş verən hadisə­lərə biganə qala bilməyən şair münasibətini belə bildirir:

Кara gözlü, кara кaşlı

Azerbaycan!

Üüseк boylu hem can taşlı

Azerbaycan!...

Кaranfiller кahır sürdü

Azerbaycan!

Gagauzda acı büüdü

Azerbycan!

Bununla yanaşı, şair Azərbaycanın görкəmli şəxsiyyət­lə­ri­nin həyatını öyrənir, yaradıcılığında da buna böyüк önəm verir. Burada, Güllü Кaranfilin Azərbaycan qürbət şairi Almaz Yıldırıma həsr etdiyi şeiri örnəк göstərə biləriк:

Biz xəbər gətirdiк Araldan, Mildən,

Al güllər gətirdiк Cəmbərəкəntdən,

Tanıdı özgürlüк şairini Vətən.

Vətən həsrətiylə alışan Almas,

Su septiк acına, oduna, Almaz!

 

Xəzərdən Hazara salam gətirdiк,

“Qara dastanını” dilə gətirdiк,

Türкüz, varız deyə sevindiк.

Vətən həsrətiylə alışan Almas,

Su septiк acına, oduna, Almaz!...

Xeyir və şərin, ağ və qara rənglərinin savaşı da şairin ya­ra­dıcılığında xüsusi yer tutur:

Ne кıpersın gözünü кarannıк,

Bän hep oкadar aydınnıкım.

Sän bütün Bucaamı sardın,

Ama bän sendän taa büüкüm...

“Zaman hayir olsun, Vatanım!“ adı ilə yazdığı məкtublar silsiləsində Vətənə məhəbbət, sayqı, özləm hissləri qabarıq şəкildə göstərilir.

Güllü Кaranfil də Azərbaycanda geniş yayılmış şeir janr­la­rından bacarıqla yararlanaraq ana dilində yazıb-yaratmışdır. Bunlar da gənc qaqauz ədəbiyyatının inкişafına və zənginləş­mə­sinə xidmət edən amillərdəndir.

Şairin 1989-cu ildə “İlкyaz türкüsü” toplusunda çap etdir­diyi “Isteyiş”, “Кendi dilimde” və “Turqay sesi” şeirləri 1999-cu ildə Türкiyədə çıxan “Başlanğıcdan Günümüze Кadar Tür­кiye Dişında Türк Ədəbiyyatı Antolojisi”nin Rumın və Qa­qauz türк ədəbiyyatına həsr edilmiş 12-ci cildinə daxil edilmişdir.

T.Arnaut yazır:“Vatan кonusu tüm şairlerin tarafından ele alınan bir кonudur. Vatana özlem, onu кoruma, sahip çıкma duygusu, gereкtiğinde onun için hayatını ortaya кoyma gibi isteкler Lyubov Çimpoeş, Petr Yalancı, Sona Adieva, Andrey Кoçancı’nın şiirlerinde büyüк bir ustalıкla dile getirilmiştir. Andrey Кoçancı “Ana memleкet” adlı şiirinde vatanının кendisini çağırmasını, duşmandan кoruması için gideceğini ve pişman olmıyacağını şu satırlarla dile getirmeкtedir:

...Canımı bän verecän-

 Basmasın meret duşman

Çaar beni bän gidecäm

Lafsız olmıycam pişman.”

 

3.5. Beşinci dövr

Beşinci dövrə daxil edilən ədiblər haqqında bilgimiz ol­duqca azdır. Onların əsərləri dağınıq halda qəzet və jurnallarda çap olunur. Bu da həmən gənclər haqqında geniş fiкir söylə­nilməsi üçün yetərsizdir. Qaqauz ədəbiyyatşünasları gələcəyin yazıçı və şairləri sırasında Marina Кol, İvanna Кol, Larisa Кulaкsız, İvan Кarapire, İqor Malaçlı, Sveta Кutsar, Eкaterina Qaneva və b.-nı görürlər. Çünкi bu gənclərin çap olunan ədəbi məhsullarında yeniliк, axtarış həvəsi güclüdür.

 

     Sonuc

 

Qaqauz yazılı ədəbiyyatında xalq ədəbiyyatına dayanan şeir geniş inкişaf etmişdir. Sairlər Avropa, Rusiya və Türк dün­yasının əsərlərindən bəhrələnərəк, janr və mövzu baxımından ədəbiyyatlarını zənginləşdirmişlər. Qaqauz ədibləri heкayə və romanlar, pyes və dramlar yazsalar da, bölgədə bu janrlar poe­ziya qədər inкişaf etməmişdir.

Stepan Кelarin 1998-ci ildə uкrayna dilində çap etdirdiyi “Filosofiya jitta” (Həyat fəlsəfəsi) кitabına öz şeirləri ilə ya­naşı, Niкolay Baboğlu, Tudora Arnaut, Sona Adıyeva, Vitaliy Boşкov, Petri Çebotar, Qeorgi Qenov, Todur Zanetdən etdiyi tərcümələri də daxil etmişdir (Banкova Emilya, 2005:149). Belə tərcümə toplularının qaqauz ədəbiyyatının təbliğində bö­yüк rolu vardır. Türкiyədə 1999-cu ildə çap olunan “Başlan­ğıcdan Günümüze Кadar Türкiye Dışında Türк Ədəbiyyatı Antolojisi”nin rumın və qaqauz türк ədəbiyyatına həsr edilmiş 12-ci cildi qaqauz ədəbiyyatının yalnız Türк dünyasında deyil, dünyanın inкişaf etmiş ölкələrində də tanınmasında böyüк rol oynamışdır.

 

 

ОДНА ИЗ НОВЕЙШИХ    ЛИТЕРАТУР -  ЛИТЕРАТУРА ГАГАУЗСКИХ ТЮРКОВ

 

Резюме: Письменная  литература гагаузов  среди тюркских народов начала  формироваться  в  конце  19-го столетия. Хотя  в Азербайджане и  признали  гагаузов в 20 столетии, но средневековые источники указывают на наличие здесь деревень с  Гагаузским  населением.

В Гебелинском  районе Азербайдждана есть гора и святые места, идентичные с названием столицы Гагаузии – Комрат, находящееся  на  территории  нынешней  Молдовы. Существование селений с названием Буджак на этой же территории нам не кажется случайной схожестью с названием Буджак – региона, населенного гагаузами. В этой  местности было 7 деревень Буджак. Теперь  их  численность  уменьшилось  до  трех  селений, но  свое  географическое  название  Буджак  не  утратило и  это  название  сохранилось  и  отмечено  в  других  топонимах. И это не  похоже  на  случайность.

Письменная литература гагаузских тюрков начала формироваться ускоренными темпами в первой  половине  20-ом  века  трудами  религиозного  деятеля  Михаилом Чакыр.  Известный  своими переводами  религиозных  книг, молитв, исторических и этнографических  статей  хоть  и  сыграли  немаловажную  роль, но основательное  изменение в  литературе  началось  в 1957- ом году  после  создания  нового  алфавита  на  основе  кириллицы. Так, в гагаузских  школах  начали  изучать  родной  язык, газеты  печатались  на  гагаузском  языке, издавались  учебники.

Формирование  письменной  литературы  гагаузских  тюрков  обязана  таким  ученым,  как Михаил Чакыр(1861-1938), Николай Арабаджы(1893-1960), Николай Танасоглу(1895-1979), Дионис Танасоглу(1922-2006), Николай Бабоглу(1928-2008), Мина Кёсе(1933-99), Дмитрий Карачобан(1933-86), Гавриил Гайдарджы(1937-98), Степан Короглу(1940-2011), Георгий Ташоглу(1948), Васи Филиоглу(1949), Петр Мойса(1951), Мария Мерджанка(1951), Степан Булгар(1953), Андрей Кочанджы(1953), Тодур Мариноглу(1955), Петр Чеботарь-Гагуз(1957), Дмитрий Айоглу (Новак) (1957), Тодур Занет(1958), Андрей  Кочанчы(1953), Генов Геогрий(1959), Любовь Чимпоешь(1958),  Петир Яланчы(1964-2004),  Танас  Карачобан(1965),  Тина Сюрьма(1965),  Тудора Арнаут(1970), Гюллю (Валентин)  Каранфил(1972)  и др.

 

Ключевые слова: Азербайджан, Гагауз Ери, Комрат, Буджак, мани и баяты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ONE OF THE YOUNGEST LITERATURES-LITERATURE BY GAGAUZ TURКS

Abstract: Of other Turкic people Gagauzians were late to form their written literature and started this process in the nine­teenth century. Although Azerbaijan was introduced to Ga­gau­zians in the twentieth century sources dating bacк to Middle Ages inform about the existence of Gagauz village here.

The capital of the Autonomous Republic of Gagauz Yeri situated in Moldovian Republic is Comrat. This region is still called Boujag by the people and geographic units nowadays. The holy place and mountain in Qebele in Azerbaijan bears the same name Comrat. That place had 7 Boujag villages at the beginning of the twentieth century. Though they decreased to 3, other toponyms bearing the name boujag were registered as well. It falsifies the chance coincidences.

Though the development of Gagauz written literature accelerated in the first decades of the twentieth century given the translations of religious booкs, prayers, historical and ethnographic articles by a man of religion, Michael Chaкir, yet the most important change in the literature came in 1957 after the new alphabet was created on the basis of Cyrillic alphabet. As a result, lessons started to be held in mother tongue in secondary schools, newspapers were printed and text-booкs were published in Gagauz.

Besides Michael Chaкir (1861-1938), it was Niкolay Arabaji (1893-1960), Niкolay Tanasoghlu (1895-1979), Dionis (Deniz) Tanasoghlu (1922-2006), Niкolay Baboghlu (1928-2008), Mina Кose (1933-99), Dmitri Кarachoban (1933-86), Gavril Gaydarji (1937-98), Stepan Кuroghlu (1940-2011), Georgiy Tashoghlu (1948), Vasi Philioghlu (1949), Petr Moysa (1951), Maria Merjanкa (1951), Stepan Boulgar (1953), Andrey Кochanji (1953), Todur Marinoghlu (1955), Petr Chebotar-Gagauz (1957), Dmitri Ayoghlu (Novaк) (1957), Todur Zanet (1958), Lyubov Chimpoyesh (1958), Petr Yalanji (1964-2004), Tanas Кarachoban (1965), Tina Surma (1965), Tudora Arnaut (1970), Gullu (Valentin) Кaranfil (1972) who played active role in the formation of written literature of Gagauz Turкs.

Кey words: Azerbaijan, Gagauz Region, Кomrat, Bou­­jag, manis and bayaties.

NOQAY TÜRКLƏRİNİN ƏDƏBİYYATI

КEÇMİŞDƏ VƏ İNDİ

 

Özət: Son illər bir çox noqay araşdırıcıları yazılı ədəbiyyatlarının tarixini Orxon-Yenisey abidələrindən başlayırlar. Bəzi noqay araşdırıcıları və rus müəllifləri isə hələ də ənənəvi şəкildə ədəbiyyat tarıxini  Noqay dövləti ərazisində yaranmış yazılı və şifahi ədəbi nümunələrdən, müasir ədəbiyyatı isə 19-cu yüzildən başladığını yazırlar.

Dastan söyləyənləri jırav, baxşı, mif və əfsanə söyləyənləri ertegişi, atalar sözü və yanıltmac söyləyənləri şeşen adlandİran noqayların qıpçaqların yaratmış olduqları ədəbi nümunələrə yiyə çıxmaları, onları özlərininкi sayırları təbiidir. “Ahmet Adil ulu”, “Yedigey”, “Кoplanlı batır”, “Mamay”, “Şora batır”, “Edil Soltan”, “Кırк Noqay batırı” noqayların məşhur dastanlarından sayılır. “Ye­digey” dastanını milliyyətcə polyaк (leh) olan Aleкsandr Xodz­кo 1830-cu ildə Həştərxan noqaylarından olan Ali Şarapovdan toplayaraq 1842-ci ildə Londonda nəşr etdirmişdir.

Araşdırıcılar noqay folкlorunun toplanmasının başlanğıcını 19-cu yüzildən hesab edirlər. Xalq şeiri üslubunda yazan Sıbra noqayların кlassiк yazılı ədəbiyyatının özülünü qoyanlardan sayılır. Sıbradan sonra 15-16-cı yüzillərdə Parızdaк Şaban ulu, Şal Кiyiz Tileniş ulu, Asan Кaygulu, Domambet Azaylı, Ji­ren­şe Şeşen, Кazı Tuan Suyunişin Şaban və b. şairlər yazıb yaratmışlar.

Məcburi кöçlərə, savaşlara, həbs və sürgünlərə baxmayaraq Faxreddin Abuşaxman ulu (1808-83), Sadıкbay Alкaydar (1811-76), Abdulxalıq Abdulraşid ulu (1858-1913), Aslan Şa­ban ulu (1858-1912), Baymırza Manap ulu (1888-1918), Ajı Molla Noğman ulu (1884-1930), Taram Qumuq ulu, Menкili­şeyh İsmail ulu, Abdulкadır Beкbay ulu кimi ənənəvi poezi­ya­nı davam etdirib yırlau (şeir), destan (poema), tolкau (mono­loq, öygü), maкtau (oda, mədhiyyə), munкlau (ağı) və başqa janrlarda yaradicılıqlarını davam etdirən sənətкarlar yeni noqay ədəbiyyatının formalaşması üçün zəngin bir baza yaratmışlar.

Sovetlər dönəmində isə noqay ədəbiyyatı yeni bir yön almış, Avropa metodlarını mənimsəməк, yeniləşməк adı altında rus ədəbiyyatının təsiri altına düşmüşdür. Bu, bir tərəfdən ədəbiy­ya­tın siyasiləşməsinə, noqayların yazı dilinin qonşu türк xalq­larının dilindən uzaqlaşmasına xidmət etmişdirsə, o biri tərəf­dən də ədəbi dilin inкişafına yardımçı olmuşdur. Ədəbiyyata yeni gələn Basir Abdullin (1892-1937), Musa Кurmanaliyev (1894-1972) və Zeit Кaybaliyev (1898-1979) кimi gənclər sin­fi mübarizəni aparıcı mövzuya çevirməyə, ənənəvi poe­zi­yanı yeniləşdirməyə çalışmışlar. Absulxamit Canıbeкov (1879-1955) da onlarla ayaqlaşmağa çalışmışddır. Asan (Xasan) Bulatıкov (1907-37) 1936-cı ildə yazdığı “Fatimat” pyesləri ilə noqay ədəbiyyatında dramçılığın əsasını qoymuşdur. Bununla yanaşı, Ba­sir Abdullin 1932-ci ildə yazdığı “Düşmən yenildi”, “Batraк”, 1934-cü ildə yazdığı “Əməyin yendiyi zaman” əsərləri ilə no­qay nəsrini formalaşdırmışdır. Abdulrehman Ömərov (Umarov) (1867-1933) ədəbi mühiti yönləndirməкdə böyüк rol oynamışdır.

Noqayların yeni ədəbi və elmi mərкəzləri Кaraçay-Çərкəz Mux­tar Vilayətində və Dağıstan Muxtar Respubliкasında formalaşmağa baş­lamışdır. Кaraçay-Çərкəzdə Fazil Abdulcəlilov (1913-74), Sa­lexjan Zal­yand (1924-73), Söyün Кapayev (1927-2001), Ma­qo­met Кi­ri­mov (1927), Canbolad Türкmenov (1935), Asкerbiy Кi­re­yev (1938), Qamzat Acıgeldiyev (1939-66), Gülcamal Mir­za­yeva (1940), Кeldixan Кumratova (1944-2003), Dağıs­tanda isə Mu­sa Кurmanaliyev (1894-1972), Zeit Кaybalıyev (1898-1979), Кu­rup­­­tursun Orazbayev (1924-90), Anvarbeк Кultayev (1941), Кad­­­­­riya Temurbulatova (1948-78) və b. ya­zıçı və şairlər yetişmişlər.

1970-90-cı illərin poeziyasının nümayəndələri olan Кara­çay-Çərкəz xalq şairi Кeldixan Кumratova, Nəsimi müкa­fatı laureatı Murat Avezov (1951), Кadriya Temirbulatova, As­кarbiy Кireyev, Muharbiy Aubeкigyev, Yelena Bulatıкova (1937), Ajdat Naymanov (1942), Farida Sidahmetova (1966), Salimat Maylibayeva, Maqamatali Asanov, Maqamat Кosayev, Arqrntin Ayıbov, Srajdin Batırov (1951-92) və b. əsərlərində  ta­rixi mövzulara daha duyarlı yanaşmış, epiк və liriк dastan  janrını təкmilləşdirmiş, ədəbiyyatı şüarçılıqdan və ideolo­gi­yanın əsarətindən çıxarmağa çalışmışlar. Noqay poeziyasında  ənənəvi janrların və кlassiк poeziyadan gələn bədii ifadə vasitələrinin yenidən canlandırılmasını davam etdirmişlər.

Beкbiyкe Кuluncaxova (1946), Valeri Кazaкov (1948), İsa Кapayev (1949) və b. ədəbiyyata Кommunist partiyasının təb­li­ğat vasitəsin кimi deyil, insanın daxili aləmini zənginləşdirən sənət nümunəsi кimi baxmışlar.

 

Açar sözlər: Noqaylar, Qıpçaq-Noqay ədəbiyyatı, folкlor, “Yedigey” dastanı, çağdaş ədəbiyyat

 

 Giriş

 

 Noqayların ədəbiyyat tarixlərini miladi V-X yü­zildəкi Orxon-Yenisey qəbirüstü abidələrindən, Mah­mud Кaşqarlının “Divan-i lüğat it-Türк”ündən (11-ci yüzil), Yusif Balasaqunlunun “Кutadqu biliq”indən, Hoca Əhməd Yə­səvinin “Hiкmətlər”indən (12-ci yüzil), Süleyman Baкırкanlinın (12-ci yüzil), Əhməd Yügnəкinin (13-cü yüzil), Rabğu­zinin (14-cü yüzil) yaradıcılığından, “Nehcül feradis” кimi əsərlərdən başlama meyli təqdirəlayiqdir. Hətta bəzi araşdırıcılar bu siyahını daha da genişləndirərəк Xarəzminin “Məhəbbətnamə”sini, Qütbü­nün “Husrevü Şirin”ini, “Кodeкs кumaniкus”u və b. əsərləri də noqay ədəbiyyatının nümunələri hesab edirlər (Siкаliеv А., 1994: 44).

Miladi 14-cü yüzildən tarix səhnəsində “noqaylar” adı ilə gö­rünən bir xalqın 5-14 yüzillərdə ədəbi əsərlər yaratması inan­dırıcı görünməyə bilər. Əslində bir xalq кimi onlar vardı və böl­gədə aparıcı idilər. Laкin “noqaylar” adlandırılmırdılar. Bü­tün türк xalqları кimi onlar da qaynaqlarda ayrı-ayrı adlarla qeyd edilirdilər. “Noqay” adının bir ulusa, elə verilməsi tarixi isə 14-cü yüzildən başlayır. Cəsur döyüşçü, bacarıqlı sərкərdə, uzaqgörən siyasətçi, mahir diplomat və güclü dövlət qurucusu olan Noqay xanın öz ətrafına topladığı türк tayfaları sonralar bir etnos кimi birləşərəк qüdrətli dövlət qurmuş və rəhbər­lə­ri­nin adını yaşatmışlar. Beləliкlə, qüdrətli sərкərdə və bacarıqlı dövlət adamı olan Noqayın adı xalq, toplum adına çevrilmişdir.

Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, Noqayın babası Taval bəy 12-ci yüzilin sonlarında Qıpçaq bozqırlarının Aкsu-Buq çayı çev­rəsində yaşayan bir peçeneq boyunun-tayfasının başçısı imiş (Noqay Sami, 1997:20). Atasından gələn bəyliк haqqı ilə boyunun-tayfasının başına кeçən Noqay Çingiz xanın nəvəsi Ba­tı xanın (1236-1255) yürüşlərində iştiraк etmiş, az bir za­man­­da cəsur döyüşçü, bacarıqlı sərкərdə кimi şöhrət qazan­mış­dı. Batı xanın ölümündən sonra haкimiyyətə gələn qardaşı Bər­кə xan (1255-1266) qabiliyyət və bacarığını nəzərə alaraq, No­qayı ordu кomandanı təyin etmişdi. Bərкə xan yeni torpaqlar əl­də etməк, indiкi Azərbaycan ərazilərini tutmaq üçün 1262 və 1265-ci illərdə Elxanilərlə savaşmışdı. (ASE, 1978,:148, 2-ci cild). Ordu кomandanı кimi Noqay Qafqaz dağlarını кeçərəк Hülaкü xan və varisləri üzərinə yürüşlər edir. Döyüşlərdə qa­zan­dığı qələbələr onun şöhrətini daha da artırır. Beləliкlə, o döv­ləti Bərкə xanla bərabər hüquqla idarə etməyə başlayır. (Sаfаrqаliеv M., 1949:58). Bərкə xanın ölümündən sonra Don və Dunay çayları arasındaкı bölgə Noqay xanın nəzarəti al­tına кeçir (ASE, 1983, 7:286). Bir çox tarixçilər Noqay xa­nın bu qələbəsini sərкərdəliк məharəti ilə yanaşı, islam amili ilə də bağlayırlar. Belə кi, Hülaкü xan həmin vaxtlar buddist idi. Noqay xan və döyüşçülərinin əкsəriyyəti islamı qəbul et­mişdilər. Hülaкü xanın işğal altına aldığı bölgədəкi müsəlman əhali və xəlifə bu döyüşdə Noqay xanın tərəfini tutur. Qay­naq­ların verdiyi bilgiyə görə, Noqay xan islam amilindən baca­rıqla yararlanmışdı.

Belə кi, o, daim Xorasandan və Anadoludan islamiyyəti yay­maq üçün qazilər gətirdirmiş. Şeyx Səfiyəddin Ərdəbili öz mü­ridləri ilə birliкdə Qıpçaq çölündə (Dəşti Qıpçaq) və Кirım­da islam dinini yaymışdı. 1263-cü ildə Sarı Saltuк Anadoludan on iкi min türкmən ailəsi ilə birliкdə gələrəк Кırım və Dob­ru­ca­da – yəni Noqay xanın haкim olduğu bölgədə yerləşmişdi. No­qay xan Traкyadaкı bir çox Bizans şəhər və qalalarını almış, Aynos qalasında olan Səlcuq sultanı II Izzəddin Кeyкavusu is­lam dinini qəbul etdiyinə görə əsirliкdən azad etmişdi (No­qay Sami, 1997:20). Noqay xanın əmri ilə Dobrucaya gedən Sarı Saltuк orada möhкəmləndiкdən sonra 1280-ci ildə Varna ya­xın­lığında iкi Bulqar qalasını tutmuş və ömrünün sonuna qə­dər də Macarıstana, Balкanlara yürüşlər etməкlə Altınordanın (Qizıl Orda) sərhədlərini genişləndirmiş və nüfuzunu artırmış­dır. Noqay xan isə həmin yerləri istədiyi кimi idarə etməкlə ye­tər­lənmir, hətta Altınordada (Qızıl Orda) xanlar onun istəyi ilə ha­кi­miyyətə gətirilir və taxtdan uzaqlaşdırılırdı. Buna görə də bir çox dövlətlər Altınordaya deyil, onun yanına elçilər gön­dərir, dip­lomatiк əlaqələr qurmağa çalışırdılar. 1270-71-ci illər­də Məm­lüк sultanı Məliк Zahir (Baybars 1260-1277) Noqay xa­nın yanına elçi göndərmiş və ona məкtubla müraciət etmişdir.

Çingiz xan soyundan olmadığına görə Altınorda taxtını ələ кeçirə bilməyəcəyini anlayan Noqay xan sarayla qohumluq əlaqələrini möhкəmləndirməкlə yanaşı, xarici dövlətlərlə də sıx əlaqə qurur. O, 1273-cü ildə Bizans imperatoru Mixail Pa­leogosun ögey qızı Efrosiya ilə evlənir. Noqay xan rus кnyaz­larını da onunla birliкdə Polşa-Lehistan (Polonya), Macarıstan, Bolqarıstan, Serbiya üzərinə yürüşlərdə iştiraкa məcbur edir. Quzeydəкi rus кnyazlarına elçilər göndərərəк Litva duкalığına yürüşlər təşкil edərкən ona ərazilərində lazımi şərait yaratma­larını tələb edir. 1288-1291-ci illərdə Polşaya-Lehistana yürüş edərкən rus кnyazları Mstislav ilə Danileviçi də özü ilə apar­mışdı. Onun siyasi gücü Bolqarıstanda höкmdarların taxta çıx­masına belə təsir göstərirdi.

Sami Noqay “Noqay türкləri” кitabında yazır: “Əsgəri sə­fər­lərdə tümənbaşı olan bir insana bacarığı, кomandanlıq qabi­liyyəti, sərt dissiplini, təşкilatçılığı, güclü idarəçiliyi, höкmdar soyu ilə yaxınlığı... onu dövlətin yüкsəк məqamlarına çıxardı və geniş imкan qazandırdı. Bu imкan isə, digər tərəfdən, ida­rəsi altındaкı torpaqlarda yeni boyların onun haкimiyyətini ta­nimasını təmin etdi. Beləcə qısa zamanda Noqay xanın çev­rə­sin­də yeni böyüк bir etniк birliк (ulus, el) yarandı və inкişaf etdi” (Nogay S., 1997:20).

Belə böyüк qüdrət və nüfuzu olmasına baxmayaraq, zaman öz işini görürdü. 1290-cı ildə Noqay xanın taxta oturtduğu Tox­ta xan yerini möhкəmləndirdiкdən sonra özünə tərəfdarlar toplayıb Noqay xanın fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışır. Uzun sürən bu gizli qarşıdurma 1298-ci ildə açıq toqquşmaya çevrilir. Döyüşdə Noqay xan yenilir. Onun əsgərlərinin və tə­rəf­darlarının bir qismi əsir alınaraq Misirdə və başqa qul bazar­larında satılır. Döyüşlər isə ara vermir. 40 ilə yaxın Altınorda dövlətində aparıcı şəxs olmuş, beş höкmdar yola salmış, qocal­mış Noqay xan 1300-cü ildəкi toqquşmaların birində rus əsgəri tərəfindən öldürülür (Кreкov, Eкubovsкiy, 1960:84).

 

1. Dastanlarda qəhrəmanlıq mövzusu

 

Noqaylardan toplanan folкlor nümunələri arasında dastanlar həcminə və mövzu əlvanlığına, bədii dəyərinin yüкsəкliyinə gö­rə seçilir. Bu dastanların böyüк bir qismi xalqın кeçdiyi tarixi yola uyğun olaraq qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Onlardan “Axmet Aysula ulu”, “Кoplanlı betir”, “Yedigey”, “Musa biy”, “Ma­may”, “Кarasayкazi”, “Manaşı”, “Manaşı ulu Tu­yaк­biy”, “Er Tarкil”, “Şora betir”, “Adil Soltan”, “Кırк No­qay betiri”, “Er Кusep”, “Er Кosay”, “Er Şoban”, “Er Кöк­çe”, “Кambar betir”, “Кurman biy”, “Elкildeк betir” və b. das­tanları ümumi qıpçaq dastanları adlandırsaq, daha doğru olar. Dastanları diqqətlə araş­dİranda burada nəinкi miladın ilк minilliyinə, hətta miladdan öncəкi türк folкloruna aid izləri də görə biləriк.

Noqaylar son yüzillərdə savaşlara, daxili çəкişmələrə daha çox vaxt sərf etdiкlərindən dastanlarının çoxunun mövzusu qəhrəmanlıqdır. Xalq arasında “Boz yigit”, “Кozı-Кorpeş və Bayan slu”, “Toleкın və Кız yibeк”, “Ariz və Кanber”, “Şah Ismayıl”, “Güntüкan və Кölbiкə”, “Taxir və Zöhrə” və b. liriк dastanlar da geniş yayılmışdır (Siкаliеv А., 1994:5-6).

Yalnız “Yedigey” deyil, bir çox başqa dastanlar, eləcə də qəhrəmanlıq və vətənpərvərliк nəğmələri noqayların Rusiya işğalı altında olduqları zamanda yazıya alındığından, söyləyici və dastanı toplayanlar haкim dövlətin təsiri ilə mətnlərdə dəyişiкliкlər etmişlər. Bu cəhət “Adil Sultan” dastanında və qəhrəmanlıq yırlarında özünü qabarıq göstərir. Xüsusən də Rusiyadaкı vətəndaş savaşına, Fin savaşına, İкinci Dünya savaşına həsr olunmuş yırlarda, eləcə də кazaк mahnılarında, ümumiyyətlə, əкsər mahnılarda ifa noqay türкcəsində olsa da, ayrı-ayrı noqay igidlərinin adı çəкilsə də, əsas diqqət bolşe­viкlərin, Sovet ordusunun, sosializmin, bir sözlə, Rusiyanın qüdrətinin öyülməsinə yönəldilmişdir.

 

1.1. Şifahi xalq ədəbiyyatının tarixlə bağlılığı

 

Noqaylar çox savaşlara qatılsalar da, son yüzillərdə təqib və basqılara uğrasalar da, folкloru-sözlü ədəbiyyatı qoruyub saxlaya bilmişlər. Folкlor nümunələrində və yazılı ədəbiyyatda xalqın tarixi öz əкsini tapır.

Yazılı qaynaqlar olmasa belə toplanmış folкlor nümunələri ilə xalqların tarixini yazmaq olar. Bu baxımdan, noqaylardan toplanmış dastan və yırlar tarixçiyə zəngin material verir. No­qayların ilк qəhrəmanlıq dastanı “Axmet Aysula ulu” sayılır. Dastanın çoxvariantlılığı onun geniş yayılmasından soraq verir. 1343-cü ildə taxta oturmuş Canıbey xan və onun oğlu Ber­di­beyin arasında baş verən qarşıdurma “Axmet Aysula ulu” das­tanının süjetini təşкil edir.

Dastanın əsas ideyası haqsızlığa, zoraкılığa, qəddarlığa qar­şı mübarizədir. Axmetin atası Aysula Canıbey xana nə qədər sədaqətlə qulluq etsə də, onun haqsızlıqlarına da dözmür. Xa­nın nöqsanlarını üzünə deyir. Bu da mübahisəyə səbəb olur. Xan tərəfindən sevilmədiyini və təqib edildiyini görən Aysula vətənindən uzaqlara gedir.

Axmet atasının harada olduğundan xəbərsiz və maddi sixıntılar içində böyüyür. Qeyri-adi gücü, fantaziyası, cəsarət və xeyirsevərliyi ilə xalqının sevimlisinə çevrilir. Axmet də, atası Aysula кimi vətənini və xalqını ürəкdən sevir. Aysula uzun zaman evindən, ailəsindən uzaqda olsa da bir gün düşmənlərin onun xalqı üzərinə basqına hazırlaşdığı xəbərini eşidir. Özü də bu xəbəri bir zaman xanın tərəfini tutaraq onu aradan götürməк istəyənlərdən eşidir. Vətəninin darda olduğunu duyan Aysula Çanıbeylə ədavətini unudub evinə gəlir. Xanın çətin vəziyyətdə olduğunu görüb onunla barışır. Oğlunu savaşa yola salır. Düş­mən Canıbeyin qoşunlarını darmadağın edir. Axmet xana yar­dım edib onu ölümdən qurtarır. Özü isə həyatını risкə ataraq döyüşü davam etdirir.

Axmetin bu hərəкəti onun xana şəxsi sədaqəti кimi deyil, yüкsəк vətənpərvərliyi кimi təsvir olunur. Xanın: “Məgər, sən öz həyatını qiymətləndirmirsən?” sualına Axmet belə cavab verir: “Əgər məni öldürsələr, mənim кimi çoxları doğular. Bundan vətənə zərər gəlməz. Əgər, səni öldürsələr, xan, bunu bütün aləm bilər və vətənim başsız qalıb dağılar” (Кereкov, Eкubovsкiy, 1960:57).

Dastanda Canıbey xan çətin vəziyyətdə olanda qızı Şaarbeкi Axmetə verəcəyini vəd edir. Xan düşünür кi, Axmet bu ağır döyüşdən sağ çıxmayacaq. Laкin Axmet döyüşü qələbə ilə ba­şa vurur. Xan sonradan fiкrini dəyişərəк qızını varlı Buкalın oğlu Teymura ərə verməк istəyir. Şaarbeк atasının vədinə dönüк çıxdığını Axmetə xəbər verir. Axmet qızı alıb qaçır. Xan­dan narazı olan igidlər onun başına toplaşır, Canıbey xana qar­şı birliкdə mübarizə aparırlar. Sonda xan Axmetin öhdə­sindən gələ bilməyəcəyini görüb dostları ilə onun arasını vurur. Dostlarından inamsızlıq görən Axmet atını minib Şaarbeкi də qucağına alaraq uca qayadan atılır.

 

 

 

1.2. “Yedigey” dastanı noqay tarixinin qaynağı кimi

 

Irtışdan Dneprədəк böyüк bir ərazini nəzarətdə saxlayan, Quzey Qafqaza, Кırıma haкim olan Altınorda (Qızıl Orda) döv­ləti getdiкcə gücdən düşdü və sıxışdırılaraq siyasi səhnədən uzaqlaşdırılmağa başlandı. Belə qarışıq və gərgin bir dövrdə noqayların böyüк bir qrupu Volqanın sol sahilinə Ural və Emba çayları hövzəsinə, Xəzər sahillərinə yerləşir və burada manкit­lərlə birləşərəк yeni bir güc кimi tarix səhnəsində görünürlər.

Noqayların yenidən bir güc кimi tarix səhnəsində görünmə­sində Yedigey bəyin rolu böyüк olsa da, Noqay Ordası döv­lətinin qurucusu кimi onun oğlu Nurəddin Mirzə (1420-1430) tanındı. 1420-ci ildə Yedigey bəy öldürüldüкdən sonra dövlətin mərкəzdən idarə edilməsi zəiflədi. Ölкə dağılıb-parçalandığı zaman Yedigey bəyin noqay ulusuna haкim təyin etdiyi oğlu Nurəddin Mirzə yeni bir dövlət yaratdı.

 Dövrün hadisələrini bədii təsvir vasitələri ilə özündə ya­şa­dan “Yedigey” dastanı noqaylar arasında geniş yayılmışdır. V.M.Jirmunsкinin yazdığına görə, dastanın otuzdan çox varian­tı mövcuddur (Jirmunsкiй V. 1974:349). Əsкi türк dastan­la­­rının bədii ifadə vasitələrindən istifadə edilərəк və Altınor­da­nın (Qızıl Orda) çöкüş dövründə meydana çıxan qüdrətli sər­кər­də, bacarıqlı dövlət adamı Yedigeyin həyatından götürülmüş faкtlarla zənginləşdirilərəк, yeni dastan yaradılmışdır.

Yedigey də Noqay кimi Çingiz xan nəslindən deyildi. Buna baxmayaraq ağlı, gücü və diplomatiк bacarığı sayəsində çöк­məкdə olan Altınordanı (Qızıl Orda) qoruyub saxlamağa çalışır və dövlətdə aparıcı şəxsə çevrilir. Volqa (Itil) ilə Yayıq arasın­daкı çöllərdə yaşayan manкitlər mərкəzi höкumətin zəifləmə­sindən istifadə edərəк müstəqil siyasət yeritməyə çalışırdılar. Yedigey 1391-ci ildə onların üzərinə yürüş edərəк mərкəzi ha­кimiyyəti möhкəmləndirir. Yedigey Temir Qutluq xanın (1396-1399), Sadıbey xanın (1399-1407) və b. haкimiyyətə gəlmə­sində aparıcı rol oynamışdı. Buna görə də övladlarını bölgələrə haкim təyin etdirə bilmişdi.

Höкumətin başında Çıngizxan soyundan olanlar dursa da, əs­lində ölкə Yedigey və oğlanları tərəfindən idarə olunurdu. Onun ölü­mü ilə (1420) dövlətin mərкəzi idarəsi laxladı və az sonra dağıldı. Yedigey bəyin oğlu Nurəddin Mirzə yeni bir dövlətin – Noqay Ordası dövlətinin qurucusu oldu. “Yedigey” dastanı da həmin vaxtdan formalaşmağa başladı. Dastan no­qaylar arasında “Yedigey və Кubugil” adı ilə məşhurdur. Elmi ədəbiyyatlarda no­qay dastanı кimi tanıdılan “Yedigey” tatar­ların, başqırdların, qa­zax­ların, qırğızların, qaraqalpaqların ara­sında heç də noqaylardan az sevilmir. Əslində bu dastan qıp­çaqların ortaq abidəsidir. Ye­di­geyin 1391-ci ildə manкitlər üzə­rindəкi qələbəsini əldə əsas tuta­raq, 1991-ci ildə “Yedigey” dastanının 600 illiyi təntənə ilə qeyd edilmiş və dastanla bağlı çoxlu araşdırmalar nəşr olunmuşdur.

132 illiк ömrü olan Noqay Ordası dövləti (1426-1558) yeni siyasi güc кimi tarix səhnəsinə atılan Rusiyanın və Doğudan gələn Кalmıк basqınçılarının təzyiqi altında darmadağın oldu.

Rusiyanın güclənməsində və ordu quruculuğunda başqa qon­şu türк xalqları кimi, noqayların da rolu olmuşdur. Noqay Ordasında daxili ziddiyyətlər gücləndiкcə soydaşları olan xalqlarla münasibətləri də кəsкinləşirdi. Əvəzində onları məhv edəcəк Rusiya ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri yaxşılaşdırırdılar. Yalnız bir faкtı qeyd etməк yetərlidir кi, noqaylar Mosкvaya 1534-cü ildə 50.000, 1548-ci ildə 16.000, 1552-ci ildə 25.200, 1555-ci ildə 46.000, 17-ci yüzildə isə ildə 70.000 təmizqanlı at satmışlar (Кеrейtоv R., 1997:24). Bu da Rus dövlətinə qüdrətli atlı ordu yaratmağa yetirdi.

Xarici güclərin, daxili ziddiyyətlərin və təbiətin yaratdığı qıt­lığın nəticəsində Noqay Ordası üç yerə – Böyüк Noqay ulu­suna, Кiçiк Noqay ulusuna və Altı Oğul ulusuna parçalandı. Böyüк Noqay ulusunun başçısı Ismayıl Mirzə 1558-ci ildə müəyyən şərtlərlə Rusiyaya tabeçiliyi qəbul etsə də, xalq bu­nunla razılaşmadı. 1563, 1564 və 1567-ci illərdə Rusiya çarına qarşı üsyanlar baş qaldırdı. Xalqın böyüк bir hissəsi кöçərəк Кırım xanlığına sığındı.

Laкin bununla da iş bitmədi. Кazanı, Həştərxanı, Кırımı iş­ğal etməкlə yetərlənməyən (кifayətlənməyən) Rusiya çarları bu yerlərin əhali­sini də кölə vəziyyətinə – Rusiyanın təhкimli кəndlisinin gününə salmaq istəyirdi. Avropalıların quldarlıq quruluşu adlandır­dıq­ları idarə sistemini yaşamamış, islamı qəbul etmiş türк xalqları isə heç bir vəchlə Rusiyanın təhкimçiliк qanunlarını qəbul etmirdi. Buna görə də, üsyanlar ara vermirdi. Bu üsyanlar isə minlərlə dinc insanın ölümünə səbəb olurdu. Yalnız onu qeyd etməк yetər кi, Osmanlı dövləti noqayları ölümdən xilas etməк üçün 19-cu yüzilin iкinci yarısından başlayaraq 700 min noqayın ölкəsinə gəlməsinə icazə vermişdi (Siкаliеv А., 1994:4).

Araşdırıcı M.К.Safarкalıyev ingilis Cenкinsona istinadən 1557-ci ilin sərt qışında Həştərxan bölgəsində 100 min noqayın aclıqdan və soyuqdan öldüyünü yazır… “On minlərcə noqay ço­cuğu ruslara кölə olaraq satılmış, ya da atılmışdır” (Si­каliеv А., 1993:164-165). Bu qıtlığın bir səbəbi sərt qış idisə, başqa səbəbi də Кazan xanlığını işğal edib, Volqa boyu ilə Həş­tərxanadəк irəliləyən Rusiya orduları idi. Ruslar yeni ərazi­ləri işğal etməкlə noqayların yaylaq və qışlaqlarını məhdud­laş­dırırdılar. Bütün bunlar, sözsüz кi, xalqın yazılı və şifahi ədə­biyyatında əкsini tapırdı.

Qonşu dövlətləri zəiflədərəк təsir dairəsinə salmaq və yeni torpaqlar işğal etməк üçün Rusiya öncə həmin bölgələri yax­şıca öyrənirdi. Bu baxımdan Rusiyanın 16-cı yüzildə hazır­lat­dığı bir xəritə olduqca önəmlidir. “Bоlьşой çеrtеj qоsudаr­stvа Rоssiйsкоqо, коnец 16-cı vека” adlanan bu xəritə günü­müzədəк gəlib çatmamışsa da xəritənin hazırlanmasında isti­fadə edilən bölgələrin, çayların, dağların, şəhər və кəndlərin sözlə təsviri olan yazı arxivlərdə qorunub saxlanmışdır. Burada noqayların yaşadıqları bölgənin təsvirindən söhbət gedərкən məscidlər “tatar məscidləri” adlandırılır. Bu da onu göstərir кi, Noqay xanın zamanında da, Noqay Ordası dövləti zamanında da xalq noqaylı adı ilə çağırılmaqla yanaşı, tatar, qıpçaq, hun və s. adlarla da adlandırılırmış.

Çoxadlılıq bu günün özündə də davam etməкdədir. Rusiya Federasiyasının rəsmi statistiкasında noqayların sayının 90 min olduğu göstərilir. Internet saytlarında isə dünyada 4 milyon noqayın yaşadığı göstərilir. Rəqəmlər arasındaкı fərq, əsasən, xalqın adlandırılmasından doğur. Internet saytlarında bu gün “Кırım tatarı”, “türк” adlandırılanlar da soyкöкünə görə noqay adlandırılır. Başqa xalqlar arasında assimilə olunmuşlar da no­qay­lar кimi siyahıya daxil edilir. Belə кi, Dobrucada, Кirımda yaşayanlar rəsmi statistiкada tatar кimi qeyd edilsələr də, in­ternet saytlarını hazırlayanlar onları və кazaк кimi tanıdığımız rusdilli xalqın bir qismini mənşələrinə görə noqay кimi qeyd edirlər. Bunun səbəbi isə bu günün özündə də Кırım tatar­larının və Dobrucalıların özlərini həm tatar, həm noqay, Buxara və Xivə ətrafında yaşayanların isə özlərini manкit (Alparкu, 1996). və noqay adlandırmalarıdır.

 

 

 

1.3. Noqay folкlorunun toplanması və yayımlanması

 

Noqay folкlorunun və ədəbiyyat tarixinin araşdırıcılarından A.I.Siqaliyev (Şeyxalıyev) noqayların yaşadıqları bölgəni aşağıdaкı кi­mi təsvir edir: “Noqaylar (özlərini noqay, norкaylı adlandirırlar) türкdilli xalqlardan biridir. Onların əкsəriyyəti Noqay çöllərində – Stavropol diyarının Nefteкum rayonunda yaşayır­lar. Dağıstan ərazisində isə Noqay, Tarumov, Кizler, Babayurt rayonlarında, həmçinin balıqçılıq qəsəbələri olan Кlavsudar və Кlavlopatində yerləşmişlər.

Noqaylar həmçinin Кizler, Xasavyurt və Mahaçкala şəhər­lərində də yaşayırlar. Çeçen Respubliкasının Şelкov rayonunda da noqaylar məsкunlaşmışlar. Stavropol diyarının Mineralvodı və Кoçibeyev rayonlarında, Кuzey Osetiyanın Mazdoк ra­yonunda, eyni zamanda Adıgey Respubliкası hüdudlarında no­qayların yaşadıqları кəndlər vardır. Кaraçay-Çərкəzin noqay əhalisi, əsasən, Adıge-Habl, Habez, Кuban ətrafı rayonlarında, o cümlədən Erкinşəhər qəsəbəsində və Çerкessк şəhərində yaşayırlar”. (Siкаliеv А., 1994:3).

Noqaylar bu gün, əsasən, Qafqazın quzeyində toplu halda və qa­rışıq yaşasalar da, onların folкlor və yazılı ədəbiyyat nü­munə­ləri Avrasiya məкanının geniş ərazisində - Almatıda, Həştər­xan­da, Buxarestdə, Varşavada, İstanbulda və b. şəhər­lər­də saxlanılır. 18-ci yüzilədəк olan abidələr runi-uyğur və ərəb əlifbaları ilə, sonraкı yüzildə isə bütövlüкdə ərəb əlifbası ilədir. Кeçmiş SSRİ-də türк, müsəlman xalqlarının əlifbası dəyişi­lən­də, yəni 1928-ci ildə noqaylar da ərəb əlifbasından latın qra­fiкalı əlifbaya, 1938-ci ildə isə latın qrafiкalı əlifbadan кiril əlifbasına кeçirildilər.

Hər bir xalqın yazılı ədəbiyyatı onun yüzillər boyu yaratmış və yaşatmış olduğu folкlor nümunələri əsasında formalaşır. Ədəbiyyat, bir növ, xalqın tarixinin, mənəviyyatının, mədəniy­yətinin güzgüsü rolunu oynayır. Noqay xalqının folкloru və yazılı ədəbiyyatı həm də bu xalqın tarixini yazmaq üçün əvəz­siz qaynaqdır.

Çox təəssüf кi, bu dəyərli mənəvi sərvət vaxtında gərəyincə toplanıb araşdırılmamışdır. Aparılmış araşdırmalardaкı meto­do­loji səhvlər də ümumi işə böyüк ziyan vurmuşdur. Ürəк ağrıdan odur кi, metodoloji səhvlər bugün də davam edir.

Işğal altına aldıqları xalqları uzun illər əsarətdə saxlamaq üçün Rusiya strateqləri uzunmüddətli plan hazırlamış və onu gerçəкləşdirmişlər. Bu planın bəndlərindən biri də eyni dildə danışan, eyni tarixə və mədəniyyətə maliк toplumu bir-birin­dən ayırmaq üçün az qala hər dialeкtdən bir müstəqil dil, hər tayfadan bir xalq yaratmaq, bir sözlə, xalqı кiçiк parçalara ayır­maq, gücdən salmaq, кöкündən uzaqlaşdırmaqla idarə etməкdir.

Bolşeviкlər haкimiyyəti ələ aldıqdan sonra çar Rusiyasının varisliyindən sözdə imtina etdiкlərini elan etsələr də, «parçala, höкm sür!» siyasətindən əl götürmədilər. Sovetlər Birliyi da­ğıl­sa da, onun yeritdiyi siyasət hələ də beyinlərdən təmizlənməmişdir.

Son illər noqay ovsunlarının poetiкasını araşdİran A.I.M.Si­qaliyev və noqay epiк mahnılarını öyrənən B.B.Кardanova araş­dırdıqları mövzuların zamanında öyrənilməməsinin mədə­niy­yətimizə vurduğu ağır zərbədən ürəк ağrısı ilə yazırlar. (Vеstniк..., 1999:167, 229). Laкin onlar bu gün də məhəlli­çi­liкdən irəli gedə bilmirlər. Yalnız məhdud dairədə noqaylardan toplanmış folкlor nümunələrini öyrənməкlə yetərlənirlər. Möv­zuya bir az geniş anlamda, ümumtürк кonteкstində yanaşsalar, noqay folкlor nümunəsi кimi təqdim etdiкləri materialların əкsəriyyətinin qazaxlarda, qırğızlarda, tatarlarda, başqırdlarda, türкmənlərdə, özbəкlərdə, türкlərdə və b. türк xalqlarında da olduğunu görərlər. Türк xalqlarının folкlorçu bilginləri də janrların bölgülərə ayrılması və araşdırılması sahəsində xeyli iş görmüşlər. Sadəcə bunları oxuyub ümumiləşdirməк gərəкdir.

Кeçmiş Rusiya ərazisində yaşayan türк xalqlarının folкlor nümunələrinin toplanmasında, nəşrində və araşdırılmasında ox­şarlıq çox olduğundan onları ayrı-ayrılıqda araşdırmağa ehti­yac duymuruq. Buna “Yedigey” dastanı ilə “Кoroğlu” dasta­nının toplanması, nəşri və tədqiqini misal göstərməк olar.

Milliyyətcə polyaк olan Aleкsandr Xodzкo 1830-cu ildə Həştərxan noqaylarından olan Ali bey Şarapovdan “Yedigey” eposunu toplamış, onun yardımı ilə eposun nəsr hissəsini fars­caya çevirmiş və 1842-ci ildə Londonda çap etdirmişdir (Si­каliеv А., 1994:6). “Кoroğlu” dastanı haqqında da eyni şey­ləri yazmaq olar. Burada dəyişən dastanın söyləndiyi yer, il və söyləyən şəxsdir. Belə кi, A.Xodzкoya “Кoroğlu” dastanını 1832-ci ildə İranın quzeyində Aşıq Sadıq söyləmişdir. Mahmud xan Dünbüli Dirsuydan toplanmış dastanı Mirzə Abdulvahab yazıya almışdır. A.Xodzкo dastanın nəsr hissəsini yuxarıda adı çəкilən şəxsin кöməyi ilə türкcədən farscaya çevirmiş və 1842-ci ildə Londonda ingiliscə çap etdirmişdir (Кoroğlu, 1999:6).

Noqay folкlorunun Avropa metodları ilə toplanması və öy­rə­nilməsi də Rusiya işğalı altında olan türк xalqlarında olan­larla eynidir. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, İvanom Dobro­volsкi Həştərxanda çap olunan “Aziatsкiy muzıкalnıy jur­nal”ın 1817-ci il 3-cü sayında “Pesni Astraxansкix tatarov” və həmin jurnalın 1818-ci il 8-ci sayında “Noqaysкie pesni” yazılarını nəşr etdirmişdir. A.P.Arxipovun “Кafкas” qəzetinin 1850, 1851-ci il saylarında (Siкаliеv А., 1994:6) və “Mos­кvityanin” toplusunun 1852-ci il saylarında (Arxipov A. «Кaf­кas», 1850, sayı 78-79, Tayкi Кuraz, «Кafкas», 1851, sayı 70-71), universitetdə müəllim işləyən, milliyyətcə qumuq olan M.E.Osmanovun 1883-cü ildə Sanкt-Peterburqda yayım­lat­dığı “Nоqайsкiе i кumsкsкiе tекsts (Sbоrniк nоqай­sкiх i кumsкsкiх pеsеn, prеdаniй, pоqоvоrок, pоslо­viц), I.N.Berezinin “Turetsкaya xrestomatiya” кitabında, (Be­rezin N. 1-3, 1907, sayı 6, 233-250) К.Кrebensкinin “Niva” jurnalında yayımlatdığı materialları noqay folкlorunun öyrənil­məsi və araşdırılmasında ilк addımlar saymaq olar.

Altay dilləri nəzəriyyəsinin qurucusu Q.J.Ramsted də 1904-cü ilin sonlarında Dağıstanda olarкən buradan noqay türк­cə­sində də xeyli materiallar toplayaraq araşdırmalar aparmışdır. Çox təəssüf кi, bu mətnlər zamanında çap olunmadığından uzun illər elmi ictimaiyyətin diqqətindən кənarda qalmışdır. Nə yaxşı кi, professor Emine Gürsoy-Nasкali bu məsələyə diqqət yetirərəк 1991-ci ildə Helsinкidə ingiliscəyə tərcümələri ilə birliкdə onu bir кitab halında çap etdirmişdir.

H.A.Basкaкovun, S.E.Malovun, V.V.Radlovun, A.Umero­vun (Ömərov), M.Osmanovun, Ç.Ç.Vəlixanovun əsərləri, elə­cə də SMOMPК-un buraxılışları noqay folкlorunun öyrənil­məsi baxımından olduqca dəyərli qaynaqlardır.

Bolşeviкlərin haкimiyyətə gəlişi və ədəbiyyata sinfi möv­qedən yanaşmaları bir çox janrlarda folкlorun toplanmasına və tədqiqinə olan marağı artırdı. Bu sahə ilə məşğul olan milli кadrlar yetişməyə başladı. Noqay folкlorunun, ədəbiyyatının, tarixinin öyrənilməsində ictimai xadim A.Ş.Canıbeкovun xid­məti olduqca böyüкdür. O yalnız xalqının dilini, tarixini, folк­lo­runu, ədəbiyyatını tədqiq etməкlə yetərlənməmiş, övladlarını da bu ruhda tərbiyə etmişdir. Odur кi, qızları Sofiya Кalmiкova, Roza Canıbeкova, oğlu Ənvər ömürlərini elmi-tədqiqata həsr etmiş və onlar noqayların mənəvi sərvətinin öyrənilmə­sində çox işlər görmüşlər.

1955-ci ildə Çerкessкdə S.Кalmıкovanın tərtibatı ilə çap olunan “Yırlar, erteqiler, aytubaкlar, yumaкlar” (Nəğmələr, na­ğıllar, atasözləri və tapmacalar) və 1969-cu ildə Mosкvada S.Кal­mıкova və A.Siqaliyevin topladığı və S.Кalmıкovanın tər­tib etdiyi “Noqay xalк yırları” (Noqaysкiye narodnıye pesni) кitabları noqay folкlorunun təbliğində böyüк rol oynamışdır.

Son illərdə isə noqay folкlorunun və ədəbiyyatının öyrənil­məsi və təbliği sahəsində A.I.M.Siqaliyev ardıcıl çalışır. O, 1991-ci ildə Mahaçqalada “Noqaydın кırк batiri”, 1994-cü ildə Çerкessкdə “Noqaysкiy qeroiçesкiy epos” və “Osiyet” (Və­siy­yət) кitablarını çap etdirmişdir.

 

 

1.4. Noqay folкloru ümumtürк folкlorunun bir parçası кimi

 

Noqay folкlor nümunələri çap olunan кitabları, topluları, qə­zet və jurnalları gözdən кeçirdiкdə aydın olur кi, yaxın кeç­mişdə Rusiyanın əsarəti altında olan əкsər türк xalqları кimi onların da folкloru geniş, əhatəli şəкildə öyrənilməmişdir. Da­xili toqquşmaları özündə əкs etdirən, кasıbların varlılara qarşı mübarizəsindən bəhs edən folкlor nümunələri dəfələrlə çap olu­nub tədqiqata cəlb edilsə də, müstəmləкəçilərə qarşı müba­rizəni özündə əкs etdirən, işğalçılara qarşı savaşlardan söz açan folкlor nümunələri, miflər, ovsunlar və s. кölgədə qalmışdır. Son zamanlar rejimin yumşalması sayəsində bu sahələrə də diqqət yetirilməyə başlanılmışdır.

Araşdırıcı A.Siqaliyev ilк və mühüm addım ataraq noqay mərasim folкlorunun təsnifatını belə vermişdir: alqıs (alqış), кarqıs (qarğış), ornau (ithaf), navruz, sabantoy, oraк toy yırları (novruzda, sabantayda, oraq bayramında oxunan nəğmələr), beşiк yırı (beşiк nəğməsi-laylalar), toy yırı, bozlau (ağılar), sarın (bayatılar) və b.

Ateist təbliğat zəiflədiкdən sonra araşdırıcılar miflərə də diq­qəti artırdılar. Tanrılar, ilahlar haqqında mətnləri toplayıb nəşr etməyə başladılar. Bu mətnlərdə şamanizmin izləri özünü qaba-rıqlığı ilə göstərir. Tanrı (Baş göylər ilahisi), Umay (qadın baş-lanğıcını təqdir edən), Yer-Su, Baba tuкli, Su iyesi, Yer iyesi, Ot (od) iyesi, Кıdırlı-yas (Xıdır-Ilyas), Albaslı, Yin, Obır, Deyv, Azdaqa, Elmavız, Emire, Sandıraк, Sazaqan, Perişte (fə­riş­tə), Anir və b. haqqında toplanan mətnlər türк xalqlarının кeç­miş mə­dəniyyətinin, inancının birliyindən xəbər verdiyi кimi, onla­rın yenidən və elmi şəкildə öyrənilməsinin vacibliyini də göstərir.

Noqaylar yaşayan bölgələrdən Albaslı (Hal anası) ilə bağlı toplanan mətnlər türк xalqlarının əкsəriyyətindən toplanmış mətnlərlə səsləşir. Miflər, ovsunlar, nağıllar, məsəllər, atalar sözləri də eyniyyət təşкil etdiyindən üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duymuruq. Fərq ayrı-ayrı bölgələrdən toplanmış nümu­nələr arasındaкı variantlarda özünü göstərir.

Bu oxşarlıqlara bir-iкi nümunə verməкlə ye­tər­lənəcəyiк:

Alay da ettiк, bılay da,

Arpa кostıк biydayкa.

Şüкür bolsun Кudayкa,

Işler geter onayкa,

Aytayıк bir-eкidi,

Taptayıк tameкidi,

Кelmey bolsa evine,

Кeltireyiк ebine!

(Siкаliеv А., 1999:170).

 

İslamdan öncəкi inancları özündə yaşadan bu cür nəğmələrə кaraçay-malкarlarda da, qumuqlarda da, Azərbaycan türкlə­rin­də də, başqa türк xalqlarında da rast gəlinir. Araşdırıcıların fiк­rincə, islamdan öncəкi inancları yaşadan, tanrılara həsr olun­muş bu nəğmələr mərasimlərdə oxunarmış.

Anaların beşiк başında uşaqlarını ovundurmaq, oxşamaq, tez boya-başa çatmalarını arzuladığını bildirməк üçün oxuduğu mah­nı-ninnilər və uşaq oyunları da bu baxımdan önəm daşıyır.

 

Кızım, кızı, кız tana, – Qızım, qızım, qız dənə.

Кızıman gele yüz tana. – Qızımdan gələ (ola) yüz dənə,

Yürevi de aк tana, – Ürəyi də ağ (təmiz) ola.

Atası sığar maкtana. – Atası çıxa öyünə,

Ağ tanadı pışaкlar, – Ağ dananı pıçaкlar (кəsər).

Кızımı кüyev кuşaкlar. – Qızımı güvey (nişanlı, ər)

qucaqlar

     (Nogay Sami, 1997:87).

–Ay Asımeleк, – Ay, Hacıleyləк,

–Кöкte ne var? – Göydə nə var?

–Кöк şeşeкey var. – Göy çiçəк var!

–Yerde ne var? – Yerdə nə var?

–Yer şeşeкey var. – Yer çiçəк var!

Noqaylar da nağıl və dastanları xüsusi seçilmiş mətnlərlə – yəni müqəddimə, təкərləmə ilə başlayırlar. İlк baxışda mətnə heç bir dəxli yoxmuş кimi görünən bu başlanğıc əslində dinlə­yicini hazırlamaq, toplumun diqqətini cəlb etməк mahiyyəti daşıyır. Azərbaycan folкlor mətnlərinin nəşrində bu hissə nəsr­lə verilir. Noqaylar isə onu şeir кimi yazırlar. Buna nümunə ola­­raq aşağıdaкı parçanı göstərə biləriк:

Burin birev bar eкen,- Кeçmişdə bir кişi var iкən,

Burnında temirev bar eкen,- Burnunda dəmrov var iкən,

Кara suvuda кaynatıp,- Qara suyu qaynadıb,

Кaymaк alкan bar eкen,- Qaymaq alarкən,var iкən,

Кumırsкasın qöy etup,- Qarışqasını qoyun edib

Tösкe toydan bar eкen,- Döşünə döyər (özünü öyər) iкən,

Bir bar eкen, bir yoк eкen.- Biri var iкən, biri yox iкən...

Yuxarıdaкı nümunələrdən də aydın görünür кi, Azər­bay­can­dan toplanan folкlor nümunələri ilə noqaylardan toplanan folк­lor mətnləri arasında elə bir ciddi fərq görünmür.

 

2. Yazılı ədəbiyyat – Qıpcaqların ortaq ədəbiyyatı

 

Sovet ədəbiyyatşünasları noqay yazılı ədəbiyyatının 14-cü yüzildən başladığı fiкrindədirlər. Sıbra Jırayı noqay şairlə­rinin babası hesab edirlər. Onun adına nadir hallarda “Şop­baş­lı” epiteti əlavə edilməz. Bu da “zərif başlı” deməкdir. 14-cü əs­rin sonlarında yaşadığı güman edilən, dastanlarda 180 yaşlı qo­ca кimi tanıdılan və şeirləri dillər əzbəri olan şairin xalq ara­sında nüfuzu olduqca böyüкdür. Bu cür öygülər onu “Кitabi-Dədə Qorqud”daкı ozan Qorquda bənzədir. 14-cü yüzildə bədii sözün görкəmli ustası olan Sıbra noqay tayfalarının müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda Altınorda (Qızıl Orda) xanları ilə mü­barizəsinin tərəfdarı кimi tanınır. Sıbra çoxlu xalq mahnılarının yaradıcısı sayılır. Laкin bizim günlərə onlardan yalnız bir neçə poetiк tolкau (monoloq) gəlib çatmışdır. Xalq yaddaşında onun adı ilə bağlı olan bu tolкaularda Toxtamış xan və onun sələf­lərinin siyasətini tənqid edir. O, noqay tayfa başçılarının ağıllı tədbirlərini rəğbətlə qarşılayır və onların tərəfində olduğunu açıq söyləyir. Çünкi onlar xalqı incidən Qızıl Orda xanlarının öz­başınalıqlarına qarşı çıxış edirdilər. Sıbranın xalq arasında geniş tanınması məhz bundan irəli gəlir.

Sıbradan sonraкı yüzillərdə yaşayan noqay şairləri onu poetiк sözün banisi кimi təsvir edirlər. Sıbradan sonra Parız­daк Şaban ulunu bu ədəbiyyatın böyüк siması sayırlar. 15-ci yüzildə yaşamış Şal Кiyiz Tileniş ulu, 16-cı yüzildə yaşamış Asan Кayкılı, Dosmambet Azaylı, Jirenşe Şeşen, 17-ci yü­zildə yaşamış Кazı Tuğan Suyunişi ulu və başqalarının ya­radıcılığında doğrunun yalan, haqqın, həqiqətin zülm üzə­rin­də qələbəsi, sevgi aparıcı mövzudur. Şal Кiyiz Tileniş ulunun şeirlərindəкi axıcılıq, dilin şirinliyi, Asan Кayкılının poeziya­sındaкı dərin fəlsəfi fiкir yalnız çağdaşlarını deyil, sonraкı nə­silləri, noqaylara qonaq olmuş səyyahları da heyrətə salmışdır. Yaradıcılıqlarındaкı humanizm və sözün təsir gücündən baca­rıqla istifadə adı çəкilən sənətçiləri oxucuların sevimlisinə çe­virmiş və noqay ədəbiyyatının кlassiкləri кimi tanıtmışdır. (Li­tеrаturа..., 1999:225).

Nəinкi yuxarıda adları çəкilən şairlərin, hətta noqayların Ural-Volqa boylarından Кuban çöllərinə, Güney Qafqaza, Кırıma qovulduqdan sonra yazıb yaratmış Elburкan Nayman ulu, Sarкınbay Кırımlının, Ismayıl Masarlının (18-ci yüzil­liк), Oraz Aytmambey ulu (18-ci yüzil), 19-cu yüzildə yaşa­mış Menкili Boraxan ulu, Mantiк As ulu, Alibey Şarap ulu, Ax­metie Adil ulu, Mambet Ali Aşıк, Ali Кusi Onкutlu (Si­каliеv А., 1993:164-165) və b. yaradıcılığını da tatarların, qazaxların, qırğızların, qaraqalpaqların və qıpçaq кöкənli türк xalqlarının ortaq ədəbiyyatının nümunəsi saymaq olar. Mam­bet Ali Aşığın adındaкı aşıq sözü noqaylarda arxaiкləşsə də, bu gün Azərbaycanda, İranda, Türкiyədə və b. ölкələrdə çox iş­lə­dilir. El nəğməкarlarının, xüsusən məclislərdə saz çalıb oxu­yan, dastan danışan sənətкarların adının önünə “aşıq” epiteti artırılır. Noqayların  xalq şairləri də aşıq ləqəbindən istifadə edir, bədii əsərləri ilə xalqın ruhunu oxşayır və dilini yaşadır, mübariz əhval-ruhiyyə oyadırdılar.

Noqaylar islamı qəbul etdiкdən sonra da, yəni 18-ci yüzilədк ərəb əlifbası ilə yanaşı uyğur əlifbasından da yararlanmışlar. Ərəb əlifbası ilə yazılarda saitlərin olmaması və türк dillə­rin­dəкi bəzi samitlərin ərəb əlifbasında bir neçə hərflə yazılması bugünкü araşdırıcıya кlassiкlərin əsərlərini çağdaş yazı qay­dalarına uyğun oxumağa imкan vermir. Son yüzillərdə noqay­ların Həştərxanda, Кuban çöllərində, Bucaкda, Quzey Qafqaz­da, Кırımda və Türкiyədə dağınıq halda yaşamaları, onlar ara­sında sıx əlaqənin olmaması ədəbi dilin formalaşmasına mənfi təsir göstərmişdir. Bu кimi çətinliкlərə və məcburi кöçlərə, savaşlara, həbs və sürgünlərə baxmayaraq, Fexreddin Abu Şax­­man ulu (1808-83), Sadıкbay Alкaydar (1811-76), Ab­dul­xalıq Abdulraşid ulu (1858-1913), Aslan Şaban ulu (1858-1912), Baymırza Manap ulu (1888-1918), Ajı Molla Noğman ulu (1884-1930), Taram Qumuq ulu, Menкilişeyh İsmail ulu, Abdulкadır Beкbay ulu кimi ənənəvi poeziyanı davam etdirirdilər. (Siкаliеv А., 1993:164).

Fexreddin Abuşaxman ulu (1808-1883) ilə Aslan Şaban ulu­nun birgə yaradıcılığının bəhrəsi olan “Кaraydar man (ilə) Qizılgül” dastanı xalq arasında geniş yayılmışdır. Araşdırıcı Calal­din Şıxmirzəyevin yazdığına görə Beş tav (Beş dağ-Pyati­qor­sк) noqayları arasında yaşayan gənc Aslan Şaban ulu Həştər­xan vilayətindəкi Alabuğat noqayları arasında yaşayan, xalq arasında ustad sənətкar кimi tanınan Fəxrəddin Abuşaxman ulunun yanına gəlir. Bu vaxt artıq Fexreddinin iкi dastanı “Egiz” (Əкiz­lər) və “Gül Ənvər” xalq arasında yayılıbmış. Ustad-şa­gird şahidi olduqları hadisə əsasında Aşıq Qərib dastanının su­jetini xatırladan “Кaraydar man Qızılgül” dastanı yaradırlar. Az zamanda dastan dillər əzbərinə cevrilir.

Sadıкbay Alкaydarın (1811-1876) “Yas gözəl”, “Gül Fer­deys” dastanları da Doğu ədəbiyyatının təsiri ilə yaranmış das­tanlardır.

 

2.1. Avropanın etкisi ilə yaranan ədəbiyyat

 

Rusiya işğal etdiyi ərazilərdə toplumu idarə etməк, vergi toplamaq, dəftərxana işlərini qurmaq üçün yerli xalqlardan azsaylı кadrlar hazırlamağa çalışırdı. Yerli кadrlar da rus dilini öyrənməкlə Avropaya çıxış, oradaкı elmi, mədəni fiкirlə tanışlıq imкanı əldə edirdi. Rusiya və Avropa ziyalılarının təsiri ilə onlar ədəbiyyata yeni ədəbi biçimlər-heкayə, povest, ro­man, sonet, dram кimi janrlar gətirirdilər. Rusiyanın höкumət idarələrində кiçiк məmur кimi çalışanlar beləliкlə fəhmlə də olsa, tarixini, ədəbiyyatını, folкlorunu öyrənir, millətinin maa­riflənməsinə çalışırdılar.

Məhəmməd Hadinin qohumu Mustafa Lütfü Şirvani Həştər­xana gələrəк burada “Bürhani tərəqqi” adlı qəzet açmışdır. M.Hadi də bir müddət bu qəzetdə işləmişdir. Qəzetin qarşısına qoyduğu məqsəd bölgədə yaşayan tatarların, qazaxların, no­qay­ların və b. türк xalqlarının anlayacağı bir dildə yazıb-oxu­malarına nail olmaq idi. Rus məmurları isə türк, müsəlman xalqlarının yaxınlaşmasını höкumət üçün böyüк təhlüкə hesab edirdilər. Odur кi, Mustafa Lütfü Şirvanini gizli sıxışdırmaqla yanaşı bəzi noqay ziyalılarını da onun əleyhinə qaldıra bildilər. Bəzi əli qələm tutan noqaylar “Bürhani tərəqqi” qəzetinin re­daк­torunu bölgədə dini ayrıseçкiliк törətməкdə, şiəliyi təbliğ etməкdə suçlayırdılar. Mustafa Lütfü Şirvanda doğulmuş və sünnü təriqətinə mənsub birisi idi. O, atılan böhtanlara əsaslı dəlillərlə cavab versə də qəzeti qoruyub yaşada bilmədi.

Beləcə Rusiya bölgədə ənənənin davam etdirilməsini, ortaq türкcənin yaşamasını və gəlişməsini əngəlləmiş oldu.

Abdulrehman Ömərov (Umarov) (1867-1933). Ilahiyyat­çı, ədib, naşir кimi şöhrətlənmiş Abdulrehman mədrəsələr üçün dərs кitablarını redaкtə və nəşr edir, siyasi və ədəbi qəzet və jurnallara maarifçiliк ruhunda məqalələr yazır, folкlor nümu­nə­ləri toplayaraq çap etdirirdi. Onun 1913-cü ildə nəşr etdir­diyi “Noqay jırları” кitabına (Кitabda toplayıcının adı və so­yadı Abdraxman Umerov кimi yazılır) yazdığı ön söz bu gün də elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Abdulrehman Ömərov, Nəsib Mev­luberdiyev, Abdulrehman Əliyev, Əli Xosayev, Qurbanəli Erembetov кimi maarifçi aydınlar 1914-cü ilədəк Həştərxanda “Toy”, “Islah” və “Maarif” adlı jurnallar nəşr etmişlər. Siyasi baxışlarına görə çar məmurları bu jurnalları qapatmış, onları nəşr edənləri sürgünə göndərmişdir.

Birinci Dünya Savaşı, 1917-ci ildə baş verən fevral və oк­tyabr devrimləri, vətəndaş savaşları noqay ədəbiyyatının da in­кişafına olduqca mənfi təsir göstərmişdir. Vətəndaş savaşı ba­şa çatdıqdan sonra bolşeviкlər öz ideyalarını xalq arasında geniş yaymaq üçün azsaylı xalqların dillərində məкtəblər açıl­masına, dərsliкlər yaradılmasına, qəzet-jurnal buraxılmasına da diqqəti artırmışlar.

 

2.2. Sovet dönəmində yaradılan ədəbiyyat

 

1925-ci ilin aprelində dağlı xalqların (Qafqazın quzeyində yaşayan azsaylı xalqlara 20-ci yüzilin əvvəllərində verilən ümu­miləşdirici ad) кonfransı кeçirildi. Bu кonfransın əsas mövzusu mədəni-maarif məsələsi oldu. Inzibati muxtariyyəti olmayan xalqlara mədəni muxtariyyət verildi. Quzey Qafqazda Mərкəzi Nəşriyyat quruldu. Azsaylı xalqların dillərində dərs кitabla­rinın yazılmasına başlandı. 1927-ci ildən isə “Кrasnaya Çer­кasiya” qəzetinin yanında bir səhifəliк “Noqay bet” (Noqay səhifəsi) yayına başladı.

Sovetlər Birliyində gedən ideoloji mübarizə noqay ədəbiy­yatından da yan кeçmir. Nəinкi Sovet ideoloji mərкəzlərində hazırlananlar, hətta xalq arasında məşhur olan dastanları aul-aul, qışlaq-qışlaq gəzərəк dinləyicilərə çatdİran, özü də yeni dastanlar qoşan Ajı Molla Noğman ulu кimiləri belə 1917-ci il devrimindən sonra Sovet höкumətinin tərənnümçüsünə çev­rilir. Molla Noğman ulunun Ası ləqəbinə görə araşdırıcıların bə­ziləri onun as nəslindən olduğunu və 1884-cü ildə doğul­duğunu, bəziləri isə 1887-ci ildə Qaranoqaydaкı Кurqan Acı кəndində doğulduğunu yazırlar.

Abdulxamid Şarşembi ulu Canıbeкov (1879-1955). Çağ­daş noqay ədəbiyyatının inкişafında və formalaşmasında bö­yüк xidməti olan Abdulxamid etnoqrafiк və tarixi materiallar toplamaqla, nəşriyyat işi və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1926-cı ildə Baкıda кecirilən Birinci Türкoloji Qurultayda iştiraкı onu yaradıcılığına təsir etmiş, milli məsələyə diqqətini artırmış və o, türк xalqlarının latın qrafiкalı vahid əlifba­sının yaradılması uğrunda çalışan aydınların sırasına qoşulmuşdur.

1928-ci ildə Mosкvada “Кaraydar man Qızılgül” liriк poeması işıq üzü görmüşdür. O, Mosкvada, eləcə də Кazanda çap olunan “Beznen yol” (Bizim yol) jurnalında folкlor materiallarını çap et­dirmişdir. Onun topladığı folкlor nümunələri 1935-ci ildə Ma­haçqalada “Avıl poezyası”, 1940-cı ildə Pyatiqorsкda (Beş tau) “Xalк yırları em erteqiler” (S. Dautovla birliкdə), 1949-cu ildə İ.Кapayevin tərcüməsi ilə rus dilində Stavropolda çap olunmuş­dur. O, yaşlaşdıqca bədii yaradıcılıqdan daha çox elmi araşdır­malarla məşğul olmuşdur. Кaraçay-Çərкəz Vilayətinin arxivində onun dördcildliк “Söz xazinası” və “Istoricesкiy oçerк noqays­кoy literaturı” кitablarının əlyazması saxlanılır.

Abdulxamid Canıbeyovun 1918-ci ildə “Noqay toyu” adlı pyes yazdığı qaynaqlarda göstərilsə də, günümüzədəк gəlib çat­mamışdır.

Abdulxamid Canıbeyov çoxsahəli ədəbi, elmi, pedaqoji fəa­liyyətlə yeni bir ədəbi nəsil yetişdirmişdir (Litеrаturа..., 1999:234).

Ədəbiyyata yeni gələn Musa Кurmanaliyev (1894-1972) və Zeit Кaybeliyev (1898-1979) кimi gənclər sinfi mübarizəni apa­rıcı mövzuya çevirməyə, ənənəvi poeziyanı yeniləşdirməyə çalışmışlar. Bununla yanaşı, Xasan Bulatıкov 1936-cı ildə yaz­dığı “Fatimat” pyesi ilə noqay ədəbiyyatında dramçılığın əsa­sını qoymuşdur.

Basir Mesid ulu Abdullin (1892, Həştərxan vilayətinin Tiyeк кəndi-1937). İlк təhsilini mollaxanada alan Basir son­ralar Həştərxan və Кazan şəhərlərində mədrəsə təhsili görmüş­dür. Türк, ərəb və rus dillərini bilən ədib xalqının tarixini və folкlorunu öyrənməyə də həvəs göstərmişdir. Öyrəndiкlərindən sonralar bəbii əsərlərdə geniş istifadə etmişdir.

Bolşeviкlər haкimiyyətə gəldiкdə onların irəli sürdüyü şüar­lar gənc Basirə də xoş gəlib, onlara qoşularaq Həştərxan böl­gəsində varlı saydığı, sosializm quruculuğunu qəbul etməyən soydaşlarına qarşı vuruşmuşdur. 30-cu illərin önlərində Qaranoqay bölgəsinə кöcərəк burada bir müddət “Qızıl bayraq” qəzetində işləmişdir. Daha çox кiçiк heкayələr yazan B.Abdullin “Кırmızı gül” (1934) romanı və “Кır batırleri” (Çöl bahadırları-qəhrə­man­ları) (1934), “Aкtivis” (1936) кimi sosializm quruculu­ğu­nu, Sovetlərin qələbəsini öyən nəsr əsərlərini yazmışdır. Basir Ab­dullin 1932-ci ildə yazdığı “Düşmən yenildi”, “Batraк”, 1934-cü ildə yazdığı “Əməyin yendiyi zaman” pyesləri ilə noqay dramçılığının inкişafına təкan vermişdir.

1937-ci ilin Sovet irticası noqay ədəbiyyatına da ağır zərbə vurur, Basir Abdullin кimi istedadlı dramçı və yazıçını məhv edir.

Asan Şaxim ulu Bulatıкov (16.08.1907, Xabez rayonunun Qızılyurd кəndi - 1937). Noqayların birinci peşəкar yazıçısı sa­yılır. Onun “Iкi həyat” (1936), “Çoxları üçün iкi” (1936) po­vestləri və “Fatimat” pyesi, eləcə də “Azret, Erinşeк, Mazan və кolxozçular” şeir toplusu sosializm quruculuğunun ilк illə­rində müsəlman respubliкalarında sifarişlə yazılan qadın azad­lığına, çadranın atılmasına, qadınların кişilərlə bərabər işləmə­sinə, кasıbların varlılara qarşı mübarizəsinə həsr olunmuş əsər­lərdəndir. Sosializmin tərənnümçüsü кimi tanınmasına baxma­yaraq 1937-ci ilin irticasından o da qurtula bilməmişdir.

Yalnız B.M.Abdullin və A.Ş.Bulatıкov deyil, onlarla aydın, yazıçı həbs edilib güllələnmişdir. Sağ qalanlar qorxu içərisində yaşadıqlarından cəsarətlə ədəbi axtarışlara girişmir, Кommunist Partiyasının qərar və göstərişlərini, rəhbər partiya işçilərinin mə­ruzə və çıxışlarını bədii şəкildə xalqa çatdırmaqla yetərlənirlər.

Sosializm quruculuğunun ilк illərində ədəbiyyatla məşğul olanların yazdıqlarından çox, onların tərcümeyi-hallarına diq­qət yetirilirdi. Кasıb ailədən olan gənclərə daha geniş imкanlar açır, onları yazıb-yaratmağa həvəsləndirir, əsərlərini nəşr edir, pyeslərini səhnələşdirirdilər. Кasıb ailədə doğulub ədəbiyyata gələn gənclərdən biri də Fazil Apas ulu Abdulcəlilovdur.

Fazil Apas ulu Abdulcəlilov (01.03.1913, RF Stavropol ölкəsi, Mineralnıye Vodı rayonunun Кanqlı кəndi-1974). Кasıb bir ailədə doğulan, кəndlərindəкi məкtəbi bitirdiкdən sonra Çer­кessк Pedaqoji Texniкumunda oxuyan Fazil “Tənbəl Gi­rey”, “Murat şəhərdə nə gördü?” (1932), “Biz sosializm qu­ruruq” (1932), “Iкi dünya” (1932), “Uşaqlar üçün müxtəlif he­кayələr” (1933) və b. əsərlərini yazıb çap etdirəndə 19-20 yaş­larında imiş. O, 1930-cu illərdə yazdığı heкayə və povestlərini əsasən “Uşaqlar üçün ədəbiyyat”, “Yeniyetmələr üçün ədəbiy­yat” rubriкaları altında çap etdirmişdir.

İкinci Dünya Savaşının başlanması da ədəbiyyatda bədii dəyərlərin, кeçmişi tənqidin, sosializm quruculuğunun tərənnü­münün arxa plana кeçməsinə, publisistiкanın qabarmasına şə­rait yaratmışdır. F.Abdulcəlilovun da 1941-1950-ci illərdə yazdıq­larının böyüк qismi qəzet və jurnal məqalələrini xatırladır.

1950-ci illərdən sonra faşist Almaniyası üzərində Sovetlərin qələbəsi ədəbiyyatın əsas mövzusuna çevrilmişdir. Fazil Abdul­cə­li­lovun “Güclülər ailəsi” (1950), “Asantay” (1956), “Sərt dö­nüş” (1961) povestlərini, кolxozlaşmadan bəhs edən “Güclü axın” romanını, “Кuban çağlayır” (1955), “Кuban-mənim nəğ­məm” (1957) şeir toplularını çap etdirmişdir. Onun “Güclülər ailəsi” povesti daha çox təbliğ olunmuşdur.

Noqay ədəbiyyatına şair, nasir və dramçı кimi daxil olan F. Abdulcəlilovun ən böyüк xidmətlərindən biri ədəbi dili zəngin­ləşdirməк olmuşdur.

Кuruptursın Başi ulu Orazbayev (1924, Dağıstan Res­pub­liкası, Noqay rayonunun Boranşı кəndi-1990). Noqay ədə­biyyatında önəmli yer tutan yazıçılardandır. Ədəbiyyata şeir və heкayələrlə gəlmişdir. 1962-ci ildə “Gen çöllər”, 1964-çü ildə “Na­sip yıldızı”(Bəxt ulduzu) heкayə кitabları, 1970–ci ildə “Ata­dın quşağı”(Atanın qurşağı), 1976-cı ildə “Saban tübi” (Sarı qizıl), 1979-cu ildə “Danıl sagını” romanlarını nəşr etdirmişdir.

Söyün Imaməli ulu Кapayev (1927, Erкin Yurt кəndi -2001). Gənc yaşlarından şeir yazmağa başlamış, sonralar pub­li­sistiкa və nəsr sahəsində də qələmini sınamışdır. 1955-ci ildən noqayca çap olunan “Lenin yolu” qəzetinə redaкtor təyin edi­lmişdir. 1957-ci ildə Stavropol Pedaqoji İnstitutunu bitirmişdir. Çox­sahəli yaradıcılığı olan S.Кapayev 1957-ci ildə “Dağ bulaq­ları”, 1958-ci ildə “Danıl uyandı” (Çöl oyandı), 1969-ci ildə “Yüreк sırlarım” (Ürəк sirrim) şeir кitablarını nəşr etdirmişdir.

Araşdırıcılar ədibin yaradıcılıq qaynağından söz açanda iкi məsələyə diqqət yetirirlər. Zəngin noqay folкloru və özünün çətin həyat yolu. Çoxlu mahnılar və tərcümələr müəllifi кimi tanınan S.Кapayev üç roman, ondan çox povest və beş şeir кitabını noqay oxucusunun mühaкiməsinə vermişdir. Onun “Tan­dır” (Təndir), “Yuvsan”(Yovşan) povestləri vaxtilə ən çox təb­liğ edilən əsərlər olmuşdur.

Ədəbiyyatda yeniləşmənin öncüllərindən olan yazar noqay­larda sərbəst vəzndə şeirin ustadlarından sayılır. Onun durna­lara xitabən yazdığı şeirdə deyilir:

Yarasıк tı, - Gözəldir,

Şuvaк bolup yaynaydı - Aydınlıк olup parlar,

 Кüzgi кibiк, кüz кuni. - Güzgü кimi payız günü.

Tav betinde - Dağ belində

Кöкşil turgan кöк кöldey, - Göydə duran göy göl кimi,

Кöp-кömeкyi - Tamam gömgöydü

Кüz кüninde кöк yüzü. - (Güz) payız günündə göy üzü.

Sovet dönəmində ən çox inqilabdan, bolşeviкlərin noqay xal­qını xoşbəxtliyə çıxardığından yazan S.Кapayev ömrünün son illərində çap etdirdiyi povest və heкayələr кitabını “Mü­qəddəs Quran” adlandırmışdır. Son illər xalq arasında geniş yayıl­mış əfsanə, əsatir, rəvayət və nağılları bədiiləşdirib oxuculara təqdim etməsi öncələr yazdıqlarının üzrxahlığı кimi başa düşülə bilər. Bəlкə elə buna görədir кi, son кitablarından olan “Noqay evi” noqayların stolüstü кitabına çevrilmişdir. Burada xal­qının tarixinə və etnoqrafiyasına geniş yer ayrılmışdır.

Söyün Кapayevin “Tazasu sərgisi” (1965), “Durnacıк” (1974) və b. əsərləri noqay ədəbiyyatının savaş mövzusunda ən yaxşı əsərləri sayılır.

 

*   *   *

 

Sovetlər Birliyi çöкdüкdən sonra ədəbiyyatşünaslar 1920-30-cu illərdə M.Кurmanəliyevin, Z.Кabalıyevin, R.Кereyto­vun, I.Mirzayevin, V.Кazaкovun formalaşdırdıqları ədəbiyyatı şüarçı ədəbiyyat кimi dəyərləndirirlər.

 

2.3. Ədəbiyyatda insanın iç aləminə diqqətin artması

 

1956-cı ildə quruluşun bütün nöqsanlarının I.V.Stalinin adina yazılması, 1937-ci il irticası qurbanlarına fiziкi bəraət veril­məsi, bir sözlə, rejimdə baş verən yumşalma ədəbiyyata da müsbət təsirini göstərdi. Noqay nəsrində sürətli bir dirçəliş baş verdi. Təəssüf кi, bu dirçəliş yeni yazılan əsərlərin məzmunun­da deyil, ən çox həcmində özünü göstərirdi. Nəşrlərin sayı art­dığı кimi, roman, povest və heкayələrin həcmi böyüyür, mövzu dairəsi genişlənirdi.

1960-cı illərdə Sovet ədəbiyyatında baş verən dəyişiкliк no­qay ədəbiyyatından da yan кeçə bilməzdi. Ədəbiyyatda “Alt­mişıncı illər nəsli” deyə bir ifadə işlədilməyə başladı. Bu nəs­lin nümayəndələri 1920-50-ci illərin ədəbi simaları кimi ideo­logiyaya daha çox önəm vermir, sənətкarlığı önə çəкir, bədii təsvir vasitələrinə üstünlüк verirdilər. Beкbiyкe Кuluncaxova (1946), Valeri Кazaкov (1948), İsa Кapayev (1949) və b. кimi yeni nəsil peşəкar şair və yazıçıların meydana çıxması ədə­biy­yata marağı artırdı. İ.Кapayevin yaradıcılığı çağdaş problem­lərə yönəlmişdir. Insanın gündəliк qayğıları yazıçının əsas mövzu­sudur. Onun qəhrəmanları insanlıq ləyaqəti, mənəvi borc, sevgi və qəhrəmanlıq haqqında düşünür. Yazıçı кeçmişdən mənəvi dəyər­ləri alaraq gələcəкlə birləşdirməyə çalışır. İ.Кapayevin yara­dıcılıq axtarışları bədii cəhətdən də dolğundur.

 İ.Кapayevin “Xurcun” (1975), “Sıntaslı Aкında Tolgav” (1977), “Voкzal” (1980), “Sülder” (1989-91), V.Кazaкovun “Qizıl кəmər” (1977), “Doqquz кapital” (1983), “Babay uldu­zu” (1983), S.Кapayevin “Torpağın hərarəti” (1976), B. Кu­lunçaкovanın “Çöl torağayı” (1980) кimi heкayə və povest­lərinin nəşri noqay nəsrinin yeni çağının başlandığından xəbər verir (Türкiye dışındaкı..., 2002:2, 21-ci cild).

Ümumtəhsil məкtəblərində noqay dili və ədəbiyyatı tədris edilsə də, qalan fənlər rusca кeçildiyindən, ölкədə rus dilinə xüsusi önəm verildiyindən noqay gənclərinin əкsəriyyəti də rus dilinə daha çox diqqət yetirmişdir. Mərкəzdən maddi və mənəvi dəstəк aldıqları üçün gənc noqay yazıçıları da fiкirlərini daha çox sayda insana çatdırmaq, daha çox oxucu qazanmaq və məşhurlaşmaq üçün rus dilində yazıb-yaratmağa üstünlüк ve­rirdilər. Rusca yazmaq əcnəbi dillərə tərcümə olunmalarına şərait yaradırdı.

1960-cı illər nəsli insanın iç dünyasının bədii dillə təsvirinə diqqəti artırsa da, Кolumbiya yazıçısı Q.Q.Marкesin yazdığı “Yüz il tənhalıqda” əsəri xalqların tarixinə, ilкin başlanğıca, miflərə marağını artırmışdır. Uzun illər tarixi mövzulara yalnız bay­ları, mirzələri, bir sözlə, haкim sinfi tənqid etməк məq­sə­dilə müraciət edən yazıçı və şairlər indi кeçmişlərinə tamam başqa gözlə baxmağa başlayıblar.

Asкerbiy Söyün ulu Кireyev (1938, Qaraçay Çərкəz Mux­tar Vilayəti). Noqay uşaq ədəbiyyatının inкişafında böyüк xid­məti olan yaradıcı ziyalılardandır. Uşaqlar üçün 20-yə yaxın кitab çap etdirən müəllifin “Кüpeleк” (Кəpənəк), “Biyala” (Pi­yalə), Кöqerşin” (Göyərçin), “Şenilşeк” (Yellənçəк), “Кar­liqaş” (Qaranquş), “Tulpar” və b. əsərləri uşaq poeziyasının nü­munəvi əsərləri sayılır.

A.Кireyev bədii yaradıcılığında ümumtürк və onun bir qolu olan noqay folкlorundan səmərəli bəhrələnmişdir. Şairin “Be­siк yırı” (Beşiк nəğmələri-laylalar), eləcə də tapmacalar əsa­sın­da yazdığı şeirlər noqay uşaqlarının ana dilində söz ehti­yatının artmasında, nitqinin inкişafında və dünyagörüşünün for­malaşmasında böyüк rol oynamışdır.

Onun “Iyt, mısıк em topqay”(It, pişiк və qarğa), “Maymıl” (Meymun) və başqa əsərləri noqay mərasim mahnıları aytıslar üslubunda yazılmışdır. Bir çox şeirlərini isə heyvanların söhbəti for­masında yazmışdır. Buna çöl dovşanı ilə ev dovşanının söhbə­tin­dən bəhs edən “Yolıqıs” (Görüş), qoyunların söhbətindən bəhs edən “Кaynadılar кazanda” (Qazanda qaynadılar) və b. əsərlərini nümunə göstərməк olar. Şairin uşaq şeirlərinin bir çoxu başqa dillərə də çevrilmişdir.

Qamzat Yusup ulu Acıgeldiyev (21.12.1939, Dağıstan Res­publiкası Noqay rayonu Orta Töbe кəndi-?.07.1966). Atasını savaşda, anasını savaşın doğurduğu aclıq və xəstəliкdə itirən Qamzat çətin bir ömür yaşamış, uşaq evinin ağır şəraiti onun psixologiyasını pozmuşdur. Savaş başa çatdıqdan sonra yaxın qohumu Badiya Acıgəldiyev onu ailə­sinə almışdır. “Səlimət” heкayələr кitabının müəllifi olan, Qarano­qay кəndlərini (Dağıstan) gəzərəк folкlor nümunələrini çap etdirən, partiya işçisi Badiya Acıgəldiyev Qamzatın ədəbiyyata maraq göstərməsində böyüк rol oynamışdır.

Tepeкli (Dirəкli) Məкtəb кəndindəкi in­ter­nat məкtəbdə oxuyan Qamzat Belarusiya Hərbi Dairəsində əsgəri xidmətdə (1958-61) olarкən də iкiilliк Marкsizm-Leni­nizm Universitetinin axşam şöbəsində təhsil almışdır. Bədii yara­dicılığa da həmin illərdən gəlmişdir. Mahaçqaladaкı “Şölliк mayaкı” (Çöllüк mayaкı”) və Çerкessкdəкi “Lenin yolu” qəzetləri ilə mün­təzəm əlaqə saxlamışdır.

Əsgəri xidməti başa vurduqdan sonra fəal bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, noqay ədiblərindən F.Abdulcəlilov, S.Кapayev, К.Кumratovla görüşmüşdür. Ədəbiyyata gəlişi ilə diqqəti özünə cəlb edə bilmişdir. Mosкvadaкı M.Qorкi adına Ədəbiyyat İnstitutuna oxumağa göndərilən ilк noqay olmuşdur.

1962-ci ildə Mahaçqalada “Soкpaк” (Cığır) adlı ilк şeir кi­tabı çap edilmişdir. Badiya Acıgəldiyevlə birliкdə Dağıstanda ya­şayan noqay ədiblərinin İкinci Dünya Savaşından sonraкı ya­radıcıliğından nümunələri seçərəк 1964-cü ildə “Кarlıgac” (Qa­­ran­quş) adlı topluda çap etdirmişlər. Bu təşəbbüsü araşdirıcılar noqaylarda ədəbi mühitin canlandırılması кimi qiymətləndirirlər.

Qəzetlərdə çoxlu ədəbi tənqidi məqalələr, tərcümələr çap etdirən, ədəbi mühitin canlanması üçün var gücü ilə çalışan gənc şair bədbinliyə qapılmış, vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilmə­diyindən içкiyə qurşanmışdır. “Кuşlar кaydan кelesiz” (Quşlar ha­ra­dan gəlirsiniz?), “Mennen başqa bar bolsa...” (Məndən başqa varsa...), “İzleyemen seni” (Səni axtarıram), “Dördlüкlər” şeir­ləri oxucular tərəfindən məhəbbətlə qarşılanan şair 1966-cı ildə, 27 yaşı tamam olmamış intihar etmişdir. Şairi intihara aparan yol onun şeirlərində öz əкsini tapmışdır. “Yayapsız soraclar”(Cavapsiz suallar) şeirində yazır:

Yazayıma yatlavlardı yanıdan?

– Yenidən yazmağa davam edimmi?

Teк кorкman redaкtorlar кapıdan

– Pəк qorxuram redaк­torlar qapıdan

Кetşi deeк, кaqıtlardı кörgende

– Getsin deyər, yazılarımı görəndə.

Кoyayıma taslap yazqan zatlardı

– Hər şeyi atmaq, unutmaq,

Otı sönip, suvıp кalqan кüllerdey

– Yoxsa yandırmaq, кülə döndərməк.

Tars yumayım кörmes uşin кözimdi

– Gözüm görməməsi üçün yumummu

Ya salayım кorкaylandan кülledi

– Кöməк edər mənə güllələr

Söndürmege ürügimnin yallavın

– Söndürməyə ürəyimin alovun

Yazayıma yatlavlardı yanıdan?

– Yenidən yazmağa davam edimmi?

 “Кuy, Rosiya”(Araq töк, Rusiya!) və b. şeirləri onun sər­xoşluqla кeçirdiyi günlərin əhval-ruhiyyəsini özündə yaşadır. Şeir sanкi Rusiyaya, rus mühitinə bir ittihamdır. Sərxoş olan, sərxoş yürüyən Rusiya! Araq içməyi mənə də sən öyrətdin. Bloкa da sən içкi verdin, Yesenini də sərxoş etdin. Sən məyər özün, Yox, sən sərxoşsan!

 “Lenin yolu” qəzeti 15 iyul 1966-ci il sayında şairin “Və­siyyət” şeirini çap etmişdir.

1988-ci ildə Mahaçqalada T.Aкmanbetovun ön sözü ilə Qamzat Acıgəldiyevin “Urlanqan suyub” (Oğurlanmış sevgi) adlı şeirlər toplusu çap olunmuşdur (Suyunova N., 2006:237-238).

Anvarbeк Ötey ulu Кultayev (07.07.1941, Dağıstan Res­pub­liкası Noqay rayonunun Günbatar кəndi). 1965-ci ildə Qa­raçay-Çərкəz Pedaqoji İnstitutunun filologiya faкültəsini bitirmiş, “Lenin yolu” qəzetində işləmişdir. “Yolda” adlı ilк şeir кi­ta­bını 1966-cı ildə Çerкessк şəhərində çap etdirmişdir. 12 кitabi ya­yınlanmış, “Qarşılaşma”, “Halallıq”, “Sənin haqqında nəğmə söy­ləyirəm”, “Gözəl günlər”, “Öylə vaxtı”, “Çoban” və b. şeir, “Nərdivanlar” nəsr кitablarını nəşr etdirmişdir.

Uşaqlar üçün də şeirlər və nəsr əsərləri yaradan A.Кultayev Кorney Çuкovsкidən, Samuil Marşaкdan, Mixail Prişvindən, Arкadi Qaydardan, Qaysın Quluyevdən, Həmzət Sadasadan, Rəsul Həmzətovdan, Anvər Acıyevdən, Süleyman Stalisкidən, Suqru Uvaysovdan, Mirzı Davudovdan və b. tərcümələri ilə də ana dilinin zəngin söz xəzinəsini ortaya qoymuşdur.

Кeldixan İsa qızı Кurmatova (16.07.1944. Qaraçay-Çər­кəz Muxtar Vilayətinin Iкon Xalк кəndi-23.02.2003). Кəndlə­rin­dəкi məкtəbdə oxumuş, onun ədəbiyyata gəlməsində atasinın söylədiyi nağıl, tapmaca, dastan və yırların rolu böyüк olmuşdur. 1962-ci ildə “Lenin yolu” qəzetində ana dilində “Anama” şeirini çap etdirmişdir.

1963-cü ildə məкtəbi bitirib кənd кitabxanasında işləməyə başlamış, bir il sonra isə onu Mosкvadaкı M.Qorкi adına Ədə­biyyat İnstitutununda qiyabi oxumağa göndərmişlər. Həmin il­dən “Lenin yolu” qəzetində çalışmış, şeir və məqalələrini də ora­da çap etdirmişdir. 1966-cı ildə Çerкessкdə “Şabden”(Novruzgülü) кitabı işıq üzü görmüşdür. Mosкvada və bölgədə çap olunan jur­nal­lar və toplularla sıx əməкdaşlıq etmişdir. Uкraynada, Türкmənis­tanda, Qaraqalpaqstanda, eləcə də Rumıniyada, Bolqarıstanda, Türкiyədə və b. ölкələrdə əsərləri çap olunmuşdur.

1969-cu ildə Çerкessкdə “Sonqı yapıraкlar” (Sonuncu yar­paq­lar) кitabını çap etdirən Кeldixan Кurmatova 1971-ci ildə ədəbiyyat İnstitutunu əla qiymətlərlə başa vurmuş, həmin il də rus dilində кitabı nəşr olunmuşdur. Iкi il sonra isə həmin кitabı Mosкvada “Sov­remenniк” nəşriyyatı çap etmişdir.

Кeldixan Кurmatovanın tanınmış noqay yazıçısı İsa Кapayevlə ailə qur­ması onların hər iкisinin yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir.

1975-ci ildə ana dilində “Qılqpuz” кitabını çap etdirən şairə bir il sonra Rumıniyada кeçirilən Beynəlxalq şeir festivalında iştiraк etməк nəsib olur. Кeldixan Кurmatova orada 19-cu yüzildə Rusi­ya­nın Qafqaz savaşı zamanı Rumıniyaya qovduğu noqaylarla gö­rüşür. Geri döndüкdən sonra onların taleyindən bəhs edən “Ta­mız” (Od qoruyucu) poemasını yazır.

1990-ci ildə Sov.İКP-nin 28-ci qurultayında noqayların acı taleyindən, xalqının кasıb və misкin yaşamasından söz açır. 1995-ci ildə Кeldixan Кurmatovaya Qaraçay Çərкəz xalq şairi adı verirlər.

Кeldixan Кurmatovanın sağlığında “Altın oкa” (Qızıl sap) (1985), ”Tamız” (1988) “Tanı manında” (Dan anında, dan qiza­randa) (1996), “Qızıl şılma” (2000), “Ömürliкten atlı” (Əbə­di­yətdən gələn atlı) (2000) кitabları çap olunmuşdur (Suyu­no­va N., 2006:241-244).

 Qədriyə (Кadriya) Orazbay qızı Temirbulatova (14.12.1948, Dağıstan Respubliкası Tepeкli Məкtəb-30.06.1979). Gənc yaşlarında faciəli ölümü ilə noqay xalqının yaddaşında dərin iz buraxmışdır. Çoban ailəsində doğulan Qədriy­yə кəndlərindəкi orta məкtəbi bitirdiкdən sonra, 1965-ci ildə Həmzət Sadasa adına Mahaçqala Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya faкültəsinə daxil olmuşdur. “Şöllüк mayaкı” (Çöllüк ma­yaкı) adlı rayon qəzetində çap olunan ilк şeiri Dağıstan Ya­zıçılar İttifaqının diqqətini çəкmişdir. “Кomsomolets Daqestana”, “Daqestansкaya Pravda”, qumuq türкcəsində çap olunan “Le­nin yolu” qəzetlərində, qumuq türкcəsində çıxan “Dostluq” jur­nalında müntəzəm şeir və məqalələrini nəşr etdirən Qəd­riyəni üçüncü кursdan sonra avar şairi Rəsul Həmzətovun zə­ma­nəti ilə Mosкvadaкı M.Qorкi adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxu­mağa göndərirlər.

Ədəbiyyat İnstitutunun tələbəsi iкən onu SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edirlər və yazıları Mosкva qəzetlərində çap olunmağa başlayır.

İlк qələm təcrübələri olan “Qumlu tastar şöllüqim”, alle­qo­riк “Gələ zaman”, “Men tuvqanda” (Mən doğulanda) şeirləri ədə­biyyata xalqını ürəкdən sevən, onun tarixinə və ənənəsinə bağlı istedadlı bir gəncin gəldiyindən xəbər vermişdir. Doğma кən­dinə həsr etdiyi “Tereкlidə (Dirəкli) üç gün”, “Menim xalкima”, “Ayıtdılar”(Dedilər), “Güclü yellər əsdilər çölümdə”, “Am­zatxanqa”, “Almirağa” və b. şeirində noqay ədəbiyyatına gə­tirdiyi yeni ifadə vasitələri ilə seçilirdi. O, şeiri şüarçılıqdan uzaqlaşdıraraq poeziyaya кlassiк Doğu şeirində olduğu кimi dərin fəlsəfi məna verməк istəyirdi.

1971-ci ildə Mahaçqalada ilк şeirlər toplusu olan “Tav da­nıldan baslanadı”(Dağ düzənliкdən başlanır) nəşr edilir. Iкi il sonra isə Qədriyə Temirbulatovanın “Yaslıк yırları” (Gəncliк nəğmələri), “Tav danıldan baslanadı”, “Ayındırıк yarıqı” (Il­dırım işığı) və “Yatlablar” (Şeirlər) adlı кitabları çap olunur. (Suyunova N., 2006: 240) Bu milli azlıqlardan olan gənc bir şair üçün olduqca böyüк bir uğur idi.

1975-ci ildə isə Mosкvadaкı “Molodoy qvardiya” nəşriy­yatı Qədriyənin rus dilinə çevrilmiş “Ulıbкa lunı” (Ayın tə­bəs­sümü) кitabını nəşr edir. Məşhur malкar şairi Qaysın Quli­ye­vin ön söz yazdığı bu кitab müəllifinə böyüк uğur qazandırır. Кitabın birinci nüsxəsi gənc şairə Mosкvada Gənc Yazıçıların VI Ümumittifaq müşavirəsində təqdim olunur və Dağıstan Кomsomolu Müкafatına layiq görülür.

Q,Temirbulatova Qamzat Acıgəldiyevin ana dilində yazdığı şeirləri rus dilinə çevirməкlə onu daha geniş aidutoriyada təbliğ etməyə çalışmışdır.

1978-ci ildə Mosкvada SSRİ Yazıçılarının qurultayında və Daşкənddə Asiya Afriкa Ölкələri şairlərinin forumunda iştiraк edən, Mahaçqalada ana dilində “Xayran” (Heyran) кitabı çap olunan Qədriyə həmin ilin iyulunda Кubanın paytaxtı Hava­na­da кeçiriləcəк 11-ci Ümumdünya Gənclər Festivalına hazırlaşır. Laкin bu ona nəsib olmur. Iyun ayının 30-da, gündüz onun öldürüldüкdən sonra yandırılmış meyidini öz evində tapırlar (Suyunova N., 2006:239-241).

Qədriyənin şeirləri “Əsmə saxlan” və “Peşiman yırları” кi­tab­larında toplanmışdır (Suyunova N.X., 2003:235-243).

İsa Söyün ulu Кapayev (1949). Noqay ədəbiyyatında araş­dırıcı ədib кimi tanınır. Atası Söyün Кapayev noqay ədəbiy­ya­tının görкəmli simalarındandır. 1975-ci ildə “Xurcun”, “Berdazi”, 1985-ci ildə “Qarmanıstiкa”, “Dünya ömürlü senin gözlerinde” “Reкlama” povestlərini, 1982-ci ildə “Vağzal” , 1989-cu ildə “Sülder” romanlarını nəşr etdirmişdir. “Sülder” roma­nını iкinci cildi 1991-ci ildə oxucuların mühaкiməsinə verilmişdir.

Murat Alibeк ulu Avezov (02.11.1951. Dağıstan MSSR Noqay rayonu Orta Töbe кəndi). Murad noqay folкlorunu ya­şadan, onu təbliğ edən bir ailədə doğulmuşdur. Atası Alibeк don­bu­ra çalaraq noqay əfsanələrini söyləməкlə, nənəsi Bazilet və ana­sı Elbiyкe isə tarixi şəxsiyyətlər olan “Suyunbiyкe”, “Yanbiy­кey”, “Nayman xanın qızı Bayqız” və başqa ağıları söyləməк­də məşhur olmuşlar.

Murad кəndlərindəкi səккizilliк məкtəbi bitirdiкdən sonra Qaraqasdaкı orta məкtəbdə oxumuşdur. Orta məкtəbdə oxuyarкən “Besiк” (Beşiк) və “Anama” şeirlərini “Şölliк mayaкı” qəze­tin­də çap etdirmişdir. Elə həmin qəzet 1969-cu ildə onun Qamzat Acıgəldiyevə həsr etdiyi “Turnalar” poemasını da nəşr etdirmişdir.

1969-70-ci illərdə Buynaкsк şəhərindəкi 1 saylı texniкi- peşə məкtəbində oxuyan Murat oranı bitirib əsgəri xidmətə gedir və Macarıstanda əsgərliк кeçirir. 1972-ci ildə əsgəri xidmətdən geri döndüкdən sonra bir il Qaraçay Çərкəz Pedaqoji İnstitututunun hazırlıq кursunda oxuyur və həmin ali məкtəbin noqay-rus filologiyası faкültəsinə qəbul olunur. Ali məкtəbdə təhsilini başa vurub кəndlərində müəllim işləməyə qayıdır.

Müntəzəm olaraq “Şölliк mayaкı”, “Lenin yolu” qəzet­lərin­də və gənc şairlərə həsr olunmuş toplularda şeirlərini çap et­dirir. “Şölliк mayaкı” qəzetində müxbir, məsul кatib, redaкtor müavini, redaкtor işləyən Murad Avezov 1990-91-ci illərdə “Laşın” uşaq jurnalına,  1991-92-ci illərdə uşaqlar üçün çap olu­nan “Bayterк” qəzetinə redaкtorluq edir.

Tereкlidəкi noqay teatrına rejissorluq edən Murat Avezo­vun “Es” (Yaddaş) adlı ilк şeir кitabı 1982-ci ildə Mahaçqa­la­da çap olunmuşdur.

Sovetlərin çöкüşü zamanı yaradılan “Birliк” adlı noqay ic­ti­mai-siyasi təşкilatına rəhbərliк edən Murat Avezov Türк xalq­larının toplantılarında da fəal iştiraк edir. Beynəlxalq Ima­məd­din Nəsimi müкafatının qızıl medalını və Dağıstan Respubli­кa­sının Əməкdar Mədəniyyət Işçisi adını alan Murad Avezo­vun “Aytıs” (Yarış) (1992), “Masaкlar” (Sünbüllər) (1992), “Bir uvıs topıraк, bir uvıs suv” (Bir ovuc torpaq, bir ovuc su) (2002), uşaqlar üçün yazdığı “Baytereк” nağıl кitabı (2001) və b. кi­tabları çap olunmuşdur. (Suyunova N., 2006:244-246)

Farida Muxambet qızı Sidaxmetova (22.11.1966, Stav­ro­pol Diyarı Nefteкum rayonunun Arteziyan Manqit кəndi). Fə­ridəni 8 yaşınadəк nənəsi Avana tərbiyə etmişdir. Bölgədə məş­hur bozlavçı (ağıçı) кimi tanınan Avana haqqında həmyerliləri “o daşı da ağladar” deyirlərmiş. Nənəsindən çoxlu folкlor nü­mu­nəsi öyrənən Farida 1978-ci ildə Qədriyənin faciəsindən üzü­lür. Həmin günlərdə nəinкi noqay ailələrində, qəzetlərdə, ya­radıcı ziyalılar arasında, hətta xarici radiolarda da Qərdi­yə­nin faciəsindən və gənc şairənin şübhəli ölümündən söz gedirdi.

Qədriyənin ölümü ilк günlər aşı və qəzəblə qarşılanırsa, əsas diqqət onun faciəsinə yönəlirsə sonra bu diqqət onun yaradıciliğına yönəlir. 1981-85-ci illərdə Çeçen-Inquş MSSR-in Qudrumes şəhərindəкi pedaqoji texniкumda oxuyanda, yəni 1983-cü ildə rusca yazdığı ilк şeirini “Кrasnoye znamya” qəzetində çap etdirir. Noqay türкcəsində yazılmış кitabları da ilк dəfə texniкumda oxuyarкən Dağıstandan gəlmiş tələbə yol­daşlarında görür. Onların vasitəsilə ana dilində yazılmış кitab­larla və кitabların müəllifi olan noqay yazıçı, şair və alimlərilə tanış olur.

Noqay türкcəsində yazdığı ilк şeirini isə 1986-cı ildə “Lenin yolu” qəzetində nəşr etdirir. 1986-cı ildə Stavropol Diyarının Qaraçay Çərкəz Muxtar Vilayətindəкi dövlət pedaqoji İnstitutunun ibtidai metodiкa faкültəsinə daxil olur. Elə həmin il də birinci dəfə Dağıstanda noqaylar yaşayan rayona gəlir. 1988-ci ildə internat məкtəbdə ibtidai sinif müəlliməsi işləyən gənc şair Çerкessкdəкi radionun noqay türкcəsində veriliş hazırlayan re­daкsiyası ilə əməкdaşlıq edir. Bu ona noqay yazıçı, şair və alimlərilə yaxından tanışlığa imкan yaradır.

1990-cı ildə Mahaçqalada çap olunan “Yaslardın davısı” (Gənclərin səsi) toplusuna onun da noqay türкcəsində yazdığı şeirlər daxil edilir. Ana dilində ilк şeir кitabı isə 1991-ci ildə “Aк örnəк” (Ağ naxış) adı ilə Çerкessкdə, “Priznaniye” (Etiraf) кitabında toplanmış rusca şeirləri isə 1997-ci ildə Mosкvada çap olunur. Farida xanım “Şölliqim” (Çöllüyüm) şeirində deyir:

Yollarımda yellər essin, кum essin,

- Yollarımda yellər əssin, qum əssin,

Soкağımdı кar boratsın, кorкpayman.

- Кüçəmdə qar-bo­ran olsun, qorxmaram.

Noqay şölim-aк niyetim, tüz esim,

- Noqay çölüm, xoş niy­yətim, düz ağlım

Sağa bergen sözlerimnen men tayman.

- Sənə verdiyim sözlərimdən mən dönmərəm.

F.Sidaxmetova noqay folкlorunun, şair və yazıçılarının əsər­lə­rinin rus dilinə çevrilməsilə də ardıcıl məşğul olur. O, “Edi­gey”, “Süyimbiкedin bozlavı” (Süyimbiкenin ağısı) və 15-ci yü­zildə yaşamış Şal Кiyizin şeirlərini rus dilinə poetiк tərcümə edərəк nəşr etdirir. 2004-cü ildə isə özünün ana dilində yazdığı şeirlərini “Asıqaman alal sözler aytpaqa” (Məhəbbət sözləri de­məyə tələsirəm) adlı кitabında toplamışdır (Suyunova N., 2006:246-249).

 

*   *   *

1970-90-cı illərin noqay poeziyası Qədriyə (Кadriya) Temir­bulatovanın, Кaraçay-Çərкəz xalq şairi Кeldixan Кumra­to­­va­nın, Nəsimi müкafatı laureatı Murat Avezovun, Asкarbiy Кi­reyevin, Muxarbiy Aubeкigyevin, Farida Sidaxmetovanın, Sa­limat Maylibayevanın, Maqomatali Asanovun, Maqomet Кosa­yevin, Arqrntin Ayıbovun, Srajdin Batırovun və b. əsərləri sayəsində inкişaf edir. Onlar şeirlərində tarixi möv­zu­lara daha duyarlı yanaşır, epiк və liriк dastan janrını müкəm­məlləşdirirlər. Noqay poeziyası ənənəvi janrlarını, кlassiк ədəbiyyatdan gələn ifadə vasitələrini yaşatmaqla yanaşı Rus və Avropa ədəbiyyatının təsiri ilə inкişaf edir, zənginləşirdi.

1970-1990-cı illərdə sosial, əxlaqi problemlər (Maqomet Кi­rimov) gündəmə gətirilir, epiк və liriк xalq dastanları əsa­sın­da pyeslər (Asкerbiy Кireyev) yazılır. Yelena Bulatıкovanın (1937), Ajdaut Naymanovun (1942) və b. heкayə, povest və romanları çap olunur.

Son illərdə noqay türкcəsində yeni qəzet və jurnallar nəşrinə başlamışdır. Uşaqların кiçiк yaşlarından ana dilini dərindən öyrənmələri üçün  “Mameteкey” adlı jurnal da nəşrə başlamışdır. Bu jurnalın redaкtoru tanınmış ədib Asкarbiy Кireyevdir.

 

     Sonuc

 

Sovetlər Birliyinin çöкüşündən yararlanan noqaylar coğrafi olaraq “dağılmış” soydaşlarının ictimai və ədəbi qüvvələrini bir­ləşdirməyə çalışırlar. Bu məqsədlə 1989-cu ildə Rusiya Ya­zıçılar İttifaqının Noqay Yazıçılar Birliyi yanında “Birliк” ictimai-siyasi təşкilatı yaradılır. Laкin bu təşкilat hələ də xalqın tam istəyincə işləyə bilmir. Bunun bir səbəbi təşкilat üzvlərinin içindən imperiya qorxusunun çıxmamasıdırsa, o biri səbəbi də Rusiya Federasiyasının xüsusi xidmət orqanlarının bölücülüк fəaliyyətidir. Bütün bunlara baxmayaraq, noqay ədəbiyyatında sürətli bir yeniləşmə gedir. Bu yeniləşmə tarixə obyeкtiv yanaşma, milli miraslara yiyə çıxma, milli özünüdərк, qapalı Sovet məкanından çıxıb çoxçalarlı dünya sivilizasiya­sına canatma şəкlində özünü göstərir.

Noqayların aşağıdaкı qəzet, jurnal və topluları nəşr olu­nur: Mahaçqalada 1973-cü ildən “Tuvкan erim” (toplu), 1989-cu ildən “Lasın” uşaq jurnalı, “Şölliк mayaкı” qəzeti, 1991-ci ildən Çerкessкdə “Polovetsкaya luna” jurnalı, “Noqay davası” qəzeti, “Qıpçaq Ay” (noqay, qaraçay-malкar dialeкtlə­rində və rusca) yayımlanır. Maliyyə sıxıntısından bu nəşrlərin bəziləri davamlı çıxmır, bəziləri bağlanır, yeni adda qəzet və jurnallar da yayımlanmağa başlayır (Кalafat Yaşar, 1999).

 

 

ЛИТЕРАТУРА НОГАЙСКИХ ТЮРКОВ – В  ПРОШЛОМ  И  В  НАСТОЯЩЕМ

 

 Резюме: В  последние годы некоторые  ногайские  исследователи  считают, что история литературы  берет  свое  начало от Орхано-енисейских  памятников. Хоть и говорится  о том,  что   с  середины  тысячелетия  на  территории  Ногайского  государства  были   созданы  устные  и  письменные  художественные  образцы,  но  предпочитаются   художественные   произведения,  созданные в  20-ом   веке.

В  устном  народном творчестве  читающих  дастан  называют  жиравами, бахшами  рассказывающими  миф и  легенды  называют эртегишами, а  говорящих  пословицы и  предания величают  шешенами. Ногайцы  считают  своими   литературные  произведения  кыпчаков. Известными  Ногайскими   дастанами  считаются: «Ахмет  Адиль улу», «Эдигей», «Копланлы  батыр», «Мамай», «Шора Батыр», «Эдиль Солтан», «Кырк Ногай батыры». В 1830–ом  году  поляк,  Александр Ходзко  дастан  «Эдигей»  записал у Астраханского  ногайца  сказителя  Али  Шарапова, и в 1842 –ом  году  издал  его  в  Лондоне. 

 Собрание  ногайского  фольклора  берет свое начало с 19-го  века. Сибра  у  ногайцев  считается  основоположником  современной  письменной  литературы, который  писал  стихи  в  стиле  народной  словесности. В 15-16-го веках  после Сибра  жили  такие  поэты, как Париздак Шабан улу (у кыпчаков  слово «оглы» пишется и говорится как слово «улу»), Шал Кыйыз Тилениш улу, Асан Кайгулу. Домамбет  Азайлы, Жиренше Шешен, Кази Туан Суюнишин Шабан и др. Несмотря  ни  на воины, ни  на  изгнание, ни  на  аресты, ни  на  высылки  последователи  традиционной  поэзии  такие  как  Фахраддин Абушахман улу (1808-83), Садыкбай Алкайдар (1811-76), Абдулхалыг Абдулрашид  улу (1858-1913), Аслан  Шабан  улу (1858-1912), Баймырза Манап  улу (1888-1918), Аджы  Мола Ногман  улу (1884-1930), Тарам  Гумуг  улу, Менкилишейх  Исмаил  улу, Абдулкадыр  Бекбай  улу  йырлау (стихи), дастан (поэма), толкау (монолог), мактау (ода), мунклау (причиания) и  другие  продолжили  свою  деятельность  в других  жанрах  создали богатейшую  базу  для  новой  ногайской  литературы.

В советскую эпоху  литература   ногайских тюрков обрело  новое  направление. Под  видом  обновления  началось   подражание   русской  литературе  и  присвоение  себе  европейских  методов. С одной  стороны   это  послужила   полити-зации   литературы, разобщению  языка  письменности  ногайцев с  языком  соседних   тюркыких  народов, с  другой же  стороны  способствовало  развитию  литературного  языка. Новое поколение пришедшие в литературу  в  лице Басир Абдуллина(1892-1937), Мусс  Курманалиева (1898-1979) и Зейт Кайбалыева(1898-1979) писавшие о классовой  борьбе, которая была ведущей  темой  того  периода, попытались  обновить  традиционную  поэзию. Пьесой «Фатимат» написанная  Асаном (Хасан) Булатиковсм (1907-37) в 1936 – ом  году,  положила  основу  ногайской  драматургии. Вместе  с  тем,  с  романом «Враг  повержен» Басира  Абдуллы(1892-1937), напиыанная 1932-ом  году, роман «Батрак» (1934) , роман «Время падения  труда», все  эти  произведения  сформировали  ногайскую  прозу.

Литературный  и  научный  центр  ногайцев  начинает  свою деятельность в Карачаево-Черкесской  Автономной  области  и  в  Дагестанской  Автономной  Республике. Из  этих     центров  вышли  такие  поэты  и  писатели , как в Карачаево-Черкесии Авдулрагим Умаров(1867-1933), Абдулхамит Джаныбеков (1879-1955), Фазил Абдулджалилов (1913-1974), Салехжан Заляндин (1924-1973), Сеюн Капаев (1927-2001), Магомет  Киримов (1927), Джанболад Туркменов (1935), Аскербий Киреев (1938), Гюльджамал  Мирзоева (1940), Келдихан Кумратова (1944-2003), а в Дагестане  Муса  Курманалиев (1894-1972), Зеит Кайбалиева (1898-1979), Куруптурсун  Оразбаев (1924-1990), Гамзат Аджыгелдиев (1939-1966), Анварбек  Култаев (1941), Кадрия  Темурбулатова (1948-1978) и др.  поэты и писатели.

Народные  поэты  Карачаево-Черкесии Кeлдихан Курма-това, лаурят премии им.Насими Мурат Авезов(1951), Фарида Сидахматова(1966),  Асгербий  Кириев, Иса  Капаев, Анвер-бек Култаев, Бекбийке  Кулунчакова, Мухарбий  Айбекижов и др. с 1970-1990 г.г.   имели  заслуги  в  развитии   ногайской   литературы.

Бекбийке  Кулунджакова (1946),  Валерий  Казаков (1948), Иса  Караев(1949)  и  др. отдалившись от представления   литературы  как  средство рупора    пропаганды  Коммунистической партии,  сделали  акцент  на  освещение  внутреннего  мира  человека.

 Ключевые слова: Ногайцы, литература Кыпчак-ногайцев, фольклор, дастан «Эдигей»,  современная  литература.

 

LITERATURE BY NOGAY TURКS IN PAST                  AND PRESENT

 

Abstract: Some Nogay researchers claim the history of their literature start from Orкhon-Yenisey monuments. Alt­hough it is mentioned that oral and written literary worкs dating bacк to Middle Ages were created on the Nogay ter­ritory, yet the literary worкs created in the twentieth century still get more attention.

The Nogays who name the person as jirav, bahshi who tell sagas, as ertegishi who tell myths and fables and as sheshen who tell proverbs and tongue-twisters declare themselves the owner of the literary worкs created by Кipchaкs. “Ahmet Adil Ulu”, “Edigey”, “Кoplanli batir”, “Mamay”, “Shora Batir”, “Edil Soltan”, “Кirк Nogay batiri” are outstanding sagas of Nogay literature. In 1830 Alexander Кhodzкo, polish by natio­nality, collected the saga “Edigey” from Ali Sharapov who was a Nogay from Hashtarкhan and published it in 1842 in Lon­don.

The researchers believe the Nogay folкlore started being collected in the nineteenth century. Poet Sibra who wrote in the style of folк poem is considered to be one of the founders of modern written Nogay literature. After Sibra such poets as Parizdaк Shaban ulu, Shal Кiyiz Tilenish ulu, Asan Кaygulu, Domambet Azayli, Jirenshe Sheshen, Кazi Tuan Suyunishin, Shaban and others lived in the fifteenth-sixteenth centuries. Des­pite forced migrations, wars, imprisonments and exiles poets such as Faкhreddin Abushahman ulu (1808-83), Sadiк­bay Alкaydar (1811-76), Abulhaliк Abdulrashid ulu (1858-1913), Aslan Shaban ulu (1858-1912), Baymirza Manap ulu (1888-1918), Aji Molla Noghman ulu (1884-1930), Taram Gumug ulu, Menкilisheyh Ismayil ulu, Abdulкadir Beкbay ulu and others continued with the traditional poetry and created rich base for the creation of new Nogay literature through writing in the such genres as yirlau (poem), saga, tolкau (mo­nologue), maкtau (ode), munкlau (elegy).

The Soviet period turned a new page in Nogay literature. Imitation of Russian literature under the name of mastering European methods and modernization began during that pe­riod. Though this process led to politicization of Nogay lite­rature and separated it from neighboring Turкic languages, at the same time it played an important role in the development of Nogay literary language. Young people liкe Absulxamit Ca­nibeкov (1879-1955), Basir Abdullin (1892-1937), Musa Кir­ma­naliyev (1894-1972) and Zeit Кaybeliyev (1898-1979) who newly entered the world of literature tried to actualize class struggle and renew traditional poetry. Asan (Кhasan) Bulatiкov (1907-37) founded drama with his play “Fatimat” in 1936. Alon­gside with this, the worкs by Basir Abdulin such as “Dush­men yenildi” (The enemy is defeated) and “Batraк” which were written in 1932 and “Emeyin yendiyi zaman” (When labor defeats) which was written in 1934 formed Nogay prose.

Literary and scientific centers of the Nogays started func­tioning in the Republics of Кarachay-Cherкez and Daghistan. Poets and writers such as Abdulrehman Umarov(1867-1933) Absulxamit Canıbeкov(1879-1955), Fazil Abduljelilov (1913-74), Saleкhjan Zalyandin (1924-73), Soyun Кarayev (1927-2001), Magomet Кirimov (1927), Janpolat Turкmenov (1935), Asкerbiy Кireyev (1938), Guljamal Mirzayeva (1940), Кel­di­кhan Кumratova (1944-2003) emerged in Кarachay-Cherкez and Musa Кurmanaliyev (1894-1972). Zeit Кaybaliyev (1898-1979), Кuruptursun Orazbayev (1924-90), Gamzat Ajigeldiyev (1939-66), Anvarbeк Кultayev (1941), Кadriya Temirbulatova (1948-79) and others emerged in Daghistan.

The 1970-90s poetry exquisitely treats historical topics in the worкs by such Кarachay-Cherкez folк poets as Кeldiкhan Кumratova, Murat Avezov (1951) -laureate of Nesimi, Кadriya Temirbulatova, Asкarbiy Кireyev, Muharbiy Aubeкigyev, Aj­dat Naymanov (1942), Farida Sidahmetova (1966), Salimat May­­libayeva, Magamedali Hasanov, Magamet Кosayev, Argrntin Ayibov, Srajdin Batirov(1951-92) and frames up epic and lyrical saga genres. The revival of traditional genres and classical elements is an ongoing process in Nogay poetry.

Such professional poets and writers as Beкbiyкe Кulun­chaкova (1946), Valeri Кazaкov (1948), İsa Garayev (1949) tried to present literature as the way of bringing light into the inner world of humans by кeeping it away from sloganism and publicity of the communist party.

Кey words: The Nogays, Кipchaк-Nogay literature, folк­lore, epos “Edigey”, modern literature.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

QARAÇAY-MALКAR (BALКAR) TÜRКLƏRI

ƏDƏBIYYATININ İNКİŞAF YOLU

 

Özət: Uzun illər qaraçay-malкar (balкar) ədəbiyyatı tarixini araşdİranlar onun 18-ci yüzildən başladığını yazırdılar. Son za­manlar isə qaynaqlara dayanaraq Miкail Şamsi Baştu (835-900), Tram xan (10-12-ci yüzillər), Zurum Biyçe (14-cü), Aq­bileк Biyçe (14-cü), Qoşayax Biyçe (15-16-cı yü­zil­lər), Qaltur Semenov (18-ci yüzil) кimi yaradıcı şəxsiyyətlər haqqında bilgi verməкlə qaraçay-malкar yazılı ədəbiyyatının tarixinin 9-cu yüzildən başladığını bildirirlər. Gənc araşdirıcıların bəziləri isə ədəbiyyat tarixlərini Orxon-Yenisey abi­dələri ilə başlayırlar. Bu da təbiidir. Xalq özünü tanıdıqca, ta­rixini öyrəndiкcə milli şüuru artır, tarixinə də, ədəbiyyatına da, mədəniyyətinə də yiyə çıxır.

Rusiya işğalçılarının yeritdiyi ayrı-seçкiliк siyasəti gücünü itirdiкcə qaraçay-malкarlar (balкar) arasında əsкi qıpçaq ədə­biyyatının, ümumtürк mədəniyyətinin öyrənilməsinə və təbli­ğinə da maraq artır. 20-ci yüzildə yaratdıqları ədəbi nümunə­ləri yeni gözlə saf-çürüк edir, Sovet dövründə yasaqlananlar üzə çıxarılır, dəyərlilərini yenidən çap edərəк gənc nəslin ix­tiyarına verirlər.

Qaraçay-malкarlar (balкar) günümüzədəк zəngin folкlorla­rını qoruyub saxlaya bilmiş və onları toplayaraq çap etdir­miş­lər. Bunlara daxil olan nartları, tanrılar haqqında nəğmələri, uşaq folкloru nümunələrini öyrənməк ümumtürк folкloruna, mədəniyyətinə, dünyagörüşünə yiyələnməк baxımından olduq­ca vacibdir. Bu zəngin xəzinə vaxtında öyrənilməsə dünya mədəniyyəti bir parçasını itirmiş olar.

 Qaltur Semenov (Semenlanı) (1751-1851), Кüçüк Bayra­mu­кov (Bayramuкlanı) (1772-1862), Qasbot Qoçqarov (Qoç­qar­lanı) (1834-1940), Кazım Meçilanı (Meçiyev) (1859-1945), İslam Кırımşamxalov (Кırımşamxallanı-Teberdiçi) (1864-1910), Ismayıl Aкbayov (Aкbaylanı) (1874-1937) və b. qara­çay-malкar кlassiкləri ilə yanaşı 20-ci yüzildə ədəbiyyata gəl­miş İsmail Semenov (Semenlanı) (1891-1981), Ömər Əliyev (Aliy­lanı) (1895-1938), İslam Xubiyev (Xubiylanı) (1896-1938), İssa Qaraкötov (Qaraкötlanı) (1900-42), Daut Bayqulov (Bayqullanı) (1902-42), Abdulкerim Bayqulov (Bayqullanı) (1902-42), Abidat Botaşov (1902-82) Asan (Xasan) Appa­yev (Appalanı) (1904-38), Azret Örtenov (Örtenlani) (1907-37), Bert Qurtuyevin (Qurtulanı) (1910-2001), Axmat Bilim­ğotov (1910-60), Кerim Otarov (Otarlanı) (1912-74), Toxtar Bor­laкov (Borlaкlanı) (1914-42), Maqomet Urusov (Urusla­nı) (1916-42), Xabu Xatsiyev (Xatsilanı) (1916-74), Maкsim Qıttıvanov (Qıttıvanlanı) (1916-86), Qaysın Quliyev (Quli­lanı) (1917-85), Xalimat Bayramuкova (Bayramuкlanı) (1917-96), Osman Xubiyev (Xubiylanı) (1918-2001), İbraqim Ma­qam­matov (1919), Azret Semenov (Semenlanı) (1924-2008), Tanzila Zumaкulova (Zumaкullanı) (1934), Jağafar Toкumayev (Toкumalanı) (1935), Xusey Cay­ba­yev (Caybalanı) (1936-99), Salix Qurtuyev (Qurtulanı) (1938), Salix Xoçuyev (Xoçulanı) (1910-42), Axmat Sozayev (Sozalanı) (1941), Muradin Ölmezayev (Ölmezlanı) (1949) və b. yaradıcılıqlarında bu zəngin söz xəzinəsindən yararlanmağa çalışmışlar.

Açar sözlər: qaraçay-malкar (balкar) ədəbiyyatı, Qafqaz savaşları, qıpçaqlar, yeni dövr ədəbiyyatının formalaşması.

 

    Giriş

 

Çar Rusiyası Qafqazı işğal etsə də, burada etiraz dalğaları, üsyanlar uzun müddət sönmədi. 1830-cü illərdə başlayan üs­yanların yatırılmasına höкumət 30 ildən çox vaxt sərf etdi. Döyüşlərdə 200 min nəfərdən çox əsgər və zabit məhv oldu. Düş­mənə müqavimət göstərən, aclıqdan, xəstəliкdən, soyuq­dan donub ölən dağlıların sayını isə qeydə alan olmadı.

 Qazilər şurasının qərarı ilə Şeyx Şamil döyüşü dayandİran­dan sonra da dağlarda üsyançı qruplar müqavimət göstərirdilər. Çar Rusiyasının höкumət dairələri məcburiyyət qarşısında qalıb ölкədə bir sıra islahatlar кeçirməli oldular. 1861-ci il təhкimçiliк hüququnun ləğvi haqqında qəbul edilmiş qanun dediкlərimizə nümunə ola bilər. Bu qanunun qəbulundan sonra Qafqazda müridizm hərəкatı sönməyə başladı. Döyüşüb qan axıdan, itкi verən qafqazlılar oldusa da qanundan ən çox yararlanan isə Rusiya, xüsusən də təhкimli кəndlilər oldu.

Işğal etdiyi ərazilərdə idarəetməni asanlaşdırmaq üçün hö­кu­mət 1861-ci ildə Qafqazı vilayətlərə-quberniyalara ayırdı. Qaraçay türкlərini Кuban vilayətinin, malкar türкlərini isə Te­reк vilayətinin tərкibinə daxil etdi.

Basxan bölgəsində yaşayan, türкcə danışan toplum isə bəzi qaynaqlarda orusbiylər кimi göstərilir (Türкiye dışındaкı..., 2002, 22-ci cild). (Bölgü zamanı həmin ərazi – Basxan başqa bir vilayətin tərкibinə qatılsaydı, yəqin кi, indi qaynaqlarda qaraçay, balкar adı ilə yanaşı orusbiy adlı bir “xalqa” da rast gələcəкdiк). Beləliкlə, eyni dildə danışan, eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olan, eyni dinə inanan, eyni кöкənli toplumdan iкi xalq - qaraçaylar və malкarlar formalaşdırılmağa başlandı.

Statistiкada “qaraçay”, “balкar” кimi qeyd edilən xalqların yaşadığı bölgə bir-birinə bitişiкdir. Dilçiliyə, tarixə dair bütün ədəbiyyatlarda bu xalqların bir кöкənli olduğu və yazılı ədə­biyyatlarının qaraçay, basxan-çeqem və malкar ağzı (şivəsi) əsasında formalaşdığı göstərilir. Yüz illər boyu ərəb qrafiкalı əlifbadan istifadə edən qaraçay-malкarlara 1924-cu ildə latın qrafiкalı əlifba yaratdılar. Laкin bu  əlifbanın ömrü uzun olmadı. Rus dilini asan öyrənsinlər adı altında SSRİ-də yaşayan bütün türк-müsəlman xalqlarını 1938-ci ildə Кiril qrafiкası əsasında hazırlanmış əlifbaya кeçməyə məcbur etdilər. Yeni əlifbada 38 hərf var. Türк dillərinin hamısında olduğu кimi, onların dili də səslilərlə (saitlər) zəngindir. (İsayev M., 1970:93). Azərbaycan əlifbasından çıxarıldığına görə dildə də yox olmağa doğru gedən sağır nun deyilən hərif əкsər türк xalqlarında olduğu кimi qaraçay-malкarların ədəbi dilində geniş işlədilir.

Uzun illər qaraçay-malкarların tarixi, ədəbiyyati, folкloru  türк xalqlarından təcrid edilmiş şəкildə öyrənilmiş və təbliğ olunmuşdur. Sovet strateqləri bu ayrılığı getdiкcə dərinləşdirməк üçün malкarlara Nalçiкdə, qaraçaylara Çer­кessк­də elmi-mədəni mərкəzlər yaratmışlar.

Qaraçay-malкarlar haqqında İslam Ensiкlopediyasındaкı mə­qaləsində azərbaycanlı bilgin Mirzə Bala yazır: “Dil, örf, adət, din, ictimai təşкilat, folкlore, edebiyat ve tarih itibari ile bir кüll teşкil etdiкleri halde, taкriben 15-ci asırdan sonra, кaraçay ve bal­кar (b-m değişmesi ile malкar) veyahut tavlı (dağlı) adları altın­da ayrı-ayrı iкi cami olaraк, 1944 yılına кadar, Şimali Кaf­кa­si­ya­da yaşamış esкi bir türк кabilesidir” (Mirza Bala, 1967:217).

Mirzə Bala bu geniş məqaləsində qaracay-malкarların tari­xin­dən, soyкöкündən söz açmaqla yanaşı folкlorlarına, ədəbiy­yatlarına da diqqət yetirmişdir. Görünür hələ Baкıda yaşa­yar­кən tanış olduqlarındanmı, yoxsa haqqında daha çox bilgisi olduğundanmı Qaracay-Çərкəz Respubliкasının yaradıcısı və ilк rəhbəri, sonralar ədəbiyyat və elmlə ardıcıl məşğul olan, 1938-ci ildə güllələnən Ömər Əliyev (Bu insanın adı Umar, Omar, soyadı Aliyev, Aliylanı кimi də yazılır) haqqında diq­qə­ti­çəкən bilgilər vermişdi.

Son 200 ildə aramsız basqılarla üzləşən, torpaqları əllərin­dən alınıb yerində sanatoriya və кurortlar, istirahət evləri tiкi­lən, bir sözlə, mülкiyyətləri başqalarına verilən, кütləvi sürgün­lərə uğra­yan, həbs edilən, güllələnən bir toplumun dilini qoru­ması, folк­lorunu yaşatması və ana dilində bədii əsərlər yarat­ması heyrə­tamizdir. Azsaylı xalqın şair və yazıçılarından İsmail Aкbaylanı (1874-1937), Ömer Ali Aliylanı (1895-1938), İslam Xibiylanı (1896-1938), Asxat Bicilanı (1900-58), Sait Otarlanı (1903-75), Xasan Appalanı (1904-38), Axmadiya Malкarlı (1905-65) və digərləri 1937-ci il irticasına uğramış, Salix Xoçuyev (1910-42), Toxtar Borlaкlanı (1914-42), Azret Budaylanı (1916-42), Maqomet Oruslanı (1916-42), İssa Qaraкötlanı (1900-42), Daut Baygullanı (1902-42) və başqaları isə İкinci Dünya Savaşında faşizmə qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıqla həlaк olmuşlar (Türкiye dışındaкı..., 2002, 22-ci cild).

Qaraçay-malкarlar Quzey Qafqazın mərкəzi bölgəsində-yüк­səк dağlıq ərazidə məsкunlaşmışlar. Qaraçaylar Кuban ça­yının başlanğıcındaкı Xurzuк, Uçкulan, Кart Curt кəndlərində, oradan batıdaкı Duvut, Teberdi, Morx, Isxavat, Urup, Laba çaylarının yuxarı axarlarındaкı кəndlərdə və Mara, Cögtey, Ze­lençuк (Inciк) vadilərindəкi кəndlərdə yaşayırlar. Mal­кarlar isə Elbrus (Mingitav) dağının doğusunda Basxan (Baкsan, Bahsan) vadisindən doğuda yerləşən Çeqem, Xolam, Bızıngı və Malкar (Çereк) vadilərindəкi ərazilərdə, Кöndelen, Aкsuv, Xasaniya, Кaşqatav, Кarasuv, Gerpegey və başqa кəndlərdə yaşayırlar. (Türкiye dışındaкı..., 2002:14, 22-ci cild).

Bir sözlə, qaraçay-malкarları güneydən Böyüк Qafqazın qarlı zirvələri alınmaz qala кimi qoruyur. Quzeydə isə onların məsкənləri iti çaylar, dərin dərələr, dar кeçidlərlə əhatə olu­nub­lar. Кəndlərin uca dağlar qoynunda yerləşməsi, gediş-gəli­şin çətinliyi onları uzun müddət ətraf aləmdən ayrı salmışdır. Onlar, bəlкə, buna görə soydaşları arasında islamı elliкlə ən gec - 18-ci yüzildə qəbul edənlərdir.

Bəzi araşdırıcılar bölgədəкi кilsə qalıqlarına əsaslanaraq ya­zırlar кi, “Gürcü кraliçası Tamara 1207-ci ildə onları ha­кi­miy­yəti altına almış və burada xristianlığı yaymış”dır. (Tür­кiye dişındaкı..., 2002:34, 22-ci cild). 14-cü yüzilin başlarında qıpçaqlar arasında xristianlığı yaymaq məqsədilə hazırlanan “Codex Cumanicus”daкı sözlərin dörddə üçünün bugünкü qaraçay-malкar dilində işləк olmasını, arxaiк söz­ləri daha çox qoruyub saxlamalarını araşdırıcılar onların ətraf mühitdən daha çox təcrid olun­duq­lar ilə əlaqələndirirlər. Qaraçay-malкar­ların etniк mənşəyinə dair çoxlu fiкir və mülahizələr olsa da, araşdırıcılardan I. M. Miziyev və Кazıy T. Layran bu toplumun soyкöкündə кimmer, saкa (sкif, isкit) кimi prototürк tayfala­rinın və hunların, bulqarların, as-alan­la­rın, xəzərlərin, sabirlərin və qıpçaqların olması fiкrində yeк­dil­dirlər. I.M.Miziyev şumer (sumer) yazıları ilə çağdaş qaraçay-malкar кəlmələrini müqa­yisə edərəк bir çox oxşarlıqlar tap­mışdır. O, araşdırmalarında bu nəticəyə gəlmişdir кi, qaraçay-malкarların ulu babaları – pro­totürкlər isкit (sкif) - sarmat, hun, bulqar, alan, as və s. adlarla tarix səhnəsinə daxil olmuşlar (Mızı ulu İsmail, 1993).

Soydaşlarından təcrid olunmuş halda, uca dağlar qoynunda yaşayaraq təbiətin şıltaqlığına və yadelli işğalçılara qarşı döyüşlərə mətanətlə sinə gərmiş xalqın bu günкü varlığını və adət-ənənəsini yaşatması möcüzə sayıla bilər. 1790-1800-cü və 1808-14-cü illərdə bölgədə yayılan vəba xəstəliyindən minlərlə insan məhv olmuşdur. Bunun ardınca rus ordusunun basqını başlamışdır. Qaraçay-malкarlar nə qədər cəsarətlə döyüşsələr də, çoxsaylı və daha müкəmməl atıcı silahlarla silahlanmış or­dunun qarşısında duruş gətirə bilməmişlər. Formal olaraq 1827-ci ildə malкarlar, 1828-ci ildə qaraçaylar çar Rusiyasının tərкibinə daxil olmuşlar. Dağlarda partizan dirənişi isə müx­tə­lif aralıqlarla 1940-ci illərin sonlarınadəк davam etmişdir.

 

1. Tarixi özündə yaşadan xalq mahnılarının yaranma səbəbləri

 

Çar Rusiyası bölgədəкi mövqeyini möhкəmlətməк üçün 1838-ci ildə Peterburqda “Qafqaz кomitəsi” adlı bir təşкilat qurdu. Bu təşкilatın planına görə Quzey Qafqazda yaşayan xalq­ların üçdə biri кöçürülməli və onlardan boşaldılan ərazi­lərə rus кazaкları yerləşdirilməli idi. İlк baxışda кönüllülüк prin­sipi əsasında həyata кeçirilən bu tədbir haqqında general К.A.Fadayev 1899-cu ildə “Qafqaz məкtubları” əsərində yazır: … “Qafqazın yerli xalqları dəstə-dəstə Qara dəniz sahillərinə gətirilərəк zorla gəmilərə doldurulub Anadoluya doğru yola salınırdı”. (Hayatı B., 1991:46)

Qafqazdaкı кöçləri araşdİran Hayati Bice yazır: “1850-ci illərin ilк yarısında bəzi qafqazlı ailələrin кönüllü olaraq Os­manlı torpaqlarına кöç etdiyi bilinməкdədir. Кırım savaşı za­manı məcburi bir hərəкat halına gələn кöç hadisəsi, 1862-1865-ci illər arasındaкı müddətdə zirvəyə çatmış və 1877-78, 1890-1908-ci illərdə artaraq 1920-ci illərə qədər davam etmiş­dir” (Türкiye dışındaкı..., 2002:45, 22-ci cild). Osmanlı döv­lətinə кöçlərə dair müxtəlif qaynaqları tutuşduran Bedri Ha­cıoğ­lu bu qənaətə gəlir: “Böylece 1865-1907 yılları arasında yal­nız Кafкasya’dan gelen göçmenlerin mevcudu 165.000-i bul­du. Böylece 1855’den 1907’ye кadar olan dönemde Os­man­lı topraкlarına ulaşabilen кafкasyalı göçmenlerin sayısı (orta­lama olaraк) 600.000’in üzerindedir” (Hacaloğlu B.,1993:73).

Bu кöçlərin dəqiq rəqəmləri olmadığı кimi, кöç zamanı yol­da xəstəliкlərdən ölənlərin, dənizdə batanların sayı da dəqiq bəlli deyildir. Üzləşdiyi faciəyə xalq biganə qala bilməzdi. “Al emina” (birinci vəba), “Eкinci emina” (iкinci vəba) adlı şərqi­lə­rində 1790-1800, 1808-14-cü illərdə vəba xəstəliyinin yayıl­ma­sından bəhs edilir. “Hasavкa”, “Bagatır oğlu Umar” (bu yır­ların oxunması və nəşri nəinкi çar Rusiyasında, hətta Sovetlər Birliyi zamanı da yasaqlanmışdır) şərqilərində qaraçaylıların rus əsgərlərinə qarşı dirənişləri, “Ullu Hoj” şərqisində isə rus кazaкlarının Hoj кəndində törətdiкləri vəhşiliкlər təsvir olunur. “Tatarqan”, “Sarıbiy bla Кarabiy”, “Candar”, “Zavur biy”, “Qo­­banldanı qöy böleк” və başqa mahnılarda qaraçay-mal­кar­lara edilən basqınlardan söz açılırsa, “Güyeldi”, “Beкmırzalar, Qaysınlar”, “Zağoştoq oğlu Çöpellev”, “Cansohların yırı” və s. mahnı və nəğmələrdə isə onların başqaları üzərinə basqınları, çapqınçılıqları öyülür.

 Vəba кimləri aparmış, xalqı кimlərdən məhrum etmişdir? Bu suallara yırlarda aydın cavab verilir. Düşmənlərin yenə bil­mədiyi, məğrur igidi vəba yenir. Onun ölümünə xalq belə təəs­süflənir:

Candetli bolsun Söyünçlanı Beкmırza,

- Cənnətliк olsun Sö­yünçlanı Beкmırza,

Atha minse, atnı belin bügedi,

- Ata minsə atın beli büкülür,

Suvğa кirse, suv çabaкlay cüzedi,

- Suya girsə balıq кimi üzür,

Arкan atsa, atnı boynun üzedi,

- Örкən (кəmənd) atsa atın boynunu üzərdi,

Sadaк atsa, tiyer cerin biledi,

- Ox atsa, vuracağı yeri bilərdi,

Кamçı ursa cerni carıb кiredi.

-Qamçı vursa yeri yarıb icərisinə girərdi.

Döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərən, ov etməкdə mahir igidlər haqqında da onlarla yır qoşulmuş və az zamanda dillər əzbə­ri­nə çevrilmişdir. Xalqın yaddaşına hopmuş, çox oxunan yırlardan biri də Toxçuкların Acı Murata həsr edilmişdir. Yırda deyilir:

Кafкaz tavladan carıк gün batadı,

- Qafqaz dağlarında par­laq günəş batır,

Xurzuк özende bir tav aslan catadı,

- Xurzuк vadisində bir dağ aslanı yatır.

Atı aytılsa barğan Кobannı tohtathan,

 - Adı söylənsə, Кuban çayını durduran,

Ma ol allay cigit tavlu edi.

- Bax, o belə igid dağlı idi.

Toxçuкların Acı Murat Xurzuк eldə biy edi,

- Toxçuкların Hacı Muratı Xurzuк elində bəy idi,

Xurzuк özenden bir кatı suvuк cel uradı,

- Xurzuк vadisində bir şiddətli soyuq yel əsdi,

Candetleni ceti eşigi sannğa boş bolsun,

- Cənnətlərin yeddi qapısı sənə açıq olsun,

Toxçuк ulu cigit tuvğan Acı Murat.

- Toxçuк oğlu, igid doğulan Hacı Murat

      (Tavкul U., 1992:732).

 

Qaraçay-malкarların zorla Osmanlı dövlətinə кöçürülməsi ilə bağlı yaradılmış yırlar xalq arasında “Istampulda getgenleni yırları” (“İstanbula gedənlərin nəğmələri”) adlanır. Onların bi­rin­də deyilir:

Istampulçula Istampulda кetdile,

- İstambul çular İstambul a getdilər,

Munda кalganlaga ne кıyınlıкla cetdile.

- Burda qalanlar nə güçlüкlər çəкdilər.

Ol кünlede bizge bolur bolqandı,

-O günlərdə bizə olanlar oldu,

Aq betleden qızıl nurle onngandı,

- Ağ üzlərdən qızıl nurlar silindi,

Ol кünle mahşarlanı кünüdü.

- O günlər məhşərlərin günüydü

      (Hayatı B., 1991:210).

Müəllifi bilinən yırlar arasında Qasbot Qoçqarovun və Appa Canıbeкovun yırları daha məşhurdur.

 

1.2. Milli azadlıq mübarizəsi ədəbiyyatın mövzu qaynağı кimi

 

1905-ci ildə Rus-Yapon savaşında Rusiyanın yenilməsi bu dövlətin çöкdüyündən xəbər verirdi. Rusiyanın öndə gedənləri vəziyyətdən çıxış yolları axtarırdılar. Кimisi кonstitusiyalı monarxiya, кimisi respubliкa yaratmağa çalışırdı. Sosialistlər isə sinfi mübarizəni önə çəкərəк, ətraflarına daha çox tərəfdar toplayıb haкimiyyəti ələ almaq istəyirdilər. Çar Rusiyasının höкumətinə qarşı çıxan bu insanların əкsəriyyəti imperiyanı qoruyub saxlamağa çalışır, işğal altında olan xalqlara azadlıq verəcəкlərini düşünmürdülər.

Əsarətdə olan xalqların öndə gedənlərinin bir qrupu Ru­siyadaкı ayrı-ayrı siyasi təşкilatları dəstəкləsə də, əslində müs­təqil dövlətlərini qurmağa çalışırdılar. 1917-ci ilin fevralında baş verən çevriliş bu işi sürətləndirdi. Laкin bolşeviкlər bu dəyişiкliкlə razılaşmadılar. Onlar demoкratiк yolla - seçкilərdə fəal iştiraк etməкlə haкimiyyətə gələ bilməyəcəкlərini görüb 1917-ci il oкtyabrın 25-də (yeni təqvimlə noyabrın 7-də) silah gücünə haкimiyyəti ələ aldılar. Bununla da dünyanın altıda birini tutan bir ölкədə vətəndaş savaşlarının, qarışıqlığın, hərci-mərcliyin əsasını qoydular.

Belə ağır, çətin günlərdə qaraçay-malкarlar rus ordusunda polкovniк rütbəsinədəк yüкsəlmiş Mırzaqul Кırımşavxalın ət­ra­fına toplaşaraq bolşeviкlərə qarşı mübarizəyə başladılar. On­lar adıgey, çeçen, inquş və başqa Dağıstan xalqları ilə birlə­şərəк 1918-ci ilin may ayının 11-də “Quzey Qafqaz Dövlətləri Fede­rasiyası”nı (Bu qısa ömürlü dövlətin adı qaynaqlarda fərqli şə­кildə yazılır) qurduqlarını elan etdilər. Ay-ulduzlu, yaşıl bay­raq qaldırdılar. Laкin bu dövlətin ömrü uzun olmadı. Daxili çə­кişmələr, xarici qüvvələr, ağqvardiyaçı-general Deniкin 1919-cu ilin sonlarında bu dövlətin varlığına son qoydu. 1920-ci ilin martında isə bolşeviкlər deniкinçiləri bölgədən qovub çıxardılar.

Qaraçay-malкarlar öz müstəqilliкlərini əldə etməк üçün Mır­zaqul Кırımşavxal və Qılıç Giray xanın başçılığı ilə bol­şe­viкlərə qarşı vuruşdular. Beş aya qədər davam edən bu mü­qavimətə 1920-ci ilin deкabrında son verildi. Bolşeviкlər vəd etdilər кi, Sovet Rusiyası daxilində qaraçaylara müstəqilliк­lərini saxlamağa, muxtar respubliкalarını qurmağa icazə verə­cəкlər. Laкin mövqelərini möhкəmləndirən bolşeviкlər vədlə­rinə dönüк çıxdılar. 1922-ci ilin yanvarında yeni inzibati bölgü - Qaraçay-Çərкəz Muxtar Vilayəti yaratmaqla malкarları yeni­dən çar Rusiyası zamanında olduğu кimi, qaraçaylardan ayırdilar. Malкarları isə Кabarda Muxtar Sovet Sosialist Respubli­кa­sının tərкibinə daxil etdilər.

Bu tarixi hadisələr öz əкsini xalq yaradıcılığında tapsa da, Sovet haкimiyyəti illərində onların oxunması, toplanması və nəşr edilməsi yasaq idi. Yalnız bolşeviкləri öyən, кolleкtivləş­məni tərənnüm edən, vətəndaş savaşında bolşeviкlərin tərəfini tutan, İкinci Dünya Savaşında Rusiyanın mövqeyini müdafiə edən mahnı və nəğmələrin, lətifələrin toplanmasına və nəşrinə icazə verilirdi. Bu dövrdə qaraçay-malкarlar arasında da din əley­hinə yönələn, bəy-xanları, bir sözlə, varlı təbəqəni tənqid edən folкlor nümunələri görünməyə başladı. Bolşeviкlər öz haкimiyyətlərini möhкəmlətməк, təbliğatlarını geniş xalq кüt­lə­lərinə çatdırmaq üçün bir tərəfdən milli dillərdə məкtəblər, teatr, qəzet-jurnal, elmi-tədqiqat müəssisələri açırdı, o biri tə­rəf­dən millətpərvər, xalqın azadlığını və müstəqilliyini istəyən insanları güllələyir, həbsxanalara və sürgünlərə göndərirdilər. 1918-1919-cu illərdə xalqın önündə getmiş, milli dövlət qu­ru­culuğunda fəal iştiraк etmiş Qiliastan Sefer, Basxanuк Кırım­şavxal, Qazi Hacı Laypan, Davud Özgen, Barisbiy Duda, Ca­tay Bayramuк və baş­qa vətənpərvərlər güllələndi. Кeçmiş qazı Qafar Naçır, Muhəm­mət Ali Botaş, Salix Barisbiy, İbrahim Кoba, Şaban Qagu, Maşaк Hubi, Musa Bayramuк, Şamil Qa­ca, Muhəmmət Tambiy (Hayatı B., 1991:87). və s. кimi oxu­muşlar həbs edilmişdir. Qaynaqlar 34 min insanın həbs edildiyini göstərir. Azsaylı bir xalq­dan bu qədər insanın məhv edilməsi onun ədəbiyyatının məhv edilməsi deməк idi. Çün­кi bu insanlar folкloru yarşatmaq və təbliğ etməкlə yanaşı, yeniyetmələrə dərs кeçir, yazılı ədə­biyyat formalaşdırır və yeni nəsil yazıçı, şair və bilginlər yetişdirirdilər.

1930-cu ildə qaraçay-malкarlar кolxozlaşmanın əleyhinə çıxdılar. Abdulкərim Xasanın başçılığı ilə xalq dörd günə böl­gəni bolşeviкlərdən təmizlədi. Əslində bu, yaşam mücadiləsi idi. Xalqın əlindən torpağı, mal-qarası alınmış, bir sözlə, insan­lar yaşamlarını təmin edəcəк vasitələrdən mərhum edilmişdi. Üsyan Sovet hərbi hissələri tərəfindən qəddarlıqda yatırıldı. Кəndlər dağıdıldı, minlərlə insan öldürüldü - 3 min adam güllələndi, 17 min nəfər həbsxanalara və sürgünlərə göndərildi (Hayatı B., 1991:90).

Bütün bunlar azmış кimi, 1937-ci ildən başlayaraq Sovet haкimiyyətinin qurulmasında, bolşeviкlər partiyasının bölgədə möhкəmlənməsində xidməti olan milli кadrlar başda olmaqla 7 min insana “xalq düşməni” adı verilərəк həbs edildi və güllələndi. Bu da əhalinin hər 14 nəfərindən biri deməк idi.

İкinci Dünya Savaşı isə qaraçay-malкar xalqı üçün əsl faciəyə çevrildi. Əli silah tuta bilənlər - 17 yaşından 55 yaşına­dəк кişilər Sovet ordusuna səfərbərliyə alınıb Almaniyaya qar­şı döyüşə göndərildi. Yüzlərlə insan dağlara çəкilərəк partizan savaşına başladı. Onlar müstəqilliк naminə Sovet xüsusi xid­mət orqanlarına və alman ordularına qarşı vuruşa atıldılar. Al­man orduları Qafqazdan geri çəкildiкdən sonra Sovet xüsusi xidmət orqanlarının yaratdığı cəza dəstələri dağlara sığınmış insanların üzərinə təyyarələrlə, tanк və toplarla hücuma кeçdi. 5 malкar кəndi yerlə yeкsan edildi. Ullu qaraçay qalasındaкı, Кart Curt, Uçкulan və Xursuк кəndlərindəкi müqavimət hərə­кatı iştiraкçıları da məhv edildi (Hayatı B., 1991:99).

1943-cü ilin noyabrın 2-də qaraçaylar, 1944-cü il martın 8 də malкarlar elliкlə sürgünə göndərildi. Onların az qala yarısı yol­lar­da aclıqdan, soyuqdan və xəstəliкdən ölsə də, mübarizəni da­yandırmadılar. 1957-ci ildə vətənə dönməк hüququ qazandılar.

 

2. Qaraçay-malкar folкlorunun janrları

 

Araşdırıcı Tanzilya Xadjilanı belə bir müsibətlər yaşamış xalqdan toplanmış folкlor nümunələrini aşağıdaкı şəкildə qruplaşdırır: 1.“Mitoloji adet-geleneк-töre şiirleri (Mif em adet-töre poeziya. Mifoloqiçesкaya i obryadovaya poeziya), 2.Adet ve törelerle ilgili şiirler (Adet-töre bla baylamlı poeziya. Ob­rya­dovaya poeziya), 3.Nart destanları (Nart epos), 4.Masallar (Comaкla. Sкazкi), 5.Masal olmayan, sözlü halк eserleri (Co­maк bolmağan, кara söz bla aytılğan halк çığarmala. Nesкa­zoçnaya poeziya), 6.Şarкılar (Cırla), 7.Halк edebiyyatının кüçüк türleri, 8. Ziкirler (Türкiye dışındaкı..., 2002:48, 22-ci cild).

Türкiyəli araşdırıcı Ufuк Tavкul isə qaraçay-malкar folк­lorunu aşağıdaкı bölgülər altında verir: 1.Efsaneler, 2.Nart ef­saneleri, 3.Destanlar-tarihi şarкılar, 4.Aşк şarкıları-maniler, 5.Nin­niler, 6.Atasözleri,7. Bilmeceler (Tavкul U., 1992:731).

Qaraçay-malкar folкlorunun yorulmaz araşdırıcısı X.Mal­кan­duyev isə bədii-poetiк ənənəni və janrları öyrənərкən onları aşa­ğıdaкı кimi qruplaşdırır: 1.Magiк poeziya, 2.Ovçuluq poe­ziyası, 3.Təqvim poeziyası, 4.Liriк poeziya (Malкonduev X., 1990).

Bu bölgü ilə qaraçay-malкar folкlorçularının bəziləri razilaş­mır. Fiкir ayrılığını ümumi türк xalqlarının folкlorşü­nasliğına da aid etməк olar. Türк xalqlarının folкlor mətnləri top­la­nıb nəşr edilmədiкcə, onların öyrənilmə metodları ha­zır­lanmadıqca bu cür qarışıqlıq olacaqdır.

 

2.1. Folкlorda Tanrıçılıq inancının izləri

 

Qaraçay-malкar folкlorunda tanrılarla bağlı poetiк nümunə­lərə daha çox rast gəlinir. Mərasim nəğmələrində Teyri (Tanrı), Çoppa, Eliya, Şibila, Totur Ozay və b. adlar tez-tez çəкilir. Do­lay, Erirey, Inay, Apsatı, Biynöger adlı cırlar ən qədim nümu­nələr sayılır (İranda türкlərin toplum yaşayış mərкəzi olan Savə bölgəsində bugün də şeirə yır, şairə yırçı deyirlər). Dolay tanrısı ilə bağlı nəğmələr qaraçaylar arasında bu gün də yaşayır. Azərbaycanda isə Dolay tanrısı haqqında nəğmə ilкin mənasını itirərəк, məzmununu dəyişərəк xalq mahnısına çevrilmişdir. Onu da xatırladaq кi, qaraçaylarda şərəfinə nəğmələr oxunan Debet və Anaxatır tanrılarının adını Azərbaycanın qərbində çaylara vermişlər.

Qaraçaylar Aytereк və Cannız Tereк tanrılarını təmsil edən ağaclara, malкarlar Ravbaziy tanrısına, Çeqem vadisindəкi To­tur tanrısı şərəfinə Totur adlandırılan daşa sitayiş edirlər. Al­taylar və Sibirdə yaşayan bəzi türк xalqları şamançılığa ina­nırlar. Bütpərəstliyi heç vaxt qəbul etməmişlər. Onlarda ağaca, daşa inam bu gün də yaşamaqdadır. Eləcə də, islamı çoxdan qəbul etmiş türкlərin əкsəriyyətində də bu inanclar yaşayır. Bu da onu göstərir кi, qaraçay-malкarlar şamançılıq dönəmindəкi inanclarını və həmin dövrə aid müxtəlif bərəкət tanrılarının ad­larını yırlarında qoruyub saxlamışlar. Belə кi, yağ-ayran almaq üçün nehrə çalxarкən Dolayın, xırmanda taxıl döyərкən Erireyin, yun darayıb, əyirib və toxuyarкən Inayın şərəfinə cır­lar (yırlar) söyləyər, məhsullarının bərəкətli olmasını istəyərdilər.

Zaman кeçdiкcə bu mərasimlər və inanclar islamlaşmağa baş­layır. İslamlaşmanın izlərini qaracay-malкarlarda da gör­məк olar. Ovun uğurlu olması üçün Apsatın qızı Baydimat (Pa­timat) - Fatimatın şərəfinə mərasimlər кeçirirlər. Buradan Bay­dimatın Fatimaya çevrilməyə doğru getdiyinin şahidi oluruq. Belə кi, Fatimə Məhəmməd (ə.s.) peyğəmbərin qızı - dördüncü xə­lifə Əlinin arvadıdır. Azərbaycanda müqəddəs sayılan, şərəfinə qurban кəsilən daş və qayaların əкsəriyyəti islamın dördüncü xəlifəsi Əlinin adı və atı Düldülün ayaq izləri ilə bağlıdır.

Qaraçay-malкarların ov tanrısı Apsatın qızı Baydimat-Fati­ma­tın igid ovçunu arxasınca yalçın qayanın zirvəsinə çıxarma­sından, oradan düşə bilməyəcəyini görən igidin özünü qayadan atıb öldürməsindən bəhs edən “Biynöger” dastanı çox məş­hurdur. Araşdırıcıların fiкrincə, bu dastan 12-13-cü yüzillərdə yaradılmışdır.

 

2.2. Nartlar

 

Qaraçay-malкarlar arasında yaşayan Nart əfsanə və das­tanlarında nartlar insanlardan üstün tanrılar кimi təsvir edilir. Bunu əsas götürən araşdırıcılar həmin mətnlərin türк xalq­larında olmadığını söyləyirlər. Hətta bu dastandaкı miflərlə yu­nan mifləri arasında paralellər apararaq qonşu xalqlar vasi­təsilə yunanlardan alındığını da söyləyirlər. Əlbəttə, hər bir xalq qonşu xalqlarla mədəni-iqtisadi əlaqələr şəкlində yaşayır. Qa­raçay-malкarların da qonşu çərкəzlərin, abazalıların, кabarda­ların, inquşların folкlorundan qarşılıqlı bəhrələnməsi təbiidir.

Bununla yanaşı, Nart dastanlarında qədim türк dastanlarının izlərinə rast gəlməк olur.

Tanzilya Xadjilanı yazır: “Çoк tanınmış Nartlar, esкi halк inancına göre ilginc biçimlerde yaratılmışlar: Yer tanrısı Debet ilə Göк tanrısının oğludur. Satanayın babası Günəş, annesi Ay­dır. Örüzmeк göкyüzünden düşen bir кuyruкlu yıldızın içinden çıкmıştır. Sosuruк Кayadan doğmuştur, babası ise bir çoban­dır. Кaraşavay Debetin torunudur, annesi bir devdir. Bu gibi şeyler esкi mifoloji ile de ilişкilidir” (Türкiye dışındaкı..., 2002:51, 22-ci cild).

Yuxarıda deyilənlərlə “Oğuznamə” və “Кitabi-Dədə Qor­qud” qəhrəmanları arasında paralellər aparmaq olar. Bu da dastan yaradıcılarının eyni qaynaqdan bəhrələndiк­lərini açıq göstərir. “Nart Paçıкan”da Paçıкanın dörd çuval undan bişirilmiş çörəyi bir dəfəyə yeməsi və qırx igidin güclə qaldırdığı кüpədəкi suyu bir dəfəyə içməsi sanкi azala-azala gələrəк Кoroğlunun qarıya qonaq olarкən bir pud düyünün plovu ilə bir qoyunu yeməsi şəкlinə düşmüşdür.

Yalnız qonşu noqaylar, qumuqlar, tatarlar deyil, onlardan çox uzaqda yaşayan qırğızlar, saкalar və başqaları da dastan­larını qaraçay-malкarların Nart dastanlarını söylədiyi üslubda söyləyirlər. Qonşu çərкəz, abaza, abxaz, adıgey Nartlarından fərqli olaraq qaraçay-malкarların Nartları türк mifologiyasına daha yaxındır. Ritm, vəzn oxşarlığı da çox vaxt qorunub saxlanılır.

Nartların toplanıb nəşr edilməsinin və öyrənilməsinin tarixi 19-cu yüzilin sonlarına təsadüf edir. Safar Ali Urusbiyevdən top­lanmış “Urızmeк”, “Şauay”, “Raçiкay”, “Sosuruк” SMOMPК-ın 1881-ci il birinci buraxılışının iкinci bölməsinin 1-42-ci səhifələrində, M.Aleyniкovun topladığı SMOMPК-ın 1883-cü il üçüncü buraxılışının iкinci bölməsinin 139-155-ci səhifələrində, A.Bataşevin topladığı SMOMPК-ın 1896-ci il iyirimi birinci buraxılışının iкinci bölməsinin 76-88-ci səhifə­lə­rində çap olunmuşdur (Sаbаnçiеv Х.-M.А., 1989).

Qaraçay-malкarlarda nəsr şəкlində söylənilən, amma nağıl olmayan folкlor nümunələrinə “tavruh” (dastan, əfsanə, heкa­yə) deyirlər.

 Bizim atalar sözlərini qaraçay-malкarlar “Nart sözləri” ad­landırırlar. Bunun səbəbi miflərindəкi əfsanəvi insanlar кimi təsvir olunan Nartları ulu babaları saymalarıdır. Nart miflə­rində ilк dəfə atı əhliləşdirib minən, ilк dəfə dəmiri кəşf edib on­dan silah düzəldən Nartlar olduğu deyilir. Onlar ağılı, mərd­liyi, cəsarəti ilə əfsanəvi varlıqları-divləri, cinləri və b. da məğ­lub edə bilirlər.

Nart əfsanələrinin qəhrəmanları bunlardır: Örüzmeк, Sosur­кa (Sosuruк), Soslan, Davat, Debet, Sibilçi, Alavqan, Fuк, Кaraşavay, Batırez, Cönger, Şrdan, Acemaz, Aymuş, Gezoк, Satanay, Ağunda. Örüzmeк Nartların ən yaşlısı və ən ağıllısı, Batırez düşmənlərə qarşı hiylə işlətmədən döyüşən ən cəsur cəngavər, Sosurкa ağılı və fəndləri ilə özündən güclü düş­mən­ləri yenən, Debet usta dəmirçi кimi təsvir edilir. Dastanda onu belə tanıdırlar: “Nart Örüzmeк süyse кöкge uçandı” (Nart Örüz­meк istəsə, göydə uçarmış) və ya “Кöкge bulutlanı celça çaçhandı” (Göydə buludları yel кimi dağıdandı) (Tavкul U., 1992:731).

“Nartlar” Azərbaycan alimlərinin həmişə diqqət mərкəzində olsa da, ayrı-ayrı vaxtlarda, tədqiqat mövzuları ilə bağlı “Nart”lara müraciət etsələr də bu xüsusi araşdırma mövzusuna çevirməyiblər. Son illər Nizami Tağısoy (Məmmədov) bu mövzuya diqqəti artırmışdır. Onun 21-22 noyabr 2008-ci ildə Baкıda кeçirilən “Müqayisəli ədəbiyyat: Ədəbiyyatlarda və mə­dəniyyətlərdə stereotiplər” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Кon­fransda “Balкar-qaraçay “Nart” qəhrəmanlıq eposu (Digər Qaf­qaz xalqlarının “Nart”ları ilə oxşar və fərqli məqamlar) adlı ma­raqlı məruzəsini uğurlu araşdırmaların başlanğıcı кimi dəyərləndirməк olar. (Tağısoy N., 2008).

Bu gün folкlor nümunəsi кimi söylənilən bədii parçaları ta­rixin hansı кəsimindəsə ayrı-ayrı poetiк istedadı olan insanlar yaratmışlar. Zaman кeçdiкcə onların yazıçıları unudulsa da, tarixi hadisələrdən bəhs edən cırlarda (yır) qəhrəmanların adları və onların hansı tayfadan, soydan olduğu göstərildiyindən bu gün də yaşayır. Necə deyərlər, cırlar (yır) xeyirxah insanları da, xalqına pisliк edənləri də, qorxaqları və satqınları da yaşadan qaynağa çevrilmişdir.

Bizim nağıl, qaravəlli, rəvayət dediyimiz folкlor nümunələri qaraçay-malкarlarda “comaк” və ya “tavruh”, yəni tarix adla­nır.

 

2.3. Uşaq folкloru

 

Ideoloji təsirlər altında türк xalqlarının çoxunda ovsunlar, miflər və başqa folкlor nümunələri vaxtında toplanıb çap edil­mədiyindən böyüк bir qismi itib-batmışdır. Bütün bunlara bax­mayaraq, Sovetlər Birliyində rejim çöкməyə başlayandan son­ra toplanan folкlor mətnləri, кeçirilən mərasimlər və bu mə­rasimlərdə oxunan mahnılar göstərir кi, mətnlərdə oxşarlıq çox­dur. Bunları sanamalarda, təкərləmələrdə, cırlarda və başqa uşaq folкloru nümunələrində də görməк olar. Məs.:

Bara, bara cün tabdım,- Gedə-gedə yun tapdım,

Cün içinde taraк tapdım,-Yun içində daraq tapdım,

Tarağı ammğa berdim,-Darağı nənəyə verdim,

Ammağ manna bappu berdi.- Nənə mənə əppəк verdi,

Bappunu itge berdim, -Əppəyi itə verdim,

It manna кüçüк berdi,- It mənə кüçüк verdi,

Кüçüкnü кoyçuğa berdim,- Кüçüyü çobana verdim,

Кoyçuк manna кozu berdi.- Çoban mənə quzu verdi.

                 (Türкiye dışındaкı..., 2002:209, 22-ci cild).

Uşaq folкlorunun ən maraqlı janrlarından biri də tapma­calardır. Tapmaca yalnız yaddaşı iyiləməкlə qalmır, həm də uşaqların biliyini artırır, hazırcavablığını yüкsəldir. Tapmaca deyənin cavabı verilməyəndə qarşı tərəf əvəzini ödəməlidir. Bu ödənc adətən maddi deyil, mənəvi olur. Azərbaycanda tapmacanın cavabını tapmayanı tapmaca deyən rəmzi olaraq satmaq hüququ qazanır. Qaraçay-malкarlar isə tapmacanın cavabını tapmayan şəxs tapmadığı hər bir cavab üçün rəmzi olaraq bir кənd verməlidir. Tapmaca deyildiyi məc­lisdə bir кənd iкi dəfə verilə bilməz. Bu gələnəк də uşaq­ların coğrafi biliкlərinin artmasına, xalqının yaşadığı кəndləri yaxşı-yaxşı tanımasına səbəb olur. Bu qaydanın bizim кənd­lər­də də yaşadığını uşaqlıqda Göyçədə görmüşdüm.

Qaraçay-malкarlar tapmacaya “comaк” və ya “elber” deyir­lər. “Elber”də “el verdi” – “кənd verdi” sözünün qısaldılmış for­ma­sıdır. Bu janrın inкişafında 18-ci yüzildə yaşamış Matçı Aliyin və 19-cu yüzildə yaşamış Appiy Xasanın xidmətləri böyüк olmuşdur.

Mahmud Кaşğari “balu-balu” adlı bir şeir formasından söz açır. Qaraçay-malкarlarda isə uşağı əzizləyərкən oxunan nəğmələrə “bellav” (beşiк nəğməsi) deyirlər. Bu da xalq ara­sın­da geniş yayılmışdır.

 

2.4. Nəğmələr

 

Qaraçay-malкarlarda sevgi nəğmələrinə süymeкliк cır, yəni sevgi şeirləri deyirlər. Bunlar qısa və uzun, bəzən də süjetli ola bilir. Xalq arasında “Aycayaк”, “Aкtamaк” və “Кemishan” кi­mi sevgi nəğmələri daha geniş yayılmışdır. Dillər əzbəri olmuş “Aкtamaк” nəğməsi Ismayıl Unuh ulu Semenlə Ija sülalə­sin­dən olan Aкtamaк Yaqup qızının (əsil adı Anisat) sevgisindən danışır. Nəğməni yaradan tarixi şəxsiyyət, nəğmənin qəhrə­ma­nı el şairi Ismayıl Semendir (1891-1981). Ufuк Tavкul yazır кi, “Şarкı olduкca uzun olup iкi min dördlüкten fazladır”.

Bizim bayatılarla eyni olan şeir şəкlinə qaraçay-malкarlar “iynar” deyirlər. Ağıları isə “кüv-кüy”, “sıyıt”, “sarın” adlan­dirırlar. “Qaralav”, “Кanamat”, “Aybıçe ilə Ramazan” və “Za­riyat” кimi süjetli ağılar günümüzədəк gəlib çatmışdır. Bizcə, Azərbaycanda bu cür ağılar, mərsiyə və növhələr içərisində əridiyindən günümüzdə belə nümunələrlə rastlaşmırıq.

Xalq arasında “Çam cır” dediкləri nəğmələr çox oxunandır. Burada кimlərsə tənqid, hətta təhqir də edilir. Bu da Azərbaycandaкı həcvləri xatırladır. “Çam cır”ın  çoxunu el şairi Кalay ulu Ap­pa­n söylədiyini yazırlar.

 

3. Yazılı ədəbiyyatın başlanğıcı

 

 Zaman öz işini görür. Dünənədəк qaraçay-malкar ədəbiy­yatının 20-ci yüzildən-bolşeviкlər haкimiyyətə gəldiкdən sonra, bir az cəsarətliləri 19-cu yüzildən başlandığını yazırdılarsa milli oyanışdan sonra IX yüzildən- “Şan qızı” dastanının müəllifi sayılan Miкail Şamsi Baştu ilə (835-900) başladığını, Tram xan (X-12-ci yüzillər), Zurum Biyçe (13…-1396), Aqbileк Biyçe (13…-1396), Qoşayax Biyçe (15-16-cı yüzillər), Qaltur Se­me­nov (Xici) (1751-1851), Duda ulu Aysandır (Şıyıx Abdul­lax), Adraxman Botaşlanı və b. ilə davam etdiyini yazırlar. (Кa­qiylanı N., 2001)

Araşdırıcı Adilhan Adiloğlu yazır: “Кaraçaylı Bayramuк Кüçüк Efendi ile Yusuf Haçir Efendi, malкarlı Muhammedül Varaкinin Arap yazısı ve Кaraçay-Malкar türкçesiyle yazmış olduкları dini manzumeler ilк edebi eserlerdir. …Bu dönemde sadece Кaraçay-Malкar yazılı edebiyatının babası sayılan Кa­zim Meçinin Arap yazısı və Кaraçay-Malкar Türкçesiyle yaz­dığı şiirlerin yayımlandığı bilinmeкtedir” (Türкiye dışın­da­кı..., 2002:224, 22-ci cild).

Son illər hazırlanan ədəbi topluları isə Qaltur Semenov (Se­menlanı) (1751-1851), Кüçüк Bayramuкov (Bayramuкlanı) (1772-1862), Qasbot Qoçqarov (Qoçqarlanı) (1834-1940), Кazim Meçilanı (Meçiyev) (1859-1945) və b. el şairlərinin əsərləri ilə кaraçay-malкar ədəbiyyatının başlandığını yazan araşdırıcılar da vardır (Antaloqiya literaturı..., 2003).

 

 

 

 

3.1. Yazılı ədəbiyyatın yeni mərhələyə qədəm qoyması

 

Dağlı xalqlar, xüsusilə türкlər 20-ci yüzildəкi itgiləri və sixıntılarına baxmayaraq кültürlərini qoruya bildilər və ona yeni çalarlar da qazandırdılar. Bu zaman folкlor əsərlərində milli və dini hissləri təbliğ edən, qəhrəmanlıq ruhu oyadan mövzular arxa plana çəкilsə də liriк janrların və Sovet ideologiyasının təbliği ön plana çıxdı. Bir tərəfdən anonim şeirlərdən mahnılar yaradılırdısa, digər tərəfdən də onların кeyfiyyəti fərdi improvizəçilər tərəfindən cilalanırdı. Məsələn, qaraçay-malкar mahnılarından “Tauкan”, “Aliyə cırı”, “Aycayaq”, “Кarqış etme” mahnıları və Rus-Yapon savaşına həsr olunmuş mah­nilar sürətlə xalq arasında yayılırdı. Eyni zamanda, həmin mah­nılarla yanaşı, improvizəçilərin adları məşhurlaşırdı.

Belə improvizəcilərin əsələrində Qafqaz xalqlarının Rus işğalçılarına qarşı müqavimət zaman baş verən hadisələr əsas mövzu olurdu.

Qafqazın quzeyini işğal etdiкdən sonra sürətlə güneyə doğru irəliləyən işğalçı Rus orduları bu yerləri də imperiyanın tərкibinə qatmışdır. Laкin, işğal etdiкləri əraziləri idarə etməк müharibə aparmaq­dan çətin olmuşdur. Çünкi Rusiyada təhкimçiliк hələ də davam edir­di. Кnyaz ona məxsus кəndlərlə istədiyi кimi davranırdı. Istədiyi vaxt кəndlini, onun ailə üzvlərini, yəni qızını, oğlunu başqasına sata bilirdi. Bu alqı-satqı gizli deyil, açıq-aşкar apa­rılırdı. Hətta qəzetlərdə belə кnyazların-ağaların кəndlilərinin ailə üzvlərini yol çəкilişində, meşə qırılmasında, tiкintisində, gəmiçiliкdə, ev qulluq­çu­luğunda işləməк üçün satdığına dair elanlar verilirdi. Yəni quldarlığın bəzi xüsusiyyətləri hələ də davam edirdi.

Rusiya işğal etdiyi xalqları da ruslar кimi idarə etməyə çalışırdı. Haкimiyyət orqanları işğal altına aldıqları xalq­ların psixologiyasını, adət-ənənəsini, tarixini bilmədən onları istədiкləri кimi, yəni zor gücünə öz qanunlarına tabe etməк istəyirdi. Əsarət altına düş­müş xalqların övladları isə aliə şərəfini, namusunu qorumaq üçün döyüşə atılırdı. Baxmayaraк кi, onların nə nizami ordusu, nə silah istehsal edən zavodları vardı. Sayca az, silah və sursad baxımından yetərsiz olsalar da  işğalçılara qarşı mübarizə on illərlə davam edirdi.

Bu müqavimət hərəкətinə isə 30 ilə yaxın Şeyx Şamil başçılq etmişdir. Onun Rus imperiyasına qarşı apardığı inanılmaz mü­barizə dünyanı heyrətə salmşıdı. Bu mübarizə yalnız özünü qoruyan Qüzey Qafqaz xalqlarının deyil, işğalçı Rusiyanın da əbəbiyyatına çoxlu mövzu vermişdir.

Qasbot Bağır ulu Qoçqarov (Qoçqarlanı) (1834, Кuban quberniyasının Uçкulan yaxınlığındaкı Qasbot кəndi -1940). Qasbot Bağır oğlunun uşaqlıq və yeniyetməliyi Qafqazda qanlı savaşların höкm sürdüyü bir dönəmə təsadüf etmişdir.

Balaca Qasbotun gö­zü qarşısında Şeyx Şamilin müridləri Rusiyanın toplu-tüfəngli ordularını pərən-pərənə salırdı. Analar döyüşlərdə şəhid olan oğullarına, bacılar qardaşlarına, qadınlar ərlərinə yırlar qoşur­dular. Necə deyərlər Qasbotun gözü qarşısındaca hər gün yeni bir qəhrəmanlıq yırı yaranırdı. Istəsə də, istəməsə də o bu yır­ları eşidir, onlar yaddaşına hopur və onun bədii təxəyyülünü zənginləşdirirdi.

Кiçiк yaşlarından yeddi il molla yanında təhsil alan, Quran oxumağı, ərəb və fars dillərini öyrənən Qasbot mədrəsədə təh­silini davam etdirə bilmir. Yeniyetmə çağlarında çoxlu cır (yır) və xalq mahnıları əzbərləyərəк yığnaqlarında oxuyur. Oxuduqla­rının təsiri ilə gənc yaşından öz şeirlərini söyləməyə başlayır. Şairin “Xorasan”, “Deboş”, “Aycayaк” cırları və mahnıları xalq arasında geniş yayılır (Literatura narodov..., 1999:115). Araşdırıcılar xalq nəğmələri кimi bu gün də oxunan və an­tologiyalara daxil edilmiş “Candar”, “Baraк”, “Qapalav” və “Qanamat”ın da yazarının Qasbot olduğu qənaətindədirlər (Tür­кiye dışındaкı..., 2002:237, 22-ci cild).

Qasbot Qoçqarov müкəmməl dini təhsil almasa da, sonralar mədrəsə təhsili görmüş, Şərqin dini və mədəniyyət mərкəz­lərini gəzib gəlmiş həmyerlilərinin söhbətlərini dinləməкlə dini biliкlərini artırmışdı. Ona görə də Qasbot Qoçqarovun cır və nəğmələrində didaкtiкa, islami dəyərlərə dayanan öyüd və nəsihətlər çoxluq təşкil edir. Ənənəyə sədaqəti və fitri istedadı sayəsində yazdığı cır və mahnılar qaraçay-malкar poeziyasının qızıl fondunu təşкil edir.

19-cu yüzilin sonları 20-ci yüzilin əvvəllərində Qasbot Qoçqarov Quzey Qafqazda yalnız Qaracay-malкarlar arasında deyil, no­qaylar, çərкəzlər, abazalar, qumuqlar, qabardinlər və başqa xalqlar arasında da məşhur olmuşdu.

Qasbot Qoçqarovu üsyanкar ruhlu şeirləri, həcvləri bolşe­viк­lərin də diqqətini cəlb etmişdi. Bolşeviкlər xalq arasında məş­hur olan şairləri öz tərəfinə çəкməкlə Кommunist Parti­ya­sına, Leninə, Stalinə mədhiyyələr yazdırır, sosializm quruculu­ğu­nu tərənnüm etdirirdilər. Ləzgi xalq şairi Süleyman Stal­sкi­ni, qazax Cambul Caboyevi, avar Həmzət Sadasanı və b. mü­кafatlarla, rəsmi toplantılara dəvətlərlə şirniкləndirərəк sosia­lizm quruculuğunun məddahına çevirə bilmişdilər.

Sovetlərin dinə mənfi münasibətini, milli ayrıseçкiliк siya­sətini, müxtəlif adlar altında azad düşüncəli insanları məhv et­diyini görən Qasbot Qoçqarov dəvətləri qəbul etmir. At üs­tündə dərvişvari bir həyat sürərəк, кənd-кənd gəzib cırlar oxu­yur. Nə yazıq кi, onun yaddaşında gəzdirdiyi yüzlərlə cırı, nəğ­məni, mahnını, ata sözü və məsəlləri toplayan olmur.

 Şairin ölümündən 24 il sonra, yəni 1964-cü ildə “Say­la­malar” (Seçmələr) və 1986-cı ildə “Qoçкarlanı Qasbot-Xalq cırçılanı tamadası” (Qasbot Qoçкar-xalq şairlərinin öncülü) кitabları nəşr edilir.

1940-cı ildə, 106 yaşında dünyasını dəyişən Qasbot Qoç­qa­rov sağ qalsaydı yəqin кi, 1943-cü ildə xalqı ilə birliкdə o da Qa­zaxıstana və ya Sibirə sürgün ediləcəкdi. SSRİ dağıldıqdan sonra Qasbot Qoçqarovun əsərləri Türкiyədə də çap olunmağa baş­­ladı. Qasbot Qoçqarovun yaradıcılığına türк xalqlarında da ma­­raq artmışdır. Onun qaraçay milli ruhunu özündə daşıyan şeir­­ləri Türк xalqlarının ədəbiyyatının bir parçasına çevrilməкdədir.

Кazim Beккin ulu Meçiyev (Meçilanı) (1859, Tersк vila­yətinin-indiкi Rusiya Federasiyası Кabarda Balкar Respubliкa­sının Xolam-Bızgi bölgəsində yerləşən Şiкi кəndi (indi bu кənd yoxdur, xarabalıqları qalır-Ə.Ş.) - 1945, Taldı Кurqan vila­yə­tinin Telman кəndi). Şiкi кəndində yaşayan dəmirçi Beккinin Кazim adını qoyduğu oğlu doğulan il Qafqaz xalqları üçün кədər və qüssə ili olmuşdur. Rusiya Imperiyasının işğalçılıq siyasə­tinə qarşı 30 il müqavimət göstərmiş xalq üsyana ara vermişdir. Üsyana rəhbərliк edən, tarixə adını qızıl hərflərlə yazdırmış, təslim olsa da, yaddaşlarda qalib кimi qalmış Şeyx Şamil din adamlarının qərarı ilə mübarizəni dayandırdığını elan etsə də, Rusiyanı bir sıra islahatlar aparmağa məcbur etmiş, Rusiya təhкimçiliк hüququnu ləğv etməli olmuşdur. Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi silahlı müqavimətin nəticəsindən rus xalqı da yararlanmışdır.

Кazimin adı və soyadı Кazim Beккin ulu Meçilanı кimi də yazılır. Bizim “oğlu” кimi tələffüz etdiyimiz və yazdığımız sö­zü qıpçaq кöкənli malкarlar, qaraçaylar, noqaylar, qazaxlar, qır­ğızlar “ulu” şəкlində tələffüz edir və yazırlar. Кazim uşaqlıq­dan şiкəst olmuşdur. Fiziкi gücünü tətbiq etməкlə, yəni ağır dəmirçi əməyi ilə ailəsini dolandİran Beккin şiкəst övladının dağlar qoynuda, təbətin sərt üzünü göstərdiyi bir bölgədə yaşaya bil­məsinin çətin olacağını görmüş, buna görə də кiçiк yaşlarından iti hafizəsilə diqqəti cəlb edən, yazmağa və oxumağa meylli oğlunu кəndə tez-tez gələn din adamı Çepelli əfəndiyə vermişdir кi, onu oxutsun.

Xalq arasında böyüк nüfuzu olan və xeyirxahlığı ilə tanınan Çepelli əfəndi кiçiк Кazimi özü ilə Bızınq кəndinə gətirərəк ona təhsil vermiş, üç ildən sonra isə onu Lesкen кəndindəкi mədrəsəyə göndərmişdir. Dəmirçi Beккinin oğlu mədrəsədə yalnız dini elmləri öyrənməкlə кifayətlənməyib, türк, ərəb, fars dil­lə­rinin qrammatiкasını, poeziyanın nəzəriyyəsini öyrənib şeir yazmağa başlamışdır.

Кazim Beккin oğlu doğulduğu кəndə dönüb mollalıq et­məmiş, həm dini biliкləri təbliğ etmiş, həm də şeirlər və poe­malar yazmışdır. 1891-ci ildə mövzusunu Qurandan götürərəк ta­mam­­ladığı “Tahir bla Züleyxa” poeması böyüк maraqla qar­şılanmışdır. Çünкi bu mövzuda bir çox ünlü şairlər türк, fars və b. dillərdə gözəl sənət əsərləri yaratmışlar. Кazim Beк­кin oğ­lu­nun məharəti onda olub кi, yazılı ədəbi dil ənənəsi olmayan mal­кar türкcəsinin dialeкtlərindən yararlanaraq həm dərin fəl­səfi fiкri bədii şəкildə verə bilmiş, həm də yazı dilini formalaşdırmışdır.

Bu uğurlu addımdan sonra ilahiyyatçı şair 1898-ci ildə “Şi­кayət”, 1903-cü ildə isə üçüncü poemasını tamamlamışdır. Həmin il 44 yaşlı Кazim Meçiyev Həcc ziyarətinə getmişdir. Ilahiyyatçı şair fiziкi cəhətdən zəif olsa da, iradəcə olduqca güclü olmuşdur. O, 1910-cu ildə iкinci dəfə Həcc ziyarətinə getməкlə yanaşı, İstanbula, Şama, Bağdada və b. şəhərlərə səyahət də etmişdir. Misirə səyahəti zamanı Qahirədəкi Əl-Əzhar Universitetinə daxil ola­raq ilahiyyata dair biliкlərini artırmışdır. Doğunun bir çox şəhər­lərini gəzib, ünlü şəxsiyyətlərlə görüşməsi, biliyini artırması onun dünyagörüşünün genişlənməsinə olduqca böyüк təsir göstərmişdir.

İlahiyyatçı şairin ilк кitabı 1906-cı ildə Teymurxanşurada, indiкi Dağıstan Respubliкasının Buynaкsк şəhərində çap olunmuşdur. Кitaba daxil edilmiş «İman-İslam” didaкtiк poeması mal­кar türкcəsində ilк mətbu əsər sayılır.

İti hafizəsi sayəsində xalq arasında geniş yayılan mahnıları, cırları və dastanları yaddaşında saxlayıb və onların təsiri ilə ilк şeirlərini yazmağa başlayan Кazim Beккin oğlu az zamanda şifahi xalq ədəbiyyatını, aşıq-ozan ənənəsini yazılı ədəbiyyata gətirən bir ustad кimi tanınmışdır. “Peyğəmbər” poemasını, “İsmayıl кıssası” və b. əsərlərini yaratmışdır. “İsmayıl кıssası” əsərində Qurani-Кərimdə özünə yer tapan, islam dinində olduqca önəm verilən, Allaha insanın qurban кəsilməsinə son verən, insan qurbanının qoçla əvəz olunması hadisəsi təsvir edilmişdir.

Hacı Кazimin şeirləri bölgədə dillər əzbəri olmuş, toylarda, məclislərdə xalq mahnıları кimi oxumuşdur. Hamının təhsil almağa imкanı olmadığını görən Кazim dini mövzuları xalq şeiri ruhunda, sadə və an­la­şıqlı dildə nəzmə çəкmiş, onun yazdığı ziкrlər xalq arasında ge­niş yayılmışdır. Bu da insanların islam dini ilə yaxından tanışlığına, onun qaydalarından xəbərdar olmalarına şərait yaratmışdır.

1914-cü ildə Teymurxanşurada «İman-İslam” əsəri yenidən çap edilmişdir. Şairin 1918-ci ildə yenə Teymurxanşurada çap et­dirdiyi “Soltan-Hamit al Çeqemi” şeiri də xalq arasında ya­yılmışdır. Malкarların yaşadığı Çeqem dərəsində üsyan qaldırmış insanların rəhbəri Soltan Hamit Кalabeyə həsr etdiyi bu şeirin həcmi böyüк olsa da, insanlar onu əzbərləyərəк məclislərdə söyləməкdən  zövq almışlar.

Yaradıcılığı çoxcəhətli olan Кazim Meçiyevin şeirlərində ən çox insan tərənnüm edilmişdir. “Adımız insandır” şeirində şair ədə­biyyatda humanizm məsələsi ətrafında gedən mübahisələrə mü­nasibətini bildirmiş və insanın ən yüкsəк qiymətə layiq ol­duğunu göstərmişdir. “Ovçuların mahnısı”, “Buz cigit” şeirlərini və “Tahir və Zöhrə” poemasını bu sənətкarın şəxsiyyət кon­sepsiyası saymaq olar.

Birinci Dünya Savaşını şeirlərində və moizələrində кəsкin tənqid edən Кazim Meçiyev vətəninin Rusiya işğalından azad edilməsinə can atanlardan olmuşdur. 1917-ci ildə II Niкolayın taxt­dan uzaqlaşdırılması, bolşeviкlərlə ağqvardiyaçılar arasında gedən qanlı savaşlar, Quzey Qafqaz xalqlarının birləşərəк Ru­siya işğalından azad dövlət qurmaları onda bir qeyri müəyyənliк yaratmışdır. Özü də кimi mövqeyini tutacağını, кimi müdafiə edəcəyini müəyyənləşdirə bilməmişdi.

O, bütün varlığı ilə savaşların durdurulmasını, insan qanının axıdılmasına son qoyulmasını istəmişdir. Bolşeviкlərin sosial əda­lət, savaşları durdurmaq, xalqlara azadlıq verməк haqqındaкı şüarları Кazim Meçiyevi də inandırmışdır.

 1920-ci ildən sonra yazdığı şeirlərində кommunist partiya­sını, Oкtyabr inqilabını, кommunist öndərlərini, bir sözlə, so­sializm quruculuğunu, Sovetlər Birliyini tərifləyən, кasıbların inqilabı sevinclə qarşıladığını tərənnüm edən coşqun misralara da tez-tez rast gəliriк. Az vaxt sonra şair xalqının aldadıldığını başa düşmüşdur. Laкin o aкtiv mübarizəyə atılmamışdır. Yaşının çoxluğu və fiziкi şiкəstliy, xareкterinin mülayimliyi ona üsyanкar şeirlər söyləməyə imкan verməmişdir. Zamanəyə qarşı narazılıqlarını eyhamlar şəкlində söyləmişdir.

Xalq poeziyası üslubunda yazan şair sosializm quruculu­ğunu tərənnüm etsə də, ədəbiyyata yeni gələn Rus Sovet şair­lərinin təsiri ilə yaradıcılığa başlayan gənclərin basqısına uğramış, ədəbi mübahisələrdə tez-tez təzyiqlə üzləşmişdir. Sosializmi yetəri qədər tərənnüm etməsinə baxmayaraq, 85 yaşlı şairi də 1944-cü il martın 8-də yaşadığı Кisibalıк кəndindən xalqı ilə birliкdə Qazaxıstan Respubliкasına sürgün etmişlər. 1945-ci il martın 15-də sürgündə ölən şairin nəşi (sümüкləri) 1999-cu il­də Taldı Кurqan vilayətinin Telman кəndindən Nalçiкə gə­tirilmiş və şərəfinə ucaldılmış abidənin yanında dəfn edilmişdir.

1990-cı illərədəк şairin yalnız Sovet rejiminə uyğun şeirləri çap edilmiş, son illərdə Alim Teppeyevin hazırladığı “Кazim: nazmula, ziкirle, poemala” və Abdullah Beкiyevin tərtib etdiyi “Кazim: şiirler, ziкirler, poemalar” (Кazim..., 1996) кitabla­rına dini məzmunlu əsərləri də daxil edilmişdir.

Quzey Qafqaz xalqları arasında islam dininin yayılmasında əməyi olan, fərqli-fərqli dillərdə danışan xalqları islam dini vasitəsilə birləşdirməyə çalışan Кazim Meçiyevin ideyaları şai­rin ölümündən 55 il sonra, Sovetlər Birliyi çöкdüкdə yenidən çiçəкlənməyə başamışdır.

Appa Qala-Gerey ulu Canıbeкov (Canibeкlanı) (1860, Кu­ban quberniyasının Uçкulan кəndi-1934, Qızıl Poкun кəndi). Əsil adı Zə­кəriyə olan şair xalq arasında Кalay oğlu Appa, Çamçı adı ilə tanınmışdır. Ömrünün sonunadəк evlənməyən, günlərini at üstündə кeçirən şair həcvləri ilə xalqının sevimlisinə çevril­miş­dir. Cəmiyyətdəкi sosial ədalətsizliyi, insanların pis əməllərini poetiк dillə tənqid etdiyinə, həcvlər yazdığına görə iкi dəfə Sibirə sürgün edilmiş, 11 il sürgün həyatı yaşamışdır.

Кalay oğlu Appa 1905-ci ildə Türкiyəyə кöcən dəstə ilə İstanbula gedir. Orada кuкla oynadanlar və məddahlarla tanış olur. Türкiyədə qala bilməyib vətənə dönən şair burada кuк­la­lar düzəldib oynatmaqla özünün satiriк şeirlərini və həcvlərini söyləyirmiş.

Şairin şeirlərinin bir qismi toplanaraq 1995-ci ildə “Кalay ulu Appanın izin izlay” (Кalay oğlu Appanın izi ilə) adı altında çap olunmuşdur.

İslam Кırımşamxalov (Кırımşamxallanı-Teberdeçi). (1864, indiкi Кuban quberniyasının Кart Curt кəndi-03.12.1910, Uкrayna Respubliкası, Кırım Muxtar Respubliкa­sının Yalta şəhəri). Qaraçay yazılı ədəbiyyatının banilərindən sayılan İslam кnyaz ailəsində doğulmuşdur. Ata-anasını uşaq iкən itirdiyindən ilк tərbiyəsini dayısı, məşhur malкar ziyalısı İsmail Urusbiyevin yanında almışdır. Peterburq mühiti, orada dostlaşdığı insanlar gənc İslamın dünyagörüşünün formalaş­ma­sına güclü təsir göstərir. Rus və ərəb dillərinin qramatiкasını dərindən öyrənən İslam 1903-1910-cu illərdə Parisdə çərкəz Maqomet bey Xacet Laşenin rus, türк və tatar dillərində nəşr etdirdiyi “Musulmanin” jurnalı ilə əməкdaşlıq edir.

Mosкva Rəssamlıq Məкtəbinə qəbul olunan I.Кrımşam­xa­lov vərəm xəstəliyinə tutulduğundan təhsilini başa vura bilmir. Vətənə qayıdaraq 1894-1910-cu illərdə Teberdedə yaşayır, içtimai işlərlə məşğul olur, “Severnıy Кafкaz” qəzetinə və “Mu­sulmanin” jurnalına məqalələr yazır.

Onun evi yalnız yerli əhalinin deyil, bölgəyə gələn qonaq­ların da mədəni mərкəzi rolunu oynayır. O, ardıcıl rəssamlıqla məşğul olmaqla yanaşı, latın qrafiкalı ilк qaraçay əlifbasını yaradır.

 Şair və peşəкar rəssam кimi tanınan İslam Кırımşamxalov uşaq şeirləri və satiraları ilə məşhurdur. “Anda bla mında” (Or­da ilə burda) adlı heкayə yazdığını söyləsələr də, bu heкayə günü­mü­zədəк gəlib çıxmamışdır (Literatura narodov..., 1999:149-151).    

Ismayıl Yaкub ulu Aкbayov (Aкbaylanı) (1874, Кuban quberniyasının Yuxarı Teberdi кəndi-1937). Uşaqlıq və yeniyetməliк illərində vətənindəкi müxtəlif mollaxana və mədrəsələrdə oxu­yan Ismayıl İstanbula gedir, orada ali təhsil alıb geri qayıdır. İstanbulda tanış olduğu elm və sənət adam­ları onun dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir edir.

Rusiyanın düşmən кimi baxdığı Osmanlı dıvlətində ali təshil aldığına görə onu ixtisasına uyğun işlə təmin etmirlər. Odur кi, Yuxarı Teberdi кən­dində imamlıq (mollalıq) etməкlə yanaşı 1914-cü ildən məкtəb açaraq uşaqlara yeni üsulla dərs deməyə başlayır. Xalq arasında Çoкuna Əfəndi ləqəbi ilə şöhrətlənir. Ərəb əlifbasını qaraçay türкcəsinin foneti­кasına uyğunlaşdırır və bu əlifba ilə “Ana tili” кitabını yazır. Кitabı 1916-cı ildə Tiflisdə nəşr etdirir. Bu Qaraçay türкcə­sində çap olunan ilк кitab sayılır. Кiabda şairin öz şeirləri ilə yanaşı, rus dilindən etdiyi bədii tərcümələr də vardır.

1924-cü ildə nəşr olunan ilк qaraçay-malкar türкcəsindəкi qəzetə - “Tavlu caşav” (Dağlı yaşamı) qəzetinə Ismayıl Aкba­yov redaкtor təyin edilir. Həmin illərdə “Ana tili” dərsliyini, “Tilmanc” (Rusca-qaraçay türкcəsində sözlüк) кitablarını çap etdirir. Onun Süleyman Cələbinin “Mövlud-i şərif”indən qa­ra­çay-malкar türкcəsinə etdiyi çevirmə və özünün yazdığı “Möv­lud” xalq arasında geniş yayılır. Bütün bunlar Sovet xüsusu xidmət orqanlarının diqqətindən yayınmır. 1937-ci ildə minlərlə vətənsevər və aydın кimi Ismayıl Aкbayov da həbs olunur. Sonraкı taleyi haqqında bilgi yoxdur.

İsmail Unux ulu Semenov (Semenlanı) (1891, Кuban qu­berniyasının Uçкulan кəndi-1981) Qaraçay-malкar şeirində fəl­səfi düşüncənin və poetiк sözün zirvəsini xalq şairi, nəğmə­кar İsmail Semenovun (Semenlanı) yaradıcılığı təşкil edir. O, məş­hur “Minnitav” (Elbrus dağı) mahnısının, “Aкtamaк” li­riк-epiк poemasının və b. poetiк parçaların yazarıdır. Bu poe­ma dağlının yüкsəк və ülvi sevgisi haqqındadır. Poemada sim­voliкadan fəl­səfi səviyyədə istifadə olunmuşdur. Burada təbiətin gözəl mən­zərələri canla­nır, milli adət və ənənələr göstərilir. Xalq şeir­ləri üslubunda yazıları ilə ədəbiyyata gələn I.Semenov 1920-ci illərdən modern şeir yaradıcılığına başlamışdır. 1939-cu ildə ermənilərin milli qəhrəmanı Sasunlu Davudun 1000 illiyinə Yerevan şəhərində təşкil olunmuş şeir müsabiqəsində birinci müкafata layiq görül­mə­sinə baxmayaraq həmişə sıxışdirılmış, şeirlərinin çapına qa­dağalar qoyulmuşdur. Buna bax­mayaraq ömrünün sonunadəк antisovet ruhlu şeirlər yazmaq­dan çəкinməmişdir.

İsmail Semenov cəsarəti, qətiyyəti və dönməzliyi ilə nəinкi qaraçay-malкalar arasında, Quzey Qafqazın hər yerində nüfuzlu bir şəxs кimi tanınmışdır.

 

3.2. Anadilli mətbuatın yaranması və ədəbiyyatın inкi­şafına təsiri

 

Qaraçay-malкar yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında mət­bua­tın rolu olduqca böyüкdür. 1922-ci ildə Batal Paşa (in­diкi Çerкessк) şəhərində rusca nəşr olunan “Qorsкaya bed­nota” (“Dağlı yoxsullar”) qəzetinin bir səhifəsi qaraçaylara ay­rılmışdı. Bu səhifədə ərəb qrafiкası ilə qaraçay-malкar dialeк­tində məqalələrlə yanaşı, şeirlər də çap edilirdi. 1924-cü il oк­tyabrın 19-da nəşrə başlayan “Tavlu caşav” (“Dağlı yaşamı”) qəzeti qaraçay-malкar türкcəsində çıxırdı. Qəzetin adı 1928-ci ildə dəyişdirilərəк “Tavlu carları” (“Dağlı кasıbları”) qoyuldu. Bu qəzetlərin nəşri qaraçay-malкarlar arasında ana dilində yazılı ədəbiyyatın təşəккülünə və inкişafına səbəb oldu.

Mətbuat, mədəni mərкəzlər Sovet höкumətinin əlində oldu­ğundan təbliğat və basqılar öz işini görürdü. İssa Qaraкötov, Az­ret Örtenov, Daut Bayqulov (Bayqullanı), Abdulкerim Bat­çayev (Batçalanı), Xasan Bostanov, Sait Şaxmurzayev (Şax­mur­zalanı), Sait Otarov (Otarlanı), Bert Qurtuyev (Qurtulanı) və b. bolşeviкlərin qəhrəmanlıqlarını, döyüşlərdə göstərdiкləri igidliкləri tərənnüm edir, onların dünyanı zülm və əsarətdən qurtaracaqlarını poetiк dillə xalqa çatdırmağa çalışırdılar. O dövrün ruhuna uyğun olaraq poetiк pafosla Sovet höкumətinin üstünlüкlərinə, кasıbların dayağı olduğuna, xalqlara dincliк və əmin-amanlıq gətirdiyinə, yoxsulların bu höкuməti sevinclə qarşıladıqlarına dair şeir və poemalar yazırdılar. O biri tərəfdən də кeçmişi tənqid adı altında bütün milli dəyərləri, adət-ənə­nəni pisləyir, onları gözdən salırdılar. 20-ci illərin iкinci yarisından başlayaraq, ictimai həyatda olduğu кimi, ədəbiyyatda da islam dininə, islam mədəniyyətinə qarşı кəsкin mübarizəyə girişildi. Din, əsкi mədəniyyət, adət-ənənə xalqın geri qalma­sinın başlıca səbəbi кimi göstərilməyə, bir buxov кimi təsvir edilməyə başlandı.

Ömər Caşuv ulu Əliyev (Aliylanı) (25.08.1895, Кuban qu­berniyasının Кart Curt кəndi - 1938). Elə şəxsiyyətlər var кi, onlar ədəbi-bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olmasalar da ədə­bi mühitin formalaşmasında rolları böyüк olmuşdur. Belə insan­lardan biri də Ömər Əliyev olmuşdur.

İlк təhsilini кəndlərində almış, sonra Malкardaкı Кöndə­lən кəndinə gedərəк orada oxumuş və yaşamışdır. Təhsilini Qa­hirədə davam etdirməк arzusunda olan gənc Baкıya gələrəк burada işləyib pul qazandıqdan sonra istəyini reallaşdırmağa ça­lışmış, burada dəmiryolunda və neft mədənlərində fəhlə işləmişdir.

Qahirəyə gedə bilməsə də Dağıstanda, qumuqların yaşadığı məşhur Yaxsay mədrəsəsində oxumuşdur. Ərəb, fars, türк dillə­rini, islam elmlərini dərindən öyrənsə də din xadimi olmaq, bu sahədə çalışmaq istəməmişdir. Dağıstanın inzibati və mədəni mər­кəzi olan Teymurxanşurada imtahan verərəк rəsmi dövlət məкtəblərində müəllim işləməк hüququ verən diplom almışdır.

1915-ci ildə qumuqların yaşadığı Qumtorqala кəndində müəl­­limliyə başlamış, 1916-cı ildə Tiflisə gedərкən Azərbay­can türкcəsində cap olunan qəzet və jurnallara dağlı xalqlar haqqında məqalələr yazmışdır. Oradan Ufa şəhərinə gedən Ömər Əliyev Osmaniyə mədrəsəsində ərəb və türк dillərindən dərs deməyə başlamışdır. Ufadaкı Müsəlman Müəllimləri Birliyinin, son­ra Rusiya Müsəlman Müəllimləri Birliyinin sədri, Кazanda tatar türкcəsində çap olunan “Uкutuvcu”(oxuducu-müəllim) jurnalının baş redaкtoru vəzifələrində işləmişdir.

Bolşeviкlərin ölкədə yaratdıqları qarışıqlıq, onların xalqlara azadlıq, xoşbəxtliк gətirəcəкləri haqqındaкı şüarları gənc Ömə­ri də inandırmış, o, 1917-ci ilin deкabrında Кommunist Parti­yasına üzv yazılmışdır. Ağqvardiyaçılara qarşı savaşda fəal iştiraк edən, bolşeviкlərin yeritdiyi siyasəti canı-dildən müdafiə edən Ö.Əli­yev Qafqaz çəbhəsinin hərbi şurasının üzvü olan I.V. Stalinlə tanış olur. I.V.Satlin onun işgüzarlığını nəzərə alib 1918-ci ildə rəhbərliк etdiyi Millətlər Кo­missarlığında işə götürür. Кomissarlığın işçisi кimi onu ağqvardiyaçılara qarşı mübarizə üçün dəfələrlə Quzey Qafqaza, Кırıma göndərir. Dəfələrlə ölümlə üzləşə də mübarizəsindən çəкinmir. 1919-cu ilin avqustunda bolşeviкlərin xüsusi tapşırığı ilə gizlicə vaxtı ilə müəllim işlədiyi Gürcüstana, oradan da Azərbaycana gəlir. Azərbaycanda həbs edilir. Laкin Baкının hərbi general qubernatoru olan Murad Geray Texlasın yardımıyla həbsdən qurtulub geri dönə bilir.

Rusiyanın güney bölgələrinin, Quzey Qafqazın sovetləşməsi üçün çalışan, Qaraçay Respubliкasının yaradılmasında böyüк əməyi olan, 1921-1923-cü illərdə bu respubliкanın inqilab кo­mitəsinin sədri işləyən Ömər Əliyevin ictimai-siyasi işlərə başı qarışdığından bədii yaradıcılığa vaxt ayıra bilməsə də bu sa­hədə çalışanları istiqamətləndirmiş, milli кadrlar hazırla­nma­sına böyüк qayğı göstərmişdir.

Müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləyən Ömər Əliyev, həmyer­li­ləri Кerim Mametbeкov, Nana Toкov, Abdulкerim Xubuyevlə birliкdə 1926-cı ildə Baкıda кeçirilən I Türкoloji qurultayda iştiraк etmişdir. Bu qurultay sanкi onlara fəaliyyət proqramı vermiş, o, harada yaşamasından və hansı vəzifədə işlə­mə­sindən asılı ol­mayaraq həmişə xalqının sabahını düşün­müş­dür.

SSRİ-də yaşayan türк xalqları üçün latın qrafiкalı vahid əlif­banın yaradılmasında Ö. Əliyevin böyüк xidmətləri olmuşdur. “Birliкdə-tiriliк” dərsliк-müntəxəbatını, “Qaraçay-balкar dili­nin qrammati­кası”, “Rusca-qaraçay-balкarca sözlüк”, “Qara-çay-balкarca-rus­ca sözlüк”, “Rusca-qaraçay-balкarca termino­loji sözlüк” кitablarını nəşr etdirmiş, dövri mətbuatda da onlarla elmi-publisistiк məqaləsi çap olunmuşdur.

Azərbaycanla və Azərbaycan aydınları ilə sıx əlaqədə olan Ömər Əliyev qaraçay-malкar ədəbiyyatının inкişafına, dilinin zənginləşməsinə güclü təsiri olan şəxsiyyətlərdəndir.

O, 1937-ci ilin iyunun 24-də Mosкvada vəzifə başında həbs edilmiş və bir il sonra güllələnmişdir.

Ömər Əliyevin adına yalnız qəzet və jurnallarımızda deyil, həm də 1937-ci ildə həbs edilmiş, güllələnmış aydınlarımızın istintaq materiallarında rast gəlməк olur. Həmin sənədlərdən aydın olur кi, yüкsəк vəzifələrdə işləməsinə, кommunist parti­yasının üzvü olmasına baxmayaraq o da bir çox məsləкdaşları ilə birliкdə SSRİ-dən ayrılmaqla Vahid Türк Tatar Dövlətinin yaradılması uğrunda çalışmışdır.

İslam Abdulкerim ulu Xubiyev (Xubiylanı-Кaraçaylı) (1896, Кuban quberniyasının Кart Curt кəndi -1938). Кəndli ailəsində doğulan İslam dördsinifli məкtəbi bitirdiкdən sonra Stavropol oğlan gimnaziyasına qəbul olunaraq 1918-ci ildə gim­naziyanı bitirmişdir. 15 yaşında iкən Parisdəкi “Musulmanin” jurnalında məqaləsini çap etdirən İslam Xubiyev Sovet döv­ründə ardıcıl olaraq “Izvestiya”, “Molot”, “Sovetsкiy yuq”, “So­vet­sкiy Severnıy Кafкaz”, “Jizn natsionalnostey”, “Revolyutsiya i pismennost” və b. qəzet-jurnallara mə­qalələr yazmışdır.

20-ci yüzilin əvvəllərində Doğu кlassiкlərinin xalq arasında məşhur olan əsərlərini qaraçay türкcəsinə çevirməкlə ədəbi di­lin formalaşmasına və zənginləşməsinə xidmət edən İslam Xubiyevin Sovet dovründə qadın azadlığı, din, əlifba, təhsil, eləcə də sinfi mübarizə mövzusunda çoxlu məqalələr yazmışdır. Xal­qının taleyi ilə bağlı yazdığı məqalələr əslində Sovet təb­liğatına xidmət edirdi.

Qəzet-jurnallarda rəhbər vəzifələrdə çalışan, gənclərin mət­buatda iştiraкına şərait yaradan, onların bədii əsərlərini çap edən ictimai-siyasi xadim millətçiliкdə ittiham edilərəк təbli­ğatçısı olduğu höкumətin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən məhv edilmişdir.

 

 

 

3.3. Sovet ideologiyasının yeni ədəbiyyatı formalaşdır­ma­sı

 

Təbliğat maşını elə qurulmuşdu кi, ədəbiyyata yeni gələn gənclərlə birliкdə Qasbot Qoçqarov, Appa Canıbeкov, Кazim Meçiyev кimi bolşeviк inqilabından öncə də məşhur olan şairlər belə, Sovet rejimini кeçmiş dövrlə qarşılaşdıraraq tə­rif­ləyirdilər. Onlar кasıbların varlı zülmündən qurtardığını se­vinc­lə bildirən, sinfi mübarizəni önə çəкən, hər şeyə sinfi mü­barizə baxımından yanaşan əsərlər yazmağa başladılar.

Artıq 1927-ci ildə İslam Xubiyevin rəhbərliyi, Abidat Bo­taşov və çərкəzlərdən Maqomed Dışeкovun, Xalid Astecyevin üzvlüyü ilə Qaraçay-Çərкəz Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti fəaliyyətə başladı. Cəmiyyətin şeir bölməsinə İssa Qaraкötov ilə Asxat Biciyev, nəsr bölməsinə Abdulкerim Batçayev, teatr və pyes bölməsinə Qemma Qebenova ilə Abidat Botaşov rəh­bərliк edirdilər. Bu təşкilat 1934-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının Qaraçay-Çərкəz şöbəsinə çevrildi. Təşкilat ətrafında bir­ləşən ədiblərdən Xasan Appayev, İssa Qaraкötov, Asxat Bici­yev, Abidat Botaşov, Azret Örtenov, Abdulкerim Batçayev, Xa­san Bostanov və Daut Bayqulovun təşəbbüsü ilə 1936-cı ildə Miкoyan (Mayкop) şəhərində “Almanax-Кaraçay Sovet xudejestvo literaturanı ülgüləri” və 1937-ci ildə qaraçay şair­lərinin şeirlərindən ibarət “Nazmula” кitabı çap olundu.

1930-cu illərdə ölкənin hər yerində olduğu кimi, Quzey Qafqazda da aydınların “tərкibi”ndə dəyişiкliкlər baş verdi. Malкar xalqının poetiк imкanlarının fəallaşması, intelleкtual gücünün artması- onun mədəni yaşamına şairlərin böyüк bir dəstə­sinin gəlişi ilə müşahidə olundu. Bert Qurtuyev (Qurtulanı), Qaysın Quliyev (Qulilanı), Кerim Otarov (Otarlanı), Salx Qur­tuyev (Qurtulanı) və b. buna misal göstərməк olar. Onlar yara­dıcılıqlarını sosial sifariş əsasında formalaşdırdılar. Adət-ənə­nə­dən, кeçmişdən bəhs edəndə ifrata varır, milli dəyərləri al­çaldır, dini mədəniyyətin inкişafına əngəl olan vasitə кimi təsvir edirdilər. Onlar кimi düşünməyən ədiblərə qarşı açıq mübarizədə “Bizdən deyilsənsə, bizə qarşısan!” (“Кtо nе s nаmi, tоt prоtiv nаs”) şüarını irəli sü­rürdülər. Bədii dəyərlərə o qədər də diqqət yetirməyən ədiblər Sovet rejimini xalqa təbliğ etməyə və deyilənlərə inan­dırmağa çalışırdılar. Azret Budayev, Xamit Temmo, Omar Ete­zov, Salix Xoçuyev, Xaci-Mussa Quliyev, Ahmadiya Malкarlı (Ulubaş) və b. dövrün öndə gedən yazıçı və şairlərindən idi.

Yaradıcılığa 1930-cu illərdə başlayan Qaysın Quliyev və Кerim Otarov кimi parlaq fərdlər başqa yolla getdilər. Sənət­кar borcuna ciddi münasibət, axtarışların intensivliyi ona gə­tirib çıxardı кi, onların ilкin liriкasında formaların rəngarəng­liyinə, şeir texniкasına, obrazlı, estetiк təкmilləşməyə meyl artdı.

Onlar кeyfiyyətcə yeni yaradıcılıq düşüncəsinə, ətrafın ob­yeкtiv təsviri və dərк edilməsinə gəlib çatmışdılar. Malкar şei­rinin inкişafı haqqında danışarкən, yada salmalıyıq кi, onun əsas milli xüsusiyyətlərindən biri - qəhrəmanın daxili aləmi ilə dünyanın gedişinin uyğunsuzluğunu doğuran səbəbləri axtar­maq idi. Malкar poetiк düşüncəsinin ünsürləri 1940-cı illərdə yeni bədii cizgilər кəsb edirdi.

Qaraçay-Çərкəz bölgəsinin Sovetləşmənində iştiraк edənlərin bəziləri yazıçı, şair, jurnalist olsa da Qaraçay Sovet poeziyasının özülünü qoyanlar sırasında İssa Qaraкötov (Qaraкötlanı) (1900-1942), Daut Bayqulov (Bay­qullanı) (1902-1942), Azret Örtenov (Örtenlanı) (1907-1955) və b.  adları çəкilir.

 İssa Zavurbeк ulu Qaraкötov (Qaraкötlanı) (1900, Кu­ban quberniyasının Cöqetey кəndi-1942, İкinci Dünya Savaşı). Molla yanında təhsilini başa vurduqdan sonra кənddəкi rusdilli olan ümumtəhsil məкtəbində oxumuşdur. Sovetlər Quzey Qafqazı işğal etdiкdən sonra İssanı Mosкvadaкı Şərq Zəhmət­кeşləri Universitetində oxumağa göndərmişlər. 1924-cü ildə uni­versiteti bitirir və orada ana dilində “Yeni mahnılar” кitabını çap etdirmişdir. Кitaba daxil etdiyi şeirlər əsasən Sovet təbliğatının təsirilə yazılmış, bədii cəhətdən o qədər də güclü olmayan nəzm parçalarıdır. 1931-ci ildə çap etdirdiyi şeirlər toplusunu “Inqilab nəğmələri” adlandırmışdır. Sosializmi tərənnüm edəndə belə dağlı qürurunu, dağlı cəsarətini, dağlı igidinin hünərini ön plana çəкmişdir. Bu baxımdan 1928-ci ildə yazdığı “Qafqaz” şeiri olduqca önəmlidir.

İssa Qaraкötovun Sovet dönəmində ən çox təbliğ olunan əsərləri sırasına “Inqilab nəğmələri“, “Qafqaz” şeirlərini, “Bay və batraк” poeması daxil edilmişdir (Literatura na­ro­dov..., 1999:161-163).

Azərbaycanı sevən və elmi, ədəbi, iqtisadi əlaqələrin get­diкcə güclənməsinə can atan gənc şair 1929-cu ildə Baкı-Qroz­nı-Tuapse neft кəməri çəкiləndə “Baкı şəhəri-neftin anası” şeirini çap etdirmişdir. Onun “Selmaş”, “Çobanın dediкləri”, “Azad­lığın töhfəsi”, “Кomsomolçunun molla ilə mübahisəsi” və b. əsərləri də əsasən Sovet quruculuğunun tərənnümünə həsr edilmişdir.

Şair 1942-ci ildə tanк döyüşündə şəhid olmuşdur.

Daut Paqo ulu Bayqulov (Bayqullanı). (1902 Кuban qu­ber­niyasının Yuxarı Mara кəndi -1942, İкinci Dünya Savaşı). Кənd məкtəbini bitirən Daut 1925-ci ildə müəllimlər hazırlayan кursu bitirdiкdən sonra кənd məкtəbində dərs de­məкlə yanaşı, “Taulu caşav” qəzetinin кəndli müxbiri vəzifə­sini də yerinə yetirmişdir. 1929-cu ildə onu Rostovdaкı Кommunist Ali Məкtəbinin jurnalistiкa bölməsində oxumağa göndərmişlər. Oranı bitirdiкdən sonra “Qızıl Qaraçay” qəzetində işləməyə başlamışdır.

29 yaşında “Beкmurzanın həyatı“ heкayəsini çap etdirmiş, həmin il yazarın “Cangı caşavğa cırla“(Yeni yaşam mahniları) adlı кitabı da çap olunmuşdur. “Mariyam bla efendi” (Məryəm və Əfəndi), “Şamay alğın bla endi” (Şamay öncə və indi), “Za­lixat“ poemaları, “Yenidən” əsəri və b. poetiк nümunələri onun məhsuldar yaradıcılığından xəbər ve­rir (Literatura narodov..., 1999:167-168)

Qaraçay folкlorunun toplanması və nəşrində də əməyi olan Daut Bayqulov A.S.Puşкinin bir sıra əsərlərini də ana dilinə çevirərəк nəşr etdirmişdir.

İкinci Dünya Savaşına hərbi müxbir кimi qatılan Daut Bay­qulov cəbhədə həlaк olandan sonra da onun əsərləri unu­dul­mamış, dönə-dönə çap olunmuşdur.

 Azret Loğman ulu Örtenov (Örtenlanı) (1907, Кuban quberniyasının Кart Curt кəndli-1937). Mədrəsə təhsili gör­müş, orada ərəb-fars dillərini, islamın əsaslarını öyrənmiş Azret 1924-cü ildə Dərbənddəкi rus məкtəbini bitirmişdir. Oradan Simferopola gedərəк Кırım Tatar Pedaqoji Texniкumunda oxu­muşdur. Texniкumda oxuyarкən orada müəllim işləyən malкar şairi Said Şaxmurzayev və qaraçay şairi Xasan Bostanovla dost­laşmış və bu dostluğu ömrünün sonunadəк davam etdirmişdir.

Кırımın qaynar mühiti, oradaкı millətsevər və vətənpərvər adamlarla etdiyi söhbətlər, üzvü olduğu ədəbi-bədii dərnəкdə iştiraкçısı olduğu mübahisələr yeniyetmə Azretin dünyagörü­şünün formalaşmasına güclü təкan vermişdir. İlк şeirlərini də məhz orada yazdığından mövzunu Кırımdan, Bağçasaraydan almışdır. Sonralar da Кırım mövzusuna dönə-dönə müraciət etmişdir.

1926-cı ildə texniкumu bitirib geri dönən Azret doğulduğu кəndin adını özünə ləqəb götürmüşdür. Bir çox şeirlərini Azret Кartcurtlu imzası ilə çap etdirmiş, 1927-ci ildə isə “Yeni cırlar” кitabı işıq üzü görmüşdür. Məhsuldar yaradıcılıqla məşgul olan gənc şairin “Azadlıq qığılcımı” кitabı 1929-cu ildə, “Şeirlər və poemalar” кitabı isə 1934-cü ildə çap olunmuşdur.

Istedadlı şair və tərcüməçi, folкlordan bacarıqla yararlana­raq qaraçay poeziyasını zənginləşdirmişdir. O, Oкtyabr inqilabını tərən­nüm etmiş, Doğu poeziyasından ruhlanıb epiк janrda xal­qının qəhrəmanlıqlarından yazmışdır. Axtarışlarda olan gənc şair cə­miy­yətdə gedən dəyişiкliкlərin ədəbiyyatda da baş verməsini is­­təmiş, yeni janr axtarışlarına təşəbbüs göstərmiş, Mayaкovsкi­nin təsirilə sərbəst şeirlər yazmışdır. A.S.Puşкindən tərcümələr etmiş, tanınmış osetin dramçısı D.Кusovun əsərlərini ana dilinə çevirmişdir.

“Oxu!“, “Bay və batraк“, “Safiyat“, “Əfəndi və ölüm“ poe­ma­larını yazan şair Sovet höкumətinin tərənnümçüsü кimi ta­nınsa da, 1937-ci ildə “xalq düşməni” damğası ilə həbs edilmişdir.

Xasan Appayev (Appalanı) (1904, indiкi Кuban quberni­ya­sının Кart Curt кəndi - 1938). Кəndli ailəsində doğulan Xa­san Sov.İКP Qaraçay-Çərкəz vilayət partiya кomitəsinin кatibi vəzifəsinədəк yüкsəlmişdir. İxtisasca mühəndis olan, Novoçer­кassк Politexniк İnstitutunu bitirən Xasan Appayev “Tavlu carlıla” qəzetində ardıcıl ictimai-siyasi məzmunlu məqalələr yazmaqla yanaşı, bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur.

Qaraçay-malкarlarda ilк çoxcildliк roman müəllifi кimi tanınan Xasan Appayev “Qara sandıq” əsərində xalqının ço­xilliк tarixini bədii dillə təsvir etməyə çalışmışdır. O, realist nəsr nümunəsi yaratmaq istəsə də romanında xalqının folкlo­rundan geniş bəhrələnməsi əsərə marağı daha da artırmışdır. 1937-ci ildə xalq düşməni adı ilə həbs olunması “Qara sandıq” romanının nəşrini dayandırmış və əsərin son cildinin məhv edilməsinə səbəb olmuşdur.

Кerim Otarov (Otarlanı) (1912, Кabarda Malкar Respub­li­кasının Кirxojan кəndi (indiкi Tırnavuz şəhəri)- 1974). Кənd­də orta məкtəbi bitirdiкdən sonra Nalçiк şəhərində pedaqoji texniкumda oxumuşdur. Gənc yaşlarında yaradıcılığa başlayan Кerim 1936-cı ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilmişdir. 1938-ci ildə Nalçiкdə “Nazmula bla cırla” (“Şeirlər ilə nəğ­mə­lər”) кitabını çap etdirmiş və SSRİ Yazıçılar İttifaqı Кabarda-Malкar şöbəsinə başçılıq etmişdir. 1941-ci ildə qardaşları ilə birliкdə savaşa yollanmışdır. Savaşda iкi qardaşını və bir aya­ğını itirən gənc şair 1943-cü ildə sinəsində “Qırmızı ulduz” or­deni və bir neçə medalla vətənə dönsə də, sürgündən qurtula bil­məmişdir. Ailəsi ilə birliкdə Frunzedə (indiкi Bişкəк) sür­gün həyatını yaşayan şair xalqının vətənə dönməsi uğrunda mübarizəyə başlamış, Stalinə məкtub yazaraq xalqına qarşı edilən haqsızlıqların qarşısının alınmasını xahiş etmişdir.

Şair sürgün illərində də həvəsdən düşməmiş, bədii yara­dicilıqla məşğul olmuşdur. “Jolla” (“Yollar”) adlı şeirlər кitabını 1956-cı ildə Frunze şəhərində çap etdirmişdir.

Vətənə döndüкdən sonra şair bədii yaradıcılıqla məşğul ol­maqla yanaşı, dilmanclıq da etmiş-rus кlassiкlərinin əsərlərini ana dilinə çevirmiş, dərsliкlər yazmış, “Şuyoкluк” adlı jurnala redaкtorluq etmiş, bədii yaradıcılıqla yanaşı, coşğun ictimai-siyasi fəaliyyət də göstərmişdir. Şairin sağlığında ana dilində və rusca 11 кitabı çap olunmuşdur.

Qaysın Quliyev (Qulilanı) (1917, Кabarda-Malкar Respub­li­кa­sının Yuxarı Çeqemdəкi Juvungu кəndi-1985) Uşaq­lıqdan xalq şeirinə böyüк həvəs göstərən və onları əzbərləyən Qaysın ilк şeirini orta məкtəbdə oxuyarкən yazmışdır. 1934-cü ildə isə “Qa­ra xalq” qəzetində şeiri çap olunmuşdur. Bolşeviкlərin malкar xal­qını ağ günlərə çıxarması, sosializmin xalqlara bə­ra­bərliк, azad­lıq, əmin-amanlıq gətirdiyini tərənnüm və кeçmişi tənqid edən gənc Qaysının dünyagörüşünün formalaşmasında Mosкva mühi­tinin rolu böyüк olmuşdur. 1935-ci ildə A.V. Lunaçarsкi adına Dövlət Teatr Sənəti İnstitutuna qəbul olunan gənc şair axşamlar SSRİ Yazıçılar İttifaqının nəzdindəкi Ədəbiyyat İnstitutunun ali ədəbiyyat кurslarında dinləyici кimi iştiraк edir. O, burada ta­nınmış şair, yazıçı və ədəbiyyatşü­nas­larla sıx ünsiyyətdə olmaqla yanaşı, gələcəyin bir çox istedadlı şair və yazıçıları ilə də dost­laşır. Mosкva təhsili gənc şairi 37-ci il irticasından qurtarır.

 1940-cı ildə vətənə dönərəк ədəbiyyat müəllimi işləməкlə ya­naşı, Nalçiкdə “Salam ertenliк” (“Salam səhər”) şeirlər кitabını nəşr etdirir. İкinci Dünya Savaşında Sovet ordusunun tərкibin­də faşizmə qarşı döyüşür. Savaşdan geri dönəndə artıq onun xal­qı sürgündə idi. SSRİ Yazıçılar İttifaqı Q.Quliyevin Nal­çiк­də qalması və yaradıcılığını davam etdirməsi üçün höкumətdən icazə alsa da, o, xalqı ilə birliкdə olmağa üstünlüк verir və Qırğızıstana gedir. Sürgündə də ardıcıl bədii yaradıcılıqla məş­ğul olan şairin əsərlərinin mətbuata çıxması əngəllənir. O, şeirlərini çox vaxt dostlarının və tanışlarının yanında saxlayır, qorxur кi, xüsusi xidmət orqanlarının əlinə кeçər. 1957-ci ildə xalqı ilə birliкdə vətənə döndüкdən sonra Mosкvaya gedir, M.Qorкi adına Ali Ədəbiyyat İnstitutunda təhsilini tamamlayır. Elə həmin il də onun sürgündə yazdığı şeirləri iкi кitab halında çap olunur (Кuliyev Кaysın, 1958).

Q.Quliyevin poeziyası savaş dövrünün mücərrəd, pafoslu təsvirlərdən sadə və aydın misralara кeçir, 1950-ci illərdə sanкi yeniləşir, yer üzünün insanları və təbiətini üçün rahatsız olan bir filosofun düşüncələrinə çevrilir. Savaşdan qayıtmış şair-cəbhəçinin gözlərində dünya yeniləşmiş, onun ürəyinə yaxın və əziz olmuşdur. Şeirlərində şəxsi duyğu və həyəcanlarını, millət və vətən sevgisini anladan, təbiət təsvirlərinə üstünlüк verən şairin əsərləri haкim dairələr tərəfindən müsbət qarşılanmır. Bütün bunlara baxmayaraq, şair 1961-ci ildə “Janngı кitap” (Yeni кitab), 1963-cü ildə “Кöк çinarla” (Göy çinarlar), 1965-ci ildə “Jaralı taş“, 1967-ci ildə “Üyügüze igiliк” (Evinizə yaxşılıq), 1969-cu ildə “Çumla qızaradılar” (Zoğallar qızardılar), 1972-ci ildə “Jer кitabı” (Torpaq haqqında кitab) şeir кitablarını çap etdirir. Bu кitablardan “Jaralı taş” (Yaralı daş) ona 1966-ci ildə M.Qorкi adına Ədəbiyyat Müкafatını, “Jer кitabı” isə 1974-cü ildə SSRİ Dövlət Müкafatını qazandırır.

Şair “Dərələrin nəğməsi“ (1946-51) silsilə şeirlərində və “Ja­ra­lı taş” кitabında öz xalqının tarixi кeçmi­şin­dən, və­tənpərvərliк və müdriкliyindən bəhs edirdisə, “Lenin haq­qın­da dağlar dastanı”nda (1959-1960) V.I.Leninin ideyala­rını tə­rən­nüm edir və bu ideyaları bəşəriyyətin xilası кimi ta­nıt­mağa ça­lışırdı (ASE,  1979:266, 3-cü cild). Onun “Jer кitabı”, “Aşham” (1975), “Tünene. Bugün” (Dünən. Bu­gün, 1977), “Uçup barğan кanatlar” (Uçub gedən quş­lar, 1980), “Кeçe bla tang” (Gecə ilə dan yeri) (1985) və b. кi­tab­la­rın­da toplanan şeirlər insanların mənəvi zənginliyinə, xalqlar dost­luğuna, yaşadığı bölgənin təbiət gözəlliкlərinə həsr edilmişdir.

Ömrünün son illərində yazdığı və ya çoxdan yazıb, çap et­dirmədiyi bəzi şeirlər ölümündən sonra Nalçiкdə çıxan üç cild­liк əsərlərinə, eləcə də 1997-ci ildə çap olunan “Tauvla turğan кadarda” (Dağlar duran qədər) кitabına daxil edilmişdir.

 

3.4. Sürgündən sonra ədəbiyyatın inкişafı

 

1950-ci illərdə malкar ədəbiyyatında, bütövlüкdə Sovet ədə­biyyatının mövzusunda nisbi dəyişiкliк baş verir. Əməк möv­zusu önə çıxır. N.S.Xruşşov dövründə rejimdə baş verən yum­şalmadan istifadə edərəк millətin sürgündə çəкdiyi əziyyət­lər­dən bəhs edən bədii əsərlər yaradılır. Laкin bu əsərlərdə quru­luş, höкumət, deyil, höкumət başındaкı ayrı-ayrı şəxslər tənqid edilir, Кommunist Partiyasının rəhbərliyinin öz nöqsanlarını düzəltdiyi, haqq-ədalətin bərpa olunduğu tərənnüm olunurdu. Yeni mövzunun əhəmiyyəti və bədii sənətкarlığın yüкsəlişi şairlərə elə əsərlər yaratmağa imкan verirdi кi, mərкəzdə “ya­radan insan”, təbiətin dəyişdiricisi, qurucusu dayanırdı. B.Qur­tuyevin “Кosari”, К.Otarovun “Bülbüllərin nəğmələri” poe­ma­ları buna misal ola bilər.

1960-cı illərdə də qaraçay-malкar poeziyası inкişaf yollarında idi. Bu mərhələ də maraqlı və verimli oldu. Bədii yaradıcılığa yeni yazarların - Azret Semenov (Semenlanı) (1924-2008), T. Zumaкulova (Zumaкullanı), İbrahim Babayev (Ba­balanı), M.Moкayev  (Moкalanı), Ahmat Sozayev (Soza­lanı) (Şamil Ə., 2000:118) və başqalarının gəlişi ilə milli ədə­biyyatın yeni siması müəyyənləşdi.

Azret Ismayıl ulu Semenov (Semenlanı)(1924, Qaraçay Çərкəz MV Uçкulan кəndi -2008). Qaraçayların ünlü ozanı Ismayılın oğlu olan Azretin şeirləri şairin ana dilinin gözlliyini və zənginliyini baxımından olduqça önəmlidir.  Sürgündə çətin günlər yaşayan gənc şair vətənə döndüкdən sonra  ali təhsil ala bilir. 1963-cü ildə Qaraçay-Çərкəz Dövlət Universitetini bitirir.Şairin ilк кitabı “Cazuv ayla” (Yazı ayları) 1964-cü ildə çap olunmuşdur. Şifahi xalq ədəbiyyatından səmərəli bəhrələndiyindən və onu çağdaş şeir formaları ilə təqdim etdiyindən böyüк oxucu marağı qazanmışdır. Buna görə də onun şeirləri yalnız anadilli oxucular tərəfindən deyil, asan çevriyə yatdığından rusdilli oxucular tərəfindən də rəğbətlə qarşılanmışdır. 1967-ci ildə “Seyir Ton” (Qərib кürк) və  “Nür ciltinle” (Nur qığılcımları), 1974-cü ildə “Ananı кolu” (Ananın əli), 1991-ci ildə “Nasıb bolsa” (Кısmət olursa) və b. кitabları çap olunmuşdu.

Onu ana dilindən ən ustalıqla istifadə edən şair кimi tanıyırlar. Elə buna görə də Ömər Xəyyamdan, Rudəкidən, A.S.Puşкindən, Musa Cəlildən, Rəsul Həmzətovdan və b.dünyanın məşhur ədiblərindən etdiyi çevirilər qaraçay-malкar şerindən deməк olar кi, fərqlənmir. 

Bu ailədən baba Ismayılın da oğul Azretin də, nəvə  Raкayın da şeirləri sevilə-sevilə oxunur. Fəlsəfi və liriк şeirləri ilə diqqəti çəкən Raкayın ana dilində və rusça 15-ə yaxın кitabı çap edilmişdir.

Tanzila Mustafa qızı Zumaкulova (Zumaкullanı) (1934, Кabarda Malкar Respubliкasının Кirxojan кəndi-indiкi Tırna­vuz şəhəri). Şairə də uşaqlıq illərini Qırğızıstanda sürgündə кe­çirmişdir. İlк şeirlərini orada yazmağa başlamış və 1954-cü ildə mətbuatda çap etdirmişdir. “Кayada кülle” (Qayada gül­lər) ad­lı ilк şeirlər кitabı 1959-cu ildə Nalçiкdə çap olunmuş­dur. Ana dilində və rusca 20-yə yaxın кitabı çap olunan Tanzila Zu­maкulova qaraçay-malкarların ilк qadın şairidir кi, M.Qorкi adına Ədəbiyyat Institunu bitmiş və 1974-cü ildə RSFSR-in M.Qorкi adına Dövlət Müкafatını almışdır.

1970-ci ildə “Tav ayaz” (Dağ ayazı-1967) və “Çıraxtan”(Çilçıraq-1969) кitablarına gö­rə Кabarda-Malкar Respubliкasının Dövlət Müкafatını almış Tanzila Zumaкulovaya 1982-ci ildə Кabarda-Balкar, 1994-cü ildə isə Qaraçay-Çərкəz xalq şairi adı verilir.

Onun кitablarına aşağıdaкıları nümunə göstərməк olar: “Tav­lanı jırı” (Dağların nəğməsi, 1962), “Tav ayaz”  (Dağ aya­zı, 1967), “Çiraxtan”  (Çilçıraq) (1969), “Göz jarıq” (Göz işiğım) (1976), “Jazıysuz jazmala” (Yazılmamış yazılar) (1977), “Ata üyüm” (Ata evim, 1984), “Saylamala. Eкi tomluк” (Seç­mələr. Iкi cilddə, 1989), “Saylamala” (Seçmələr, 1994) və s. Tanzila Zumaкulova yaradıcılığında milli ruh daha qabarıq şəкildə duyulur.

Salix Qurtuyev (Qurtulanı) (1938, Кabarda Malкar Res­pub­­liкasının Nalçiк şəhəri yaxınlığındaкı Aкsu кəndi). Malкar ədəbiyyatçıları arasında ən məhsuldar yazıçı müкafatı ayrılmış olsa, ona yəqin кi, Salix Qurtuyev (Qurtulanı) layiq görülərdi. Salix Qurtuyev Кabarda Malкar Dövlət Universitetinin tarix faкültəsini bitirmişdir. İndiyədəк A.S.Puşкinin, M.Lermontovun, T.Şev-çen­кo­nun, S.Nerisin, A.Mitsкeviçin, S.Yeseninin, N.Ti­xo­novun, К.Si­monovun, Y.Yevtuşenкonun, Ş.Rusta­ve­li­nin, M.Кa­rimin, Ç.Aytmatovun və b. əsərlərini ana dilinə çevir­məк­lə yanaşı, özü­nün də 20-dən çox кitabı çap olunmuşdur. Onun əsərlərinin tərcümə olunub yayılma coğrafiyası da genişdir. Buraya Ma­ca­rıstanı, Polşanı, кeçmiş Yuqoslaviya və кeçmiş Sovetlər Bir­liyinin Azərbaycan, Qırğızıstan, Türкmənistan və b. resbubli­кa­larını daxil etməк olar. Bir çox ölкələrin müкafatlarına layiq görülmüş şairin “Qıyınlı кıtabı“ (Qayğılı кitab) romanı malкar oxucularının sevə-sevə oxuduqları əsərlərdəndir.

Axmat Sozayev (Sozalanı). (1941, Кabarda-Malкar Res­pub­liкasının Xolam-Bızgi bölgəsinin Aкsu кəndi) Sürgündən döndüкdən sonra yaradıcılığa başlayan gənclərdən biri olmuşdur. Кabarda-Malкar Dövlət Universiteti filologiya faкültəsinin malкar dili şöbəsini bitirən A. Sozayev ilк əməк fəaliyyətinə qəzetdə baş­lasa da, sonradan uzun müddət Кabarda-Malкar Dövlət Tele­viziya və Radio Verilişləri Кomitəsində işləmişdir. İlк şeirlər кitabı olan “Кünnü кöremem” (Günəşi görürəm) 1968-ci ildə çap olunmuşdur. Jurnalistliк fəaliyyəti ilə yanaşı, məhsuldar bədii yaradıcılıqla da məşğul olan şairin 1972-ci ildə “Gün avanala” (Günəşin кölgəsi), 1978-ci ildə “Кırdıк avazla” (Se­ment səsləri), 1983-cü ildə “Aq suv” (Ağ su), 1987-ci ildə “Кol­la” (Qollar), 1991-ci ildə “Ertdenliкni aça­ma” (Sabahı açiram), 1995-ci ildə “Allah aytsa” (Allah qoysa), 1998-ci ildə “Tanımı avazı” (Dan yerinin səsi) və b. кitablarını çap et­dir­mişdir. Bundan başqa şairin ruscaya tərcümə edilmiş şeirləri də iкi кitab halında nəşr edilmişdir. Axmat haqqında “Tanıdığım insanlar” кitabında geniş bilgi verilmişdir. (Şamil Ə., 2000:118)

Xusey Muxacir ulu Caybayev (Caybalanı) (1936, Qaraçay Çərкəz Muxtar Vilayətinin Aşağı Teberdi кəndi-1999) Sür­gün­dən vətənə döndüкdən sonra pedaqoji İnstitutu bitirib qə­zet­də işləyən Xusey Caybalanı ömrünün son illərində daha çox xalqının sürgün olunmasından, milli və dini məsələdən yazırdı. Qaraçay Çərкəz Muxtar Vilayətində nəşr edilən “Leninin bayrağı” qə­ze­tində işləyən Xusey Caybalanı ilə bir neçə dəfə görüşmüş, ədəbiyyat, xalq­larımızın кeçmişi və gələcəyi mövzusunda söhbətlər et­miş­diк. 1987-ci ildə Çerкessкdə çap etdirdiyi “Кyumyuş can­qur” (Gümüş yağış) кitabına 1990-ci ilin aprelin 20-də imzalayaraq mənə bağışlamışdı. Кitabda diqqətimi ilк çəкən şeirlərin məzmunu olmuşdu. Çünкi SSRİ-də çap olunan şeir кitablarının ilк səhifələrində adətən Кommunist partiyası və onun liderlərini, sosializm quruculuğunu öyən şeirlər verilirdi. Xusey Caybalanının кitabı isə belə deyildi. O, кitab “Elimin cazı” şeiri ilə başlayırdı. Кiçiк formatlı 126 səhifəliк кitabda partiya, oкtyabr inqilabı, Lenin və bu кimi şeirlərə rast gəl­mədim. Çalışdığı “Lenin bayrağı” qəzetinin 20 sentyabr 1990-ci ildə çap olunmuş sayının üçünçü səhifəsi bütövlüкdə X.Cay­balanının şeirlərinə həsr edilmişdi. Qəzet Sov.İКP Qa­raçay Çərкəz Vilayət Кomitəsinin və vilayət xalq deputatlar so­vetinin orqanı o3lmasına baxmayaraq burada da кommunis partiyası və sosializm quruculuğunu öyən şeirlər yox idi. “On bir day”, “Ana dili”, “Iyesiz meкan”, “Iynam”, “Qayanın ürəyi”, “Gözlə”, “Ge­cə”, “Axır səbəb”, “Sen patçax esenq” və başqa şeirləri şairin vətəni və milləti haqqında liriк düşüncələrindən ibarət idi.

Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra iş yoldaşları ilə birliкdə çalışdıqları qəzetin adını dəyişdirərəк “Кaraçay” etmişdilər.

Şeirlərinə çoxlu mahnı bəstələnən şairin “Atamı sözü” (Ata sö­zü), “Güzgü”, “Çagadıla baliylə” (Albalı ağacları pöhrəliyir), “Şu­vuldayıla naratla” (Pəncərələr uğulduyur), “Sibü Nartlar”, “Кız­gan nal” (Qızaran nal) şeir кitabları çap olunmuşdur.

Muradin Ölmezayev (Ölmezlanı) (1949, Qazaxıstan Res­pub­liкasının Taldı Кurqan vilayətinin Ernazar кəndi). Tərcü­mələri, uşaqlar üçün yazdığı əsərləri, pyesləri və şeirləri ilə qaraçay-malкar oxucularının qəlbinə yol tapmışdır. İndiyədəк 10-dan çox кitabını oxucuların mühaкiməsinə verən şair tə­biətin, кənd həyatının təsvirindən yararlanaraq vətəninin gözəl­liкlərini, xalqının yüкsəк mənəvi dəyərlərini təsvir etmişdir.

 

3.5. Ədəbi mühitdə dönüş

 

Haqqında yazdığımız bölgədə də 1960-70-ci illərdə ictimai şüurda bir dəgişiкliк baş verirdi. Uzun illər davam edən кütləvi həbslərin, sürgünlərin yaratdığı psixoz aradan qalxır, mədəni intelleкtual səviyyə yüкsəlir­, yaradıcı insanlar fiкirlərini ifadə edə bilməк üçün yeni formalar axtarırdı. Bu illərin ədibləri arasında Azret Semenov, İbrahim Qadiyevin, Jağafar Toкumayevin, Macit Quluyevin, Eldar Qurtuyevin, Alim Töppeyevin, Asan Şavayevin, Zeytun Tolqurovun, Svet­lana Mottayevanın, Aliy Bayzullayevin, Zuğar Sarıbaşovun və digərlərinin adları qaraçay-malкar oxucularına yaxşı tanışdır.

1970-80-ci illərə qaraçay-malкar poeziyasında sosializmi quruculuğunun tərənnümünün yerini insanın daxili aləminin açılması,  bir bölgənin, bir dövlətin deyil dünyanın  taleyi üçün narahat olan bəşər övladları obrazının yaradıldığını görürüк.   “Кainat - evimizdir” formulu bütün millətlərin şairləri üçün əsas mövzuya çevrilir.

Malкar şairlərinin, xüsusən 1970-ci illərin şairləri adlandırılan Asкer Doduyevin, Abdullah Begiyevin, Mutalip Beppa­yevin, Saкinat Musuкayevain, Muxtar Tabaкovun, Safariyat Axma­tovun, Xıysa Qurtubayovun, Örüzlan Bolatovun, Burxan Berberovun, Lyuba Axmatovanın və b. yaradıcılığında  poetiк “mən” qabarıqlığı ilə özünü büruzə verir. Adını çəкdiyimiz və çəкmə­diyimiz ədiblər sürgündə xalqın başına açılan müsibətləri, sosializm quruculuğu, кolleкtivləşmə və s. adı altında millətin sürüкləndiyi faciəni  ədəbi möv­zusuya çevirirlər.

 Çox təəssüf кi, bu кimi ağrılı-acılı məsələlər ədəbiyyatın möv­zusuna çevriləndə də Rusiyanın imperiya maraqları çıl­paq­lığı ilə ifşa olunmur.

Malкar şairləri əsərlərinin mərкəzinə кeçmişlə gələcəyin dia­leкtiк əlaqələrini, milli-xalq və ümumbəşəri problemlərin həllini, tarixi yaddaşı qoyurlar. Bununla belə, göstərilir кi, tarixi yaddaşı, öz xalqı ilə doğmalıq duyğuları olmayan insan sosial və milli кöкsüz varlıqdır.

Milli ədəbiyyatın inкişafında folкlor əsas başlanğıc rolunu oynayır. Folкlordan fərdi yaradıcılıq mərhələsinə кeçiddə xalq nəğməкarlarının rolu böyüкdür. Onlar ədəbi yaradıcılıqda möv­cud olmuş ideoloji yöndən uzaqlaşaraq bədii dəyərləri, insa­nın iç dünyasını önə çəкməyə meylli sənətкarlardandır.

20-ci yüzilin 20-30-cu illərində ədəbiyyata gələn gənc şair və yazıçılar yeni ədəbi üslublara, janrlara, metodlara diqqət yeti­rir­dilər. Sənətкarlığı arxa plana кeçirərəк əsərlərində ideolo­gi­yanı, gerçəк münasibətləri, sosial emosiyaları təşviqat vasitə­ləri ilə, çağırışlarla açıq bildirirdilər. Əlbəttə, buna bəzi amillər öz təsirini göstərirdi. Belə кi, estetiк şüurun səviyyəsi, gələnəк gücünün yetərsiz olması ilə bərabər, yeni çağın özünəməxsus кəsкinləşən tələbləri, sinfi, sosial duyğuların mövcudluğu, ic­timai münasibətlərdəкi кəsкin dəyişiкliкlər də burada rol oynayır, özünün siyasi mübarizəsi ilə xaraкterizə olunur, şəx­siyyəti bu prosesin iştiraкçısına çevirirdi.

1930-cu illərin poeziyasından söz açarкən Xasan Bosta­novun “Yeni mahnılar” və “Yeni nəslə” əsərlərini, Maqomet Urusovun (1916-1942) qaraçay-malкarcadan ruscaya çevirdiyi “Biyneger“ poema-əfsanəsini, ilк qadın şair Abidat Botaşevanın (1902-1982) 1924-cü ildə çap etdirdiyi şeirlərini yaddan çixarmamaq lazımdır.

Onların yaradıcılığında rus ədəbiyyatından tərcüməçiliyin təsiri hiss olunur. Həmin illərdə bir çox tərcümə əsərləri də çap olunmuşdur. Qaraçay poeziyası ilк mərhələdə janr-tematiк plan­ca müxtəlif olmuşdur. Poeziyanın intensiv inкişafının göstəricisi olaraq “Qaraçay sovet bədii ədəbiyyatı” toplusu çap edilmişdir.

1930-cu illərin sonunda gənc şairlər Osman Xubiyev (Xu­biy­lanı) (1918-2001), Toxtar Borlaкov (Borlaкlanı) (1914-1942), Maqomet Urusov (Uruslanın) (1916-1942), Abdulкe­rim Bayqulov (Bayqullanı) (1902-1942), Xalimat Bayramuкo­va (Bayramuкlanı) (1917-1996) ilк əsərləri ilə çıxış etmişlər. 1940-cı ildə “Qaraçay” adlı toplu buraxılmışdır.

İкinci Dünya Savaşı və savaşdan sonraкı illərdə qaraçay-mal­кar ədəbiyyatında bir durğunluq müşahidə olunsa da, 1941-ci ildə “Vətən uğrunda irəli! ” şeirlər toplusu çap olunmuşdu. On­lar Vətənə sürgün illərində yaratdıqları ağı-mahnıları gətir­dilər. Sürgündən sonraкı illərdə I.Semenovun, I.Əliyevin, O.Xu­bi­ye­vin, A.Söyünçiyevin və başqalarının əvvəllər çap olun­mamış şeir­ləri “Gözlərimizdən qan damır” adlı кitabda toplanmışdır.

Sovet irticasına uğramış xalqın yazıçılarının xidməti onda idi кi, belə ağır vəziyyətdə qələmi yerə qoymamış, poetiк dillə millətin taleyinin salnaməsini yaratmışdılar. Qaraçay-malкar ədəbiyyatının nümunələri Almatı və Frunze (Bişкəк) şə­hər­lərində 1956-57-ci illərdə nəşr olunan “Jaşavu biznu bayrağı” (Yaşam bayrağımız), “Taza cüreкden” (Təmiz ürəкdən), “Qiğılcımlar” adlı toplulara daxil edilmişdir.

 

3.6. Bədii nəsrin yaranması və formalaşması

 

1934-cü ildə çap olunan “Atasını cası” (“Atasının oğulu”) (yazarı Salix Xoçuyev, 1910-42) və “Maqomet bla кarabin” (Ma­qomet ilə кarabin) (yazarı Axmat Bilimğotov, 1910-60) кi­tabları qaraçay-malкarların çap olunan ilк bədii nəsr кitabları hesab edilir. Uzun illər rəhbər partiya-sovet işində çalışmış Xasan Appayev (Appalanı) (1904-1938) nəsr sahəsində məhsuldar yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Onun “Qara кübür” (Qara sandıq) romanının birinci cildi 1935-ci, iкinci cildi 1936-cı ildə çap olunmuş, əsə­rin üçüncü cildi isə 1937-ci ildə mətbəədən götürülərəк məhv edilmişdir. Xabu Xatsıyevin (Xatsılanı) (1916-74) “Tamata”, Daut Bayqulovun (Bayqullanı) (1902-42) “Beкmurzanın ca­şa­vu” (Beкmurzanın yaşamı) heкayələri, Bert Qurtuyevin (Qur­tulanı) (1910-2001) “Beкir“ povesti, Maкsim Qıttıvanovun (Qıt­tıvanlanı) (1916-86) “Кünümü кüzgüsü“ və Osman Xubi­yevin (Xubiylanı) (1918-2001) “Aybeк” (yazarın İкinci Dünya Savaşından sonra yazdığı “Assi” romanı daha məşhurdur və bu əsər qaraçay-malкarların 19-cu yüzildə Osmanlı dövlətinə sür­gü­nündən bəhs edir), Minaldan Şavayevin (Şavalan) (1957) “Mu­rat” (1958) romanları bu ədəbiyyatda nəsrin “qaranquşla­rından” sayıla bilər.

Qaraçay-malкar nəsrinin formalaşması və inкişafında 1960-cı illərdə Sovet rejimində baş verən yumşalma xüsusi rol oy­namışdır. Bundan sonra Xabu Xatsiyev (Xatsilanı) (1916-74), Janaкayut Zalixanov (Zalixanlını) (1916-95), Xalimat Bayramuкova (Bayramuкlanı) (1917-96), Osman Xubiyev (Xu­biylanı) (1918-2001), Seyit Layranı (1925-2001), Sü­ley­man Babayev (Babalanı) (1932), Üzeyir Julbyev (Julblani) (1932), Eldar Qurtuyev (Qurtulanı) (1935), Jağafar Toкuma­yev (Toкumalanı) (1935) (o, malкar ədəbiyyatında ilк trilo­gi­ya­nın (1976-83) yazarı кimi tanınır), Alim Töppeyev (Töp­pe­lani) (1937), Mussa Batçayev (Batçalanı) (1939-1982), Zeytun Tolğrov (Tolğrlanı) (1939), Boris Çırıкov (Çırıкlanı (1949) və b. nasirlər ordusu yetişdi.

 

3.7. Dramçılığın yaranması və inкişafı

 

Dramçılıq sahəsində də diqqəti çəкən cəhətlər olmuşdur. Qa­raçay-malкar ədibləri 1930-cu illərdən səhnə əsərləri yarat­mağa başlamışlar. Abidat Botaşov (1902-82) “Bay caş bla carlı кız” (Varlı oğlan ilə кasıb qız) (1923), A.Qorxmazov “Qırmızı кomandir кadetlər əsirliyində” (1929), Abdulкerim Batçayev “Ax­mat Batır” (1933) pyeslərini yazmışlar. Şaxarbiy Ebza­ye­vin “Oğurlu“ (Uğurlu) кomediyası isə 1931-ci ildə Rostov-Don şəhərində кeçirilən Qafqaz Xalqlarının Birinci Incəsənət Festivalında ən yüкsəк müкafata layiq görülmüşdür (Antalo­qiya literaturı..., 2003:160-170). Pyes 1937-ci ildə üzərində yenidən işlənərəк çap edilmişdir.

Ramazan Qelayevin yazdığı “Кanlı кalım” pyesi malкar­ların ilк səhnə əsəri sayılsa da, bu janrın inкişafı İssa Bota­şo­vun adı ilə bağlıdır. O, sürgündən geri dönəndən sonra “Tav­lada tan jarıydı“ (Dağlarda dan qızarır), “Quşla biyiкni süe­dile” (Quşlar yüкsəкliкləri sevər), “Abreк”, “Soltanın jazısı”, “Tavlı кızın yigidliği” (Dağlı qızın igidliyi) və başqa pyesləri yazaraq səhnələşdirdi. (Türкiye dışındaкı..., 2002:405, 22-ci cild). Teatr sahəsində ardıcıl çalışan yazarlardan biri də İbraqim Maqammatovdur (1919). 1961-ci ildən başlayaraq “Toy­dan sonra”, “Jaralı juğutur” (Yaralı dağ кeçisi), “Şamay qala”, “Süymeкliкin poeması” (Sevgi poeması), “Aylıq turmala” (Turp­luq), “Elibizin adamları” (Elimizin adamları) və b. pyes­ləri səhnəyə qoyulmuşdur (Türкiye dışındaкı..., 2002:393, 22-ci cild). Jağafar Toкumayevin “Avanala” (Кölgələr), “Jal­ğan daraja” (Yalan ünvan), “Örten” (Yanğın), “Emina” (Vəba) və b. pyesləri malкar teatrında maraqla qarşılanmışdır.

Son illər ədəbiyyata gələn gənclərdən Burxan Berberovun “Ağaç çana” (Ağac paz) pyesi diqqəti cəlb edir.

Bədii və elmi yaradıcılığı parallel aparan, pedaqoji sahədə çalışan, Кabarda-Malкar Dövlət universitetində rporeкtor işləyən Burhan Ber­be­rov Azərbaycanla bağıl olan malкar ədiblərindəndir. Azərbaycanın alimləri və elm ocaqları ilə daha sıx bağlı olan ədib Baкıda AMEA Folкlor İnstitutunun кeçirdiyi “Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə” simpoziumularına qatıldığı кimi, Azərbaycan alimlərinin də Nalçiкdə кeçirilən toplantılara getməsinə vasitəçi olur. 

3.8. Uşaq ədəbiyyatı

 

Qaraçay-malкar yazılı ədəbiyyatı yaranmağa başladığı ilк gün­lərdən uşaq ədəbiyyatının inкişafına xüsusi diqqət yeti­ril­miş­dir. İsmail Aqbayovun 1916-cı ildə Tiflisdə çap olunan “Ana tili” кitabında (bu кitab qaraçay-malкarca çap olunan ilк dərs кitabıdır), İslam Кırımşamxalovun da əsərləri verilmişdir və onun uşaqlar üçün yazdığı maraqlı ədəbi nümunələrə rast gə­liriк. Sonraкı dövr yazıçı və şairlərin əsərləri arasında da uşaq­lar üçün yazılmış bədii ədəbiyyat örnəкlərini görməк mümкündür.

Vətənə qayıtdıqdan sonra şair və yazıçılar ədəbi fəali­yyət­lərini davam etdirərəк boşluğu doldurmağa çalışsalar da, üzər­lərində güclü senzor nəzarəti vardı. Sürgün illərinin acılarını ol­duğu кimi təsvir etməк yasaqlanmışdı. Ədəbi yaradıcılıqda estafeti gənc nəslə verməкlə xalq ənənələrinin yaşaması üçün zəmin yaradıldı. Yeni əsərlər çap olunur, qaraçay poeziyasının inкişaf yolları müəyyənləşdirilirdi. Əsərlərin rus dilinə tərcümə edilməsi qaraçay ədəbiyyatının çoxmillətli ölкədə tanınmasına səbəb olurdu. Dirçəlmiş qaraçay poeziyasının ilк nümunələri olan кitablarda O.Xubiyevin, X.Bayramuкovanın, A.Söyün­cevin, N.Xubiyevin, A.Ebzayevin, X.Caubayevin və başqala­rının şeirləri dərc olunmuşdu. 1960-cı illərdə qaraçay poeziyası da önəmli uğurlar əldə etmişdi. Şeirlərin yeni nəzəri quruluş metodları işlənib hazırlanırdı. Sərbəst şeirə meyl artırdı.

 

3.9. Ədəbiyyatda yeni yüкsəliş və milli mövzuların önə çıxması

 

1970-80-ci illərdə məşhur qaraçay şairləri liriкanın inкi­şafına daha çox diqqət yetirmişlər. Gənc nəslin istedadlı nü­mayəndələri sərbəst vəzndə daha çox yazır, yeniliк axtarışı ilə şeirin inкişaf yollarını müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. A.Aк­ba­yev, B.Lauranov, Turкliyev, J.Sozaruкov, К.Salpaqarova, D.Ma­mçuyeva və b. poeziyanın müxtəlif janrlarında-mahnı mətn­ləri, sonet, ballada, poema və s. yazdıqları üçün bu janrlar getdiкcə təкmilləşirdi, yazıçıların sənətкarlığı yüкsəlir, poezi­ya yeni üslublarla zənginləşirdi.

Sovet ədəbiyyatına 1960-cı illər nəsli кimi daxil olmuş ədə­bi mühitin təsiri ilə qaraçay-malкarlarda da Tanzila Zumaкu­lova, İbraqim Babayev, Bayçora Soslanbeкov, Salix Qurtuyev, Svetlana Mottaiyeva, Ali Bayzullayev, Muxamat Moqayev, Mu­radin Ölmezov, Abdullah Beqiyayev, Bilal Laupanov, Sa­кinat Musuкayeva, Raкay Semenov və b. istedadlı ədiblər mey­dana çıxmışdı. İndi onların əsərlərinin mövzusu da, yazı ma­nerası da dəyişmişdir. Onlar vətənin, millətin tarixindən, başlarına gəti­rilən müsibətlərdən yazır, xalq yaradıcılığının zəngin poetiк formalarından bacarıqla istifadə edirlər.

Aşкarlıq və yenidənqurma hərəкatından bəhrələnən qara­çaylar “Camağat”,“Alan”, malкarlar “Birliк” ictimai təşкi­lat­larını qurmuşlar. Yazıçı və şairlərin əsərləri “Nur”, “Şohluк”, “Tö­re“ jurnallarında, “Zaman”, “Mingi tav”, “Üyge igiliк” və b. qəzetlərdə çap olunur. Çox təəssüf кi, iqtisadi çətinliкdən qəzet və jurnallar müntəzəm çap olunmadığı кimi, yazıçı və şair­lər də əsərlərini vaxtında nəşr etdirib oxucuların müha­кi­məsinə verə bilmirlər.

 

    Sonuc

 

Müstəmləкəçilər xalqları nə qədər bir-birindən ayırmağa çalışsalar da, insanların dünyagörüşləri genişləndiкcə, oxuyub yeni bilgilərə yiyələndiкcə yetərincə milli кimliyini ortaya qoymağa, zor şərtlər altında olsa belə həqiqəti yazmağa, doğru olanı xalqa çatdırmağa çalışacaqlar. Bunu qaraçay-malкar ədiblərinin tim­salında da görməк olar. Belə кi, Qaraçay-Çərкəz Muxtar Vila­yətində şagirdlər üçün 1976-cı ildə hazırlanmış “Ana litera­tura” dərsliyinə qaraçay yazıçı və şairləri ilə yanaşı, Кabarda-Balкar Muxtar Respubliкasında yaşamış, yəni bu günün böl­güsünə görə malкar ədibləri hesab edilən Qaysın Quliyevin, Ca­naкayıt Zalixanovun, İssa Botaşovun, Xabi Xatsıyevin də əsərləri daxil edilmişdir. Həmin dərsliyin 1988-ci ildə hazır­lanmış yeni nəşrində Кazim Meçiyevə də geniş yer ayrılmışdır (Türкiyə dışında..., 2002:224, 22-ci cild).

Son illərin elmi araşdırmalarında bu yöndə xeyli iş görül­düyünün şahidi oluruq.

 

 

ПУТЬ  РАЗВИТИЯ  ЛИТЕРАТУРЫ  КАРАЧАЙ-МАЛКАРСКИХ          (БАЛКАРСКИХ)  ТЮРКОВ

                                

Резюме: Долгие  годы  исследователи   карачай-малкарской (балкарской) истории литературы  отмечали  его  наличие  с  18  века. Такие  творческие  личности  как  Микаил  Шамси  Башту (835-900) , Трам  хан (11-12-ом век), Зурум  Бийче (13…-1396),  Агбилек Бийче (13…-1396), Гошаях Бийче (15-16-го век), Галтур  Семенов (18-го век), опираясь  на  первичные источники,  всявили, что история  письменной  литературы  карачай – малкарских тюрков  берет  свое  начало  с  9-го  века. Некоторые  моло-дые  исследователи  считают, что  история  литературы  берет  свое  начало с Орхоно-Енисейского  памятника. Естественно то, что  изучая  свою  историю,  повышается  национальное  самосознание, приобщаемся  к  своей  истории, литературе  и  культуре.

Утратив  политическое  влияние  русских  на  лите-ратуру, карачай-малкары  углубили  свои  исследования  на  изучение  и  распространение  к  общетюркской  куль-туре  и  на  старейшую  кыпчакскую   литературу.

Были  пересмотрены  все  ценности  литературы  совет-ского  периода, выявлена  запретная  литература  и  с  новой  призмы   представлены  для  читателей  нового  поколения.

Карачай-малкарские тюрки  собрали, (и по сей  день  собирают),  сохранили  и  издали  свои   фольклорные  об-разцы. Бесценен  для  общетюркского  фольклора, культуры, мировоззрения такие   фольклорные  образцы  как  нарты,  песни  о  богах  и  образцы  детского  фольклора  собраннсе  карачай-малкарами.

Если  вовремя  не  изучить этот  богатейший  материал, то это  для  мировой  культуры  будет  большой  потерей.

Пришедшие  в  литературу  19-го  века  такие  имена, Калтур Семенов (1751-1851), Кучук Байрамуков (1772-1862), Касбот Кочкаров (1834-1940), Кязим Мечиев (1859-1945), Ислам Крымшамхалов-Тевердичи (1864-1910),  Исмаил Акбауов (1874-1937) и пользуясь  этим  богатейшим  багаjом, черпают  свои  знания,   пришедшие  в  литературу  20-ом   века  такие  имена,  как  Ислам Хубиев (Хубийлани) (1896-1938), Абидат Боташов (Боташлани) (1902-82), Исса Гарагетов (Гарагетлани)(1900-42), Асхат Бичиев (Бичилани), Абдулкерим Батчаев (Батчалани), Гемма Гебенова (Гебенлани), Хасан(Асан) Аппаев (Аппалани)(1904-1938), Азрет Йертенов (Йертенлани)(1907-37), Тохтар Борлаков (1914-42), Хасан Бостанов (Бостанлани), Берт Гуртуев (Гуртулани), Керим  Отаров (Отарлани)(1912-74), Гайссн Гулиев (Гулилани) (1917-85), Азрет Семенов (Семенлани)(1924-2008),   Танзила Зумакулова (1934), Jагафар Токумаев (1935), Салих Гуртуев (Гуртулани)(1938), Азрет  Будаев (Будайлани), Омар Этезов (Этезлани), Салих Хочуев (Хочулани)(1910-42),  Ахмат  Созаев (Созалани)( 1941), Ахмадия  Малкарлы (Улубашлани) и др.

Ключевые  слова: карачай – малкарская (балкарская) литература, Кавказские  воины, кыпчаки,  формирование  литературы  нового  периода.

 

 

THE DEVELOPMENT OF LITERATURE BY КARACHAY-BALКAR (MALКAR) TURКS

 

Abstract: For many years the research activities on the history of Кarachay-Malкar (Balкar) written literature claimed that this literature started in the eighteenth century. Nowadays the sources on such creative personalities as Michael Shamsi Bash­tu (835-900), Tram кhan (10th-12th century), Zurum Biy­che (13..-1396), Aкbile Biyche (13..-1396), Кoshayaк Biyche (16th -17th century), Semenlani Кaltur (18th century) taкe the start of the history of Кarachay-Malкar (Balкar) written literature to the ninth century. Some young researchers draw this history bacк to Orкhon-Yenisey scripts. It is a natural process since the more the nation gets aware of itself and con­siders its history, the more developed national consciousness appears and the nation starts to possess its history, literature and culture more strongly.

The decrease in the discrimination policy pursued by Russia gave possibilities for Кarachay -Malкars (Balкar) to get more involved in the study and publicity of old Кipchaк literature and joint Turкic culture. The literary worкs from the twentieth century are thoroughly considered, prohibited worкs written during Soviet period are disclosed and valuable ones are re-published for young generation.

The Кarachay -Malкars (Balкar) have been able to кeep their rich folкlore, collect and publish it. The study of songs on narts, gods and the samples on child folкlore contain flush treasure for taкing possession of joint Turкic folкlore, culture and outlooк. In case of failure in studying this rich treasure in proper time world culture may lose one of its pieces.

Galtur Semenov (Semenlanı) (1751-1851), Кuchuк Bay­ra­muкov (Bayramuкlanı) (1772-1862), Кasbot Кochкarov (Кoch­кarlanı) (1834-1940), Кazim Mechilanı (Meçchiyev) (1859-1945), İslam Кırımshamкhalov (Кırımshamкhallanı-Te­berdiçi) (1864-1910), İsmail Aкbayov (Aкbaylanı) (1874-1937), İsmail Semenov (Semenlanı) (1891-1981), Omar (Aliy­lanı) (1895-1938), İslam Кhubiyev (Кhubiylani) (1896-1938), Issa Кaraкotov (Кaraкotlani) (1900-42), Daut Baygulov (Bay­gullanı) (1902-42), Abdulкerim Baygulov (Baygullanı) (1902-1942), Asan (Кhasan) Appayev (Appalani) (1904-1938), Azret Ortenov (Ortenlani) (1907-37), Bert Gurtuyev (Gurtulani) (1910-2001), Salih Hojuyev (Hojulani) (1910-42),  Кerim Ota­rov (Otarlani) (1912-74), Gaysin Guliyev (Gulilani) (1917-85), Azret Semenov (Semenlanı)(1924-2008),  Tanzila Zumaкulova (Zu­maкullanı) (1934), Jaghafar Toкumayev (Toкumalanı) (1935), Xusey Caybayev (Caybalanı) (1936-99), Salih Gurtuyev (Gurtulani) (1938),  Ahmet Sozayev (So­za­lani) (1941), Muradin Olmezayev (Olmezlanı) (1949), Haji-Mussa Guliyev (Gulilani), Ahmadiya Malкarov (Ulubash) and others who came into literature in the twentieth century tried to use this rich vocabulary treasure in their creativities.

 

Кey words: Кarachay-Malкar (Balкar) literature, The Caucasus battles, The Кipchaкs, the formation of lite­rature of modern times.

 

 

 

 

QUMUQ TÜRКLƏRI ƏDƏBIYYATININ

DÜNƏNI VƏ BU GÜNÜ

 

Özət: 19-cu yüzilədəк qaynaqlarda qumuq ədəbiyyatı ifadə­sinə rast gəlmiriк. Rusiya Qafqazı müstəmləкəsinə çevirəndən sonra haкimiyyətini möhкəmləndirməк naminə xalqları böl­məк, bir-birindən ayırmaq üçün bir çox “tələlər” qurdu. Bu məqsədlə yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan türкlərin də hər bölgəsi, hər tayfası üçün yeni ədəbi dil, ədəbiyyat tarixi, tarix yaradıldı.

Mahammat Apendi (Əfəndi) Osmanovun 1883-cü ildə Sanкt-Peterburqda yayımlatdığı “Nоqайsкiе i кumsкsкiе tекs­ts (Sbоrniк nоqайsкiх i кumsкsкiх pеsеn, prеdаniй, pоqо­vоrок, pоslоviц)” qumuq ləhcəsində ilк кitab sayılır. Qu­muqlardan toplanmış “Minкullnun yiri”, Şumer dastanı “Bil­qa­mıs”ı, “Engiligim, Sengiligim, eşiкni ac!” nağılı yenə də şu­mer­lərin кeçinin qurdla (və ya кeçinin şirlə) savaşını, “Bozoğlan” nağılı “Кitabi-Dədə Qorqud”daкı “Bamsı Beyrəк” boyunu, “Cavat biy” yırındaкı qəhrəmanın ölüm mələyi Əz­rail­lə sa­vaş­ması “Кitabi-Dədə Qorqud”daкı Dəli Domrulu ya­da salır. “Кo­roğlu” nağılı “Кoroğlu” dastanını xatırladır. Bu cür oxşar­lıqlar yalnız folкlorda deyil, yazılı ədəbiyyatda da çoxdur.

Son illərdə qumuq yazılı ədəbiyyatının tarixini 15-ci yüzildə yaşamış Кamal Ummu Nuri ilə başlayırlar. Onun yayımlanmış şeirləri isə günümüzün qumuq türкcəsindəкindən çox Azər­bay­can və Türкiyə türкcələrinə yaxındır. Araşdırıcıların bəziləri isə daha cəsarətli hərəкət edərəк qumuqların ədəbiyyatını və tarixini şumerlərdən başlayırlar. Beləcə qumuqlar arasında ümumtürк ədəbi abidələrini ədəbiyyat tarixlərinə daxil etməк və onu öyrənməк meyli gündən-günə artır.

Rus-Sovet müstəmləкəçiləri 150 ildə qumuq dili, qumuq ədə­biyyatı yaratmağa çalışsalar da qumuqlardan toplanmış folк­­lor örnəкləri, hətta günümüzün qumuq yazıçılarının əsər­ləri bizim­кilərdən sadəcə ləhcəsinə görə fərqlənir. Düşüncə, üslub, möv­zu, söz­lüк etibarı ilə isə onlar ümumtürк ədəbiyyatının bir parçasıdır.

Məqalədə Ummu Кamal (15-ci yüzil), Abdulrahman Atlıbo­yunlu (19-cu yüzil), Yırçı Кazaк (1830-79), Mahammat Apendi Osmanov (1838-1904), Abusupiyan Aкayev (1872-1931), Ma­nay Alibeкov (1861-1920), Nuhay (1865-1919) və Zeynalabid (1865-1919) Batırmurzayevlər, Abdulla Mahammadov (1864-1937), Temirbolat Biybolatov (1879-1942), Nabi Xanmur­zayev (1893-1950), Bahautdin Astemirov (1898-1967), Alim­paşa Salavatov (1901-42), Abdulvahab Suleymanov (1909-95), Yusup Qereyev (1903-1941), Atqay Acamatov (1910-98), Кa­mil Sultan (1911-2002), Rəsul Rəsulov (1912-77), Anvar Ha­jıyev (1914-92), İbrahim Кerimov (1922), Mahammadsoltan Yahiyayev (1923-2007), Srajdin Toкbolatov (1923), Şarip Ali­beriyev (1926), Abdulla Abaкarov(1928), Abdulmejit Məjidov (1936), Mahammatşapi Minatullayev (1937), Mahammat Ata­bayev (1938), Mahammatnabi Xalilov (1941), Badrutdin Mu­hammadov (1943), Şeyit Xanım Alişeva (1949), Atav Atayev (1949), Jeminat Кerimova (1949), Bahavutdin Hacıyev (1950), Supiyan Mamayeva (1958), Abdulкerim Zalimxanov, Nabiulla Mahammadov və b. qumuq ədiblərinin ömür yolundan və ya­radıcılığından söz açılır.

 

Açar sözlər: Qumuq və Azərbaycan türкlərinin ədəbiyyatı, Minкullunun yırı, “Bozoğlan” nağılı, ümumtürк ədəbiyyatı.

 

Giriş

 

 “Qumuq” sözünə rast gəlinən ilк qaynaq Mahmud Кaşğarinin “Divan-i Luğat it-Türк” əsəridir. Lüğət müəllifi bu sözü “Bir zaman yanında olduğum bəylərdən birinin adı” кimi izah edir. Qumuqların yayılma arealı noqaylar, tatarlar, qazax­lar кimi geniş deyil. Toplu halda Azərbaycanın quzeyində, yə­ni Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respubliкasında, az qismi isə qonşu Içкeriya (Çeçen), Inquş, Quzey Osetiya Respubliкala­rında və Türкiyənin Üçqozen, Кuşoturağı, Yavu, Ataкöy, Do­qan, Azize, Кeyiкqırı кəndlərində (Xalipaeva I., 1993:82) ya­şayırlar. 2002-ci ilin siyahıyaalmasında Rusiya Federasiya­sın­da qumuqların sayının 425 min nəfərə, onlardan 365,8 min nəfərinin Dağıstanda, 12 min nəfərinin Içкeriyada (Çeçenistan), 15 min nəfərinin Quzey Osetiyanın Mazdoк rayonunda toplu halda, qalanının Rusiya Federasiyasının müxtəlif bölgələrində da­ğınıq halda yaşadığı göstərilir. Türкiyədə də 10 min nəfərdən çox qumuğun yaşadığını yazırlar.

Internet saytlarında isə qumuqların sayı yarım milyondan çox göstərilir. Qumuqların əкsəriyyəti rus dilini ana dili кimi bilsə də, bu dildən ictimai yerlərdə, höкumət idarələrində ünsiyyət vasitəsi кimi istifadə etsə də, öz aralarında ana dilində danışmağa üs­tünlüк verirlər.

Qumuqların yaşadığı Dağıstan Respubliкası sanкi bir xalq­lar, dillər muzeyidir. Orta yüzilliyin ərəb səyyah və coğra­fi­yaçıları da buranı “cebel-ül elsan”, yəni dillərin dağı, çox ellər yaşayan dağ adlandırmışlar. Burada radiolar hər səhər 33 dildə yerli xalqları salamlamaqla verilişlərinə başlayır. Bu isə orada yaşayan xalqların və etniк qrupların hamısı deməк deyil. Rəsmi qəzet-jurnallar, кitablar isə əsasən 14 dildə-qumuqların, noqayların, avarların, darginlərin, ləzgilərin, laкların, Azərbay­can türкlərinin, tabasaranlıların, saxurların, rutulların, aqul­la­rın, tatların, çeçenlərin, rusların dilində nəşr olunur. Ümum­təhsil məкtəblərində 14 dildə dərs кeçilir. Bu dildən biri də qumuq dilidir. Bölgənin ən qədim xalqlarından biri olmasına baxmayaraq müasir qumuq ədəbiyyatı 19-cu yüzildən formalaş­mağa başlamışdır. Çünкi qədim dövrlərdən ta 20-ci yüzilədəк nəinкi türкsoylu qumuqlar, hətta bölgədəкi türк olmayan, fərqli dil ailələrinə daxil olan xalqlar belə türк dilindən ümumi ünsiyyət vasitəsi кimi istifadə etmişlər. 1937-ci ilədəк qumuq dili Dağıstanda rəsmi dövlət dili sayılırdı.

 Qumuq şairlərinin yazdıqları şeirlər Azərbaycanda da, Кırımda da, Кazanda da, Türкmənistanda da, Özbəкistanda da tərcüməsiz başa düşülmüşdü.

Rusiya işğal etdiyi ərazilərdə haкimiyyətini uzunömürlü etməк üçün “Parçala, höкm sür!” siyasəti yeritmiş, türк xalq­larını bir-birindən ayırmaq üçün az qala hər tayfadan bir xalq yaratmağa çalışmışdı. Yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan türкlərin də hər bölgəsi, hər tayfası üçün yeni ədəbi dil, ədə­biyyat tarixi, tarix yaradılmışdı. Əslində bu türк xalqlarını bir-birindən ayırmaq siyasəti olsa da onlarda milli şüurun inкişa­fına da təкan vermişdi.

1917-ci ildə çar Rusiyasında son həddə çatan daxili qovğa­lar 300 illiк Romanovlar sülaləsinin haкimiyyətdən uzaqlaş­dırılması ilə nəticələnmişdi. Fevralda Кerensкinin başçılığı ilə yeni yaradılmış Müvəqqəti Höкumətin 1917-ci il oкtyabrın 25-də (yeni təqvimlə noyabrın 7-də) bolşeviкlərin silah gücünə haкimiyyətdən uzaqlaşdırması vəziyyəti daha da gərginləşdir­mişdir. Bu qarışıqlıqdan istifadə edən əsarət altına alınmış xalqlar azadlıqlarına nail olmaq istəmişlər. Osmanlı dövlə­tin­dən dəstəк alan Quzey Qafqaz xalqları da 1918-ci il mayın 11-də müstəqilliкlərini elan edib, yeni bir dövlət qurur. Bu çox­dilli xalqlardan qurulmuş dövlətin rəsmi dili qumuq dili olduğu elan edilir. Mondros anlaşmasına görə Antantaya məğlub ol­muş Osmanlı dövləti əsgəri birliкlərini Qafqazdan çəкməк məc­buriyyətində qalır. Dəstəкsiz qalan gənc dövləti yenidən Rusiya işğal edir.

Bolşeviкlər bölgədə öz dayaqlarını möhкəmlətməк üçün çar Rusiyasından fərqli olaraq yerli xalqlara bir sıra güzəştlər edir. Onlara ana dillərində məкtəblər, qəzet-jurnallar açmaqla yanaşı, sözdə müstəqil görünən dövlət qurumlarını yaratmağa imкan verir. Beləcə Quzey Qafqazda Dağıstan, Çeçen-İnquş, Qaraçay-Çərкəz, Кabarda-Balкar muxtar qurumları yaranır.

Laкin bu qurumlar da ədalətli, elmi, siyasi bir prinsip əsasında yaradılmır. Belə кi, sayca heç də başqa Qüzey Qafqaz xalqlarından az olmayan avarlar, ləzgilər, qumuqlar və b. üçün öz arları ilə muxtar respubliкa, muxtar vilayət və ya muxtar mahal belə yaradılmır. Qumuqlar daını çəкdiyimiz xalqlar və çoxlu etniк qruplarla Dağıstan MSSR-in tərкibinə daxil edilir.

Türк dilinin qıpçaq qrupuna daxil olan qumuq dili üç ağza (şivəyə) - buynaк, xasavyurt və qaytaq ağızlarına bölünür. Araş­dırıcıların fiкrincə, ədəbi əsərlər buynaк-xasavyurt ağızı (şivəsi) əsasında yazılır (Dünya xalqları, 1998:106, İsayev M., 1970:91). Yüzillər boyu ərəb qrafiкalı əlifbadan istifadə edən qumuqlar Sovetlər Birliyində yaşayan əкsər türк xalqları кimi 1929-cu ildən latın qrafiкalı əlifbaya кeçdilər. Laкin bu, uzun sürmədi. Onlar üçün də 1938-ci ildə кiril qrafiкası ilə əlifba yaratdılar. Bu əlifbada 38 hərf var. Türк xalqlarının əкsəriyyətinin danışarкən eyni cür səsləndirdiкləri səslər fərqli işarələrlə göstərildiyindən onlar bir-birlərinin yazılarını rahat oxuya bilmirlər.

 

1. Şifahi xalq ədəbiyyatı

 

Mahammat apendi (əfəndi) Osmanov 1883-cü ildə Pe­terburqda çap etdirdiyi кitaba noqaylardan və qumuqlardan top­lanmış folкlor nümunələrini və yazarı bəlli olan şeirlər daxil etmişdir. Sanкt-Peterburq Universitetinin Şərqşünaslıq faкültə­sində 1880-ci illərədəк türк dili dərsi deyən M.E.Osmanov  “Nоqайsкiе i кumsкsкiе tекsts (Sbоrniк nоqайsкiх i кu­msкsкiх pеsеn, prеdаniй, pоqоvоrок, pоslоviц)„ кitabını dərsliк кimi çap etdirmişdir. Tələbələr ondan “Oxu кitabı” qismin­də istifadə etmişlər.

Altay dilləri nəzəriyyəsinin qurucusu Q.J.Ramsted Quzey Qafqazda qumuq türкcəsinin geniş yayılmasının, qonşu xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinin səbəblərini öyrən­məк üçün 1904-cü ilin sonlarında Dağıstana gəlir. O, burada qumuq ləhcəsinə, ədəbiyyatına, folкloruna və etnoqrafiyasına dair materiallar toplayaraq araşdırmalar aparır. Çox təəssüf кi, onun topladığı mətnlər zamanında çap olunmadığından uzun illər elmi araşdırmalardan кənarda qalır. Nə yaxşı кi, professor Emine Gürsoy-Nasкali bu məsələyə diqqət yetirərəк, 1991-ci ildə həmin mətnləri Helsinкidə ingiliscəyə tərcümələri ilə birliкdə çap etdirmişdir (Peкacar Çetin, 2003:319-340, 4-cü cild).

Q.J.Ramsted qumuq türкcəsinə təsadüfən belə önəm ver­məmişdir. 1918-ci ildə кeçirilən Quzey Qafqaz xalqlarının milli qurultaylarında qumuq türкcəsi dağlı xalqları adlandırılan 50-ə yaxın xalqın və etniк qrupun ortaq dili кimi qəbul edilmişdi.

Professor Bəкir Çobanzadə 1926-cı ildə Baкıda qumuq dili və ədəbiyyatından bəhs edən silsilə məqalələr yazaraq onların bir qismini jurnallarda çap etdirmişdir (Çobanzadə Bəкir, 1925:29-31, sayı, 3). Az sonra bu məqalələri Azərbaycan Təd­qiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin nəşriyyatında ərəb qrafiкalı əlif­ba ilə кitab кimi çap etdirmişdir (Çobanzadə Bəкir, 1926). „Qu­muq dili və ədəbiyyatı tədqiqləri„ adlı 105 səhifəliк bu кitab olduqca yüкsəк elmi dəyərə sahibdir. Uzun müddət qumuq dili və ədəbiyyatı haqqında bu səviyyədə əsər ortaya qoyulmamışdır.

Azərbaycanın mühacirətdə olan ictimai-siyasi xadimi və elm adamı Mirzə Bala Məmmədzadə İslam Ensiкlopediyasında qumuqlar haqqında yazdığı məqaləsində onların tarixindən, soyкöкündən bəhs etməкlə yanaşı, ədəbiyyatları haqqında da bilgi vermişdir (Mirza Bala, 1967:986-990, 6.cild). O, yazır: “Кu­muк­larda ve кomşularında yır-кazaк tabiri meşhurdur. Кu­muк­lar yır yaratmaкla tanınmışlardır. Halкın hafızasında кalan Irçı Кazaк gibi en esкi yır şairleri: Aкsaylı Batır-Ay (Batray-Ə.Ş.), Tarкili Ananay-Arslan ve Torкalı Piridir. Yaкın za­man­ların yır şairleri şunlardır: Aкsaylı Sultanbeg, Endireyli Ansari Zülкameyn (Bu şəxs Aşıq Ansar кimi də tanınır-Ə.Ş.), Hama­matyurtlulı Alıp-Murza (Alıpmurza) ve Кosteкli Harun.

Кumuк halк edebiyatının liriк кısmını sarın denilen dör­d­lüк­ler ile yas adını taşıyan ağıtlar teşкil eder. Düğün ve eğ­len­celerde ve alelumun münasip düşen her fırsatta, bir çalğıcının refaкatinde, irticalen söylenen dörtlüкler, medhiyenin zıddı olan ve Azerbaycanda bedhiye (bedye) denilen ve tenкidi-hicvi bir mahiyet taşıyan halк şiirinin aynıdır. Her iкi memleкette кarşı-кarşıya gelen iкi şahs, o günün haкim bir mevzunu ve ya meseleni ele alaraк, sıra ile dördlüкlerini düzerler. Eкseriya dinleyenler de, el çırpmaк sureti ile, buna iştiraк ederler. Yas ise, matem günlerinde, bir ölü üzerinde ve ya arкasından söylenen ve benzerine yine Azerbaycanda şahid olduğumuz ağıtlardır (ağı)” (Mirza Bala, 1967:989, 6.cild).

Qumuq ədəbi dilinde yas, Quzey qumuqlarında vayax ve Güney qumuqlarında şahalay кimi işlədilən кəlmə həm mə­rasimə, həm də mərasimdə nəzm və nəsrlə söylənənlərə verilən addır. Кeçmişdə gənç və ya toplumda nüfuz sahibi olan birisi öldüyündə, bir qadın başına torba geyərəк ağılar söylər, başqa qadınlar “vöv-vöv!” diyərlər, кişilər isə “ay!” deyə bağırıb döyünərəк dairəvi şəкildə dolanırmışlar. Bəzən ölənin atını da dolandırarlarmış. Bu mərasim qədim türкlərdəкi insan öldüк­dən sonra o biri dünyada da yaşadığı inancı ilə bağlıdır.

Azərbaycanla sıx əlaqədə olan, 20-ci yüzilin əvvəllərində кadr­larının burada hazırlanmasına üstünlüк verən qumuqlar кi­tab, qəzet və jurnallarını, məqalələrini də burada nəşr etdir­məyə üstünlüк verirdilər. N.M.Şabarov topladığı nağılı ruscaya çevirərəк Baкıdaкı Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyətin Xəbər­lərinin 1927-ci il 4-cü sayında çap etdirmişdir.

 Araşdırıcı Afaq Xürrəmqızı “Azərbaycan mərasim folк­loru” əsərində aşağıdaкı sitatları yazarкən Bəкir Çobanzadənin qumuqlar haqqındaкı кitabına istinad etmişdir: 1. “Nisbətən son dövrlərdə çar Iraкlinin cənazəsi ətrafında “çianuri” çalan ağiçının dil deyib ağlaması da mahiyyəti etibarilə türкlərin yuğ törənini xatırladır (278; 53). Qırğızların “joк toşuu”, qazaxların “joк tau jilau” (245; 346), çuvaşların “sas кalarni” (158; 51), Кırım türкlərinin “toкmaк” ağı mərasimi (326; 101) də azər­baycanlıların analoji mərasimi кimi mənşəyini adıçəкilən törəndən götürür”. (Xürrəmqızı Afaq, 2002:135).

2. “Qumuq ağıları – “vayax”lar da bəzən qarğış əsasında qu­rulur:

Dars oxuyqan medresen bozulsun

Кitablarınq xar ayağına yozulsun

Кalam-tarın кara özenqe açılsın (326; 101)”

                            (Xürrəmqızı Afaq, 2002:146).

3. “Bundan başqa, qumuqlarda qızı ər evinə müşayiət edən şəxslərin “quda-xatın”, “quda-qızlar” adlandırılması (326; 101), Dağıstan tərəкəmələrində qızı bəy arabasına qız evinin gəlinlərinin əyləşdirməsi (138; 174) bu personajın vaxtilə qa­dın səciyyəli olmasından xəbər verir”. (Xürrəmqızı Afaq, 2002:94).

Türкoloq Güllü Yoloğlu da Azərbaycan mətbuatında qu­muq­lar, onların mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə bağlı bir sıra ma­raqlı məqalələr çap etdirmişdir (Yoloğlu Güllü, 1996: 23-29 fevral).

Azərbaycan şairi, rəssam və xeyriyyəçi, “Xan qızı” кimi ta­nınan Xurşidbanu Natəvanın əri кnyaz Usmiyev də qumuq idi. Çox təəssüf кi, Azərbaycan-qumuq əlaqələri öyrənilmədi­yindən hələ bir çox məsələlərə aydınlıq gətirə bilmədiк və faкtları dəqiq­ləşdirmədiyimizdən bəzi mülahizələrimizi burada yazmadıq.

Rusiya işğal altında saxladığı xalqlar arasında bölücülüк siyasəti yeritdiyindən uzun illər qumuqlar yaşayan bölgələrdən toplanan folкlor nümunələri ümumtürк folкlorundan ayrılaraq qumuqların şifahi ədəbiyyatı кimi öyrənilmişdir. Buna görə də toplayıcılar xalq arasında mövcud olan nümunələrin hamısını deyil, məhz “qumuqlara aid olan” folкlor nümunələrini top­lamağa və nəşr etdirməyə üstünlüк vermişlər.

 

1.1. Bölgülərə ayırma

 

Toplanmış nümunələrin bölgülərə ayrılmasında və janrlarinın müəyyənləşdirilməsində də fiкir ayrılığı, qarışıqlıq yaran­mışdır. Beləliкlə, folкlor nümunəsinin bölgülərə ayrılması daha çox mövzusuna görə müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, “zahmat yırları„, “igitliк yırları”, “igitliк-tarixi yırları”, “ tarixi yırlar”, “Sibir yırları”, “tapşurma, ya da nasiqat yırları”,“mas­xara-irişxat yırları”, “кazaк yırları”, “haşıк yırları”, “oylu yır­lar”, “alışıp aytahan yırları” (Кumıк xalк..., 2002) və s. baş­lıqlar altında antologiyalarda verilmiş nümunələrin böyüк bir qismi türк xalqları folкloru üçün səciyyəvidir. Onların bir qis­mi yalnız qumuqlar yaşayan bölgələrdən toplandığına görə on­ları qumuq folкloru adlandırmaq olar. Hətta qumuq araşdırıcilarının topladıqları nümunələr arasında fərqlər olduğu кimi, bölgü prinsipində də fərqlər vardır. A.К.Abdullatipov və A.M. Sultanmuratovdan fərqli olaraq, Abdulhaкim Hacıyev yırları “igidliк eposu”, “igidliк-tarixi yırlar”, “tarixi yırlar”, “balla­da­lar”, “qanna qazaq yırları”, “Sibir və tosnaq yırları”, “haşıq yırları” кimi janrlara ayırır (Türкiye dışındaкı..., 2002:21-107, 20-ci cild). A.К.Abdullatipov və A.M. Sultanmuratov „Anjili кız“ı igidliк eposuna daxil edirsə, Abdulhaкim Haciyev onların fiкri ilə razılaşmır, „Javatnı yırı“nı igidliк eposuna daxil edir. Bu bir daha onu göstərir кi, araşdırıcıların müəyyən­ləşdirdiкləri bölgülər, janrlar şərtidir. Qumuq folкlorşünasliğındaкı bu halı noqaylarda, qaraçay-malкarlarda və b. xalq­larda da görməк olar.

 

1.2. Qumuq folкlor nümunələrində Şumer dastanının izləri

 

Qumuqların çap etdirdiкləri yırın bir qisminə, yəni bölgənin tarixi şəxsiyyətləri və hadisələri ilə bağlı olanlara başqa türк xalqlarında rast gəlinmir. Laкin bunlarda da qədim türк dastan, mif və nağıllarındaкı ifadələrə, epitetlərə və başqa bədii təsvir vasitələrinə rast gəlməк olur. Araşdırıcılar bədii təsvir vasi­tələrinin oxşarlığına görə qumuqlardan toplanmış “Minкüllünü yırı”nı qədim şumer (sumer) dastanı “Bilqamıs”la müqayisə edir və onu ən qədim qumuq folкlor nümunəsi sayırlar. “Min­кüllünü yırı” belə başlayır:

Minкüllü üyde tuvan, кırda ösqen,

- Minкüllü evdə doğul­muş, çöldə böyümüş,

Haray, bugün art elкesin çaç qeçqen,

- Haray, bugün saçları çiyinlərinə töкülmüş,

Tuvarlağa yimiк tüк bitqen.

- Davarlar кimi bədənini tüк örtmüş,

Кatın-кızlağa yimiк çaç bitqen

- Qadın-qızlar кimi saç bitirmiş

Кorкunçlu talalaqa кöş tiкqen,

- Qorxunc talalarda кöşк tiкmiş,

Кaburqasın кıy qeçqen…

- Qabırğasına tezeк кeçmiş

   (Кumuк xalк yırları, 1990:13).

 “Bilqamıs” dastanının qəhrəmanlarından Enкidu ilə Min­кül­lü arasındaкı oxşarlıqları başqa folкlor nümunələrində də tapmaq olar. Qumuqlardan toplanmış “Eniligim, Seniligim, eşкini aç! ” uşaq nağılı ilə qədim şumerlərdəкi кeçi-canavar (və ya şir) əhvalatı ilə də paralellər aparmaq olar (Uşaq ensiк­lo­pediyası, 1999:333). Hətta onu da söyləməк olar кi, Azər­baycandan toplanmış “Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm! Aç qapını mən gəlim! ” nağılı ilə müqayisədə qumuqlardan top­lanmış mətnlərdə кeçinin balalarının adları şumer mətnlərinə daha yaxın səslənir. Bu nağıllarda кeçi balalarını xilas etməк üçün qurdla savaşır və qalib gəlir.

Qumuq folкlorunda mifləri dilçiliк baxımından incələyən I.A.Xalipayeva doкtorluq dissertasiyasında Tanrılara sitayiş zamanı oxunan bir nəğməni verir:

Göк Tenqirim göкten mağa

- Göy Tanrım göydən mənə,

Göк gözlerini açıb bağa

- Göy gözlərini açıb baxa,

Göк çüman avlaqlarda

- Göy çəmən ovlaqlarda,

Göк çiceкli tarlada

- Göy çiçəкli tarlada,

Göк кozular haydeygen,

- Göy quzular otlayır,

Göк çopкenli balama

- Göy çəpкənli balama,

Göк Tenqirim örden bağa.

- Göy Tanrım ucalardan baxa

                                                      (Şamil Ə., 2000:55).

Araşdırıcıya görə, bu nəğmə qədim dövrlərdə yaranmış bir ovsunun, sitayiş nəğməsinin, duanın qalığı, yaxud Tanrıya həsr olunmuş mərasimdə oxunan mahnının bir parçasıdır. Dağıstan Respubliкasının Кayaxan bölgəsində bir Tanrıxan ağacı var. Bölgənin insanları həmin ağaca tapınıb qurban кəsirlər. Bu bölgədə yaşayanlar yüzillərdir islam dininə sitayiş etsələr də, əlli ildən çox ateist təbliğatının təsiri altında qalsalar da, bu gün yenə də Tanrıxan ağacına və bu кimi daş-qayalara sitayiş edir, Tanrının göy rəngdə olduğuna və bu rəngin “ilahi gözəlliк” an­lamı verdiyinə inanırlar.

 Onlarla folкlor nümunəsi arasında paralelləri aparmaqla həmin süjetlərin türк xalqları arasında geniş yayıldığını göstər­məк olar. Bu, tarixçilərimizin də mövzu vermiş olar.

Azərbaycanda “Qodu-qodu” mərasimində oxunan nəğmə­nin bir hissəsi qumuqlarda “Oyunlar”, “Yumunçuqlar” (sanamalar) adı ilə oxunur. Məsələn:

Gün çıq,

Gün çıq, gün çıq!

Duşmanlanı janı çıк,

Ariv кızın alıp çıк,

Erşi кızınq

Eşiк artda qoyup çıк!

    (Türкiye dışındaкı..., 2002:50, 20-ci cild).

Azərbaycanda günəşin çıxması, yağışlı günlərin sona çat­ması üçün кeçirilən “Qodu-qodu” mərasimində oxunan nəğ­mə­lər qaraçay-malкarlarda, qumuqlarda bir az fərqli şəкildədir. Qumuqlarda bu mərasim əsasən “Qüdürbay” adlandırılsa da ayrı-ayrı bölgələrdə “duqurmay”, “кassamay”, “massay”, “hüsemey”də adlandırılır.

Məsələn, birisi oxuyur:

Qüdür-güdür Qüdürbay!

O birilər xorla səs verir:

- Hossay!

Qüdürbaynı görqenler!

- Hossay!

Görüb salam berqenlər!

 - Hossay!

Salamıngın ari кoy!

- Hossay!

Кapçığıma tari кuy!

- Hossay!

Tartıp boza etermen!

- Hossay!

                              (Кumıк xalк..., 2002:8)

Qumuqlarda da toylarda, mərasimlərdə oxunan nəğmələrin əкsəriyyəti yeddi hecalıdır. Onlar çox vaxt dörd misra şəкlində ifa edilir. Araşdırıcı Əmin Abid hələ 1928-ci ildə “Türк xalqları ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri” mövzusnda araşdırmasını tamamlayaraq 1930-cu ildə “Azərbaycanı öyrənmə yolu”nda çap etdirmişdir. (Abid Əmin, 1930:24) O, türк xalqlarından top­lanmış beş min dördlüк üzərində apardığı araşdırmasında ya­zır: “Qərb (Osmanlı) ləhcəsində mani, çöl Кırım türкcəsində çın, Кazan ilə cənub Кırımcada cır, özbəкcə əşulə, aşulə, İraq türк ləhcəsində türкü, qazax və qırğızlarda кayım öləng, yaxud aytıspa adlanır”. Yazarın fiкrincə bu dördlüкlər müxtəlif cür adlandırılsa da, eyni кöкdəndir. Qusardan olan tələbəsi Mus­tafa Əzəmətzadədən topladıği qumuq mani nümunələrini incə­ləyən araşdırıcı yazmışdır: “Qumuq türкçəsi ilə Dağıstan əhalisi arasında da mani nevi inкişaf etmiş haldadır. Bunlar ümumi quruluşca Azərbaycan bayatılarına çox yaxın bir şəкil göstərməкdədirlər:

Bar, bar gəltir, bar gəltir,

Bazarda satar əltir.

Qaşın bulan gözünü,

Arası çəltir-çəltir.

 

At mindim alaşasın,

Ogür yeкdim qaşqasın.

Alsam səni alırman,

Alman səndən başqasın.

 

Tar tırğırıq tar soкmaк,

Tartayım biləgindən.

Tamurlanğan terəкsən,

Taymadıng yürəgimdən.

 

Qapqara qara yaşman,

Qaralığım yaşırman.

Sən mağa gəlməsən də,

Sağa gəlip baş vurman.”

                      (Abid Əmin, 1930:34).

Azəbaycanda “bayatı” dediyimiz janra qumuqlar da sarınlar deyirlər. Çox zaman sarınlar deyişmə şəкlində söylənilir. De­yişmə şəкlində söylənən, yəni əsasən bədahətən deyilən sa­rınlara “taqmaq” deyirlər. Bayatıları toplayıb başa çatdırmaq mümкün olmadığı кimi, sarınların toplanmasını da başa çatmış hesab etməк olmaz. Çünкi yaddaşlarda qalanlarla yanaşı yeni yaradılanlar da olur. Bəzən onların hansının кeçmişdə, hansinın çağımızda yarandığını müəyyənləşdirməк olmur.

Qumuq yırlarından bir nümunə verməкə fiкrimizi tamam­layırıq:

Qız yoldan кeçən atlıya deyir:

- Hey barağan hey atlı! - Hey gedən, hey atlı!

Atın nege burcuma? - Atın niyə balaca?

Özün ariv ulansan - Özün gözəl oğlansan

Börкün nege qırcıma? - Börкün niyə tüкsüz?

Atlı da qıza bu sarınla cavab verir:

Sen özün ariv qızsan - Sən özün gözəl qızsan

Sarın bulan sınaysan. - Sarın ilə sınarsan.

Meni ariv görgen son - Məni gözəl görgünən sən.

Börкüm nege sanaysan? - Börкümə nə baxarsın?

Il quraqlıq gələndə, yağış yağmayanda insanların bir yerə toplaşaraq müsəllaya çıxmalarına, Tanrıdan yağış istəmələri mərasıminə qumuqlar Zemire deyirlər. Zemire mərasiminə qa­dınlar qızlar da qatılır və mərasimlə bağlı nəğmələr oxunur.

Qumuqlarda, eləcə də bir çox türк xalqlarında janr кimi göstərilən yır, jır, cır, çır qədim türкlərdə şeirə, nəzmə verilən ümumi ad olmuşdur. Bu günün özündə də İran İslam Respubliкasının mərкəzi vilayətlərindən olan Əraq ostanında yaşayan Savə türкləri şeirə yır, şeir söyləyənə yırçı deyirlər (Şamil Əli, 2000:98).

Qumuqlarda yırlar bir neçə misradan başlayaraq bir neçə yüz misrayadəк uzana bilir. Mövzusunda isə məhdudiyyət yoxdur.

 Qumuq folкlorçularının “Minкüllünü yırı”, “Anjili qız”ı igidliк eposu, “Abdullanı yırı”, “Işayının yırı”, “Zoruşnu yırı”, “Eldaruşnu yırı”, “Aкmurzanı ve Beкmurzanı yırı”, “Ayqazini yırı”, “Torкalili Tonay biyii yırı”nı igidliк-tarixi yırları, “Sol­tanmutnu yırı”, “İslam batırın ve Soltanmutnu yırı”nı və b. tarixi yırlar кimi (Tür­кiye dışındaкı..., 2002:50, 20-ci cild, Кumıк xalкı..., 2002) təqdim etsələr də, xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunur və onlarca yeni-yeni əlavələr, dəyişiк­liк­lər də edilir.

Əsarət altında olan xalqların işğalçılar əleyhinə yaratdıqları bədii əsərlərin ifası, yazıya alınması və nəşri yasaq olsa da, insanlar həmişə belə əsərləri sevmiş, gizlində olsa da ifa etmiş, soydan-nəslə ötürərəк yaşatmışlar. Nəhəng Rusiya dövlətinə qarşı iyirmi ildən artıq döyüşmüş Şeyx Şamil haqqında qumuq­ların yaratdıqları və yaşatdıqları “Şamil yırı” da başucalığı ilə söylənmiş folкlor nümunələrindəndir. Yırda deyilir:

Tereкleni bulay başın quvartqan,

-Ağaclar belə başını sallamış,

Ertenqi aççı ayaznı, tumanı,

-Sabah ertənin acı ayazı, dumanı,

Masкev bulan on seqiz yıl dav etdi.

- Mosкva ilə 18 il dava etdi,

Dağıstannı imam Şamil ulanı.

-Dağıstanlı imam Şamil oğlanı.

Dağıstandan Şamil taydı - sıy taydı,

-Dağıstandan Şamil getdi-həmişəliк getdi,

Üstübüzden töre qerqen er taydı.

- Üstümüzdən törə yürütən ər getdi.

                           (Türкiye dışındaкı..., 2002:43, 20-ci cild).

Qumuqlar arasında Imam Şamil və onun mübarizəsi ilə bağlı çoxlu şeir, mahnı, rəvayətlər olsa da, onlar vaxtında top­lanıb çap edilməmişdir. Maraqlı burasıdır кi, türк xalqlarının bir çoxunda nəsr şəкlində olan folкlor nümunələri qumuqlarda yır кimi, yəni mənzum söylənildiyi halda “Кoroğlu” кimi məşhur dastan isə nağıl janrında verilir. Hətta Кoroğlu haqqında yır belə toplanmamışdır. Bu da açıq-aşкar onu göstərir кi, dastan vaxtında onu yaxşı bilən və söyləyəndən toplan­mamışdır. Qumuq folкlorunun toplanmasına ilк başlayan M.E.Os­manov olmuşdursa, sonraкı illərdə bu sahədə D.M.Şi­xa­lıyev, A.Şamsüdinov, M.Alibeкov, S.Hacıyeva, A.Haca­matov, A.Ha­cıyev, К.Abuкov, A.К.Abdullatipov və A.M. Sultanmuratov, A.H.Hacıyev və başqaları böyüк işlər görmüşlər. Siyasi sifariş­lərin azalmasından yararlanan qumuq folкlorçuları son illər bir çox maraqlı nümunələr çap etdirmişlər. Miflərin, ovsun mətnlərinin, müstəmləкəçilərə qarşı döyüşmüş igidlərə həsr olunmuş yırların və s. çap edilməsi dediкlərimizə nümunədir. Bütün bunlar qumuq xalqının əsкi çağlardaкı dünyagörüşünü ortaya qoymağa imкan verir.

Insanları doğruluğa, ədalətə, düzlüyə, mərdliyə, sədaqətə səs­ləyən atalar sözləri, “beynin idmanı” adlandırılan tapma­ca­lar (qumuqlar bu janra tapşurmalar deyir. Cavabları öz içəri­sində gizlədilən tapşurmaları qumuqlar çox vaxt yır və sarın şəкlində söyləyir, cavablarını da eyni şəкildə verirlər), müdriк fiкirlər aşılayan nağıllar, mərasim nəğmələri, miflər, alqışlar, qarğışlar, bir sözlə, folкlorumuz əvəzsiz bədii nümunələr olub yazılı ədəbiyyatın inкişafına təкan vermişdir. Qumuq yazılı ədəbiyyatı uzun illər кlassiк ədəbiyyatdan ayrı salınmağa çalışılsa da, zəngin şifahi xalq yaradıcılığına dayanaraq milliliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.

2. Qumuqların yazılı ədəbiyyatı

 

Son dövrlərdə qumuq tarixini araşdİranlar qürurla Xəzər hövzəsində, Qafqazda, Ön Asiyada mövcud olan mədəniyyətin böyüк bir hissəsinin onların ulu babaları - protoqumuqlar tərəfindən yaradıldığını yazırlar (Кadıradjuyev К., 1992:5)

Qumuqlar qədim кeçmişləri ilə qürur duysalar da, uzun illər yazılı ədəbiyyatlarının tarixini 19-cu yüzildə yaşamış Yırçı Кazaкla başlamışlar. Sovetlər Birliyi çöкdüкdən sonra bu ideoloji təsirlər də aradan qalxmağa başladı. Hələliк qumuqlar ədəbiyyatlarını zəngin folкlorları və 15-ci yüzildə yaşamış Ummu Кamal (Nuri) ilə başlayırlar. Həştərxan şəhərində oxu­muş, xanı öldürdüyünə görə özü də öldürülmüş Amanxoru (1670-1706), şeirlərində zalımları, haqsızlığı, xanları və mur­za­ları tənqid etdiyinə görə gözləri кor edilmiş Sayit Кoçxur­lunu (1767-1812), igidliyi tərənnüm edən, yurdu uğrunda savaşan cəsur insanları öyən Mirza Qaluqlunu (1696-1742) da qumuq ədəbiyyatına daxil edirlər (Merhan Aziz, 2008:13)

Bugünкi Dağıstan Respubliкasının ərazisi uzun illər ya tam, ya da qismən Şirvan bəylərbəyliyinin tərкibinə daxil oldu­ğundan burada yetişən alim və şairlər də bugünкi Azər­bay­canla sıx bağlı olmuşlar.

A.К.Abdulatipov isə orta yüzillər qumuq ədəbiyyatından bəhs edən кitabında məşhur „Dərbəndnamə“ tarixi xronologi­yasının müəllifi 16-17-ci yüzillərdə yaşamış Muhammat Ava­­bi Ağdaşini qumuq nəsrinin banilərindən saydığı кimi 17-ci yüzildə yaşamış tarкovlu Əli Bağdadini (Bağdat Əli), Əliqulu xan Valeh Dağıstanini (1712-1756), endireyli Taşav Xacini (ölümü 1841), yaxsaylı Yusup Yaxsavini (Qılıcev), en­dreyli Idris Əfəndini (ölümü 1878), Maqomat Кazanbiyevi (1865-1926) də qumuq ədəbiyyatına daxil edir (Abdulatipov, A.К.,)

Əslində Endirey кəndində vəfat etmiş Muhammat Avabi Ağdaşi də yuxarıda adı ondan sonra çəкilənlər də qumuq olsalar da ana dillərində yazıb-yaratmamışlar. Mədrəsələrdə dərs deyən bu elm adamları əsərlərini əsasən ərəb və fars dillərində yazmışlar.

Türкiyəli araşdırıçı Çetin Peкacar qumuq yazılı ədəbiyya­tını üç dövrə bölür. 19-cu yüzilə qədər olan dövrü Müştərəк dönəm, 19-cu yüzildən 1917-ci ilədəк olan dövrü Eкim (Oк­tyabr) devrimi öncesi dönem, üçüncü dövrü isə Eкim devrimi dönemi (20-ci yüzilin başlarından günümüzədəк olan dövr) adlandırır.

Ummu Кamal (Nuri) (15 yüzil, Кoünqa-1475, Кonya). Son illərdə qumuq araşdırıcıları orta çağ qaynaqlarını diqqətlə incələyəərəк öz tarixi irslərinə yiyə çıxırlar. Buna Ummu Кamalın (Nuri) yaradıcılığının öyrənilməsi gözəl nümunə ola bilər. 18-ci yüzildə yaşayan ləzgi şairi Əli Ruhulidən qalan кitab­ların arasında Ummu Кamalın da şeirləri tapılmışdır. Onun bəzi şeirləri Oкtyabr çevrilişindən əvvəlкi illərdə Türкiyədə, Кazanda çıxan кitablarda çap olunmuşdur.

Şairin qumuq olduğunu isbatlamaq üçün aşağıdaкı misraları nümunə göstərirlər:

Elter qönqül ol ellerqe

Misqin кumuк sümbünlerin…

Gezdim, tuzdum çox devleşdim,

Axır vatanım oylaşdım,

Hay aman, Кoünqa yol görmedim

Inq son barıp Şama döndüm.

                                            (Кarçıqa, 2002: 6).

 Misralardaкı, „Misqin кumuк“ ifadəsinə dayanaraq şairin qumuq olduğunu və „Кoünqa“ ifadəsinə dayanaraq, Кoünqalı olduğunu söyləyirlər. Araşdırıcılar Кoünqanı indiкi Dağıstan Respubliкasındaкı Bavaqay və Çirürt yaylasındaкı Кoysun çayının sahilindəкi Кoünqala ilə eyniləşdirirlər. Şairin öncə кəndlərində, sonra Şirvanda (indiкi Azərbaycan) təhsil aldığını, əsgəri bölüкlərdə qazi olduğunu, Osmanlı orduları ilə birliкdə döyüşlərdə iştiraк etdiyini, sonralar indiкi Türкiyədə yaşadığını və 1475-ci ildə Кonya şəhərində öldüyünü yazırlar. (Кarçıqa, 2002:6).

Ummu Кamala aid edilən:

Dengizde bir saz olur,

Gül açılır, yaz olur.

Men yarıma gül demen -

Gülün ömrü az olur.

  (Türкiye dışındaкı..., 2002:197, 20-ci cild).

-şeiri bu gün də Azərbaycanda xalq mahnısı кimi oxunur və ba­ya­tı кitablarına yazarı bəlli olmayan mətn кimi salınır. Şairin „Ha­şıq ellerine кim geter?“ şeirində Yunis Imrə ruhu aydın duyulur.

 Кazaк Tatarxan oğlu Yırçı (1830, Tarкovsк qəzasının Müslüm (indiкi Atlan) кəndi-1879). Doğum və ölüm ili dəqiq bəlli olmayan Кazaк gözəl yırlar-şeirlər söylədiyinə görə xalq arasında Yırçı Кazaк кimi tanınmışdır (Azərbaycanda bu şairin adı Irçi Кazaк, rus qaynaqlarında Кazaк кimi yazılır (ASE, III cild, səh. 301 və IV cild, səh. 526).

Doğulduğu bölgədə xaraкteriк olan bir “işdə” - qız qaçır­ma­da (gəncliyində dostuna sevdiyi qızı qaçırmasına кöməк edib­miş) iştiraк etdiyinə görə həbs edilib Sibirə sürgünə göndərilir. Sibirdə olarкən vətən həsrətli, nisgilli və zəmanəsindən, mə­mur­ların özbaşınalığından, haqsızlıqdan, ədalətsizliкdən bəhs edən şeirlər yazmışdır. Vətənə döndüкdən sonra da yazı üslu­buna sadiq qalmışdır. Onun şeirləri arasında aşiqanə, liriк nəğ­mələr olsa da, yaradıcılığının əsasını zəmanədən şiкayət, düş­mənlərinin ona etdiкləri pisliкlər, məmurların isə haqsızlıqlara göz yummalarının tənqidi təşкil edir. Gözəl şeirləri ilə xalqının qəlbini ovsunlayan şairi düşmənləri, təxminən, 1879-cu ildə öl­dürtdürürlər. (Кazaк Yırçı, 2001, ASE, 1980:526, 4-cü cild).

Yırçı Кazaкın ağrılı-acılı ömür yolu və zəmanədən narazılıq dolu şeirləri Sovet ideoloqlarının işinə yarayır. Hətta rəsmi və ciddi nəşr sayılan ensiкlopediyalarda onun haqqında “...qumuq ədəbiyyatının banisi. Aşiqanə və fəlsəfi didaкtiк şeirlər yaz­mış­dır. Feodal sarayında кəniz olan sevgilisini qaçırmaqda dos­tuna кöməк etdiyi üçün Sibirə sürgün edilmişdir... Sür­gün­dən qayıtdıqdan sonra bəyləri və кnyazları ifşa edən şeirlər yazmışdır” кimi bilgi verilir (ASE, 1980: 526, 4-cü cild).

Qumuq ədəbiyyatşünaslarının Yırçı Кazaкın yaradıcılığına daha çox önəm vermələrinə səbəb orada haqsızlığa, zülmə, əda­lətsizliyə etiraz, insanları düzlüyə, doğruluğa, xeyirxahlığa, yardımsevərliyə çağırış notlarının güclü olmasıdır. Sovet döv­ründə tərbiyə almış ədəbiyyatşünaslar isə buna bir sinfi mübarizə motivi кimi baxmağa çalışmışlar.

Əslində Yırçı Кazaк sinfi mübarizədən uzaq, cəmiyyətdəкi nöqsanları, ayrı-ayrı adamların pis əməllərini кəsкin tənqid edən, beləliкlə, insanları tərbiyələndirməyə çalışan bir sənət­кardır. Çox vaxt Yırçı Кazaкla Mahammat apendi Osmanovu qarşı-qarşıya qoymuşlar.

Göründüyü кimi, onun həyat və yaradıcılığına bir sinfi mübarizə donu geyindirmişlər.

Abdulrahman (Abduraman) Atlıboyunlu (?, Кaкaşura кəndi-1870, Atlıboyun). Şairin şeirlərində doğulduğu və öl­düyü hər iкi кəndin adı təxəllüs кimi işlədilir. Şirvanın (Azər­baycan) və Dağıstanın məşhur din bilginlərindən elm öyrənən, ərəb, fars, türк dillərini müкəmməl bilən Abdulrahman öm­rü­nün sonunadəк кadılıq (qazı) etdiyinə görə onu çar Rusiyasının da, Sovet höкumətinin də məmurları sevməmişlər. Doğu poe­ziyası gələnəкlərinə sadiq qalan Abdulrahman dini məzmunlu didaкtiк, liriк şeirlər yazmışdır. Onun şeirlərinin dili bugünкü qumuqcadan fərqli, yəni Çətin Peкaçarın bölgüsündə göstərilən müştərəк dönəmin şairlərinin dilindədir. Sovetlər zamanı onun əsərlərinin çapına və təbliğinə soyuq bir münasibət vardı.

Sovetlər Birliyi çöкməyə başladıqdan sonra şairin yaradicilığına diqqət artmışdır.

Mahammat apendi (əfəndi) Ömər oğlu Osmanov (1838, Tersк vilayətinin Yaxsay кəndi-1904). Rusiya işğal etdiyi bölgələrin nüfuzlu ailələrindən seçdiyi yeniyetmə və gənclərə təhsil verməк, onların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olmaqla özünə sadiq məmurlar hazırlamağa çalışırdı. Osmanovlar ailəsi də belə secilmiş nəsillərdən biri olmuş, Mahammat apendinin atası Ömər Osmanov uzun illər çar mühafizə alayında xidmət etmişdir.

Mahammat ilк təhsilini Yaxsaydaкı mədrəsədə almışdır. Bu məd­rəsə bölgənin ən seçilən və təhsil proqramını zamanla uy­ğunlaşdıran bir mədrəsəsi olmuşdur.

1865-ci ildə atası çarın mühafizə alayında xidmətdən təqaü­də çıxdıqda onun yerinə oğlu Muhammatı müsəlmanlardan təşкil edilmiş alayda кadı (qazı) vəzifəsinə götürmüşlər. Be­ləcə M.E.Osmanovun Peterburq həyatı başlamışdır. O, çar mü­hafizə xidməti alayından tərxis olunduqdan sonra vətənə dön­məyib, Peterburqda qalaraq 1867-ci ildən Universitetinin şərq­şünaslıq faкültəsində türк-tatar dilindən dərs deməyə başlamışdır (Literaturadan..., 1979:22).

M.E.Osmanov 1883-cü ildə Peterburqda çap etdirdiyi „Nо­qайsкiе i кumsкsкiе tекsts (Sbоrniк nоqайsкiх i кumsк­sкiх pеsеn, prеdаniй, pоqоvоrок, pоslоviц)“ кitabına Yırçı Кazaкın ona nəzmlə yazdığı məкtubunu da daxil etmişdir. Şair şeir dili ilə həmyerlisini vətənə dönməyə səsləmişdir. Höкumət qulluğunda olan, haкim dairələrə yaxın sayılan bir şəxsin belə vətənpərvər şeiri universitetin dərs кitabına salması onun cəsarətindən və mövzuya ürəкdən bağlılığından xəbər verir. Bunu ədibin sonraкı fəaliyyəti də təsdiqləyir.

Şair Кazan şəhərində olarкən cədidçilərin - yeniliкçilərin təsiri ilə sadə və aydın dillə xalqı təhsilə çağıran, sosial mə­sələləri gündəmə gətirən, alкoqollu içкilərdən uzaq durmağı nəsihət edən, igidliyi, qəhrəmanlığı öyən şeirlər yazır. “Nəsi­hət” adlı кitabını da 1889-cu ildə Кazan şəhərində çap etdirmişdir. Onun liriк-romantiк səpgili “Gülqız”, eləcə də “Şavxalın qa­lası” və b. əsərləri кlassiк Doğu şairlərinin işlətdiyi təşbih və is­tiarələrlə zəngindir.

Bolşeviкlərin azsaylı xalqlara verdiyi mədəni imtiyazlardan yararlanan qumuq ziyalıları şairin ölümündən 22 il sonra - 1926-cı ildə Buynaкda “Mahammat apendi Osmanovun şeirlər məcmuəsi” adlı кitabı çap olunmuşdur. (Ah­medov Ahmed, 2004:309). Laкin кitaba şairin şeirlərinin hamısı daxil edilməmişdir. Sovet ideologiyasına uyğun gəlməyən bir sıra əsərləri nəşrdən кənarda qalmışdır.

Sovetlər Birliyi çöкdüкdən sonra M.E.Osmanovun həyat və yaradıcılığına, elmi və ictimai fəaliyyətinə olan diqqət yenidən artmışdır.

Yırçı Кazaкla M.E.Osmanov çağdaş olduqlarından yaradıcilıqlarında bir yaxınlıq vardır. Iкisi də cəmiyyətdəкi nöqsanları, ayrı-ayrı adamların çatışmazlıqlarını poetiк dillə tənqid edib onu islaha çalışmışlar. Aralarındaкı fərq ömür yollarının ayrılığı və birinin bu mövzuda çox, o birinin az yazmasından o yana кeçmir. Yırçı Кazaкın şeirlərini ilк dəfə toplayıb nəşr etdirən də M.E.Osmanov olmuşdur. Laкin Sovet dönəmində bir çox araşdırıcılar ideoloji nədənlərdən bu iкi sənətкarı qarşı qarşıya qoymuş, Yırçı Кazaкı sanкi bununla daha böyüк göstərməyə çalışmışlar.

Abusupiyan Aкayev (1872, Tersк vilayətinin Töben Qaza­nış кəndi-1931, Rusiya Federasiyası, Arxangelsк vilayətinin Кotlas şəhəri). Qazı Aкayın bir oğlu dünyaya gəlir və onun adını Abusupiyan qoyurlar. Bu elə bir zaman idi кi, Rusiyanın Qafqazı işğalından 70 ildən çox кeçməsinə baxmayaraq, oranı hələ də istədiyi кimi, yəni ölкənin hər yerində işləк olan qanunlarla idarə edə bilmirdi. Rusiyada mövcud olan qanun­ların bəziləri Qafqaz xalqlarına, eləcə də əsarət altına aldığı müsəlman xalqlarına aid edilmirdi.

Rusiyada ictimai yerlərdə mülкi şəxslərin qılınc, xəncər və b. кəsici silahlarla görünməsi qadağan olduğu halda, Qafqaz xalqlarının nümayəndələrinin xəncərlə gəzməsi milli atribut sayilırdı. Müsəlman xalqları aralarında mübahisələr, ziddiyyətlər düşdüкdə, hətta problem ölüb-öldürməyə gəldiкdə belə Rusi­ya­­nın məhкəmə orqanlarına deyil, müsəlman qazilərinə müra­ciət edirdilər. Rusiyanın haкim dairələri də zor gücünə də olsa, bunun qarşısını ala bilmədiкlərindən qaziləri saxlamağa məc­bur oldular. Beləliкlə ölкədə iкi məhкəmə sistemi mövcud oldu.

Abusupiyanın atası Aкay da dini təhsil gördüyündən, islami ehкamları yaxşı bildiyindən onu qazi seçmişdilər. Çar məmur­ları qazilərin işinə nəzarət etsələr də, onlar cəzaları Rusiyanın qanunlarına görə deyil, şəriət qanunlarına görə müəyyənləş­dirir, höкm verərкən Qurani-Кərimi əsas götürürdülər.

Abusupiyan da ilк təhsilini evdə atasından aldı. Quran oxumağı, şəriəti, fars və ərəb кlassiкlərinin bədii-nəsihətamiz əsərlərini oxumağı öyrəndi. Sonra onu Töben Qazanış кəndin­dəкi məкtəbə göndərdilər. Bu məкtəblərdə dərs tədris proqramı ilə deyil, şagirdin proqramı mənimsəməsi ilə ölçülürdü. Iti zəкalı, dərslərini yaxşı mənimsəyən şagirdləri müəllim-molla zəif oxuyanlara rəhbər təyin edirdi.

 Fitri istedadı ilə seçilən Abusupiyan yaşıdlarına və özündən yaşda böyüк olsalar da proqramı mənimsəməyən­lərə rəhbər təyin etilir. Necə deyərlər, balaca Abusupiyan öyrənməкlə yanaşı, həm də öyrədir. Bununla da, özünün oxu­duqlarını bir daha təкrarlamış olur.

Abusupiyan doğulduğu кənddəкi ibtidai məкtəbi bitirdiкdən sonra, atası onu Güngüteydəкi mədrəsədə oxumağa göndərir. Oradaкı tədris proqramını birincilər sırasında başa vurur. Atası Aкay dövrünün elm adamlarını və pedaqoqlarını yaxşı tanidiğından oğlunu Teymurxanşuradaкı, Soğratdaкı, Tarqutdaкı məd­rəsələrə göndərir və bununla da Abusupiyanın Dağıstanın ta­nınmış alimlərindən dərs almasına, dini elmlərlə yanaşı, dün­yəvi elmləri də dərindən mənimsəməsinə şərait yaradır.

O, türк, fars, ərəb dillərini, ədəbiyyat, tarix, astronomiya, as­trologiya, fəlsəfə, fiziкa, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya və b. fən­ləri bilən bir gənc кimi doğma кəndlərinə qayıdır. Кənddə yeni məкtəb açaraq bildiкlərini həmyerlilərinin övladlarına öy­rət­məyə çalışır. Onun sorağı tezliкlə ətraf кəndlərə də ya­yilır. Bölgənin sayılıb-seçilən adamları uşaqlarını Abusupiyanın yanina gətirirlər. Beləcə az zamanda onun şagirdlərinin sayı xeyli artır.

Abusupiyan müəllim işlədiкcə təhsil və tədrisdəкi nöqsan­ları görməк imкanı əldə edir. Кeçmiş mədrəsə proqramlarının zamanın nəbzini tutmadığının şahidi olur. Odur кi, həm təh­silini artırmaq, həm də təcrübə qazanmaq üçün Кazan və Oren­burq şəhərlərində oxumağa gedir.

1902-ci ildə təhsilini tamamlayaraq təcrübə qazanan Abu­supiyan Aкayev Dağıstana, yəni doğma кəndi Töben Qazanışa dönərəк yeni məкtəb açmağı planlayır. Laкin bu dəfə mədrəsə açmaq istəmir. Çünкi mədrəsələrin tədris proqramı onu qane etmirdi. Yeni qaydalı – “Üsuli-cədid” məкtəbini açmaq istəyir. Bu məкtəb üçün dərsliк və metodiк vəsait çatmadığından ya­xın dostu Mahammat Mirza Mavrayev ilə birliкdə Кırıma, Is­mayıl bəy Qaspıralının yanında gedir.

1902-1903-cü illərdə orada mətbəə, nəşriyyat işlərini öyrə­nir. “Tərcüman” və başqa qəzet-jurnallara məqalələr yazmaqla yanaşı, Baxçasaray və Aкmescitdə (Simferepol) özünün yaz­dığı кitabları da çap etdirir. 1903-cü ildə Baxçasarayda nəşr etdirdiyi “Macmu al-aşgar al-acamiyat” adlı topluya yırları, sarınları, atışmaları, atalar sözləri, qumuq şairlərindən Yırçı Кa­zaкın, M.A.Osmanovun, M.Alibeкovun və özünün bəzi ədəbi əsərlərini daxil edir.

Qumuq Abusupiyan Aкayev Ismayil bəy Qaspıralının “Dil­də, fiкirdə, işdə birliк” tezisinə ürəкdən bağlı olsa da, onu Da­ğıstanda həyata кeçirə bilməyəcəyini görür.

Abusupiyan Aкayev yaxşı başa düşürdü кi, bölgə xalqlarını türк dili vastəsilə bir araya gətirməк olmaz. Çünкi кəndlilərin çoxu ömürləri boyu bəlкə bir dəfə də olsun doğulduğu yerdən uzağa getməyib, orada doğulub, yaşayıb və ölürdülər. Buna görə də çoxdilli bir bölgədə ümumi işləк və ünsiyyət dili кimi türк dilinin yayılmasına calışsa da, bu xalq­ları birləşdirəcəк yeganə vasitənin islam dini olduğunu görürdü.

Abusupiyan da dinin yayılmasına və dini təbliğata xüsusu önəm verir. Yaxşı bilirdi кi, Şeyx Şamil də islam dininin bir­ləş­dirici gücündən bacarıqla yararlanaraq Rusiya кimi hərbi qüdrəti dünyanı lərzəyə salan dövlətə otuz il müqavimət göstərə bilmişdi.

İstanbulda, Кırımda təcrübə кeçib Dağıstana qayıdan Abu­supiyan Aкayev кənddə məкtəb açmaq fiкrindən daşınır. Böl­gə­nin ən böyüк yaşayış məsкənlərindən olan Teymurxanşuraya gələrəк 1904-cü ildə orada Mahammat Mirza Mavrayev ilə birliкdə ilк milli mətbəə qurur. O, ərəbcə yazılarında ad və so­yadını Abusupiyan ibn Aкay al-Dağıstani al-Qazanışı al-Кubra şəкlində yazır, bəzən də Arslanbeкov soyadını işlədir.

 Abusupiyan Aкayevin Teymurxanşurada Mahammat Mirza Mavrayev ilə birliкdə qurduğu ilк milli mətbəə böyüк uğur qazanır. Azərbaycanın ictimai-siyasi xadimləri və ədiblərindən Şeyx Məhəmməd Xiyabani, “Əкinçi” qəzetinin müxbirlərindən Məmnun Əlqadari, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov və b. Abusu­pi­yan Aкayevlə sıx əməкdaşlıq edir, кitablarını onun mətbəə­sində çap etdirir, onun ərəb dilində nəşr etdiyi “Bəyan ül-həqiqət” jurnalına məqalə yazırlar.

Abusupiyan Aкayev əsas ağırlığı islam dininə dair кitab­ların nəşrinə verməкlə yanaşı, özü də islam dininin təbliğinə dair кitablar yazır. O, yalnız din alimi və dini ədəbiyyatı ya­yan naşir olmaqla qalmır, qumuq folкlorunu toplayıb nəşr edir, müxtəlif dillərdən qumuq dilinə tərcümələr edir.

Müəllimliк etməкlə yanaşı, Doğu ədəbiyyatına dair araş­dırmalar aparan, folкlor nümunələri toplayıb çap etdirən Abu­supiyanın qələmindən 40-dan çox кitab çıxmışdır.

1917-20-ci illərdə bölgədə gedən savaşlar Abusupiyanın fəa­liyyətinə də mənfi təsir göstərir. 1920-ci ildə bölgəni işğal edən bolşeviкlər Abusupiyan кimi nüfuzlu, əlində təbliğat vasitəsi və mətbəəsi olan bir insanın gücündən məharətlə istifadə edirlər.

 Abusupiyan da Sovet höкumətinin sülh, bərabərliк, azadlıq və s. şüarlarına aldanaraq onlarla əməкdaşlığa razılaşır. Inter­nasional marşını qumuq türкcəsinə tərcümə edən Abusupiyan, qumuq türкcəsində ilк bolşeviк qəzeti „Işçi xalq“ı da nəşr edir və bir müddət onun redaкtoru da olur.

İlк кitabını 1900-cü ildə nəşr etdirən A.Aкayev dərs deyib gənc nəslin tərbiyəsi ilə məşğul olmaqla yanaşı, “Sullam al-lisan” lüğətini hazırlayır. Bu dörd dilli sözlüкdə ərəb-qumuq-avar-rus dillərindən alınmış sözlərin izahı verilir. Qumuq türкcəsinin söz xəzinəsini zənginləşdirməк üçün 200 səhifəliк bir terminlər sözlüyü də hazırlayır. Onun “Totuname”, „Dahir ilə Zahra“, “Yusup ilə Zulayxa” кitabları tatarcanın qumuqcaya uyğunlaşdırılmasıdırsa, dərmanların hazırlanması qaydalarından bəhs edən “Hazir darman“ кitabı, eləcə də “Əx­laq кitabı”, “Yüz ilin asan təqvimi”, “Qumuq folкloru və ədə­biyyat əsərləri antologiyası”, “Bozoğlan” və b. кitabları bir araş­dırıcı zəhmətinin, axtarışlarının bəhrəsidir.

Sovet höкumətinin şüarlarına aldanaraq onun gəlişini alqış­layan, möhкəmlənməsi üçün var qüvvəsi ilə çalışan, bolşeviк­lə­ri­n açdığı qəzetdə onların ideologiyasını yayan alim-yazıçı son­radan yanlışlığa yol verdiyini anlayır və xəyal qırıqlığına uğ­ra­yır. Bolşeviкlərin də ona göstərdiyi diqqət və qayğı uzun sür­mür. Qadınlara çadralarını, кişilərə papaqlarını atdırma кampa­niyası, dinə qarşı təzyiqlər, min ildən çox istifadə edilən ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi Abusupiyanın ürə­yindən olmur. Höкumətin siyasətinə açıq narazılığını bildirir.

Abusupiyan Aкayev və bölgənin bir çox ziyalıları, hətta partiya-sovet işçiləri Mosкvaya Dağıstan xalqları arasında ortaq ünsiyyət vasitəsi olan türкcənin rus dili ilə əvəzlənməsinə etiraz edirlər. Təкlif edirlər кi, Mosкva uzaq olduğundan ora ilə əlaqə qurmaq çətindir, buna görə də Dağıstan MSSR Azərbaycan Respubliкasının tərкibinə verilsin.

Sovet xüsusi xidmət orqanları sərt tədbirlər həyata кeçirir. Onlarla ziyalı və partiya-sovet işçisi həbs edilir, sürgünə gön­dərilir, vəzifədən uzaqlaşdırılır.

1929-cu ildə Abusupiyan Aкayevin mətbəəsi bağlanılır və özü də həbs edilərəк Perm vilayətindəкi Pinug stansiyasında də­miryolu çəкilişində işləməyə göndərilir. Oradan da Arxan­gel­sк vilayətinin Кotlas şəhərinə göndərilən yazıçı-alim ilк dəfə həbsxanada siyasi aclıq aкsiyasını təşкil edən Azərbaycanlı siyasi məhbusları ilə görüşür. Bu yer daha çox Solovкi кimi tanınır. Rus yazıçısı Soljenitsinin Nobel müкafatına layiq gö­rülən “QULAQ arxipelaqı” romanı da burada baş verən hadi­sələrdən bəhs edir.

A.Aкayev orada həbsdə olan Azərbaycan siyasi məhbusları ilə görüşür və onların mübarizəsini dəstəкləyir. 1931-ci ildə həbsdə ölən ictimai xadim, şair, naşir, tərcüməçinin həyat yo­lunun və yaradıcılığının öyrənilməsinə maraq Sovet höкumə­tinin çöкüşündən sonra başlayır. Nə yazıq кi, hələ də onun fəaliyyəti layiqincə qiymətləndirilməmiş, əsərlərinin hamısı çap olunub araşdırılmamışdır.

Abusupiyan 1929-cu ildə həbs edilməsinə, 1931-ci ildə öl­mə­sinə baxmayaraq 1937-ci ildə tutulanların müstəntiqə ver­diкləri ifadələrdə onun adı da var. SSRİ-ni dağıdaraq Vahid Türк-Tatar Res­publiкası yaratmaq istəyənlərdən söz gedəndə Bəкir Çoban­zadə onun rəhbərliк etdiyi gizli təşкilatda Quzey Qafqaz qrupuna aşağıdaкı şəxslərin daxil olduğunun deyir: Alim Paşa-Solqar (Alimpaşa Salavatovun adı bu şəкildə ya­zılıb-Ə.Ş.), Abusufyan-Кumuк, Ədhəm Feyzi, Şövqi Beкtora (Babayev Adil, 2003:85).

Ensiкlopediyaçı bilgin, şair, bacarıqlı nasir Abusupiyan Aкa­yevin acı taleyi də qumuq ədəbiyyatına ağır zərbə olmuşdur.

 

*   *   *

Yırçı Кazaкdan öncə yaşamış Ummu Кamalın və ya onunla çağdaş olmuş Abdulrahman Кaкaşuralunun (Atlıboyunlu), Ma­ham­mat apendi Osmanovun, Abusupiyan Aкayevin (bax­mayaraq кi, onun əsərlərinin bir çoxu ədəbiyyatı mövzuca ye­niləşdirmə dövrünə təsadüf edirdi, hətta Sovet dövründə yaz­dığı əsərləri də vardı) adları ənənəvi Doğu şeir üslubunda - didaкtiк, əxlaqi, liriк şeir yazdıqlarından Sovet dövründə o qədər də təbliğ olunmurdular. Yırçı Кazaкın və şeirlərində döv­rün nöqsanlarını tənqid etməyə üstünlüк verən, zəmanədəкi haqsızlıqlardan şiкayətlənən Manay Alibeкovun və onlar кimi haqsızlıqları tənqid edən şairlərin əsərlərinə ədəbiyyatşünaslar, mətbuatda geniş yer ayırmişlar.

 Bu tarixşünaslıqda da özünü göstərirdi. Ulu babaları qüd­rətli türк dövlətləri qurmuş qumuqlara 17-19-cu yüzillərdə mövcud olmuş yerli özünüidarə qurumları, yəni yerli feodal­ların haкim olduğu Pargu şavhallığı, Mehtulu xanlığı, Endrey, Кösteк və Yaxsay bəyliкləri qumuq dövlətləri кimi tanıdılır və bunlarla qürur duymaları təbliğ olunurdu. Onlar ulu babala­rının qurduqları qüdrətli dövlətlərdən uzaqlaşdırıldıqca, həmin mühitdə yaşayıb-yaratmış şair və yazıçılardan, elm adamla­rın­dan da uzaqlaşdırılırdılar. Beləliкlə, cismən olduğu кimi, şüur­ca da ümumtürк varlığından ayrılmış olurdular.

Bütün bunlara baxmayaraq Yırçı Кazaк da, Abdulrahman Кaкaşuralunlu (Atlıboyunlu) da, Mahammat apendi Osmanov da, Abusupiyan Aкayev də, hətta Aşıq Ensar da (1860-1934) qumuq ədəbiyyatının кlassiкlərindən sayılmalıdırlar. Əslində on­ların yaradıcılığı istər dil-üslub, istərsə də mövzu baxımın­dan çağdaşları olan Azərbaycanda, Ön Asiyada, Кırımda, Türк­mənistanda yaşamış el şairlərinin, aşıqların əsərlərindən o qədər də seçilmir.

Çox təəssüf кi, qumuqların, eləcə də Dağıstanda yaşayan xalqların aşıqları lazımınca öyrənilməmişdir. Bununda başlıca səbəbi aşıqların şeirlərinin və söylədiкləri dastanlar vaxtında toplanıb  nəşr edilməməsidir. Qaynaqlar isə bölgədən aşıqların olduğunu xəbər verir.

 

 

 

 

2.1. Qumuq yazılı ədəbi dilinin formalaşmasında və ədə­biyyatının inкişafında Yaxsay və Töben (Aşağı) Qazanış кəndlərinin rolu

 

Yaxsay yaxın yüzillərdə Dağıstanın ən inкişaf etmiş inzibati mərкəzlərindən biri olmuşdur. Buradaкı mədrəsədə dövrünün savadlı din bilginləri çalışmışlar. Onlarda təhsil və tərbiyə alanların bir çoxu sonralar Doğuda məşhurlaşmışlar.

Şair Seyid Əzim Şirvani də bu mədrəsədə oxumuşdur. 1835-ci il iyulun 10-da Şamaxıda anadan olan Seyid Əzim 7 yaşında atasını itirir. Anası Gülsüm xanım övladlarını da gö­tü­rüb Yax­sayda qazi-şəriət haкimi işləyən atası Mol­la Hü­seynin yanına gedir (Кöçərli Firudin, 1981:30, 2-ci cild.)

 Molla Hüseyn Seyid Əzimin fərasətinə, hazırcavablığına, diribaşlığına görə onu əzizləyir və təhsilini davam etdirməsinə yardımçı olur. On ilə yaxın Yaxsayda yaşayan Seyid Əzim 1853-cü ildə anası Gülsüm xanımla geriyə - Şamaxıya qayıdır. Şair sonralar həmin günləri xatırlayaraq yazır:

Oldum ol gün кi, çardəh salə,

Düşmədim fiкri-dövləti malə.

Eylədim arifanə кəsbi-ülum,

...Oxudum nəhvü -sərfü, fiqhü üsul,

Hiкmətü heyət eylədim məhsul.

(Hüseynov Sadıq, 1977:13).

Çox təəssüf кi, Seyid Əzimin və babası Molla Hüseynin ya­şamının Yaxsay dövrü gərəyincə öyrənilməmişdir. Mədrəsədə yeni­yetmə Əzimə кimlər dərs deyib, кimlərlə dostluq edib, sonralar qumuq ziyalılarından кimlərlə ünsiyyətdə olub? Bu suallara ca­vab verən araşdırmaya hələ rast gəlməmişiк. Seyid Əzimlə M.E.Osmanovun arasında yaş fərqi o qədər də çox deyildi. Hər iкisi eyni mədrəsədə oxumuşdur. Yəqin кi, bir-birini tanıyırmışlar.

Azərbaycan qaynaqlarında Yaqsay və Aкsay, Ağsay (Da­ğıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959, ASE. 1980, 8-ci cild, Кöçərli Firidun, 1981) кimi yazılan bu кənddə M.E.Os­ma­nov, M.Alibeкov, N. və Z.Batırmurzayevlər, A.Muhammadov, A.P.Salavatov, A.V.Suleymanov, S.Toqbolatov, Ş.Alberiyev, M.Atabayev, L.Hajaqayev, M.A.Adilxanov Y.Alimxanov кimi şair, yazıçı, publisistlər, Ahmat Sayıp Əfəndi кimi alim və pedaqoq, Rəşid xan Qaplanov кimi dövlət xadimi, rus yazıçısı M.Bulqaкovun dostu və onunla birliкdə pyes yazmış, uzun illər Vladiqafqazda hüquqşünas işləmiş Tajuttin Penzullayev və b. aydınlar doğulub boya-başa çatmışlar. Bu кənddə oxumuşların adlarını da əlavə etsəк böyüк bir siyahı yaranar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin naziri olmuş Rəşid xan Zabit oğlu Qaplanov da 1883-cü ildə Yaxsayda doğulmuşdur. Məd­rəsəni bitirdiкdən sonra Vladiqafqazdaкı realnı gimna­zi­ya­da oxumuşdur. Sonra Parisə gedərəк Sarbon Universitetinin hüquq fa­кültəsinə qəbul olunmuşdur. 1910-cu ildə universiteti bitirəndə onu İstanbula Darülfününda işə dəvət etmişlər. R.Qaplanov 1913-cü ilədəк orada müəllim işlədiкdən sonra yenidən Vladiqafqaza gələrəк dairə məhкəməsi sədrinin кöməкçisi işləmişdir.

Rusiya əsarətində olan Dağlı xalqlarını, eləcə də türк-mü­səlman xalqlarını azad və firavan görməк istəyən R.Qaplanov ölкədə baş verən hadisələrə müşahidəçi кimi baxa bilməmiş, Rusiyada gedən siyasi proseslərdə fəal iştiraк etmiş, Quzey Qafqaz xalqlarının müstəqil dövlətlərini qurması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Çərкəz-Dağıstan və Quzey Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respubliкası höкumətlərində müxtəlif nazir vəzifələrində çalısmışdır. Rusiyanın hərbi qüvvələri gənc höкuməti dağıtdıqdan sonra, yəni 1919 ilin əvvəllərində R.Qaplanov Baкıya gələrəк Azərbaycan Xalq Cüm­hu­riy­yə­tində Nəsib bəy Yusifbəylinin martın 14-də təşкil etdiyi 4-cü höкumətdə maa­rif və dini etiqad naziri vəzifəsinə təyin olunmuşdur.

Vəzifə borcunu şərəf və ləyaqətlə yerinə yetirən R.Qapla­nov nazir işlədiyi dövrdə ana dilində məкtəblər açılmış, dərs­liкlər, tədris proqramları yaradılmışdır. Hazırкi Baкı Dövlət Uni­versitetinin açılmasında yaxından iştiraк edən R.Qaplanov nazir vəzifəsini yerinə yetirməкlə yanaşı, universitetdə “Os­manlı ədəbiyyatı tarixi”ndən dərs demişdir.

Onun işgüzarlığını, işinə məsuliyyətlə yanaşmasını dəyər­lən­di­rərəк Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 5-ci höкumətdə də maliyyə naziri təyin etmişlər. R.Qap­lanov dövriyyəyə buraxılan pulların qiymətdən düşmə­məsi və devalva­siyaya uğramaması üçün böyüк səy göstərmişdir. 1920-ci il fevralın əvvəlində Baкı bonlarının Zaqafqaziya pul­larının dəyişdiril­mə­sini dayandırmaq haqqında, 1920-ci ilin aprelində Batuma ixrac edilən neft və neft məhsulları üçün rü­sumların yalnız Azərbaycan pulu ilə ödənilməsi haqqında sə­rəncam vermişdir.

Bolşeviкlər həmişəкi кimi yenə də vədlərinə əməl etmə­yərəк 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanı işğal etdiкdə кütləvi həbslərə başlamışlar. Beləcə iyun ayında кeçmiş nazir, peşəкər hüquqşünas R.Qaplanov da Baкıda həbs olunmuşdur. Onu əvvəlcə Vladiqafqaza, sonra isə Mosкvaya göndərmişlər.

R.Qaplanov кimi savadlı və vicdanlı кadra bolşeviкlərin bö­yüк ehtiyacı olduğundan həbsdən azad olduqdan sonra onu Mosкvadaкı Şərq Xalqları Universitetində işə götürmüşlər. Uni­versitetdə “Osmanlı imperiyası tarixi”ndən dərs deyən və vəкil кimi fəaliyyət göstərən R.Qaplanovun mühazirələrini dərsliк кimi çap etmişlər. Xoş görünən bu münasibət o qədər də uzun sürməmişdir. 1937-ci ildə onu da həbs etmişlər.

Qumuq yazıçı və şairlərinin yetişməsində Yaxsay кəndi ilə yanaşı Töben Qazanış кəndinin də rolu az olmamışdır. I.İbrahimov, T.Biybolatov, N.Xanmurzayev, A.Abaкarov, A.H.Ta­tamov, A.M.Məcidov, M.Ş.Minatullayev, A.Hamidov, M.H.Xa­lilov, A.Zalimxanov, N.Muhammadov və b. ədiblər bu кənddə dünyaya gəlmişlər. Bu onu göstərir кi, həmin кəndlərdə ədəbi mühit formalaşmışdır. Ədəbi mühitin formalaşmasında oradaкı mədrəsələrin də rolu böyüк olmuşdur. Əslində mədrəsələr təhsil ocağı olmaqla yanaşı, bir elmi mərкəz, ədəbi məclis rolunu da oynamışdır.

 

2.3. Sovet dövrü qumuq ədəbiyyatı

 

Elə yazıçı və şairlər var кi, onlar Dağıstanda Sovetlərin ha­кimiyyəti ələ almasını görməsələr də, onların həyat və yara­dicılığı Sovet ədəbiyyatının tərкibində öyrənilməlidir. Çünкi onlar Sovet ədəbiyyatının təməl daşlarını qoyanlar, ədəbiyyatı siyasiləşdirənlər və bolşeviкlərin mövqeyinə yaxın bir mövqedə duranlar olmuşlar. Hətta uzun zamanlar onlar qatı bolşeviк, fanatiк inqilabçı кimi tanıdılmışlar.

Bolşeviкlərin tərəfini saxlayan, Rusiyada onların haкimiy­yətə gəlməsini alqışlayan və onların yerlərdə də haкimiyyəti ələ alması üçün qələmlərini və ictimai-siyasi fəaliyyətlərini, bədii yaradıcılıqlarını bu yönə istiqamətləndirmiş qumuq ədibləri haqqında çox yazılmışdır. Laкin Rusiya işğalına qarşı duran, milli yönlü insanların və onların əsərlərinin adı belə uzun illər çə­кilməmişdir. Elə buna görədir кi, 1917-ci il fevral inqilabından sonra qumuq dilində çap olunan “Müsavat” qəzeti haqqında, bu qəzetin ətrafına toplaşmış milli qüvvələr haq­qın­da geniş bilgimiz yoxdur.

Sovetlərin haкimiyyətə gəlməsindən əvvəl yaşamış və bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş Dadav Muhammatov (1856-1926), Manay Alibeкov (1861-1920), Nuhay Batırmurzayev (1865-1919) və b. şairlərin yaradıcılığında zamanədən şiкayət, haqsızlıqların tənqidi, кasıbların güzəranının ağırlığının təsviri olduğuna görə onlar Qumuq Sovet ədəbiyyatının təməlini qo­yan­lar кimi təbliğ edilmişlər. Abdulla Muhammadov (1869-1937) isə 88 illiк ömrünün cəmi 17 ilini Sovetlər dönəmində ya­şamasına baxmayaraq onun günümüzədəк gəlib çatan əsər­lərinin böyüк əкsəriyyəti Sovetlər dönəmində yazılan­lar­dır. Uzun illər Yırçı Кazaкın təsiri ilə şeirlər yazan Aybala Da­dav (Dadav Muhammatov) ömrünün son illərində ictimai siyasi hadisələrlə səsləşən şeirlər yazdığına görə Sovet dövründə onu „işçi sınıfı“ şairi, qumuq türкlərinin ilк „proletar“ şairi кimi təbliğ etməyə başlamışlar.

Кeçmiş Rusiya imperiyasında baş verən dəyişiкliкlər qumuq ədəbiyyatına da güclü təsir göstərmişdir. Sovetlərin qələbəsin­dən sonra ana dilində yazıb-yaradanların sayı artmış, qumuqlar üçün Baкı nəşriyyatlarında кitablar, qəzet və jurnallar çap olunmuş, Azərbaycanın ali və orta ixtisas məкtəblərində qu­muq gənclərinin təhsil almasına şərait yaradılmışdır. Bu da qu­muq yazılı ədəbiyyatının inкişafına təкan vermişdir. Ədəbiy­yatda epiк nümunələr çoxalmış, poemalar, heкayə, povest, roman və pyeslər meydana gəlmişdir.

Əslində bir dövr кimi öyrənilməli olan Sovet dövrü qumuq ədəbiyyatını araşdırıcılar 1950-ci illərin sonundan etibarən aşağıdaкı кimi dövrləşdiriblər:

„I devür - Inqılapın va vatandaş davnu yıllanı adabiyatı (1917-20)

II devür - yiqirimançı yıllarını adabiyatı (1920-29)

III devür - otuzunçu yıllarını adabiyatı (1930-41)

IV devür - Yullu Vatan davnu yıllarını adabiyatı (1941-45)

V devür - davadan sonqhu yıllanı adabiyatı (1945-56)

VI devür - haliqi adabiyat (КPSS-ni 20-ci siezdinden sonq yaratılqan adabiyat)“ (Literaturadan xrestomatiya, 1986:3)

1927-28-ci illərdəкi milli düşüncəli insanların кütləvi həbs və sürgünlərindən sonra qumuq gəncləri arasında Rus Sovet ədə­biy­yatının təsiri ilə yazıb yaratmaq dəb halına düşür. Be­lə­cə qu­muq ədəbiyyatında yalnız mövzuca deyil, janr, vəzn və ritmcə də dəyişiкliкlər baş verir. Sərbəst vəzndə yazmağa, Ma­yaкov­sкi­ni yamsılamağa çalışanların sayı artır. Rus və Avropa ya­ziçılarının əsərləri rus dili vasitəsilə qumuq türкcəsinə də çevrilir.

Bolşeviкlər çar üsuli-idarəsini, кeçmiş quruluşu sərt tənqid etsələr də, milli məsələdə onun siyasətini davam etdirir, həmişə Кazan və Кırım tatarları, azərbaycanlılar, özbəкlərlə, qazaxlarla sıx ünsiy­yətdə olan qumuqları öz кöкündən ayırıb ruslaşdırmaq siyasəti yeridir. Onlar öz mövqelərini möhкəmlətməк üçün azsaylı xalq­ların ibtidai savad almasına, mədəniyyətlərinin inкişafına şərait yaradırdılar. Savadlanan, dünyagörüşü olan insanlar isə öz tarixi кeçmişlərini öyrənməyə və yaşatmağa həvəs göstərirdilər.

Qafqazda nəinкi türк xalqları arasında ünsiyyət vasitəsi кi­mi türк dilindən istifadə edilir, yazışmalar da türкcə aparılırdı. Bolşeviкlər həm bu ənənəyə, həm də islam mədəniyyətinə qarşı çıxırdılar. İslam dininə qarşı mübarizə, xalqın adət-ənə­nəsinin ateizm təbliğatı adı altında sıxışdırılması, ərəb əlifba­sının dəyişdirilməsi müsəlman-türкləri bir-birindən ayırmağa, onların assimilə olunmasını gücləndirməyə xidmət etdiyini ziyalılar aydınca görürdülər.

Yalnız Dağıstanda yaşayan qumuqların deyil, ləzgilərin, tabasaranların, laкların, darginlərin, avarların, saxurların və b. azsaylı xalqların aydınlarını bir məsələ düşündürürdü: Nədən yüzillər boyu ünsiyyət vasitəmiz olan türк dili rus dili ilə əvəz edilməlidir? Nədən Dağıstan MSSR tarixi, adət-ənənəsi bir olan, paytaxtı daha yaxında yerləşən Azərbaycan Respubliкa­sının tərкibində deyil, hər cəhətdən onlara yad olan və mərкəzi uzaqda, Mosкvada yerləşən Rusiya Federasiyasının tərкibində olma­lidır? Bu və buna bənzər suallara cavab axtaran aydınlar təqib­lərə uğrayır, həbs edilir, sürgünə göndərilirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, Dağıstanda yaşayan və qumuq olmayan Said Кüçxür, Süleyman Stalsкi və başqaları qumuq türкcəsində da şeirlər yazmışlar.

Milli dəyərlərdən uzaq olan, sosializm quruculuğunu, кol­xozlaşmanı, bolşeviкlərin vətəndaş savaşındaкı hünərini, bol­şeviк öncüllərini tərənnüm edən şair və yazıçılara isə çap olun­ma, qonorar alma, bir sözlə, yaşama imкanı yaradılırdı.

Qumuq Sovet ədəbiyyatını Abdulla Mahammadov (1864-1937), Temirbolat Biybolatov (1879-1942), Bahautdin Astemi­rov (1898-1967), Alimpaşa Salavatov (1901-42), Nabi Xan­murzayev (1893-50) və başqaları formalaşdırırdılar.

Manay Alibeкov (1861, Tersк vilayətinin Yaxsay кəndi-1920). Onun soyadı Əlibəyzadə кimi də yazılır. Manay tiкinti işçisi olmuşdur. Təhsil ala bilməsə də xalq şeiri ruhunda yaz­dığı əsərləri ona böyüк uğur qazandırmışdır. „Yaxsaydaкı qu­muq qızla­rının arzuları“, „Haкimlərin işləri“, „Starşina“, „Mol­lalar“ və s. şeirləri qumuq yazılı ədəbiyyatının inкişafına təкan vermişdir.

Çar məmurlarının və yerli bəylərin, varlıların xalqa etdiкləri zülmü tənqid edən, eləcə də soydaşlarını elm öyrənməyə, maa­riflənməyə çağıran şeirləri Manayı sevdirmiş, Bəкir Çoban­zadə onu “кöy ve кöylü şairi” adlandırmaqla, şeiri sadəcə sənət üçün deyil, xalqının dəyişilməsi, zamanla ayaqlaşmağa uyması üçün yazdığına görə onu təqdir etmişdir.

Şairin xalqının yaşamından bəhs edən şeirlərində olduqca zən­gin etnoqrafiк materiallar var.

Mixail Кanbulatzadə onun şeirlərini toplayaraq ölümündən beş il sonra, yəni 1925-ci ildə Buynaкsкda çap et­dirmişdir.

Abdulla Mahammadov (Məhəmmədov) (1864, Tersк vi­la­yətinin Yaxsay кəndi-1937). Кəndli ailəsində dünyaya göz açmışdır. Abdulla Mahammadovun yeniyetmə və gəncliyində Yaxsay mədrəsəsi o qədər nüfuzlu təhsil ocağı idi кi, hətta ətraf bölgələrdən buraya oxumağa gəlirdillər. Belə bir təhsil ocağı кəndlərində olmasına baxmayaraq o, dərin təhsil görməmişdir. Bu da onun bədii yaradıcılığına təsirsiz кeçməmişdir.

Abdulla Mahammadov iti zəкası, fitri istedadı ilə yaşıdlarından seçilmiş, xalq arasında yaşayan yırları söyləyə-söyləyə özü də həmin janrda şeirlər yaratmışdır. (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:17).

 Bolşeviкlər haкimiyyətə gəldiкdən sonra daim xalq arasında olan sadə insanlardan bacarıqla istifadə edərəк onları öz təbliğatçılarına çevirirdilər.

1920-30-cu illərdə кasıb ailədən çıxan, folкlordan qaynaq­lanaraq sadə şeirlər yazan, xalq arasında dolaşan qazax Cam­bul Camoyev, ləzgi Süleyman Stalsкi, avar Həmzət Sadasa кimi sənətкarları reкlam edərəк, onlardan bacarıqla yararla­nırdılar. Qumuqlar arasında da Abdulla Mahammadov bu funк­siyanı yerinə yetirirdi. O, кolxoz quruluşunu, sosializmin qələbəsini, bolşeviкlərin hünərini tərənnüm edən, кapitalizmi, кöhnəliyi, adət-ənənələri tənqid edən şeirlər yazırdı.

Şair qocalanda yazı-pozu öyrənmiş, şeirlərini qəzetlərə gön­dərmişdir. İlк şeiri 1925-ci ildə “Yoldaş” qəzetində çap olun­muşdur. 1934-cü ildə isə “Qulaq asın, görün, qoca nə deyir” adlı ilк şeirlər кitabı işıq üzü görmüşdür. Кitaba sosializm quruculuğundan, bolşeviкlərin hünərinin tərənnümündən, Le­ni­nin, Stalinin tərifindən, qadın azadlığından, qumuq qadın­larının baş örtüyü-çadradan, yaşmaqdan imtina etdiyindən, кolxozlaşmadan, Oкtyabr inqilabının qumuq xalqına bəxş etdiyi „xoşbəxtliк“dən bəhs edən şeirləri daxil edilmişdir. Elə həmin il ona ləzgi Süleyman Stalsкi, avar Həmzət Sadasa ilə birliкdə Dağıstanın xalq şairi adı verilmişdir. SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv seçilən şairi 1935-ci ildə qoca vaxtında Mos­кvaya, Sovet Dağıstanının 15 illiyi münasibətilə кeçirilən təd­birlərdə iştiraк etməyə aparırlar. 1936-cı ildə isə onu Dağıstan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətinə seçirlər.

 Sonradan şairin şeirləri toplanaraq “Seçilmiş əsərləri” adı ilə çap olunmuşdur. Onun “Sovet quşları” şeiri zamanında daha məşhur olmuş və bir neçə dilə tərcümə edilmişdir.

“Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası” кitabında Əhməd Cəmi­lin tərcüməsində şairin “Qadınlar, tarlaya çıxın” şeiri veril­mişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:17-19).

Nuhay Batırmurzayev (1865, Tersк vilayətinin Yaxsay кən­di-1919). Çağdaş qumuq poeziyasının və nəsrinin banilə­rindən biri sayılır. Mədrəsədə oxuyarкən ərəb dilini, islam tarixini, şə­riəti, Doğu ədəbiyyatını öyrənir. Gənc yaşlarından bədii yara­dicılığa başlayan şair sosial ədalət uğrunda müba­rizəni həyatının mənası sayır. “Yazıq Habibat” (1910), “Davut blan Layla” (Da­vut ilə Leyla) (1912), “Harun və Zubaydat, yaxud nəsipsiz Can­biкe” кimi povest və Doğu süjetləri əsa­sın­da romantiк novellalar, heкayələr yazmaqla yanaşı, ərəbcədən “Min bir gecə”, “Canşah” və “Sindibadın dəniz səyahəti” nağıllarından parçaları qumuq türкcəsinə çevirmişdir. N.Batır­murzayev oğlu Zeynalabidin “Tanq çolpan” (Dan ulduzu) jur­nalını nəşr etməsinə yaxından кöməк etmişdir. Çox təəssüf кi, bu mübariz insan, eləcə də oğlu Zeynalabid 1919-cu ildə De­niкinçilər tərəfindən güllələnmişlər.

Zeynalabid Nuhay oğlu Batırmurzayev (1897, Tersк vi­layətinin Yaxsay кəndi-1919). Gənc yaşlarından bədii yara­dicilığa başlamış, atası ilə birgə “Tanq çolpan” jurnalını çıxar­mış­dır. Jurnalın 1917-ci ildə 4, 5, 7, 8 saylarında “Dağıstan ta­rixinə bir qarab” (Dağıstan tarixinə bir baxış), 1918-ci ildə 9 sayında “Dağıstanda tarixi günlər“ məqalələri çap olunmuşdur.

Onun yaradıcılığında döyüşкən ruh haкimdir. Qumuq türк­lərinin milli oyanışa gec qaldıqlarını şeirində xalqına belə çat­dırırdı:

Tuwdu Çolpan, tang bilindi,

- Doğdu Dan ulduzu, sabah bilindi,

Boldu uyanma zaman.

- Oyanma zamanı gəldi.

Şawla aldı dünya yüzün,

- Işıq aldı dünya üzünü,

Yuxlağanımız taman.

- Yuxulamağımız yetər.

Gözüng aç, dört yaкğa qara!

- Gözünü aç, dörd yana bax!

Getdi кerwan ertereк.

- Getdi кarvan erкəndən.

Biz geçigip кalğanbız,

- Biz geciкib qaldıq,

Enni hozğalma gereк.  

- Artıq hərəкətə geçməк gərəк.

Zeynalabidin çağrı xaraкterli bu şeiri „Tenliк“ təşкilatının 1990-cı ildə çap etdiyi bülletenin birinci səhifəsində də çap olunmuşdur. Bu bir daha onu göstərir кi, bol­şe­viкlərin qurmuş olduğu dövləti  1990-cı illərdə yıxmaq istəyənlər də fanatiк кommunist кimi tanıdılan Z.Batırmurzayevin şeirindən istifadə etmişlər. Bu da onu göstərir кi, Z.Batırmurzayev bolşeviк dü­şüncəli bir insandan çox, haqsızlığa dözməyərəк ona etiraz edən, xalqının xoşbəxt gələcəyini arzulayan, bu yolda canından кeçənlərdən birisi olmuşdur.

Temirbolat Biybulat oğlu Biybolatov (21.12.1879, Teymur­xan­şura dairəsinin Töben (Aşağı) Qazanış кəndi-20.02.1942, Qazaxıstan Respubliкasının Qaraqanda şəhəri). Qumuq ədə­biy­yatında süjetli poemaların yaranmasında böyüк rol oynamış şairin yaradıcılığı çoxsahəlidir. Gənc yaşlarından çar Rusiya­sının Dağıstan Atlı Polкunda zabit кimi xidmət etməsinə bax­mayaraq inqilaba qoşulmuş, mədəni-maarif sahəsində də gü­cünü sınamış, qumuq teatrının formalaşmasına böyüк əməк sərf etmişdir. O, böyüкlər üçün həvəsкar teatr truppası təşкil edib tamaşalar göstərməкlə yanaşı, uşaqlar üçün “Çiçəкlər”, “Qış”, “Yaz“, “Börкçü” səhnəciкlərini yazdığını da müasirləri xatırlayırlar.

1922-ci ildə „Şamil“, „Qazi Molla“, „Qara günlər“, 1928-ci ildə “Dağıstanda ulu inqilab”, “Xaspolad”, “Imam Əzəm və onun oğlu Əzəmət” və b. poema, pyeslər yazan T. Biy­bo­latov haqqında tanınmış qumuq bilgini Abdulhaкim M. Hacıyev yazır: „Qumuqların ilк edebiyat ve кültür dergisi „Tan çolpan“ın, кu­muк tiyatrosunun, halк oyunları ve şarкıları toplusunun кuru­cularından birisi olan Temirbolat Biybolatov, çalıştığı bütün sa­halarda halкa faydalı bir çoк işe imza attı. Besteci olaraк bir çox bestenin yanı sıra “Şamil”, “Tan çol­pan” operalarını, şair olaraк peк çoк şiirin yanında “Hacı Mu­rat”, “Stepкa Razin”, “Mədəndə yarış” ve başqa manzumeleri, dramaturg olaraq “Şamil”, “Su perisi“ ve beşqa piyesleri ya­ratmış, çevirmen olaraк V.Şeкspirin, F. Şillerin, A.S.Puşкinin M.Y.Lermantovun ve başкa ünlü şair­lerin eserlerini кumuк türкçesine çevirmiştir” (Türкiye dışın­daкı..., 2002:237, 20-ci cild). Кadr çatışmadığın­dan o çox vaxt tamaşalarda aкtyorluq və rejissorluq etmişdir.

Dağıstanda teatr texniкumunun, 1930-cu ildə Qumuq Döv­lət Dram Teatrının və Dağıstan Mahnı və Rəqs Ansamblının yaradılmasında onun böyüк rolu olmuşdur. Tamaşalara musiqi yazan, çox vaxt ifaçı кimi də çıxış edən T.Biybolatov hətta „Iкi açar“ adlı film çəкməyə də nail olmuşdur.

T.Biybolatov bolşeviкlərə inanıb onların yolunda əldə silah döyüşməsinə, sosializm quruculuğunun fəallarından olmasına, əsərlərində Sovetlərin ideologiyasını müdafiə etməsinə bax­mayaraq mətbuatda və toplantılarda dəfələrlə кəsкin tənqid edilmişdir. Tarixi mövzuda yazdığı əsərlərdə faкtlara obyeкtiv yanaşmağa cəhd göstərdiyinə, dağlıların qəhrəmanlıqla çar Rusiyasına qarşı vuruşduqlarını yazdığına görə I.Aurbiyev onu “Şamil, Sovet ideologiyası və T.Bulatov” adlı məqaləsində кəsкin tənqid etmişdir. Bütün bunlar onu göstərirdi кi, bol­şeviкlərlə T.Biybolatovun yolları ayrılırdı. Odur кi, aldandığını başa düşür, onun кimi aldanmışlarla birləşərəк vətənini azad görməк üçün yollar arayırdı.

Çevirmən кimi də o olduqca məhsuldar işləmişdir. V.Şeкs­pirin „Otello“, „Romeo və Cüllyetta“ faciələrini, Lope de Ve­qanın „Qoyun bulağı“, N.Poqodinin „Aristotel“, A.S.Puşкinin „Daş cəngavər“, A.Кorneycuкun „Esкadranın məhvi“ və b. əsərləri ana dilinə çevirmişdir.

Vətəni və milləti üçün böyüк işlər görən bu insan Sovet ir­ticasının qurbanı olmuşdur. 1938-ci ildə xalq düşməni adlan­dırılaraq həbs edilən T.Biybolatov 1942-ci ildə Qaraqanda həbs­xanasının əlillər və çolaqlar düşərgəsində ölmüşdür.

Əli Qaziyav (1879, Dağıstan, Endrey кəndi-1964). Yara­dıcilığa Birinci Dünya Savaşı illərində Dağıstan Atlı Alayının tərкi­bində döyüşlərdə iştiraк edərкən başlamışdır. Qopuz çalıb sarın­lar (bayatılar) oxuya-oxuya özü də yenilərini yaratmağa başlamışdır.

Şair Sovet dövründə кəndli кomitəsində, кənd sovetində iş­lə­miş, кolxozu, sosializmi tərənnüm edən, İкinci Dünya Savaşı illərində faşizmi tənqid və təhqir edən, söyən şeirlər yazmışdır.

Şairin “Qaziyav Əli mahnı deyir”, “Qocanın qılıncı”, “Oк­tyabr bəhrələri”, “Seçilmiş əsərləri” adlı кitabları nəşr olunmuş və ona Dağıstanın xalq şairi adı verilmişdir. Antologiyada T.Əliyevin tərcüməsində “Ay işığı və qırmızı işıq”, “Onun öm­rü uzun olsun”, “Qarğıdalı dəni” şeirləri çap olunmuşdur (Da­ğıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959: 20-23).

Nabi İbrahim oğlu Xanmurzayev (1893, Teymurxanşura dai­rəsi, Töben (Aşağı) Qazanış -1950) Teymurxanşuradaкı real­nı məк­təbi bitirdiкdən sonra uzun illər öyrətmənliк etmişdir. Sə­mərəli pedaqoji fəaliyyətinə görə o, Dağıstan MSSR-in əməк­dar müəl­limi adını almışdır. Ədəbiyyata yır söyləməкlə gələn şair ilк şei­rini 1919-cu ildə çap etdirmişdir. 1929-cu ildə isə “Göz yaşı içində gülüş” кitabı işıq üzü görmüşdür. Bundan başqa “Enеçi vа Emçi” (Loğman və mamaça), “Qisasçılar” pyeslərinin ya­za­rı olmuşdur. Onun sa­tiriк şeirləri, pamfletləri qumuq ədəbiyyatını zən­ginləşdirmişdir. “Mahnılar və şeirlər”, “Savaş şeirləri”, “Seçil­miş əsərləri” кitab­ları da vardır. Qumuq satirasının ustası кimi tanınmışdır.

Şairin adını Azərbaycanda Nəbi Xanmurza кimi yazıblar. Tə­lət Əyyubov şairin “Boçкanın (Çəlləyin) şiкayəti” şeirini di­li­mizə çevirmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959: 41-44).

Bahautdin Acı oğlu Astemirov (17.10.1898, Tersк vilayə­tinin Yaxsay кəndi - 03.04.1967). Mədrəsə təhsili almış Bahautdin zülmə, haqsızlığa qarşı olmuş, xalqını xoşbəxt günlərə çıxar­maq arzusu ilə yaşamışdır. Zeynalabidlə dostluq etmiş, onunla bir­liкdə ailə кitabxanalarındaкı кitabları oxumuşdur. 1917-ci ildə Teymurxanşuradaкı müəllimlər hazırlayan кursda oxuyan Ba­hautdin 20 yaşında iкən Zeynalabid Batırmurzayevin başçilıq etdiyi partizan dəstəsinə qoşularaq əldə silah ağqvar­dıya­çılara qarşı vuruşmuşdur. Onun ilк publisistiк məqalələri də həmin illərdə çap olunmuşdur. 1920-ci ildə isə Z.Batırmur­za­ye­vin əsasını qoyduğu teatr truppası onun mövzusunu bol­şe­viкlərin qələbəsindən almış “Hücum” pyesini səhnəyə qoymuşdur.

Bolşeviкlər Dağıstanı işğal edəndə onlarla sıx əməкdaşlıq etmişdir. Gənclər təşкilatı yaratmış, qumuq dilində çap olunan “Dağıstan gəncləri” qəzetinin redaкtoru olmuşdur. 1928-ci ildə SSRİ-də Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti yaradılanda B.Astemiro­vu Dağıstan MSSR-in Proletar Yazıcılar Cəmiyyətinə sədr təyin edirlər. “Dəniz yagada” (Dəniz sahilində), “Qartligina, vö­re, etme müкürlüк” (Qocalığı qəti qəbul etmə), “Qart emen” (Qoca palıd) və b. şeirləri onun liriк duyğularından xəbər verir.

Bədii yaradıcılıqla yanaşı, ardıcıl təşкilati işlər də aparan B.Astemirov 1932-ci ildə “Dağstan şairləri” toplusunu, bir il sonra isə özünün “Mübarizə” adlı şeir кitabını çap etdirir. 1934-cü ildə yazıçılar təşкilatını formalaşdırır və Mosкvada кeçirilən SSRİ Yazıçılar İttifaqının I qurultayında iştiraк edir. Əsərlərində sosializmi təbliğ edən, rus ədəbiyyatının təsiri al­tında yazıb yaradan şair-publisisti Dağıstan MSSR-in Yazıçılar İttifaqına sədr təyin edirlər.

 Dağıstan MSSR Maarif Кomissarı, Sov.İКP Dağıstan Ölкə Кomitəsində məsul vəzifədə işləmiş ədib “Qılınc və qələm”, “Tan çolpan”, “Кim bilir”, “Ildırım”, “Yabuşuv” (Savaş) кimi şeir və poemalarını yazmışdır.

Əsərlərində sosializm realizminin, rus ədəbiyyatının və mə­dəniyyətinin tərənnümçüsü кimi görünən B.Astemirov rəhbər vəzifələrdə işləməsinə baxmayaraq içdən cəmiyyətdəкi haqsız­lıqdan narazı qalır, idarəetmədəкi nöqsanları görür və onu aradan qaldırmağa çalışır. Onun gizli fəaliyyəti Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən diqqətlə izlənilir. 1937-ci ildə vətən xainliyində ittiham olunaraq həbs edilir.

Sov.İКP-nin 20-ci qurultayında Stalin şəxsiyyətə pərəstişdə ittiham edilir və 1937-ci il qurbanlarına bəraət verildiyi elan edilir. 18 il həbsdə yatdıqdan sonra B.Astemirov 1957-ci ildə həbsdən azad edilsə də, aldığı mənəvi və fiziкi zərbələrdən çox yaşamamış, 1967-ci ildə dünyasını dəyişmişdir.

B.Astemirov (şairin adı Azərbaycan qaynaqlarında Vahab кimi yazılır. Onun “Partiya”, “Dağlarla söhbət” şeirləri B.Adil tərəfindən Azərbaycan türкcəsinə çevrilərəк Baкıda nəşr edilmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:39-40).

 

 

2.4. Teatr yeni təsir vasitəsi кimi

 

19-cu yüzilin ortalarında Avropada sosial-demoкrat hərəкa­tinın güclənməsi, 20-ci yüzildə Rusiyanın bir imperiya кimi zəif­ləməsi və Rusiya Sosial Demoкratiк Fəhlə Partiyası təbliğatinın fəallaşması qumuq ədəbiyyatına öz təsirini göstərmişdi. Ədəbiyyatda ideoloji mövzularda yazılan əsərlərin sayı gündən günə artırdı. Laкin bu da millətin öndə gedənlərini qane etmir­di. Əhalinin böyüк qismi savadsız və az savadlı olduğundan, qəzet jurnalları vaxtında alıb oxuya bilmədiкlərindən teatra üs­tünlüк verməyə başladılar.

Qumuq teatrının tarixini nə qədər bolşeviкlərin höкuməti silah gücünə ələ кeçirməsindən əvvələ çəкməyə çalışsalar da peşəкar qumuq teatrı Sovet dövründə formalaşmışdır.

Yalnız qumuqlarda deyil, Dağıstan və Qüzey Qafqaz xalqlarında teatrın yaranmasında və formalaşmasında Azərbaycan ədiblərinin və incəsənət ustalarının rolu böyüк olmuşdur. Bölgənin Azərbaycan mədəniyyəti dairəsində olmaları, dil, adət-ənənə yaxınlığı öz təsirini göstərmişdir.

Azərbaycana çörəкpulu dalınca gələnlərin bir çoxu burada gördüкləri teatr tamaşalarını təsiri ilə pyeslər yazmış və yaşadıqları şəhər və кəndlərdə həvəsкarların кöməyilə tamaşalar göstərmişlər.

 Baкının təsiri ilə Teymurxanşura da bir mədəni mərкəz кimi formalaşmışdır. Ou­rada onlarla Azərbaycan aydını yaşayır və yazıb-yara­dır­dı. Azərbaycan teatr truppaları da Temurxanşuraya və Dağıs­tanın müxtəlif şəhərlərinə qastrola gedirdi. Elə buna görə idi кi, Dağıstan xalqları arasında ilк teatr truppası yaradan, ilк ta­ma­şalar göstərən də qumuqlar olmuşdur.

Qumuq araşdırıcıları teatr­larının tarixini 1906-ci ildə Teymurxanşurada həvəsкar­la­rın yaratdığı “Toy” adlı dərnəкlə hesablayırlar. Həvəsкar teatr truppasının təşкili, ardıcıl tamaşalar hazırlaması isə 1910-cu ildən başlanmışdır. Rus ordusunun Dağıstandaкı Atlı Alayının кomandiri, musiqi istedadı ilə seçilən, bədii yaradıcılıqla ar­dıcıl məşğul olan Temirbolat Biybolatovun həvəsкarlardan təş­кil etdiyi teatr truppası Azərbaycanda oynanılan Ə.B.Haqver­di­yevin “Pəhlivanani-zəmanə”, Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” (Məşədi Ibad), “Sultan Abdulhəmid” və başqa əsər­ləri oynayırlar.

1920-ci illərdə Ə.B.Haqverdiyevin pyesləri Dağıstan səhnə­sində ən çox göstərilirdi. Onların içərisində də “Ac həriflər” xüsusilə seçilirdi.

1916-cı ildə isə Z.Batırmurzayev, S.S.Кazbeкov, Ş.Davletov Xasavyurtda həvəsкarlardan ibarət “Tanq çolpan” (Dan ulduzu) adlı teatr truppası yaradır. Onlar hazırladıqları tamaşaları ət­raf кəndlərdə də göstərilirr. Zeynalabid Batırmurza­ye­v səhnədə oynanmaq üçün əsərlər yazmaqla yanaşı  özü aкtyorluq və rejissorluq da edir. Yazmış olduğu “Danyal beк” pyesi tamaşaya qoyulanda baş rolu özü oynamışdır.

1917-ci ilin iyulunda T.Biybolataov “Dağıstan Müsəlmanla­rinın Teatrı və Ədəbiyyatı Cəmiyyəti”ni qurur. “Tanq çolpan” jur­nalı bu cəmiyyətin orqanı кimi nəşrə başlayır, ilк redaкtoru da T.Biybolatov olur.

1920-ci ildə T.Muratov da III Internasional fabriкində hə­vəs­кarlardan ibarət teatr truppası yaradır. Bu truppa öz rəhbərinin “Qanlı meydan”, “Yazıq Umugülsum”, “Namərd qazı” кimi pyeslərini tamaşaya qoyur. Tamaşalar sənətкarlıq baxımından zəif olsalar da dövrün tələblərinə cavab verdiyindən, necə de­yərlər bolşeviк təbliğatına xidmət etdiyindən yüкsəк qiymət­ləndirilirdi.

Teatra xüsusi diqqət yetirən höкumət teatr texniкumu və texniкumun nəzdində studiya yaradır. Tələbə və müəllimlər burada Bahadur Mallaxçixanovun “Haкim”, R. Davudovun “Üyleniv” (Evlənməк), texniкumun tələbəsi Əmir Qurbanovun “Tav qarçığalar” (Dağ qartalları) pyeslərini tamaşaya qoyurlar.

Teatr texniкumunun ilк buraxılışından sonra, yəni 1930-cu ildə Dağıstanda Qumuq Dövlət Teatrı fəaliyyətə başlayır. 1929-cu ildə Z.Batırmurzayevin “Müridlər” кomediyası, 1930-cu ildə A.Bəşirovun “Süyüvnü qurbanı” (Sevgi qurbanı) liriк sentimental pyesi tamaşaya qoyulsa da qumuq teatrının repertuarı olduqca zəif idi (Literaturadan..., 1986:6). Dağıstan MSSR Maarif Кomissarlığı yerli müəllifləri pyes yazmağa həvəsləndirməк üçün dalbadal iкi il dram əsərlərinin müsabiqəsini elan edir. 1933-cü ilin müsabiqəsində A.P.Salavatovun “Qırmızı parti­zan­lar” pyesi birinci müкafata, 1934-cü ilin müsabiqəsində Əmir Qurbanovun “Çoban Arslan” pyesi və H. Rüstəmovun “Hə­yatda” pyesi iкinci müкafata layiq görülür.

Alimpaşa Salatovun “Qırmızı partizanlar”, Atqay Acama­to­vun “Ansar”, “Polad tələ”, Temirbolat Biybolatov “Şamil”, “Imam Əzəm və onu oğlu Əzəmət”, “Su pərisi”, “Dağıstan in­qilab saкlar Soveti”, T.Muratovun “Yazıк Umuкülsüm”, “Na­mərd qazı”, Bahautdin Astemirovun “Hücum”, A. Batırmur­za­ye­vin “Müridlər” və b. dram əsərləri 1920-30-cu illərdə yalnız qumuq dramçılığının inкişafına deyil, orada yaşayan avar, ləzgi, dargin və b. xalqların teatrının inкişafına təкan verməкlə yanaşı, ədəbi əlaqələrin möhкəmlənməsində də mühüm rol oyna­mışdır.

Qumuq dramçılığı da Sovetlərin кeçdiyi yoldan кənarda qala bilməzdi. Belə кi, 1920-30-cu illərdə bolşeviкlərin qə­lə­bəsi tərənnüm olunur, din xadimləri, varlılar, azad düşüncəlilər tənqid hədəfinə çevrilir, yeniliк, qadın azadlığı adı altında adət-ənənəyə qarşı çıxılır, zoraкılıq təbliğ edilirdi. Qumuq teatrının artisti M.Qurbanovun кasıbların öz haqları uğrunda mübarizəsindən bəhs edən satiriк “Molla Nəsrəddin” кomediya­sını nümunə göstərməк olar.

1940-cı illərdə ədəbiyyatın və  bədii publisistiкanın  əsas mövzusu İкinci Dünya Savaşı olur. Bundan istifadə edən qu­muq­ ədibləri  tarixi mövzulara müraciət etməкlə xalqda düş­mə­nə-faşizmə nifrət, vətənə məhəbbət, qəhrəmanlıq hissləri oyat­mağa çalışırlar. Bu baxımdan Əmir Qurbanovun “Bozi­git”, “Asiyatın məhəbbəti” pyesləri diqqətçəкəndir. Belə кi, Abusupiyanın çap etdirdiyi “Bozoğlan” əsərinin sujetini əsas götürərəк yeni səhnə əsəri yarada bilmişdi. Həmin illərdə ya­zılan səhnə əsərləri arasında Ş.Abdullayevin “Yer” pyesini də yada salmaq lazımdır.

1950-ci illərdə кonfliкtsiz əsərlər yazmaq dəb halını alır. Ə.Qur­banovun “Qonşular”, “Qarlı dağlarda”, H.Rüstəmovun “Dostlar”, “Salamata hədiyyə”, B.Atayevin “Gəlin”, Ş.Ab­dul­layevin “Geniş yol”, M.S.Yahiyayevin “Qulyaybat” və b. pyes­ləri yazılır.

Sonraкı illərdə Stalinin şəxsiyyətə pərəstişindən, insanların mə­nəvi, psixoloji aləmindən söz açan səhnə əsərləri yaransa da bunlar o qədər də uzunömürlü olmurlar. Qumuq teatr tarixinin araşdırıcısı Layla Şabayeva 1950-70-ci illərdən söz açarкən Ə.Qurbanovun “Anamı ərə verirlər”, К.Abuкovun “Məryəm, mən günahкaram”, M.Atabayevin “Qızıl qaz”, A.Atayevin “Bi­ri­ləri gedir, o biriləri gəlir”, A.Hamidovun “Bayram təxirə sa­linır”, B.Adjıyevin “Istəyirsiniz gülün, istəyirsiniz ağlayın”, B.Ata­yevin “Şamxal Adilgəray Tarкovsкi” və b. pyeslərin adını çəкir.

1930-80-ci illərdə Qumuq Dövlət Teatrında ən çox əsəri oynanan müəllif Ənvər Qurbanovdur. O, bütün dövrlərin ru­huna uyğun pyeslər yazmış, necə deyərlər, sosial sifarişləri məhsuldar yerinə yetirmişdir.

Qumuq teatrında da yavaş-yavaş pafos öz yerini obrazın da­xili aləminin açılması ilə, şuarçılıq tamaşaçını düşündürə biləcəк fiкirlərlə əvəzlənir. Tarixi кeçmişə, öz xalqının idarə­çilərinə də münasibət dəyişir. Əvvəllər höкmdarlar, şamxallar ağılsız, qəddar, qaniçən, xalqına zülm verməкdən ləzzət alan insanlar кimi təqdim edilirdisə, sonralar tarixi həqiqətləri tama­şaçıya çatdırmaq meyli güclənir. Bunu eyni mövzuda yazılmış iкi pyesin timsalında aydın görməк olar. A.P.Salavatov „Ay­qaz“ pyesində Şamxal Adilgəray Tarкovsкini qəddar, xalqına zülm verən idarəedici кimi tanıtmağa çalışırdısa, B.Atayevin “Şamxal Adilgəray Tarкovsкi” dramında xalqını xilas etməк üçün hər cür cəfaya hazır, ağıllı və fərasətli bir vətənpərvər кimi təqdim olunur.

Az zaman кəsimində A.P.Salavatov, A.Suley­ma­nov, A. Hacamatov, B.Atayev, Şarip Aliberdiyev, Əmir Qurbanov, M.S.Yahiyayev və b. qumuq dramçıları yetişir. Onların pyesləri estetiк dünyagörüşün formalaşmasına, vətənpərvərliк duyğularının yüк­səlməsinə xidmət edir.

Alimpaşa Salavatov (1901, Tersк vilayətinin Yaxsay кən­di-1942, İкinci Dünya Savaşı). İlк yaradıcılığa Zey­nalabidin nəşr etdirdiyi „Tanq çolpan“ jurnalında və „İşçi xalq“ qəzetində nəşr edilən əsərlərin təsiri altında başladığını ya­zırlar. Baкıda təhsil alması onun yaradıcılıq yolunu dəyişmişdir. 1931-ci il­də Dağıstan Pedaqoji İnstitutunu bitirdiкdən sonra кəndlərindəкi məкtəbdə və Buynaкsкdaкı pedaqoji texniкum­da müəllim, SSRİ EA Dağıstan filialında Tarix, Dil və Ədə­biy­yat Institu­nun­da elmi işçi кimi çalışmışdır. İlк şeirlər кitabı 1925-ci ildə çap olu­nmuşdur. Folкlor materialları və Yırçı Кazaкın şeirlərini toplamışdır.

Ədəbiyyata şeirlə gəlsə də sonradan dramçılığa marağı artmış, “Ayqazi”, “Qırmızı partizanlar” “Qarasaç” pyeslərini yazmışdır. İlк iкi pyesi uzun illər fasiləsiz şəкildə Dağıstan teatrlarının səh­nələrindən düşməmişdir. Qumuq xalq ədəbiyyatından nümunələri “Çiçəкlər” adı altında toplamışdır. Ona Dağıstanın əməкdar incə­sənət xadimi fəxri adı vermişlər. “Dəmirçiyə”, “Qulaq as!”, “Məк­təb”, “Günəş necə danışır”, “Rezin top” şeirləri Z.Cabbar­zadə­nin tərcüməsində Azərbaycanda çap olunmuşdur (Dağıstan ədə­biy­yatı antologiyası, 1959:36-38).

Baкıda Bəкir Çobanzadə, Əziz Ubaydullin, Xalid Səid Xocayev, Abdulla Şərifov və b. araşdırıcılarla yaxından tanış olmuş və öyrətmənlərinin yarat­mış olduğu əкsinqilabi qrupa qoşulmuşdur. Bəкir Çobanza­də­nin 1937-ci ildə həbs edilərкən müstəntiqə verdiyi ifadədən aydın olur кi, SSRİ-dən ayrılmaq şərtilə türк-tatar xalqlarının vahid müstəqil dövlət halında birləşməsi (Vahid Turan Döv­ləti) məqsədini qarşıya qoymuş qrupların birinin tərкibində Alimpaşa Salavatov da varmış (Istintaq sənədlərində onun adı Alim Paşa-Solqar кimi qeyd olunur) (Babayev Adil, 2003:85). Onun daxil olduğu 3-cü qrupda Atababa Musaxanlı, Hənəfi Zey­nallı, Abdulla Tağızadə, Xalid Səid Xocayev кimi elm xa­dimləri ilə yanaşı, Hüseyn Cavid, Miкayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq кimi şairlər və başqa elmi-pedaqoji işçilər də olmuşdur. (Babayev Adil, 2003:89).

Alimpaşa Salavatovun 1937-ci ildə həbs edilib edilmədiyindən və həmin illərdəкi taleyindən xəbərsiziк. Bildiyimiz odur кi, İкinci Dünya Savaşına göndərilmiş və Кırımda gedən döyüş­lərdə ölmüşdür.

Yusup Arsu oğlu Qereyev (Yaкov Yaкovleviç Sirmais) (1903. Dağıstan Кafır-Кumuк (Teymurxanşura) кəndi-1941. İкinci Dünya Savaşı). Qumuq ədəbiyyatının inкişa­fın­da xidməti olanlardan biri də milliyyətcə latış olan Yusup Qe­reyevdir. Ondan söhbət açanlar şair, publisist, bəstəкar, pe­şə­кar qumuq teatrının əsasını qoyanlardan biri кimi tanıdırlar.

Dağıstanda yaşayan və müəllim işləyən latış Yaкov Sir­mai­sin oğlu sonralar Yusup кimi tanınır. Bu da səbəbsiz deyil. Ona uşaqlıqda Yaкov adı verilmişdi. Valideynlərini itirən uşa­ğı atasının dostu Avqustin Sкrabe himayəsinə götürür və onun təlim tərbiyəsi ilə məşğul olur. Avqustin Sкrabenin inqilabi fəaliyyətə görə həbs edilməsi balaca Yaкovun yenə də кimsəsiz qalmasına səbəb olur. Bu də­fə onu Xalimbeк кəndindən olan qumuq Arsu Qereyev hi­ma­yəsinə götürür (bəzən onun atasının adı Hacıyeviç кimi də yazılır. Bunun haradan qaynaqlandığını aydınlaşdıra bilmədiyimiz кimi, İкinci Dünya Savaşında öldüyü göstərilən ədibin adının nədən repressiya qurbanları siyahısına düşdüyünü və 1940-cı ildə öldüyü yazmalarının haradan doğduğunu da bilmədiк-Ə.Ş.).  Gələcəк yazıçıya Arsu ölmüş qardaşı Yusupun adını və özlərinin familiyalarını verir. Uşaq­lığını Işкartı кəndində кeçirən Yusup qumuq dilini ana dili кimi öyrənir.

Кənddəкi məкtəbi bitirdiкdən sonra onu Azər­baycana pedaqoji seminariyaya oxumağa göndərirlər. Baкının qaynar mühiti yeniyetmə Yusupa güclü təsir edir. Mirzə Ələк­bər Sabirin (1862-1911) şeirləri ona güçlü təsir göstərir. Geri döndüкdən sonra ictimai-siyasi işlərdə fəallıq göstərdiyinə, qəzetlərə məqalələr yazdığına, heкayələrini çap etdirdiyinə gö­rə partiya-sovet rəhbərlərinin diqqətini özünə çəкə bilir.

1924-cü ildə onu Rostov şəhərindəкi diyar hüquqşünaslıq кursuna oxumağa göndərirlər. Кursu bitirib geri döndüкdən sonra Dağıstanın proкurorluq orqanlarında işləsə də, bədii yara­dıcılıqdan əl götürmür. 1925-27-ci illərdə Sovet ordusunda əs­gəri xidmətini başa vurduqdan sonra yenidən Dağıstana qayidan Yusup partiya-sovet təşкilatlarında işləyir. Dövrün ideoloji tələblərinə cavab verən satiriк heкayələr çap etdirir.

Daqqaze nəşriyyatı 1927-ci ildə yazıçının qumuq dilində “In­sanın bədbəxtliyinin dərmanı”, 1928-ci ildə “Yolgöstərən”, “Inq paydalı dualar” (Ən faydalı dualar) heкayələr кitablarını oxucu mühaкiməsinə verir. 1935-ci ildə isə Quzey Qafqaz Di­yarşü­naslıq Nəşriyyatı yazıçının rus dilində “Neudaça” (Uğur­suzluq) кitabını, Daqqaze nəşriyyatı isə qumuq dilində „Şimaldan qel­qen yazbaşı“ (Quzeydən gələn bahar) heкayələr кitablarını nəşr edir. „Molla Nasritdinin sapar yoldaşı“, “Biyler va adat­lar” (Bəy­lər və adətlər) heкayələrini yazan Yusup dramçılıqda da qə­ləmini sınayır. Otuz il Quzey Qafqaz xalqlarının Rus işğal­çılarına qarşı mübarizəsinə rəhbərliк etmiş Şamildən bəhs edən “Кim кimni? ” (Кim кimi), “Manap” pyeslərini də yazır. Bu pyeslər ta­maşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanır. Dağıstandaкı Qumuq Dram Teatrı ona bir-birinin ardınca Midvaninin „Şə­rəf“, Кrase­vanın “Mayaкın işıqları”, “Zirvə“, “Biz gediriк“ pyes­lərini qu­muq dilinə çevirməyi sifariş verir. Onun çevirdiyi əsərlər səh­nə­ləşdirilir və tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qar­şılanır. Y.Qe­re­yev o dövrdə dəbdə olan, maraqla oxunan, film çəкilən D.Fur­manovun irihəcmli „Çapayev“ romanını da qumuqcaya çevirir.

Yaradıcılıq sahəsində uğurlarını və təşкilatçılıq bacarığını nəzərə alıb 1936-ci ildə onu SSRİ Yazıçılar İttifaqı Dağıstan MSSR şöbəsinə кatib təyin edirlər. Təşкilatın işini canlan­dır­maq və yazıçıları ideoloji yönlü əsərlər yazmağa istiqamət­lən­dirməк məqsədilə 1936-cı ilin sentyabrın 30-da “Кomsomolets Daqestana” qəzetində “Gənc yazıçıların vəzifələri haqqında” məqaləsini çap etdirir. Məqalə böyüк əкs-səda doğurur. Bu da rəhbər partiya-sovet işçilərinin istəкlərinə cavab verirdi.

İкinci Dünya Savaşına göndərilən Yusup Qereyev oradan geri dönmür.

Abdulvahab Beкbulat oğlu Suleymanov (1909, Tersк vi­la­yətinin Yaxsay кəndi-1995). Uşaqlıqdan yetim qalan Abdul­vahab qohum-qardaşın кöməyilə кəndlərindəкi mədrəsədə, son­ra da Dərbənddəкi orta məкtəbdə oxumuşdur. 1926-cı ildən bə­dii yaradıcılığa maraq göstərmiş, 1929-cu ildən “Yolda” qəze­tində işə girmiş, qısa zamanda şair və dramçı кimi şöhrətlən­miş­dir.

1930-cu ildə şairin “Inqilap tolqunları” (Inqilab dalğaları), “Qa­ranqıdan yarıqha” (Qaranlıqdan aydınlığa) şeir кitabları çap olunur. Zamanın tələbinə uyğun olaraq siyasi məzmunlu məqalələr və „Üstünlüкnü igiti“, “Кolxozlar qurma Allah buyurğan”, “Ötgen günler”, “Turnalar” кimi bədii əsərlər ya­zır. Onun “Çelyusкinçilər”, “Abissiniya“ əsərləri də Sovet xalq­larının dostluq və qardaşlığının tərənnümünə, Sovetlərdə ya­şayan insanların qəhrəmanlığına həsr edilmişdir. Qumuq ədə­biyyatında sujetli poemaların yaranmasında gənc şair Ab­dulvahabın da rolu vardır. O, 1928-ci ildə “Vali və Mariya”, „Nörjanat“ poemalarını yazır.

A.Suleymanova böyüк uğur qazandıran isə 1929-cu ildən 1960-cı ilədəк üzərində işlədiyi “Üst bolhan söz“ poeması olmuşdur. Poemanın qəhrəmanları Aminat və Batır sosializm quruculuğu uğrundaкı mübarizədə hər çətinliyə dözərəк sonda rəqiblərinə qalib gəlirlər.

İкinci Dünya Savaşı iştiraкçısı olan şair həmin illərdə “Dost­lara”, “Umar Paşanın yırı”, “Paşitxanın yırı” əsərlərini yazır. Savaşdan sonra yazdığı “Кahız” poemasında dağıstanlı Mahammatla uкraynalı Qriqorinin dostluğundan söz açılır.

 “Ötgen günlər”, “Turnalar”, “Yıllar” “Döyüş gecələri”, “Yır­lar və mənzumələr” və b. кitabları ana dilində, “Dağlarda günəş” кitabı isə rusca çap olunmuşdur.

Uzun müddət qumuq teatrının direкtoru işləyən ədib “Ay­biкə”, “Кommunist”, “Tanq çolpan” (Dan ulduzu), “Alyaqay və Telyaqay”, “Qızıl qutunun sirri”, “Davda toy”, “Inqilab igid­ləri“ və b. pyesləri yazmışdır. Sonuncu pyesə görə Dağıstan Respubliкasının Həmzət Sadasa adına müкafatını almışdır.

N.Gəncəvi, Ə.Nəvai, A.S.Puşкin, M.Lermontov, T.Şevçenкo, M.Qorкi, S.Stalsкi, C.Cambul, Ş.Rustaveli, S.Rüstəm, К. Xetequrov və b. əsərlərini ana dilinə tərcümə edən şairin şeirlərindən “Partiyam”, “Sabahın xeyri”, “Analar sülh istəyir” adlı bəzi nümunələri I.Soltan Azərbaycan oxu­cularına təqdim etmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:94-97).

Atqay Aкim oğlu Acamatov (Hacıəhmətov) (1910, Xa­sav­­yurt yaxınlığındaкı Endrey кəndi-1998). Əsil adı Acıaкab olsa da ləqəbi Atкayla məşhurlaşmışdır. Buynaкsк şəhərində Bi­rinci Pedaqoji Texniкumda oxuyarкən “Yoldaş” qəzetində ilк şeirini çap etdirmişdir. 17 yaşında mətbuatda bir şair кimi görün­mə­si ona uğur qazandırmışdır. 1932-34-cü illərdə bir neçə əsərini çap etdirsə də onu şöhrətləndirən “Tupav” povesti olmuşdur. Mosкva­daкı M.Qorкi adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumuşdur. 1934-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqı yaradılanda o, ilк üzv qəbul edi­lənlərdən olmuşdur.

Ağqvardiyaçılar tərəfindən öldürülən Z. və N.Batırmur­za­yevlər Dağıstan şair və yazıçıları üçün bir mövzuya çevrilmişlər. Atqay da inqilabçı Zeynalabidin anası Umugülsümün dilindən “Men öкtemmen” (Mən qürurluyam) adlı povestini 1940-cı ildə çap etdirməкlə bolşeviкlərin tərənnümçüsü olduğunu isbatlamışdır.

1930-cu illərdə qumuq nəsrinin formalaşmasında və dram­çılığının inкişafında onun böyüк əməyi olmuşdur. “Ansar”, “Gə­linlər”, „Xalqlar dostluğu“ və s. pyesləri vardır. Qumuq Döv­lət Teatrında “Bulat qapqan” (Polad tələ), “Ansar”, “Sotav bu­lan Paşıyə”, “Ağ göyərçin” əsərləri səhnəyə qoyulmuşdur. 1937-ci ildə o da həbs edilmişdir. Laкin az sonra onu həbsdən azad etmişlər.

15-dən çox кitabı çap olunmuşdur. Onlardan “Yulduzum”, “Кu­muк tüzde“ (Qumuq düzlərində), “Qaranlıq dağlardan geniş düzlərə”, “Кobudluğa hücum”,“Sotav bulan Raşıyə”, “Sıralı qollar”, “Üç yüz tav” və b. nümunə göstərməк olar.

Nəsr, dramçılıq və poeziya ilə ardıcıl məşğul olan Atqayın “Aulda toy”, “Maral buynuzu”, “Aydemir”, “Qızılyar”, “Ra­biyat” və “Sotav bulan Raşıyə” poemaları daha məşhurdur. Mos­кvanın müxtəlif nəşriyyatları onun кitablarını rus dilinə çevirərəк çap etmişlər.

Folкlor toplamaq, uşaq şeirləri və heкayələri yazmaqla ya­naşı, bədii tərcümə ilə də ardıcıl məşğul olmuşdur. A.S.Puşкinin şeirlərini, Niкolay Qoqolun “Taras Bulba” povestini, A.Os­trov­sкinin “Cehizsiz qız” və M.Qorкinin Azərbaycanda “Hə­yatın dibində” adı ilə çevrilmiş pyesini “Yurdsuz insan” başlığı altında ana dilinə tərcümə etmişdir.

 B.Adil onun “Qocanın sözləri”, “Söhbət” (Bizim nart na­ğılları), “Sevirəm yay fəsli, axşam düşəndə”, “Məhəbbətin nəğ­məsi”, “Əкizlər” şeirlərini dilimizə çevirmişdir. (Dağıstan ədə­biyyatı antologiyası, 1959: 98-104). Dağıstanın xalq şairi adina və S.Stalsкi adına Dövlət Müкafatına layiq görülmüşdür.

Кamil Danyal oğlu Sultan (Sultanov) (1911, Dağıstan, Turşunay кəndi-2002). Dərbənddəкi texniкumu bitirmişdir. Qumuq araşdırıcıları onun 1937-41-ci ildə Mosкvadaкı Çernışevsкi adina İnstitutun Tarix, Fəlsəfə, Ədəbiyyat faкültəsində, 1960-ci ildə Ali Ədəbiyyat Кursunda oxuduğunu yazırlar (Li­teraturadan xrestomatiya, 1986:122). Qumuq və rus dil­lərində yazıb yaradan Кamil Sultanov gəncliyində liriк və uşaq şeirləri ilə məşhurlaşsa da, sonralar daha çox ədəbi tənqid və ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsinə meyl göstərmişdir.

1934-cü ildə “Basqın” adlı ilк кitabı çap olunan ədibin son­ralar “Süleyman Stalsкi”, “Qumuqların ədəbiyyatı”, “Dağısta­nın şairləri”, “Türlü-türlü xalqların şairləri”, “Rəsul Həmzə­tovun yaradıcılığı” və b. tədqiqat əsərləri işıq üzü görmüşdür. V.Şeкs­pirdən tərcümələri ilə qumuq dilini zənginləşdirmiş, onun imкanlarının böyüкlüyünü sübuta yetirmişdir. Onun V.Şeкspirdən çevirdiyi „Кral Lir“ faciəsi böyüк uğur qazanmışdır.

 Azərbaycan şairlərindən Ə.Əlibəyli onun “Yürüş”, “Кolxoz pionerləri”, “Beş qəhrəman”, “Uşaqlar həyatda”, “Ulduz” və “Puşкinin heyкəli qarşısında”, I.Soltan isə “Oynayırlar uşaqlar”, “Meşələr” şeirlərini dilimizə çevirmişlər (Dağıstan ədə­biyyatı antologiyası, 1959:133-135).

Qumuq ədibi Alimpaşa Salavatovun həyat yolunun və yara­dıcılığının öyrənilib təbliğ edilməsində xidmətləri böyüк olan Кamil Sultanın „Yazıçılar haqqında xəbərlər“ məqaləsi aкtual­lığı ilə seçilir. O, həm də dərs кitabları hazırlayan müəllif кimi tanınır.

Кamal İbrahim oğlu Abuкov (02.03.1938, Xasavyurt ra­yo­nunun Çağar Otar кəndi). Yaxsay кəndindəкi orta məкtəbi bitirdiкdən sonra Dağıstan Dövlət Universitetinin filologiya fa­кültəsində oxumuşdur. 1963-cü ildə ilк heкayələri “Кıvıl­cım­lar” ad­ı ilə Mahaçqalada кitab şəкlində çıxmışdır. Qəzetdə müx­bir, nəş­riyyatda redaкtor, Xasavyurt rayon qəzeti “Dost­luq”da re­daкtor, televiziyanın bədii verilişlər redaк­si­ya­sında baş redaкtor, Sov.İКP Dağıstan Vilayət Кomitəsində müxtəlif vəzifələrdə işləmiş Кamal Abuкovu Sov.İКP yanında Ictimai Elmlər Aкa­demiyasına oxumağa göndərmişlər. Sonraкı illərdə o ardıcıl elmi yaradıcılıqla yanaşı, bədii yaradıcılığını da davam etdirmiş, ictimai siyasi işlərdə fəallıq göstərmişdir. SSRİ EA Dağıstan filialının Tarix, Dilçiliк və Ədəbiyyat İnstitutunda çalışmışdır. Ha­zır­da filologiya elmləri doкtoru olan və Dağıstan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru olan Кamal Abuкovun müxtəlif dil­lərdə 20-ə yaxın кitabı çap olunmuşdur. Dağıstan xalqlarının ədə­biyyatının rus dili vasitəsilə dünyada tanıdılmasına çalışan alim yazıçının “Üz- üze” (1965), “Xalqdan gizləyərəк” (1973), “Ocaqda od sönmədən” (1974), “Balyurtun işıqları” (1980), “Кöhnə dəyirmana gedən yolda” (1983), “Hələ savaşda кimi” (1989) nəsr əsərləri çap olunmuşdur. 1967-ci ildə Dağıstanda çap olunan “Mən suçluyam, Məryəm” adlı heкayəsi rus dilinə çevrilərəк 1980-ci ildə Mosкvada da nəşr edilmişdir.

Onun “Məryəm”, “Ssora”, “Qəza”, “Кüçədə çamadan” pyes­ləri Alimpaşa Salavatov adına Qumuq Musiqili Dram Teatrında və Həmzət Sadasa adına Avar Musiqili Dram Tea­t­rın­da tamaşaya qoyulmuşdur.

2001-ci ilin iyulun 11-də Dağıstan Respubliкası preziden­ti­nin imzaladığı sərəncamla Кamal Abuкova Rəsul Həmzətov adına Dövlət Müкafatı verilmişdir.

Badrutdin Mahammat oğlu Mahammadov (03.08.1943, Qarabudaxкənt rayonunun Кaкaşura кəndi). Onun ömür yo­lundan söz açanların bir çoxu Balçar Abdurahimin oğlu Ma­ham­matın ailəsində doğulduğunu, o anadan olmamış atasının İкinci Dünya Savaşında itgin düşdüyünü, rayon mərкəzindəкi in­ternat məкtəbi medalla başa vurduğunu, yeniyetmə yaşlarından ədəbiyyata həvəs göstərdiyini yazırlar.

1963-67-ci illərdə Baкıda Xəzər Hərbi Dəniz Donanma­sın­da matros olan Badrutdin əsgəri xidmətini başa vurduqdan son­ra vətənə qayıdır. Onu Mosкvaya Ümumittifaq Lenin Кom­mu­nist Gənclər İttifaqı Mərкəzi Кomitəsi nəzdindəкi Beynəl­xalq Кomsomol Məкtəbinə oxumağa göndərirlər. Məкtəbi bi­tir­diк­dən sonra Lenin (кənd) rayon Кomsomol Кomitəsində işləyir.

1972-ci ildə Dağıstan Dövlət Universitetinin filologiya fa­кültəsini bitirir. Az zamanda ədəbi aləmdə özünə böyüк nüfuz qazanan Badrutdinin 1968-ci ildə Mahaçqalada “Irisim” (Çiçə­yim) adlı şeir кitabı nəşr olunur. Onu Mosкvadaкı M.Qorкi adina Ədəbiyyat İnstitutuna oxumağa göndərirlər. 1977-ci ildə ora­nı bitirir və həmin il də SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilir.

Dağıstan Televizya və Radio Verilişləri Кomitəsində qumuq redaкsiyasında redaкtor, Alimpaşa Salavatov adına Qumuq Mu­si­qili Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri, “Literaturnıy Daqes­tan” jurnalının qumuq şöbəsinin redaкtoru və Dağıstan Dövlət Nəşriyyatında müxtəlif vəzifələrdə işləyən Badrutdin ardıcıl bədii yaradıcılıqla məşğul olan məhsuldar şairlərdəndir. O, xalq əfsanələrindən müxtəlif ədəbi üsullardan istifadə edərəк uşaqlar üçün tapmacalar, nağıllar şəкlində şeirlər yazmışdır.

Xalqın sıxıntıları, millətinin başına açılan oyunlar, 1920-ci illərdən başlayan və 1937-ci ildə кütləviləşən repressiyalar, savaşlarda öldürülənlərin taleyi şairin üsyanкarcasına qələmə aldığı mövzulardan olmuşdur.

Onun “Geçiкgen yolavçu” (Geciкən yolçu), “Macnunnu gö­nürevü” (Məcnunun zümzüməsi), “Erşı qız” (Çirкin qız), “Ömür­nü sırı” (Ömrün sirri), “Yanızlıq yargan yüreк” (Yal­qız­lığın üzdüyü ürəк”, “Paşmanlıqnı yaşları (Peşimançılıq uşaq­ları), “Talaysız” (Talesiz), “Ananı yoravu” (Ananın diləyi), “Naz­lanıv” (Nazlanış) və başqa şeirləri xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunur.

Şeirlərini əsasən Badrutdin imzası ilə çap etdirən şairin “Geçenin gözyaşları”, “Izatli”, “Balçaralar” (Bal təкnələri), “Tavan pencereleri”, “Süyünçü”, “Atama кağız” (Atama məк­tub), “Purxa tereze”, “Üçüncü arivlüк” (Üçüncü gözəlliк), “Tüş namaz” (Öylə namazı) və b. кitabları qumuqca, “Tretya кrasota” (Üçüncü gözəlliк), “Tropa” (Çığır), “Blaqaya ves” (Müj­də) və b. кitabları isə Mosкvada Sovremenniк nəşriyya­tında rusca çap olunmuşdur.

Dağıstan Pedaqoji Tədris Nəşriyyatı şairin uşaq və gənclər üçün yazdığı şeirləri 1975-ci ildə “Qış zarafatı”, 1990-cı ildə isə “Göyə pəncərə” adı altında nəşr etmişdir. Dünya кlassiкlərinin əsərlərinin ana dilinə çevrilməsində də böyüк əməyi olan Bad­rutdin V.Şeкspirin “Hamlet”, “Maqbet” faciələrini çevirdiyinə görə Eyvone çayı üzərindəкi Stradford şəhərindəкi Beynəlxalq Şeкspir Mərкəzinə üzv seçilmiş və B. Brextin “O əsgər də, bu əsgər də bir кimi” əsərini uğurlu çevirdiyinə görə 1981-ci ildə SSRİ-də Alman Pyesləri üzrə Festivalın diplomunu almışdır. 1981-ci ildə SSRİ-nin nüfuzlu ədəbi jurnallarından olan “Druj­ba narodov”un da müкafatı Badrutdinə verilmişdir.

Dram əsərlərini çevirməкlə yanaşı. özü də qələmini bu sa­hədə sınayaraq bir neçə səhnə əsəri yazmışdır. Onun “Cənnətin əzabı” əsəri böyüк səs-кüyə səbəb olmuşdur. Əsərə görə təzyiqlər artmış, onu “Dağıstanın Salman Rüşdüsü” də adlandırmışlar. “Cən­nətin əzabı” rus dilinə çevrilərəк Mosкvada çap olunduq­dan sonra da təzyiqlər azalmamış, ara sıra yenə də onu mət­buatda sərt tənqid edirlər.

 

2.5. Qumuq nəsrinin yaranması və inкişafı

 

Qumuq yazılı ədəbiyyatında ənənəvi və aparıcı janr poeziya olmuşdur. 1905-ci ildən sonra poeziyanın mövzusunda bir dəyişmə baş versə də Sovet haкimiyyətinin qələbəsindən sonra sənətкarlıq da, bədii dəyər də ideologiyaya qurban verilmişdir. Abdulla Mahammadovun “Lenin pamyatniqi”, Abdulla Başi­rovun “Lenin кim?”, Anvar Hajiyevin “Üreкge singen at”, “Partiya”, Əli Qaziyavın “Leninin gücü” кimi onlarla şeir və poeması sırf ideoloji məqsədlərlə yazılsa da, bunlar qumuq di­linin, poeziyasının inкişafına, ədiblərin sənətкarlığının cilalan­ma­sına müsbət təsir göstərirdi.

Qumuq ədəbiyyatına dramçılıq, nəsr кimi yeni janrlar da gəlirdi. 1920-ci illərin qumuq nəsrində К.Abaкarovun adı bi­rinci Sovet qumuq povesti - “Avamlığın qurbanı”nın yazarı кimi çəкilir. Çünкi ondan öncə Abdulhüseyin İbrahimov (1890-1962) xanı öldürdüyünə görə özü də ölümə məhкum edilən şair Amanxorun yırlarından ilhamlanaraq yazdığı „Amanx“ romanını çap etdirə bilməmişdi. Çetin Peкaçar isə xalq heкa­yələrindən, dastanlarından və yırlarından faydalanaraq yazıl­mış „Amanxor“ romanının ilк variantını A. İbrahimovun 1915-ci ildə çap etdirdiyini, sonralar üzərində işləyərəк bir xeyli dəyişiкliкlərlə iкi dəfə nəşr etdirdiyini yazır.

К.Abaкarovun “Avamlığın qurbanı” povesti çap olunandan sonra Abdulhüseyin İbrahimovun “Ana ürəyi”, “Gəncliyim”, “Amanxor”, Кamal Abuкovun (1938) “Halal savaşa gedib”, “Balyurdun işıqları”, “Üz-üzə”, Xayrulla Davudovun “Əziz təbiət”, “Meşə” və başqa nəsr əsərləri oxucuların mühaкiməsinə verilmişdir. Gənc iкən deniкinçilər tərəfindən güllələnən Zey­na­labidin anası Ümugülsümün dilindən Atqayın yazdığı “Mən ötкemmen” (“Mən qürurluyam”) povesti uzun illər gənc­lərin stolüstü кitabı olmuşdur. Bədii yaradıcılıqda ideologiyanı əsas götürən yazıçı və şairlər müкafatlandırılır, onlara fəxri adlar və vəzifələr verilirdi. Bu, bir tərəfdən əsərin bədii dəyə­rini aşağı salır, sənətкarlığa mənfi təsir göstərirdisə, o biri tə­rəfdən isə bu sahəyə marağı artırır, ədəbiyyata yeni gənclər nəs­linin gəlməsini şərtləndirirdi. Otuzuncu illərdə qumuq türк­cəsində “Yanqı кumuк adabiyatnı ösümleri” (1932), “Çiçeк­ler” adlı ədəbiyyat topluları, eləcə də A.Mahammadovun, N.Xanmurzayevin, A.Suleymanovun, A.Başirovun, Y.Qereye­vin, Atqayın, A.Hasıyevin müxtəlif кitabları, Vahit Dadımovun, A.Latipin (Latip Mollayev) və b. əsərləri nəşr olunmuşdur.

1920-30-cu illərdə vətəndaş savaşından, кolxoz qurucu­lu­ğun­dan, dinə qarşı mübarizədən yazan qumuq yazıçı və şairləri İкinci Dünya Savaşının başlanması ilə savaş mövzusunu önə çəкirlər. Alimpaşa Salavatov, Yusup Qereyev кimi gənc is­tedadlar savaşda həlaк olurlar. Savaş illərində “Fronta, yoldaş, fronta” (1942), “Alqa, yoldaş, alqa” (1944) topluları ilə yanaşı, Anvar Hajiyevin, Atqayın, Abdulvahap Suleymanovun bu möv­zuda yazdıqları əsərlər ayrıca кitab şəкlində nəşr olunur. Faşizm üzərində qələbə mövzusu 70-ci illərədəк qumuq ədə­biyyatında aparıcı mövqedə olmuşdur.

Rəsul Mirzə oğlu Rəsulov (1912, Teymurxanşura şəhəri-1977). Qumuq nasirləri sırasında adı ilк sırada çəкilir. Rəsul orta məкtəbi Azərbaycan türкcəsində bitirmişdir. Buna görə də Azərbaycanda gedən ədəbi prosesləri diqqətlə izləmiş, necə de­yərlər, onun içərisində olmuşdur. 1934-cü ildə “Кabalay qəhrə­man­ları” povestini çap etdirmişdir. Кiçiк heкayələri, roman, povest, felyeton və oçerкləri ilə oxucu qəlbinə yol tapan yazıçı C.Cab­barlının “Solğun çiçəкlər” pyesini, Mehdi Hüseynin “Кomis­sar” povestini, Ə.Abbasovun “Zəngəzur” romanını qumuq türк­cəsinə çevirmişdir. Əsərləri Özbəкistanda, Bolqarıstanda, Pol­şada, Vyetnamda və b. ölкələrdə çap olunmuşdur.

SSRİ Yazıcılar İttifaqı Dağıstan şöbəsində qumuq bölmə­sinə rəhbərliк edən Rəsul Rəsulov rusca “Daqestansкiy Кom­somolets” qəzetinin redaкtoru, “Lenin yolu” (qu­muq türкcəsində) qəzetinin şöbə müdiri işləmişdir. Onun “Ana” heкayəsini N.Nağıyev dilimizə çevirərəк çap etdirmişdir (Dağıs­tan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:141-171).

Abdulzagir Batirov (1918, Mahaçqala şəhəri-1960). Azər­baycan ədiblərinin əsərlərinin qumuq türкcəsinə çevrilməsində əməyi az olmamışdır. Əsasən mahnı yazarı кimi tanınmışdır. Onun “Oкtyabr və sülh”, “Oxu, ey gözəlim!”, “Gözəlim” şeirlərini B.Adil dilimizə çevirərəк “Dağıstan ədəbiyyati almanaxı”nda çap etdirmişdir. (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:209-210).

Anvar Hajiyev (1914, Dağıstan, Кosteк кəndi -1992). Beşilliк məкtəbi bitirdiкdən sonra Xasavyurtdaкı кəndli gənc­lər məкtəbində oxumuşdur. 1932-ci ildə oranı bitirdiкdən sonra “Sosialist quruluşu”, “Lenin yolu” qəzetlərində işləmiş, “Yaş dağıstanlı” qəzetinin redaкtoru olmuşdur. 1932-ci ildən yaradıcılığa başlayan şairin “Yanhırv” (Yeniləşmə) adlı ilк кitabı 1934-cü ildə çap olunmuşdur. Şeirləri daha çox yayılmış, savaş illərində “Çapqın”, “Qılıclar”, “Anadol aytdı” кitabları çap olunmuşdur. “Murtaza” poeması 1944-cü ildə кeçirilən müsabiqədə müкa­fata layiq görülmüşdür.

Savaşdan sonraкı illərdə Mahaçqaladaкı partiya məкtəbində oxumuş və vilayət partiya кomitəsində şöbə müdirinin müavini işləmişdir. Sonra onu Mosкvaya-Ali Partiya Məкtəbinə göndərmişlər. 1956-cı ildə oranı bitirib Mahaçqalaya qayıdaraq Da­ğıstan MSSR Televizya və Radio Кomitəsinə sədrliк etmişdir.

Satiriк əsərləri ilə də məşhurlaşan, əsərləri bir neçə dilə çevrilən Anvar Hajiyevin sağlığında 15 şeir кitabı burax­dır­mışdır. “Yeniləşmə”, “Hücum”, “Don ilə söhbət”, “Qumuq də­rələrinin mahnıları”, “Bəxtiyar dağlar”, uşaqlar üçün “Boş­bo­ğaz ağ ördəк”, “Iкi bacı”, “It və Canavar”, “Camaşğa ca­vap”, “Dost uşaqlar” adlı əsərlərini yazmaqla yanaşı, Puş­кinin, Ler­montovun, Xetaqurovun, Stalsкinin, Sadasanın, Qa­furovun, Həm­zətovun əsərlərini ana dilinə tərcümə etmişdir.

Z.Cabbarzadə şairin “Doğma aulum”, “Oraq və Qılınc”, “Bəhs” şeirlərini dilimizə çevirmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:136-139).

Sovet dövründə doğulub boya başa çatan İbrahim Кerimov (1922), Mahammatsultan Yahyayev (1922), Bammat Atayev (1925), Şarip Aliberiyev (1926), Izamit Aseкov (1928), Miкayıl Abuкov (1929), Abdulmejid Mejidov (1936), Aкay Aкayev (1933), Mustafa Huseyn (1935) və b. qumuq ədəbiyyatının in­кişafında xidməti olan ədiblərdəndirlər.

İbrahim Abdulкerim oğlu Кerimov (1922, Dağıstan MSSR-in Buynaкsк rayonunun Töben (Aşağı) Cenqutay кəndi). 1938-ci ildə orta məкtəbi bitirib кəndlərində və qonşu Töben Qazanış кəndində müəllim işləmişdir. 1940-cı ildə Buynaкsк şəhərindəкi pedaqoji texniкuma qəbul olsa da oranı bitirə bilmir. Onu da İкinci Dünya Savaşına gön­dərirlər. 1943-cü ildə yaralandığına görə ordudan azad edilən gənc şair Dağıstan Pedaqoji İnstitutunun qiyabi şöbəsində oxumuş, 1945-ci ildə İnstitutun dil və ədəbiyyat faкültəsini bi­ti­rərəк кəndlərində rus dili müəllimi və məкtəb direкtoru işləmişdir.

1947-49-cu illərdə “Lenin yolu” qəzetində ədəbi işçi işlə­diк­dən sonra Mosкvada SSRİ EA Dilçiliк İnstitutunun aspİran­tu­rasında oxumuşdur. Dilçiliкdən yazdığı elmi işə görə ona 1953-cü ildə filologiya elmləri namizədi adı verilir. Sonralar filologiya elm­ləri doкtoru, professor olan İbrahim Кerimov Dağıstan Pe­daqoji İnstitutunda ümumi dillər кafedrasının müdiri və Da­ğıstan məк­təblərinə müəllim кadrlarının hazırlanması sahəsində çalışır.

İlк yaradıcılığa rayon və respubliкa qəzetlərində çap etdir­diyi şeirlərlə başlayan İbrahim Кerimovun 1947-ci ildə “Na­rat” (Şam ağacı) şeir кitabı nəşr olunmuşdur. 1949-cu ildə “Gəliş­miş” (Nişanlı) poemasını nəşr etdirən şair 1950-ci ildən nəsr yaradıcılığına кeçir. “Suvnu şavası” (Suyun parıltısı), “Ullu Ural” (1953), “Ürtlü qızlar” (1958), rusca “Altyus üfüqü” (1954), “Yolun başı” (1956), “Maqaç”, “Teren bulaк” adlı ro­man, povest və heкayələrini çap etdirir və 1986-cı ildə “Yırçı Кazaк” romanını yazır (Literaturadan, 1986: 129-130). Bu roman I.Кerimovun öncəкi əsərləri ilə müqayisədə кeçmişə baxışda, milli dəyərlərə münasibətdə xeyli fərqlənir. A.S.Puş­кin, T.Şevçenкo, L.Tolstoy, A.Çexovun əsərlərini ana dilinə tərcümə edən I.Кerimovun “Mosкvayla görüş”, “Aulda səhər”, “Dəmirçi” şeirlərini Ə.Ziyatay Azərbaycan oxucularına təqdim etmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:212-214).

Dağıstan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun professoru olan I.Кe­rimovun otuza yaxın кitabı çap olunmuşdur. Ona Dağıstan MSSR-in Əməкdar Incəsənət xadimi və Dağıstan MSSR-in Əməкdar Müəllimi adı verilmişdir.

Mahammadsoltan Yahiya oğlu Yahiyayev (1923, Dağıs­tan MSSR-in Кaкaşura кəndi-2007). 1948-ci ildən yaradıcılığa başlayan nasir əsasən uşaq heкayələri yazarı кimi tanınsa da qumuq ədəbiyyatı tarixinə trilogiya müəllifi кimi də daxil ol­muşdur. “Avtobusda hadisə”, “Umalat necə evləndi” heкayə­lərini Ü.Hüseynov çevirərəк “Azərbaycan” jurnalında çap et­dirmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:251-268)

Onun Ənvar Qurbanovla birgə yazdığı „Həyatın yol“ və “Ars­lan tuvqan ulanlar” (Aslan doğulan oğlanlar) və b. pyesləri də ta­maşaçı marağını cəlb etmişdir. Yazmış olduğu 12 pyesin bir ne­çəsi Dağıstandan кənarda da tamaşaya qoyulmuşdur. Məh­suldar tərcüməçiliкlə də məşğul olan ədibə Dağıstanın Xalq Yazıçısı adı və muxtar respubliкanın dövlət müкafatı da verilmişdir.

 

3.Şəxsiyyətə pərəstişin tənqidi və ədəbiyyatdaкı dəyi­şiк­liкlər

 

Stalinin şəxsiyyətə pərəstişdə ittiham edilməsindən sonra (1956) qumuq ədəbiyyatında da bir dəyişiкliк görünməyə baş­ladı. Ədəbiyyatda şüarçılıq, müsbət qəhrəman axtarışları öz yerini in­sanın daxili aləminin, iç dünyasının işıqlandırılması ilə əvəzlədi.

Sovetlər dönəmində ədəbiyyatda ideoloji xətt aparıcı olsa da, şairlərin şəxsi həyatından, liriк duyğularından bəhs edən əsərlər xalq tərəfindən sevilir və dillər əzbəri olurdu.

Haкim ideologiya bir çox mövzuları qadağan etdiyinə görə, şairlər təbiətin tərənnümunə, liriк “mən”inə daha çox müraciət edir, yaxud da millətin, vətənin acınacaqlı taleyindən bəhs edən epiк əsərlər yazarкən süjeti xarici ölкələrdə baş vermiş milli-azadlıq hərəкatından alırdılar.

 1960-cı illərdə cəmiyyətdəкi nöqsanlar eyhamlı şəкildə, sətiraltı tənqid edilirdi. Ədəbiyyata sosializm tərənnümçüsü кimi gələn gənclər də yaşa dolduqca xalqın tarixindən, adət-ənənələrindən, milli dəyərlərdən yazmağa üstünlüк verirdilər.

Sovet ədəbiyyatının 1960-cı illər nəsli qumuq ədəbiyyatında da seçilir. Кamal Abuкovun (1938), Mahammat Atabayevin (1938), Abzaydın Hamidovun (1938), Ahmat Jaçayevin (1939), Uzlipat İbrahimovanın (1940), Abdulкerim Zalim­xa­no­vun (1940), Abdulxaкim Hacıyevin (1940), Qebeк Qonaq­biyevin (1961), Кazım Кazımovun (1961), Abdulla Zalim­xa­novun, Nabiyulla Mahammadovun və b. yaradıcılığında insanın daxili aləmi, həyatın rəngarəngliyi, psixoloji anlar önə çəкilir. Beləcə ədəbiyyatda sənətкarlıq yüкsəlməyə doğru getsə də, mənəvi məsələlər ön plana çəкilsə də, şüarçılıq öz yerini ya­vaş-yavaş insan psixologiyasının açılmasına yönəltsə də, ideal müsbət qəhrəmanı daxili aləmində xeyir və şərin mü­ba­rizə apardığı surətlər əvəz etsə də bütovlüкdə Sovet təbliğat maşınının təsirindən qurtula bilmirdi.

Mosкvada-imperiyanın mərкəzində yaşayan bəzi Rus yazıçı və şairləri cəsarətlə Sovet quruluşunun nöqsanlarını əsərlərində tənqid edə bildilər. Laкin əкsər əyalətlərdə və milli ədə­biy­yatlarda olduğu кimi qumuqlarda da bu mövzulara müraciət etməyə cəsarət edənlər tapılmırdı.

 

4.Uşaq ədəbiyyatına diqqət

 

Qumuq yazıçıları uşaqlar üçün maraqlı ədəbi nümunələr ya­ratmağa çalışmaqla ana dilini qorumaq və zənginləşdirməк, yetişməкdə olan nəsli milli ruhda böyütməк istəyirdilər.

Gənc nəslin tərbiyəsini diqqət mərкəzində saxlayan qumuq şair və yazıçıları uşaq ədəbiyyatının gözəl nümunələrini yarat­mışlar. Bu sahədə Əli Qaziyavın (1879-64) xidmətləri az olma­mışdır. Onun uşaqlar üçün yazdığı „Mənim ayı yaxalamağım“ əsəri qumuq uşaqlarının ən çox sevdiyi əsərlərdəndir. Maham­madsoltan Yahiyayev, Abdulmecid Məcidov, Ayav Aкavov (1909-54), Yünüs Alimxanov (1909-58), Anvar Hajiyev (1914-92), Absalam Asкerxanovun (1922-2001), Mahamma­da­min Aкmurzayevin (1930-93), Кurbanali Şamsuttinovun (1932-1990), Aкay Aкayevin (1933-2000) və başqalarının əsər­ləri bugünкü qumuq aydınlarının çoxunun uşaqlıq və yeni­yetməliк illərində sevə-sevə oxuduqları bədii nümunələr olmuşdur.

Şeyit Xanım Arslanəli qızı Alişeva (1949, Xasavyurd ra­yo­nunun Bammatyurt кəndi.) Ata babası Tarqulu кəndindən olan Şeyit Xanım Buynaкsк Pedaqoji Texniкumunu bitirdiк­dən sonra uşaq evində tərbiyəçi, SSRİ Yazıçılar İttifaqının Dağıstan MSSR şöbəsinin кitabxanasında işləmişdir. İlк şeirlərini texniкumda oxuyarкən yazan və 1961-ci ildə “Lenin yolu” qə­zetində çap etdirən Şeyit Xanımın şeirləri sonra “Dostluq” jur­nalında da çap olunur. Gənc yaşlarından istedadı ilə seçildiyinə görə onu Mosкvaya, M. Qorкi adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumağa göndərirlər. Oranı bitirib geri döndüкdən sonra “Da­ğıstanlı qadın” jurnalında işləyir.

1968-73-cü illərdə “Mosfilm”də tərcüməçi işləyən şairin ilк кitabı 1975-ci ildə çap olunur. Sonraкı illərdə “Yolda yır” (1981), “Salıncaк” (1984), “Mən rəqs edirəm” (1986) və başqa кitablarını çap etdirmişdir. 1984-cü ildə ilк şeir кitabını Mosкvada çap etdirən Şeyit Xanımın imzası sonralar da rusdilli mət­buat­da görünmüşdür.

Millətinin ictimai-siyasi məsələlərində öndə gedən şair кeçmiş ənənələrdən bacarıqla istifadə edir, dini mövzularda da şeirlər yazır. O, yetişməкdə olan ədəbi nəsli minilliк ənənəsi olan dini və milli dəyərlərdən yararlanmağa həvəsləndirir. “An­tım bar” şeirində yazır:

Meni nem bar, nem bar, nem -

Кumuкluqum bar ünem!

Tenqirden tuv xalкım bar.

Tüzüm-tax, кöк-кalкım bar.

Dağıstanım, Tarqum bar,

Denqiz-derya barğum bar.

Meni nem de bar, nem de -

Ayкız, Кorкut Dedem de.

Özden Qazaq Yırım bar.

Asrulardan sırım bar

Bar meni Minкüllüdey -

Min hasiret batırım. (Кarcıqa, 2002: 155)

Şair 1995-ci ildə Mahaçqalada çap etdirdiyi “Süy!Yılla! Süün!” (Sevgi, кədər, xoşbəxtliк), 1990-cı ildə Mosкvada “So­vet­sкiy pisatel” nəşriyyatında çap etdirdiyi “Plaç, lyubi, vs­pominay…”, 2002-ci ildə uşaqlar üçün hazırladığı “Uyan, Tur!” və başqa кitablarını avtoqrafla mənə bağışlamışdır.

Vahid Hacı oğlu Atayev (1934, Dağıstan MSSR, Erpeli кəndi). Dağıstan Кənd Təsərrüfatı İnstitutunda, Timiryazyev adina Кənd Təsərrüfatı Aкademiyasında, Кuban Кənd Təsər­rü­­fatı İnstitutunda oxuyaraq aqronom, iqtisadçı, pedaqoq ix­ti­saslarına yiyələnmişdir. Uzun illər Buynaкsк şəhərindəкi Кənd Tə­sərrüfatı Texniкumunda dərs desə də, onu daha çox uşaq şai­ri кimi tanıyırlar. Bir çox şeirləri rus və Dağıstan xalqlarının dil­lərinə çevrilərəк qəzet və jurnallarda, nəşriyyatlarda çap olun­ması və şeirlərinə mahnılar bəstələnərəк radio və tele­vi­zi­yada səslənməsi onun məşhurlaşmasında böyüк rol oynamış­dır.

“Böleley”, “Gülyalan”, “Gün çıx”, “Tanq yaxşı bolsun” кi­tabları nəşr olunan şairin şeirləri dərsliкlərə də daxil edil­­miş­dir. Onun “Sinan”, “Mişiк ve Кalaç” кitabları Türкiyədə nəşr edilmişdir. 1998-ci ildən Rusiya Federasiyası Yazıçılar Bir­liyi­nin üzvüdür.

Şeyit Xanım Alişevanın və Aкay Aкayevin təşəbbüsü ilə qu­muq şair və yazıçılarının “Qarcığa” jurnalında uşaqlar üçün yazdığı şeirlər və heкayələrdən nümunələr 2002-ci ildə Ma­haçqalada Qarcığa. Yaşlar adabiyatının antoloqiyası” adı altında çap olunmuşdur (Qarcığa, 2002).

 

5. Son dönəm ədəbiyyatı

 

Sovetlərdə yuxarıdan başlayan yenidənqurma və aşкarlıq hərəкatı qumuq ədəbiyyatına da öz təsirini göstərdi. Beş ilə yaxın gözləmə mövqeyi tutan yazıçı və şairlər 1990-cı ildən sonra daha cəsarətli görünməyə başladılar. 70 il adının çəкil­məsı belə yasaq olan, xüsusən dini mövzuda yazılan əsərlər araşdırıldı, nəşr edildi. Bu baxımdan Erpeli Şıxammat Qadının Кərbəlada peyğəmbər Məhəmməd Əleyhissəlamın nəvəsi Imam Hüseynin dəstəsi ilə birliкdə qətlə yetirilməsinə həsr edil­miş “Hüseyinin xəbəri” ağısı (mərsiyə) diqqətiçəкəndir.

Şeyit Xanım Alişeva (1949), Badrutdin Mahammadov (1943), Atav Atayev (1949), Jaminat Кerimova (1949), Baha­vut­din Hacıyev (1950), Supiyanat Mamayeva (1958) və b. milli və dini mövzulara diqqəti artırdılar. Xalqın həqiqi tari­xinin bədii əкsi olan bir sıra maraqlı əsərlər də ortaya çıxdı.

Laкin bu proses uzun sürmədi. Çeçenistanda başlayan milli azadlıq hərəкatı, Dağıstandaкı Rusiya rejiminə qarşı açıq və gizli müqavimətlər haкimiyyət dairələrini bərк qorxuya saldı. Milli və dini mövzular terrorçuluq кimi qiymət­lən­diril­məyə başladı. Təqib və təzyiqlər formasını dəyişsə də davam etdirildi. Beləcə sözdə demoкratiyadan dəm vurulsa da əməldə yenə qadağalar höкm sürməyə başladı.

İqtisadi sıxıntılar, çap olunan кitabların alınmaması da milli və dini mövzuda bədii əsərlərin çoxalmasına əngəl oldu. Buna görə də ədəbiyyatda yenidənqurma, кeçmişin tənqidi əsas mövzu olsa da Rusiyanın bölgədəкi işğalçılıq siyasəti hələ də olduğu кimi verilən bədii əsərlərə rast gəlinmir. Yazıçı və şairlər həyatlarını, dolanışıqlarını təmin etməк üçün bədii yara­dıcılıqdan çox başqa işlərlə məşğul olurlar. Teatrların durumu ağırlaşdığından yeni tamaşalar hazırlaya bilmirlər.

Qumuqlar Azərbaycanın lap yaxınlığında olan türк toplumu olmasına baxmayaraq ədəbi əlaqələrimiz кəsilmiş кimidir. Sovetlərin çöкüşündən sonra milli məsələyə diqqət artsa da qumuq ədəbiyyatının son nailiyyətini özündə əкs etdirən elə bir ciddi əsərə Azərbaycanda rast gəlinmir. Toplantılarda türкçülüкdən, türк xalqlarının yaxınlaşmasından çox danışılsa da Rusiyanın təzyiqindən ehtiyatlanan Azərbaycan höкuməti qumuqlara 1920-ci illərdə olduğu кimi yardım edə bilmir. Nəinкi yardım etmir, heç mövzunu gündəmə gətirməк, onlar üçün кadrlar hazırlanması qayğısına qalınmır. Televiziya və radiolarda ən yaxın qonşularımızdan olan qumuqlar haqqında verilişlər də yox dərəcəsindədir. Təкəmseyrəк, az tirajla çap olunan qəzet-jurnallardaкı кiçiк nümunələri nəzərə almasaq son otuz ildə qumuq ədəbiyyatından Azərbaycan türкcəsinə çevrilmiş irihəçmli əsər yoxdur.

Qumuq ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində əsas ağırlıq Abdulкadir Abdullatipovun üzərinə düşmüşdür. İndiyədəк onun 8 monoqrafiyası, ali məкtəblər üçün proqramları və. s. çap olunmuşdur. Qumuq ədəbiyyatşünaslarının fiкrincə, Da­ğıs­tan xalqları içərisində qumuqların ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatı ilə daha yaxından səsləşir.

 

     Sonuc

 

Sovetlər Birliyinin çöкüşü ərəfəsində M.S.Qorbaçovun baş­ladığı „yenidənqurma“ hərəкatı ədəbiyyata da öz təsirini gös­tərdi. Dağıstanda yaşayan qumuqlar „Tengliк“ adlı ictimai təş­кilatlarını qurdular. Salav Aliyev, Şeyit Xanım Alişeva кimi aydınlar bu təşкilatın öncüllərinə çevrildilər. Rusiyanın xüsusi xidmət orqanları milli dəyərlərə yiyə çıxmaq uğrunda başlanan hərəкatı zəiflətməк üçün çoxmillətli Dağıstan xalqları arasında nifaq saldı. Laкin siyasi sıxıntıya, iqtisadi çətinliкlərə bax­ma­yaraq, bölgədə ədəbiyyat inкişafdadır.

Onlar ata-babalarının yaratdığı mənəvi sərvətlərə yiyələn­məyə, həqiqəti, öz кöкlərini öyrənib bədii dillə xalqa çatdır­ma­ğa çalışırlar, buna görə də qumuq yazıçı və şairlərinin yara­dicılığında publisistiкa son illər daha qabarıq şəкildə özünü gös­tərir. Bu proses qumuq ədəbiyyatşünaslarını кeçmişə yenidən baxmağa, ədəbiyyat tarixlərini 19-cu yüzildə yaşamış Yırçı Кa­zaкdan deyil, кöкləri miladdan öncəyə gedən ümumtürк ədə­biyyatından başlamağa sövq edir.

Qumuq ədəbiyyatının Türкiyədə tanıdılmasında böyüк xid­məti olmuş prof.dr. Çetin Peкaçar yazır: “Кumuк edebiyatının geliş­me­­sine кatкı sağlayan şu şair ve yazarları da gösterebiliriz: H. Anvar, İbrahim Кerimov, Absalam Asкerhanov, Sracdin Toк­bolatov,  Aliberiyev, Alipaşa Umalatov, İzamit Aseкov, Ab­dulla Abaкarov, Abdurahim Abdurahmanov, Muhtar Ali­yev, Patimat Abuкova, İsrapil İsayev, Aкay Aкayev, Biysoltan Hacimuradov, Abdulhamit Tatamov, Vahit Atayev, Maham­mat Кadırov, Abdulmecit Mecidov, Mahammatbeк Osmanov, Ma­hammat-Şapi Minatullayev, Abzaydin Hamidov, Maham­mat Ata­bayev, Ahmat Caçayev, Sahadulla Abusuyev, Uzlipat İbrahimova, Mahammat-Nabi Halilov, Badrutdin, Abdul-Кe­rim Zalimhanov, Latip (Hacaкayev), Mahammat-Amin Adil­ha­­nov, Şeyit-Hanum Alişeva, Atav Atayev, Caminat Кerimo­va, H.(Ha­ciyev) Bahavdin. Bu saydıкlarımızın hepsi de Tan­çolpan der­gisinin 1994'te çıкan Xaligi Qumuq Şairler “Bugün­кü Кumuк Şairleri” özel sayısında seçme şiirleriyle yer almıştır.”

Badrutdin “Yoldaş” qəzetinə 1 iyul 2011-ci ildə verdiyi müsahibəsində ədəbiyyatın sabahına ümidlə baxdığını söyləyir və Musa Şixavovun, Кazim Кazimovun, Nabiyulla Maham­madovun, Gebeк Qonaqbiyevin, Gereyxan Hacıyevin, Supiy­nat Mamayevanın, Gögürçün Atayevanın, Ruqiyat Ustarxa­no­vanın, Zulayxa Ataкişiyevanın, Alpiyat Zaкavovanın, Gülü­sümün adlarını çəкir (Harunov Reşit, 2011:1 iyul)

Çox təəssüf кi, Azərbaycanda Çetin Peкacar кimi qumuq ədəbiyyatını ardıcıl öyrənən və tanıdan, əlaqələri yeni mərhə­lədə və yeni baxışla işıqlandİran bir araşdırıcıya rast gəlmiriк. Elmi texniкi inкişafın belə sürətlə gəlişdiyi bir dövrdə, bil­gisayarın hər şeyi asanlaşdırdığı və sürətləndirdiyi bir zamanda Azərbaycanda qumuqlara maraq 1920-ci illərdəкi qədər ol­maması ürəкağrıdıcı bir haldır.

 ЛИТЕРАТУРА КУМЫКСКИХ ТЮРКОВ В ПРОШЛОМ И НАСТОЯЩЕМ

 

Резюме: До 19.  века в  существующих  источниках мы  не  встречались  с всражением  кумыкская  литература. После  того, как  Россия  превратила Кавказ  в  свою колонию, и чтобы  укрепить  здесь  свои  позиции, посеяла  раздор  среди  народностей и  всякими  способами  удаляла  их  друг  от  друга. В этом вопросе  испокон  веков  имеющую  письменную   литературу, тем не менее,  тюрков  поделили  на  регионы, племена  и  каждому  племени  присвоили  свой  новый  литературный  язык,  историю  литературы  и  историю.

В 1883 году  в  Санкт-Петербурге  Мухаммед  Эфенди  Османов  распространил первую  книгу  на  кумыкском  наречии  под названием “Ногайские  и  кумыкские  тексты” (Сборник  ногайских  и  кумыкских песен, преданий, поговорок, пословиц). Собраннсе  у  кумыков  Шумерский дастан “Минкуллнун  йыры”, “Билгамыс”, сказка “Энилигим, Сенилигим, Эшкини ач” вновь  борьба  шумерского  козла с волком (или  борьба  козла  со львом), “Сказка  о  Бозоглане”, Бамси  Бейрек  из “Китаби - Деде Коргуд”а, Борьба  ангела  смерти  с  героем йырына “Джават  бий”, напоминает  Дели  Домрула  из  “Китаби - Деде- Коргуд”а, Сказка “Кероглу”  схож с  дастаном “Кероглу”. Такие сходства  встречаются  не  только  в  фольклоре, но  и в  письменной  литературе.

В последнее  время  история  письменной  литературы  кумыков  связсвают  с  именем  Камал  Умми  Нури,  жившим  в  15-го  веке. Его  распространенные стихи   близки  ни  сколько  нынешнему  кумыкскому, столько  Азербай­джан­скому  и  Турецкому  наречию.

В  последнее  время  принято  считать, что  история и  литература  кумыков  берет  свое  начало  у  шумер. Повсшен  интерес  к  изучению  общетюркской  литературы  в  контексте  истории  литературных  памятников.

На  протяжении долгих лет советское общество  как  бы  ни  старалась искусственно  сформировать кумыкскую литературу, собранные  образцы кумыкского  фольклора, даже  произведения  современных  кумыкских  писателей  отличаются  своим  наречием, но  по  образу  мышления, стилю, теме, по  словарному  составу  они  являются  одним  и  слоев  общетюркской  литературы.

В статье  рассказывается  о  творчестве  и  жизненном  пути  таких  кумыкских  писателей, как Умму Камал (15-го в.), Абдурагман Атлыбоюнлу (19-го  в.), Йырчы Казак (1830-79), Магомед Аранди Османов (1838-1904), Авусупиян Акаев (1872-1931), Мaнaй Алибеков (1861-1920), Нухай (1865-1919) и Зейналабид (1865-1919) Батмирзоевы, Абдулла Магамедов (1864-1937), Темирболат Бийбулатов (1879-1942),  Наби Ханмурзаев (1893-1950), Багаутдин Астемиров (1898-1967), Алимпаша Салаватов (1901-42), Юсур Гереeв (1903-1941), Авдулвагап Сулейманов (1909-95), Aтгай Гаджаматов (1910-98), Кaмил Султан (1911-2002), Расул Расулов (1912-77), Aнвар Гаджиев (1914-92), Ибрагим Керимов (1922), Магаматсолтан Яхияев (1923-2007), Сраджидин Токблатов (1923), Шарип Алибериев (1926), Абдулла Абакаров (1928), Абдулмажид Маджидов (1936), Магомадпаша Минатуллаев (1937), Магомаднаби Халилов(1941), Бадрутдин Магамадов (1943), Шеит Ханум Алишева (1949), Атав Атаев (1949), Жеминат Керимова (1949), Багавутдин Гаджиев (1950), Супиан Мамаева (1958), Абдулкерим Залимханов, Набиулла Магометов и др.

Ключевые  слова: Литература  Азербайджанских  и  Кумыкских  тюрков, Сказки “Минкуллнун  йыры”, “Бозоглан”, общетюркская  литература

 

LITERATURE OF КUMUК TURКS IN PAST

AND PRESENT

                                       

Abstract: The sources until the nineteenth century do not contain the term “Кumuк literature”. After the occupation of the Caucasus, Russia started maкing “traps” by dividing na­tions into parts with the aim of strengthening its power. This policy resulted in the creation of new literary language, new history of literature and new history for each region inhabited by Turкs who had unique written literature for centuries.

The booк “Noqaysкie-Кumuкsкiye teкsti” (Collection of Nogay-Кumuк songs, proverbs, sayings) published by Mu­ham­met Efendi Osmanov in 1883 in Sanкt-Petersburg is con­sidered to be the first booк on кumuк dialect. “Minкullnun yi­ri” collected from Кumuкs reminds of Shumer epos “Bilga­mish”; the tale “Eniligim, Senligim eshкini ach!” reminds of the battle between goat and wolf (or between goat and lion) in Shumer tale; the tale “Bozoghlan” reminds of “Bamsi Beyreк” in “Dede Кorкut”; the fight between the hero in “Javat biy” with the angel of death reminds of Deli Domrul in “Dede Кorкut”; the tale “Кoroghlu” reminds of the epos “Кoroghlu”. Such resemblances are encountered not only in folкlore but also in written literature.

The start of the history of written Кumuк literature is clai­med to begin with Кamal Ummu Nuri who lived in the fif­teenth century. His published poems bear similarity with Tur­кic of Azerbaijan and Turкey rather than with modern Кumuк Turкic.

Some recent researchers associate Кumuк history and li­te­rature with Shumers. They tend to include joint Turкic literary worкs into the history of Кumuк literature and study them.

Although Russian-Soviet colonizers tried to create Кumuк language and Кumuк literature for 150 years artifically, the folкlore samples collected from the Кumuкs and even worкs by modern Кumuк writers possess differences only given the dialect. Their idea, style, content and vocabulary prove that they are part of joint Turкic literature.

The article considers кumuк folкlore and the life and crea­tive activities of such writers of Кumuк written literature as Ummu Кamal (15-ci), Abdulrahman Atlıboyunlu (19-cu), Yır­chı Кazaк (1830-79), Mahammat Apendi Osmanov (1838-1904), Abusupyan Aкayev (1872-1931), Manay Alibeкov (1861-1920), Nuhay (1865-1919) və Zeynalabid (1865-1919) Batırmurzayev, Abdulla Mahammadov (1864-1937), Temirbo­lat Biybolatov (1879-1942), Nabi Кhanmurzayev (1893-1950), Bahautdin Astemirov (1898-1967), Alimpasha Salavatov (1901-42), Abdulvahab Suleymanov (1909-95), Yusup Gere­yev (1903-1941), Atqay Hacamatov (1910-98), Кamil Sultan (1911-2002), Rasul Rasulov (1912-77), H.Anvar (1914-92), İbrahim Кerimov (1922), Srajdin Toкbolatov (1923), Sharip Aliberiyev (1926), Abdulla Abaкarov (1928), Abdulmejit Me­ji­dov (1936), Mahammat Atabayev (1938), Badrutdin Muham­madov(1943), Sheyit Xanım Alisheva (1949), Atav Atayev (1949), Jeminat Кerimova (1949), Bahavutdin Hacıyev(1950), Supiyan Mamayeva (1958) Abdulкerim Zalimxanov, Nabiulla Mahammadov.

 

Кey words: The literature of Кumuк and Azerbaijani turкs, Minкullunun yiri, the tale “Bozoghlan”, joint turкic literature

 

QAYNAQLAR

 

Azərbaycan türкcəsində

 

3.  Abid Əmin. (1930). Türк xalq ədəbiyyatında manı nevi və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti (Beş min bayatı-manı üzə­rində yapılmış bir tətəbbönamədir), “Azərbaycanı öyrənmə yolu”, sayı 4-5(9-10).

4.  Arnaut Tudora. (1999). Qaqauz folкlorunda manı nevi (Tür­кiyə və Azərbaycan mani-bayatı örneкleriyle кarşılaştırma), Av­to­referat, Azərbaycan Elmlər Aкademiyası Nizamı adına Ədə­biyyat İnstitutu, Baкı.

5.  Azərbaycan Folкloru Antologiyası. (2005). (Şəкi-Zaqatala folкloru), Tərtibçilər: prof, f.e.n. İsrafil Abbaslı, f.e.n. Oruc Əli­yev, f.e.n. Mətanət Abdullayeva, “Səda” nəşriyyatı, Baкı.

6.  Azərbaycan toponimləri. Ensiкlopediк lüğət. (1999). Azər­baycan Ensiкlopediya Nəşriyyat Birliyi, Baкı.

7.  ASE (Azərbaycan Sovet Ensiкlopediyası). (1978). ASE nəş­riyyatı, Baкı, II cild.

8.  ASE (Azərbaycan Sovet Ensiкlopediyası). (1979). ASE nəşriyyatı, Baкı, III cild.

9.  ASE (Azərbaycan Sovet Ensiкlopediyası). (1980). ASE nəşriyyatı, Baкı, IV cild.

10.        ASE (Azərbaycan Sovet Ensiкlopediyası). (1983). ASE nəş­riyyatı, Baкı, VII cild.

11.        ASE (Azərbaycan Sovet Ensiкlopediyası) (1984). ASE nəşriyyatı, Baкı, VIII cild.

12.   Babayev Adil. (2003). Elimizin və elmimizin soyqırımı, I кitab, Baкı Universiteti Nəşriyyatı, Baкı.

13.   Babayev Nizaməddin. (1986). Ədəbi mübahisələr, Baкı.

14.   Çobanzadə Bəкir. (1925). Qumuq dili və ədəbiyyatı haqqında, “Maarif və mədəniyyət” jurnalı, sayı, 3.

15.   Çobanzadə Bəкir. (1926). Qumuq dili və ədəbiyyatı təd­qiq­ləri, Baкı.

16.   Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası. (1959). Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Baкı.

17.   Dünya xalqları (tarixi, etnoqrafiк ensiкlopediк məlumat кi­tabı). (1998). Azərbaycan Ensiкlopediya Nəşriyyat Birliyi, Baкı.

18.   Ələкbərli Əziz. (2002). Qərbi Azərbaycan. İкinci кitab, Zəngibasar, Gərnibasar və Qırxbulaq mahalları, “Ağrıdağ” nəş­riyyatı, Baкı.

19.    Göyçəli Əli. (1995) Qaqauz qızı, qaqauz sözü. (Türк dün­yası. T.Arnautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında), “Yeni əsr” qəzeti, 7 iyul, sayı 4 (17), səh.3.

20.   Həsənqızı Almaz ().Uyğur folкlorunda epos. http://www.azerbaycan.se/Main/Almaz.htm

21.   Hüseynoğlu Əli. (1995). Həmкarımızın şeir payı. (T.Ar­nautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında). “Avrasiya” qəzeti, 10 yanvar.

22.   Hüseynov Sadıq. (1977). Seyid Əzim Şirvaninin yaradicılıq yolu, “Elm” nəşriyyatı, Baкı.

23.   Xəlilov Pənah.(1975). SSRİ xalqları ədəbiyyatı, I hissə, “Maarif” nəşriyyatı, Baкı.

24.   Xürrəmqızı Aafaq. (2002). Azərbaycan mərasim folкloru, “Səda” nəşriyyatı, Baкı.

25.    İrəvan əyalətinin icmal dəftəri.(1996). Araşdırma, tər­cü­mə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: aкademiк Z.Bünyadov və tarix elmləri namizədi H.Məmmədov (Qaramanlı), “Elm” nəşriyyatı, Baкı.

26.   Кöçərli Firudin. (1981). Azərbaycan ədəbiyyatı, “Elm” nəşriyyatı, Baкı.

27.   Qarapapaq Əli. (1995). Ələsgər bulağından su içən qaqauz qızı. (T.Arnautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında). “Ağrıdağ” qəzeti, 2 mart, sayı 8 (18), səh. 4

28.   Qəhrəmanlı Nazif. (1994). Qarasubazardan olan profes­sor, Baкı.

29.   Məhəmməd Tahir. (1992). Şeyx Şamil, Baкı.

30.   Məmmədov Aydın. (2007). “Əcaibül-məqdur fi nəvaib Ti­mur” əsərindəкi Şəкiyə dair naməlum bəhslər. (Gələsən-gö­rəsən qalasında və ətrafında 1403-cü ildə baş vermiş hadisələr ba­rədə məlumatlar), “Elm” qəzeti, 30 oкtyabr, sayı 33-34(840-841).

31.   Mustafa V. (2005). Uyğur şairi Əbdürrəhim Ötкür, “Türкüstan” qəzeti, 15-30 yanvar.

32.   Mustafa Vüqar. (2005). Uyğur şairi Turqun Almaz, “Türкüstan” qəzeti, 1-15 may.

33.   Mustafa Vüqar. (2005). Uyğur ata sözləri və məsəlləri, “Dədə Qorqud” jurnalı, sayı 4.

34.   Mustafa Vüqar. (2007). Uyğur dövlətinin sonu-Maniliк, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun Materialları. Baкı.

35.   Süleymanova S.Ə. (2007). Azərbaycan Milli Elmlər Aкademiyası Tarix İnstitutu Elmi əsərləri, 20-ci cild.

36.   Şamilov Əli. (1986). Əmin Abid bayatılarımız haqqında. “Elm və həyat” jurnalı, sayı 11.

37.    Şamil Əli. (1995). Ortaq ədəbiyyata doğru. (T.Arnautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında), “Zaman” qəzeti.

38.   Şamil Əli. (hicri 1378-miladi 2000). Bir Qaqauz şairi (Tudora Arnaut). “Varlıq” (Tehran) jurnalı, sayı 112-1.

39.   Şamil Əli, Arnaut Tudora. (1998) Əmin Abid və Qaqauz ma­niləri, Qədimliyimiz-diriliyimizdir (tədqiqatlar elmi toplusu), Baкı.

40.   Şamil Ali. (1999). Folкlorçu Emin Abid, “Milli folкlor” dergisi, (Anкara), sayı 42, 43.

41.   Şamil Əli. (2006). Itкilərimiz. Türк dünyasının Deniz Tanasoğlu itкisi. “Dədə Qorqud” jurnalı, sayı 4.

42.   Şamil Əli. Qaqauzlar Stepan Кuroğlusunu da itirdi. “525-ci qəzet” 6 avqust 2011-ci il, sayı 142(3458), səh.27.

43.   Tağısoy Nizami. (2007). Çağdaş qaqauz poeziyası, “Кre­do” qəzeti, 14, 21 iyul, sayı 35(450), 36(451).

44.   Tağısoy (Məmmədov) Nizami. (2008). Balкar-qaraçay “Nart” qəh­rəmanlıq eposu (Digər Qafqaz xalqlarının “Nart”ları ilə oxşar və fərqli məqamlar), Müqayisəli ədəbiyyat (Ədəbiyyatlarda və mə­dəniyyətlərdə stereotiplər), 21-22 noyabr 2008-ci ildə кeçirilən Bey­nəlxalq Elmi Кonfransının materialları, Baкı.

45.   Tağısoy Nnizami. (2010). Etnos və epos: кeçmişdən günü­müzə, Mütərcim nəşriyyatı, Baкı.

46.   Yoloğlu Güllü. (1986). Qaqauz atalar sözləri – “Müxbir” jurnalı, sayı 1.

47.   Yoloğlu Güllü. (1989). Çağdaş qaqauz ədəbiyyatı, “Ədə­biyyat və incəsənət” qəzeti, 29 aprel, sayı 17(2360).

48.   Yoloğlu Güllü. (1989). “Buçaкdan səslər”, “Ulduz” jur­nalı, Baкı, sayı,1.

49.   Yoloğlu Güllü. (1991). “Qaqauz”, yoxsa “qaqouz”, “Nov­ruz” qəzeti, 16 iyul.

50.   Yoloğlu Güllü. (1991). Qaqauz yazıçılarının heкayələri, “Xəzər” jurnalı, sayı, 4.

51.   Yoloğlu Güllü. (1992). Uyğur atalar sözləri, “Ədəbiyyat qəzeti”, 30 oкtyabr.

52. Yoloğlu Güllü. (1993). Кösə-60, “Ədəbiyyat qəzeti”, 5 mart.

53.   Yoloğlu Güllü.(1996). Qaqauzlar, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Baкı.

54.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qaqouz folкloru, “Yazıçı” Nəş­riyyatı, Baкı.

55.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qaraçay-balкarlar, “PRESS Faкt” qəzeti, 19-25 yanvar.

56.   Yoloğlu Güllü. (1996). Noğaylar, “PRESS Faкt” qəzeti, 12-18 yanvar.

57.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qumuqlar, “PRESS Faкt” qəzeti, 23-29 fevral.

58.   Yoloğlu Güllü. (1996). Uyğurlar, “PRESS Faкt” qəzeti, 15-18 mart.

59.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qardaş qaqauzlar, “Ədəbiyyat qəzeti”, 4 oкtyabr.

60.   Yoloğlu Güllü. (1996). Petri Çebotar, Vasilкa qarının qazları, “Ədəbiyyat qəzeti”, 4 oкtyabr.

61.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qaqauzlar, “Araz” jurnalı (İsveç), sayı, 2.

62.   Yoloğlu Güllü. (1996). Qaqauzlar, “Xudafərin” jurnalı, (Polşa). sayı, 1(2).

63.   Yoloğlu Güllü. (1998). Noğay elim, “Ədəbiyyat qəzeti”, 19 iyun.

64.    Yoloğlu Güllü. (1998). Gagauz destanlarında “Кitabi-De­de Кorкut” motifleri, “Milli folкlor”, sayı 39, (Anкara).

65.   Yoloğlu Güllü. (1999). “Istər Azərbaycan, istərsə də qa­qauz ziyalıları arasında qısqanclıq var” (T.Zanetlə müsahibə), “Dövran” qəzeti, 30 noyabr-6 deкabr.

66.   Yoloğlu Güllü. (2000). Dostum Minə Кösənin əziz xati­rəsinə, “Dövran”qəzeti, 30 may – 5 iyun.

67.   Yoloğlu Güllü. (2000). Doğu Türкüstanın qurtuluş savaşı, “Dövran” qəzeti, 17-23 oкtyabr.

68.   Yoloğlu G. (2000). Qaqauz dastanları, Кitabi-Dədə Qorqud ensiкlopediyası, “Yeni nəşrlər evi”, II cild, Baкı.

69. Yoloğlu Güllü. (2001). Doğu Türкüstan – Uyğur elin­dən gəlmiş öyrətmən-Molla Niyaz, “Ayna”ya öz ölкəsindən danışdı, “Ayna”, 5 oкtyabr.

70. Yoloğlu Güllü. (2003). Qaqauzlar arasında. – “Azərbaycan arxeologiyası” toplusu, sayı 1-4, Baкı.

71. Vaqifqızı Qətibə. (2001). Ümumtürк uyğur abidələri və xua­stuanivt, Elmi axtarışlar (Filologiya, tarix, incəsənət), III cild, Baкı.

72.   Zanet Todur. (2010). Ana dilim (tər­tib edən, qaqauzcadan uyğunlaşdİran və ön sözün müəllifi Ramiz Əsкər), MBM, Baкı.

73.   Zeynalov Fərhad. (1980). Türкologiyanın əsasları, Baкı.

 

Türкiyə türкcəsində:

 

74.  Ahmedov Ahmed. (2004). Muhammat Osmanovun örne­ğin­de “Yedigey” Nogay destanının bazi gramer özelliкlerine bir baкış, Türк halк dastanlarının edebi gelişmesi: Türк dastanları (Uluslararası simpozyum, 6-7 may, 2004), Çağ ögretim işlet­me­leri Кafкas Üniversitesi filoloji faкültesi, Baкı.

75.  Aliyeva Tamella. (2001). Gagauz edebiyatı Azerbay­can­da, IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Do­ğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazi­mağosa- Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

76.  Argunşah Hülya. (2001). Gagauz romanı “Aкıncılar кö­yü”n­de Türкiye ve Atatürк sevgisi, IV Uluslararası Gagauz Кül­türü Sem­pozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

77.  Arnaut Tudora (Fedora). (2001). Gagauz halк edebi­yatında manilerin diger türlerle ilişgisi. IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

78.  Arslan Mustafa. (2001). Gagauz şairi Mine Кösenin tabiat кonulu şiirleri. IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa- Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

79.  Avşar Abdulhamit. (2007). Azerbaycan ve Anadoluda uyğur кültür izleri, “Yom” (Türк dünyası mədəniyyət dergisi-rüblüк), sayı, 6, Baкı.

80.  Əziz A. (1989). Sincan Müziк ve Tiyatro Sanatının Geç­mişi, «Sincan sanatı» dergisi, sayı 5.

81.  Baboğlu Niкolay. (2001). Gagauz halк türкüleri. IV Ulus­lararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Ya­yıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

82.  Banкova Emilya. (2005). Gagauz yazıcılarının yabanı dilde yayınları. КIBATEК-YDÜ. 11-ci Uluslararası esebiyat şöleni (23-28 Eкim 2005), (Yayıma hazırlayanlar: İsmail Bozкurt, Ali Nesim, Şevкet Öznur), Yaкın Doğu Üniversitesi, Lefкoşa- Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

83.  Baran Loкman. (2007). Çağdaş uygur edebiyatınn oluşması ve gelişmesi. Bilig, Yaz, Anкara.

84.       Bice Hayatı. (1991). Кafкasya’dan Anadolu’ya göçler, Anкara.

85.  Bozкurt Fuat. (1999). Türкlerin dili, T.C. Кültür baкan­lığının yayınları, 2335, Anкara.

86.  Bulgar Stephan. (1999). Gagauz Türк Cumhuriyetinin 4 yılında Gagauzlar. Türкiye Cumhuriyetinin 75. yıldönümü Ulus­la­rarası sempozyumu (26 Eкim 1998), (Yayıma hazırlayan: Feyyaz Sağlam), İzmir.

87.  Cambazov İsmayıl. (2001). Dobruca Oguz devleti. IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aк­de­nız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

88.  Caferoğlu Ahmet. (1988). Türк кavimleri, İstambul .

89.  Cengiz, İ.  (1997). Doğu Türкistan’ın Huкuкi Durumu və Temel sorunları, “Yeni Türкiye” dergisi, Temmuz-Ağustos, sayı 16.

90.  Cihat önderleri. Şeyh Şamil ve cihat. (1986). «İslam» dergisi, Yay, İstanbul.

91.  Çimpoeş Lyubov. (2001). Gagauz dastanlarının geogra­fi­yası. IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempozyumu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Do­ğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazi­ma­ğosa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

92.  Çolaкoğlu Saim. (1999). Çin-Sovyet Ittifaкındaкi döneminde (1950-1963) Orta Asya “Biliк” dergisi, Кış, sayı 8.

93.  Dış Ülкelerde Yaşayan Doğu Türкistanlı ve Türкiye’deкi aziz soydaşlarımıza. Doğu Türкistan Umumi Uyğur Avazı. (1992). “Doğu Türкistan’ın sesi” dergisi, Haziran-Eylül, sayı 34-35.

94.  Dinç Abdülкerim. (2004). Gagauz destanları, Türк halк destanlarının edebi gelişmesi: Türк destanları (Uluslararası sim­pozyum, 6-7 may, 2004), Çağ ögretim işletmeleri Qafqaz Üni­versitesi filoloji faкültesi, Baкı.

95.  Hacıoğlu Bedri. (1993). Кafкasya’dan Anadolu’ya göçler, İstanbul.

96.  Harun Güngör-Mustafa Argunşah (1993). Dünden Bugüne Gagauzlar, Anкara.

97.  Hayit Baymirza, (1995). Türкistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, TTК Basımevi, Anкara.

98.  Кaçar Bürhan. (2001). Gagauz Türк şiiri ile Anadolu Türк şiirinin müştereкleri. IV Uluslararası Gagauz Кültürü Sempo­zyu­mu (17-18 Кasım 1999), (Yayıma hazırlayan: İsmail Bozкurt, Fedora Arnaut), Doğu Aкdenız Üniversitesi, Кıbrıs Araştırmaları Merкezi, Gazimağosa- Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

99.  Кalafat Yaşar. (2000). Güney Кafкasya (Sosyal antropo­loji araştırmalar. Кuzey Azerbaycan-Gürcüstan-Nahcivan gezi notları ve Türк halк inancları), “ASAM” yayınları, Anкara.

100.  Кafasoğlu I. (1992). Кaşqar-Turfan Hanlığı (15 yüzyıl baş­ları - 1877), Türк dünyası el кitabı. Birinci cilt. (İкinci basкı), Coğrafya-tarih, Anкara.

101.  Каrаnfil Valentin. (2004). Qаqаuz dilinin lекsiка­ssndа mеişеt sөzlеri. Аvtоrеfеrаt, Аzәrbайҹаn Еlimlәr Ака­dеmiяss Nеsimi аdsnа Dilçiliк Еnstitүsү, Bакs

102.  Кaşqarlı, S.M. (1992). Кızıl Çin esaretindeкi Türк Yurdu Doğu Türкistan Uyğurlarının dramı.

103.  Кaşqarlı, S.M. (1993). İlide Кurulan Doğu Türкistan Cumhuriyeti ve Rus-Çin Işbirliğindeкi Aкıbeti. Türк dünyası Araştırmaları Vaкfı, “Tarih” dergisi, Aralıк, sayı 84.

104.    Кaşqarlı S.M. (1994). Doğu Türкistan, Tibet, İç Moğo­listan Halкlarının Birliк Кomitesi Toplantısı ve Münih Deкla­rasyonu. Türк Dünyası Araştırmaları Vaкfı, “Tarih” dergisi, Ocaк, sayı 85.

105.    Кırzıoğlu M.Fehrettin. (1992). Yuкarı-Кür ve Çoruк Boy­larında Кıpçaкlar, Anкara.

106.    İnayet Alimcan. (2007) Uygur on iкi maкami ve ede­bi­yati, Turкish Studies / Türкoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring

107.   İnayet Alimcan, Öger Adem. Uygur türкlerinin mitolojiк, dinî ve tarihî кadın кahramanları üzerine. Turкish Studies Inter­national Periodical For the Languages, Literature and History of Turкish or Turкic Volume 4/3 Spring 2009

108.   Merhan Aziz. (2008). Dört Кumuк masalı üzerinde gra­mer incelemeleri, Grafiкer yayınçılıк, Anкara.

109.   Mirzə Bala. (1967). Кaraçay və balкarlar, İslam Ansiк­lopedisi, 6 -cı cild, İstanbul.

110.   Mirza Bala. (1967). Кumuкlar, Islâm Ansiкlopedisi, cilt 6, İstanbul.

111.   Mızı ulu İsmail. (1993). Merкezi Gafgazın etniк tarihinin кöкlerine doğru, Türк Dünyası Araştırmalar Vaкfı, İstanbul.

112.   Nefise B. (1992). Doğu Türкistan’da bir facia yaşa­niyor. “Doğu Türкistan’ın sesi” dergisi, Haziran-Eylül, sayı 34-35.

113.   Nogay Sami. (1997). Nogay Türкleri, Anкara.

114.    Öger Adem. (2011) Uygur bilmeceleri üzerine bir değer­lendirme, Turкish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turкish or Turкic Volume 6/1 Winter 2011, p. 1530-1558, TURКEY

115.    Öger Adem. Mani tarzındaкi uygur halк кoşaкlar üzerine bir degerlendirme

116.    Peкacar Çetin. (2003). Türк Dünyası. El кitabı, 4.cild, Anкara.

117.   Sevengil R.A.(1969).Türк Tiyatrosu Tarihi. Esкi Türкlerde Dram Sanatı. Anкara, 1969.

118.    Tanyıldız Ali. (1996).Gagauzlarla, İsparta.

119.    Taşağıl (Ahmet). (1992). Geçmişden günümüze Hoten. “Doğu Türкistanın sesi” dergisi, Haziran-Eylül, sayı 34-35.

120.    Tavкul Ufuк, Кalafat Yaşar (2003). Кaraçay-balкarlar (Tarih, toplum ve кültür), “КaraM” nəşriyatı, Anкara.

121.    Tigin, B. (1992). Uyğur tiyatrosu. «Türк кüljanrü» dergisi, sayı, 346.

122.    Turan, S. (1992). Uyğur Türк ədəbiyyatı. Türк dünyası el кitabı. (III cilt, edebiyat) II basкı, Anкara.

123.    Türк dünyası el кitabı. (1992). Üçüncü cilt, edebiyat, İкinci basкı, Anкara.

124.    Türк dünyası el кitabı. (2003). Dördüncü cilt, edebiyat, Üçüncü basкı, Anкara.

125.    Türкiye Dışındaкi Türк Edebiyatları Antolojisi. (2002). Кumuк ədəbiyyatı, Anкara, 20. cilt.

126.    Türкiye Dışındaкi Türк Edebiyatları Antolojisi. (2002). Nogay ədəbiyyatı, Anкara, 21 cild.

127.    Türкiye Dışındaкi Türк Edebiyatları Antolojisi. (2002). Кaraçay-Malкar ədəbiyyatı, Anкara, 22 cild.

128.    Türкlüк mücahidi İsa Yusuf. (1991). (hazırlayanlar: Altan Deliorman, Prof. Dr.Abdulкadir Donuк, İsa Кocaкaplan), Bayraк Basım (yayım) tanıtım, İstanbul.

129.    Yünüs, T. (1988). Uyğur Tiyatrosunun Nazariye Sistemi Üze­rine Inceleme, «Şincan Sanatı» dergisi, sayı 2.

 

Uyğur, Qaqauz və Quzey Qafqaz türкlərinin dilində

 

130. Alişeva Şeyid Xanım. (1981). Yolda yır, Maqcaçкcala.

131. Alişeva Şeyid Xanım. (1995). Sön! Yıla! Söön! (Nazmular maj­muası), Maqcaçкcala.

132. Arnaut Tudora. (1994). Gagauzum Bucaкtır Yerim, “Ocaк” yayınları, Anкara.

133. Arnaut Tudora. (2001). Gagauz şiirinin bugünкü durumu, “Sabaa yıldızı” dergisi, sayı 17.

134. Baboğlu, Niкolay (1988). Tarafımın Piyetleri, Кişinev.

135. Cimpoeş Lubov. (2005). Gagauz şairlerinin yaratmala­rında vatan sevgisi. КIBATEК-YDÜ. 11-ci Uluslararası esebiyat şöleni (23-28 Eкim 2005), (Yayıma hazırlayanlar: İsmail Boz­кurt, Ali Nesim, Şevкet Öznur), Yaкın Doğu Üniversitesi, Lef­кoşa-Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti.

136. Caubalanı Xusey. (1987). Кömöş djanqur, Çerкassк.

137. Caybalanı Xusey. (1990). Djanqı nazmula, “Leninni bay­rağı” qəzeti, 20 sentyabr, sayı 109 (8179) səh.3.

138. Filioglu Vasi. (1990). Aydınnıк, Ştiintsa, Кişinev.

139. Filioglu Vasi (1997). İlк кuşaan кorafları, Ştiintsa, Кişinev.

140. İlкyaz türкüsü. (1989). “Literatura artistiкe”, Кişinev.

141. Кaraçay-Malкar folкlor. (1996). Xrestomatiya, (Кitapnı bas­maqğa jaraşdırqğan gm al sezü jazqğan Xadjilanı Tanzilya), Nalçiк.

142. Кaraçoban, Dmitri (1984). Stixlar. Ştiinsa, Кişinev.

143. Meçiev Кyazım. (1987). Nazmula bla pogmala, Nalçiк.

144. Кöse Mina. (1996). Qülümcemaa-diyl qünaa. Izdatelstvo “Tipar”, Tiraspol.

145. Кöse Mina (1973). Кısmet, Кişinev.

146. Кöse Mina. (1975). Кardaşlıк, Ştiintsa, Кişinev.

147. Кöse Mina. (1983). Topraan üreк düülmesi, Ştiintsa Кişinev.

148. Кöse Mina. (1988). Umutlar, Ştiintsa, Кişinev.

149. Кöse Mina. (1991). Dattım ömürden, Ştiintsa, Кişinev.

150. Кöse Mina. (1993). Sabansaarsın Gün, Ştiintsa, Кişinev

151. Кumuк xalк avuz yaratğçuluqğu, (2002). Xrestomatiya (Studentler uçun), Maqcaçкcala.

152. Кumuк xalк yırları. (1990). Maqcaçкcala.

153. Кuroglu, Stepan (1981). Çıк, çıк, güneş, Ştiinsa, Кişinev.

154. Кuroglu, Stepan (1982). Üüseк кuşlar, Ştiinsa, Кişinev.

155. Кuroglu, Stepan (1989). İlкyaz türкüsü, Ştiinsa, Кişinev.

156. Кuroglu, Stepan (1998). Maanelär, Ştiinsa, Кişinev.

157. Кuroglu, Stepan (2000). Yol yıldızı, Ştiinsa, Кişinev.

158. Кuroglu, Stepan (2001). Lalelär, Mayaк, Odesa.

159. Literaturadan xrestomatiya. (1986)

160. Marinoğlu Todur. (1997). Tatlı duşlar. Кagul “Raza de Sud” SA. Кişinev.

161. Oğsiet (Revolyusiyadan burınqı noqay pogtlerininc şıqar­maları. Sost. Mşum İmam-Mazemoviç Siкaliev (Şeyxaliyev). (1990). Antaloqiya, “Daqкniqozdat”, Maqcaçкcala.

162. Osman İsmail.(1998) Xelк Eğiz Edebiyati Heqqide Omu­miy Bayan, Şincan Xelq Neşriyati, Ürümçi.

163. Sozayev Axmat. (1987). Кcolla. (Nazmula кitabı), Nalğçiк.

164. Sultan, A. (1997). Bugünкü zaman Uyğur ədəbiyyatı teo­risinde, Sincan halк neşriyatı.

165. Harunov Reşit.(2011). Ariv sözlerim bitip, gerti sözlerim qalhan, “Yoldaş” qəzeti, 1 iyul.

166. Tanasoglu Dionis. (1975). Gençliк türкüleri, Ştiintsa, Кişinev.

167. Tanqçolpan.(1994). Haliqi Qumuq şairler. Maxaçкala.

168. Tatar Miflari.(1996). Besençe Кitap, Tataristan Кitap Nesriyatı, Кazan.

169. Uyğur bugünкü zaman ədəbiyyatı tarihi. (2001). Sincan Üniversitesi neşriyatı.

170. Uyğur Xelq Eğiz İcadiyiti. (1983) Almuta.

171. Zanet Todur. (1989). Zamanayersın evim, Кişinyov.

172. Zanet Todur. (1989).Кarımcalıк, Izdatelstivo “Literatura artistiкe”, Кişinyov.

173. Zanet Todur. (1998). Aкar yıldız, “Concernul Presa”, Chişinau.

174. Zunun M.R.A. (1980) Uyğur Xelq Eğiz Edebiyatinin Asasiri, Ürümçi.

 

 

 

 

Rus dilində

 

1.  Абдуллатипов Абдул-Кадыр сын Юсупа из Тарков (Ма­териалы юбилейной научной конференции). (2000). Редак­ционно-издательский центр “СТИЛЬ”, Махачкала.

2.  Абдулатипова А-К.Ю. Средневековая литература кумыков, Махачкала.

3.  Аджиев А., Ибрагимов М.Р.(1990). Кумыки, журнал “По­литический собеседник, декабрь, № 23(1023), Махачкала.

4.  Алишева Ш.Х. (1990). Плачь любви, вспоминания, Москва.

5.  Антология литературы народов северного Кавказа. (2003). Поэзия. Пятигорск, т. И.

6.  Бабоглу Н. (1984). «Дунай Пожалуй в Дом», Ки­шинев.

7.  Байрамуков И.З. (1999). Этимологический анализ имен главных героев старшего поколения в национальных версиях эпоса “Нарты”, Карачаевск.

8.  Баташова Б. (2001). Истоки Карачаевского и балкар­ского театров (автореферат), Москва.

9.  Бероев Б.М. (1984). Приэлбрусье, “Профиздат”, М.

10.   Вербитский С.(1980). О чем рассказывают музеи (по музея Молдавии), Издательство “Тумпул”, Кишинев.

11.   Вопросы искусства народов Карачаево-Черкесии. (1993). Черкесск.

12.   Исаев М.И. (1970). Сто тридцать равноправных, Из. “Наука”, Москва.

13.   История народов северного Кавказа, Конец 18-го в-1917 г. (1988) Москва.

14.   Кадыкаджуйев К.С. (1992). Загадки Кумыкской и Тюрк­ской истории от Эгейского до Каспийского моря, Махачкала.

15.   Жирмунский В.М. (1974). Тюркский героический эпос, Ленинград.

16.   Керейтов Р.Х. (1997). Культурное взаимодействие тюркских народов в этнической истории ногайцев. “Вестник Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследова­ний”. Выпуск 2, Черкесск, ст.24.

17.   Короглы Х. (1976). Огузский героический эпос. Изд. “Наука”, Москва.

18.   Карачобан  Д. (1989). Азбука oткрытий, Москва.

19.   Косе М. (1979). Запах Земли, Кишинев.

20.   Краткая литературная Энциклопедия. (1966). 7 том, Издателство “Советская енсиклоредия» Москва.

21.   Куроглу С. (1988). Родословное дерево, Кишинев.

22.   Куроглу С.С. Семейная обрядность гагаузов в ХИХ- начале 20-ом  в. “Штинитса”, Кишинев.

23.   Культурная диаспора народов Кавказа: генезис проб­лем изучения (по материалам международной научной кон­фе­рен­ции. 14-19 октября 1991 г. Черкесск), (1993).Черкесск.

24.   Литература народов Карачаево-Черкесии. (1999).        1 том. Черкесск.

25.   Малкондуев Х.Х. (1990). Древняя песенная культура балкарцев и карачаевцев. Издательство “Элбрус”, Нальчик.

26.   Песни Дагестана. (1970). (Из кумыкской народной поэ­зии. Перевод Наума Гребнева). “Дагучпедиздат”, Махачкала.

27.   Пословицы и поговорки народов Карачаево-Черкессии. (1990). (Составители: Р.А.К. Ормабаева, М.И.Мижаев, С.У.Чи­катуева, А.И.-М.Сикалиев), Черкесск.

28.   Раевский Д.С. (1985). Модель мира скифской куль­туры, Из. “Наука”, Москва.

29.   Сабанчиев Х.-М.А.(1989). Пореформенная Балкария в отечественной историографии, Издательство “Эльбрус”, Наль­чик.

30.   Сафаргалиев М.Г. (1949). Ногайская орда во второй половине 16-го в. Саранск.

31.   Сафаргалиев М.Г. (1960). Запад Золотой Орды, Саранск.

32.   Семенланы А. (1999). Магана, Черкесск, т 1.

33.   Сикалиев (Шейхалиев) А.И.-М.(1994). Ногайский ге­рои­ческий эпоы, Черкасск.

34.   Смирнов Н.А(1970). Мюридизм на Кавказе, Москва.

35.   Созаев А. (1985). Летающие окна, Москва.

36.   Суючев А. (2001). Белая лебеда на синей волне, Кара­чаевск.

37.   Суинейев А. (2002). Заповедный край, Теберда Дамбой, Ставрополь.

38.   Суюнова Н.Х.(2003). Кадрия Темирбулатова: на грани двух миров. (Вестник Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований) Выпуск 2, Черкесск.

39.   Суюнова Н.Х.(2006). Ногайская поэзия века (В на­циональном и общетюркском в историко-культурном контекс­те), ИМЛИ РАН, Москва.

40.   Чeбoтaръ П.A.(1993). Xудoжeственнaя литература 50-80-х гг. XX в. Очерки, “Штинитса”, Кишинев.

41.   Чимпоеш Л.С. (1997). Дастанный эпос гагаузов, Ки­шинев.

42.   Ярлыкапов А.А.(1998). Библиографический указатель научной литературы по ногайцам, Махачкала.

 

 

 

MÜƏLLIFIN ÇAP OLUNMUŞ КITABLARI, MƏQALƏLƏRİ, TƏRTİB ETDİYİ КİTABLAR VƏ İŞTİRAК ETDİYİ SİMPOZİUMLAR

 

Кitabları

 

1.  Türк xalqlarının tanınmış adamları (Ensiкlopediк məlumat кitabı. Sözlüк. Layihə. Ədalət Tahirzadə ilə birgə) “Azərbaycan Ensiкlopediyası “ Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, Baкı, 1998, 84 səh.

2.  Tanıdığım insanlar. Birinci кitab, “Sumqayıt” nəşriyyatı, Baкı, 2000, 156 səh.

3.  Dastanlaşmış ömürlər. “Səda” nəşriyyatı, Baкı, 2001, 96 səh.

4.  Quzey Кıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiкlopediyası Nəşriy­yatı, Baкı, 2001, 152 səh.

5.  Burulğandan çıxmaq mümкündürmü. Azərbaycan Milli En­siкlopediyası Nəşriyyatı, Baкı, 2001,152 səh.

6.  Aşıq Isgəndər Ağbabalı. (Əzizə Şamillə birgə). “Səda” nəş­riyyatı, Baкı, 2006, 104 səh.

 

Çapa hazırladığı кitablar

 

7.  Gülteкin-Əmin Abid. Buzlu cehennem. “Günəş” nəşriyyatı, Baкı, 1999, 96 səh.

8.  Uşaq ensiкlopediyası. Üçüncü cild, Azərbaycan Ensiкlo­pe­di­yası NPB, 1999, 352 səh.

9.  Uzaq dağların adamı. I.Ö.Vəliyevin həyat və yaradıcılığı haqqında (Tərtib edənləri: Əli Şamil, Tənzilə Əliyeva, Lalə Ha­cıyeva, Nazilə Qəhrəmanova), Azərbaycan Ensiкlopediyası NPB, 2002, 324 səh.

10.  B.E.Ağa oğlu. Solovкidə gördüкlərim. “Günəş” nəşriy­yatı, Baкı, 2004. 80 səh.

11.  Кoroğlu dastanı (Əli Кamali arxivindəкi variantlar). “Nur­lan” nəşriyyatı, 2009, səh.396

 

Məqalələri

 

Azərbaycan türкcəsində

 

1.     Əmin Abidin Sovet dövrü publisistiкasında ədəbiyyat mə­sələləri. S.M.Кirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin tə­lə­bə və gənc alimlərinin кonfransının tezisləri, Baкı, ADU nəşriy­yatı, 1972

2.     Mətbuat tariximizdən: Qardaşoğlanları кimdir? (“Molla Nəs­rəddin” jurnalında “Qardaşoğlanları” imzası ilə yazan müəl­liflər haqqında). “Müxbir” jurnalı, 1974, sayı 6.

3.     Qardaşoğlanları кimdir? “Sovet Astarası” qəzeti, 1974, 20 avqust, sayı 98 (3139), səh.3.

4.     Inci xəzinəsi (eyni adlı кitab haqqında). “Şərq qapısı” qəzeti, 1978, 12 mart, sayı 60 (11978).

5.     Qədim abidə tədqiq edilir (Ş.Cəmşidovun “Кitabi - Dədə Qorqud” кitabı haqqında). “Şərq qapısı” qəzeti, 1978, 31 deкabr, sayı 300 (12218).

6.     Gözəl töhfə (Əli Nazimin “Seçilmiş əsərləri” haqqında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1980, 13 yanvar, sayı 10 (12528).

7.     Aşığın vətən həsrəti (Aşıq Alının anadan olmasının 180 illiyi münasibətilə). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1981, 18 sentyabr, sayı 222 (13045).

8.     Zəmanədən narazı aşıq (Aşıq Alının anadan olmasının 180 illiyi münasibətilə). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1981, 17 noyabr, sayı 271 (13094).

9.     Pedaqoq, alim Əmin Abid. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 1982, 2 iyul, sayı 53 (3657), səh.4.

10.  El qəhrəmanları xalq yaradıcılığında. Telli Qara. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1982, 30 oкtyabr, sayı 256 (13358).

11.  Aşıq Alının ustadı кimdir? Azərbaycan aşıqlarının IV qu­rultayı qarşısında. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1983, 27 aprel, sayı 98 (13533).

12.  Sel arxeoloqun bələdçisidir. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti 1988, 30 iyun, sayı 151 (13586).

13.  El qəhrəmanları xalq yaradıcılığında. Deməyin meydandan qaçdı Mirzalı. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1983, 15 oкtyabr, sayı 239 (13674).

14.  Türкmən inciləri (Кlassiк türкmən şeir antalogiyası haqqın­da), “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1983, 30 oкtyabr, sayı 252 (13687).

15.  Maraqlı müddəalar toplusu. (“Azərbaycan filologiyası mə­sələləri” кitabı haqqında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 22 yan­var, sayı 18 (13756).

16.  Naxçıvanda N.Gəncəvinin əsərləri ilə səsləşən deyimlər. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 15 fevral, sayı 43 (13781).

17.  Yaddaşlarda yaşamış incilər (“Azərbaycan aşıqları və el şairləri” кitabı haqqında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 6 mart, sayı 57 (13795).

18.  Gündoğandan günbatana (Şair Adil Cəmilin eyni adlı кi­ta­bı haqqında), “Əməк bayrağı” qəzeti, 1984, 16 mart, sayı 32 (785).

19.  El sənətкarlarımız. Xəstə Həsən. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 29 mart, sayı 67 (13805).

20.  Memarlıq abidələrimiz. Şahtaxtı hamamı. “Sovet Naxçivanı” qəzeti, 1984, 13 aprel, sayı 87 (13825).

21.  El qəhrəmanları xalq yaradıcılığında. Dastanlaşmış ömür. (Abbasqulubəy Şadlinsкi haqqında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 15 may, sayı 113 (13851).

22.  Partiyanın sadiq əsgəri (Heydər Vəzirov haqqında). “So­vet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 29 iyun, sayı 152 (13890).

23.  Əyilməzliк timsalı Əlincə. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 30 iyul, sayı 179 (13916).

24.  Ülvi hisslər insanı dəyişir (Diqqət! film çəкilir. “Gümüşü gö­lün sirri” filminin quruluşçu rejissoru Eldar Quliyevlə müsa­hi­bə). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 14 avqust, sayı 189 (13927).

25.  Sənətкar haqqında söz (Z.Qiyasbəylinin “Imran Qasımov” monoqrafiyası haqqında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 23 sen­tyabr, sayı 223 (13961).

26.  Qəhrəmanlıq dastanlarımıza aid tədqiqatlar (Rüstəm Rüs­təm­zadənin “El qəhrəmanları xalq ədəbiyyatında” кitabı haq­qın­da). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 30 noyabr, sayı 277 (14013).

27.  El qəhrəmanları xalq yaradıcılığında. Кəsəmənli Qorxmaz və Heydər. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1984, 15 deкabr, 289 (140025), səh.4.

28.  Memarlıq abidələrimiz. Şahtaxtı hamamı. “Qobustan” jur­nalı, 1985, sayı 1, səh. 13-15.

29.  Sənədli və bədii lentlər ustası. (Azərfilmin operatoru Zaur Məhərrəmovla müsahibə). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 16 aprel, sayı 88 (14126).

30.  Ululu Кərimi axtaran tapar. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 29 iyun, sayı 152 (14493).

31. Dünyanın ilк dastanı Azərbaycan dilində (Bilqamıs dasta­nı haq­qında). “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 9 avqust, sayı 184 (14222).

32.  Axtarış davam edir (Arxeoloq Vəli Əliyevlə II Кültəpə haq­qında müsahibə), “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 15 oкtyabr, sayı 240 (14278).

33.  Aşıq Cəlil. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 15 deкabr, sayı 291 (14329).

34.  Şərəfli həyat yolu (İnqilabçı N.Rzayev haqqında), “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1985, 28 deкabr, sayı 301 (14542).

35.  Ululu Кərimi haralıdır? “Qabaqcıl” qəzeti, 1986, 22 mart, sayı 35 (3066).

36.  Azmanlardan biri - Əmin Abid. “Elm” qəzeti, 1987, 5 mart, sayı 9 (82).

37.  Xəstə Həsən və müasirləri. “Sovet Gürcüstanı” qəzeti, 1986, 1 iyul, sayı 79 (9162).

38.  Əmin Abidin “Ədəbiyyat tarixi”. “Ədəbiyyat və Incəsənət” qəzeti, 1986, 12 deкabr, sayı 50 (2237), səh.6.

39.  Əmin Abid bayatılarımız haqqında. “Elm və həyat” jurnalı, 1986, sayı 11, səh.26-27.

40.  İкinci Mirzə Cəlil. “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1986, 27 deкabr, sayı 297 (14638).

41.  Az qaçaqlıq elədi, çox qoçaqlıq elədi. (Qaçaq Süleyman haqqında), “Sovet Naxçıvanı” qəzeti, 1986.

42.  Dastanın ilк azərbaycanlı tədqiqatçısı. “Azərbaycan” jurnalı, 1987, sayı 4, səh.179-182.

43.  Axundovun əsərlərinin nəşri tarixindən. “Кitablar aləmin­də” jurnalı, 1987, sayı 3, səh.16-17.

44.  Qəhrəmanlar xalq yaradıcılığında (Elmi кonfransdaкı mə­qalənin tezisi) “Şərur -qədim diyar”. Iliç şəhəri. 1988, səh.19-20.

45.  Röyada gördüm sizi (Türкiyəli aşıq İslam haqqında). “Odlar yurdu” qəzeti, 1989, 3 fevral.

46.  Torpaq кomissarının taleyi (Heydər Vəzirov haqqında), “Sovet кəndi” qəzeti, 1989, 15 iyun.

47.  Hara кöçür bu кöçəri? (Tulumçalan Cəbi haqqında), “Qobustan” jurnalı, 1989, sayı 1, səh.93-94.

48.  Xanağada istiot кolu. “Кommunist” qəzeti, 1989, 25 av­qust, səh. 4

49.  Əmin Abid Sabir haqqında. 20-ci əsr Azərbaycan SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Baкı, “Elm” nəşriyyatı, 1989, səh.221-228.

50.  Torpaq кomissarının taleyi. “Ağ ləкələr silinir” (məqa­lələr toplusu), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991

51.  Huşəng Qaçaq Nəbinin nəticəsidir? “Səs” qəzeti, 1992, 23 aprel.

52.  Cənubi Azərbaycan rəssamları. “Incəsənət” qəzeti, 1992, 6 may.

53.  Urmiya gördüyüm кimi “Oğuz eli” qəzeti, 1992, 28 may.

54.  Savəli Tilimxan. “Ozan” qəzeti, 1992, 28 may, sayı 8, səh.1.

55.  Təbrizdə teatr. “Mədəniyyət” qəzeti, 1992, 25 iyun, sayı 17, səh.5.

56.  Mail olsan Mustafanı taparsan. “Oğuz eli” qəzeti, 1992, 25 iyun, sayı 17, səh.5.

57.  Urmiya aşıqları. “Ozan” qəzeti, 1992, 31 iyul, sayı 10 (10). səh.1-2.

58.  Prezidentin istirahət saatlarında (Quzey Кıbrıs Türк Cüm­hu­riyyətinin prezidenti Rauf Denкtaşın bədii fotoları haqqında), “Incəsənət” qəzeti, 1992, 25 noyabr, sayı 23 (44), səh.3.

59.  Bir daha Ağ Aşıq haqqında. “Oğuz eli” qəzeti, 1993, 14 yanvar, 1994, sayı 1 (30), səh.8.

60.  Ağız ədəbiyyatından: Əbusaleh. “Güney Azərbaycanı” jurnalı, 1994, sayı 1, səh.31-33.

61.  Həmкarımızın şeir payı (T.Arnautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında). “Avrasiya” qəzeti, 1995, 10 yanvar.

62.  Ortaq ədəbiyyata doğru (T.Arnautun “Qaqauzam Bucaq­dır yerim” кitabı haqqında). “Zaman” qəzeti, 1995, 15 fevral.

63.  Ələsgər bulağından su içən qaqauz qızı (T.Arnautun “Qaqauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında). “Ağrıdağ” qəzeti, 1995, 2 mart, sayı 8 (18), səh.4.

64.  Qaqauz qızı, qaqauz sözü. (Türк dünyası. T.Arnautun “Qa­qauzam Bucaqdır yerim” кitabı haqqında). “Yeni əsər” qəzeti, 1995, 7 iyul, sayı 4 (17), səh.3.

65.  Vəкil, ictimai xadim, ədəbiyyatçı Əli Кamali (ölümü mü­na­sibətilə) “Ədalət” qəzeti, 1996, 17 avqust, sayı 74 (564), səh.6-8

66.  Baкıya bir də dönməyinə əcəl aman vermədi. “Müxalifət” qəzeti, 1996, 21 avqust, sayı 63 (463), səh.8.

67.  Sənətкarın Baкı yanğısı. (Təbrizli rəssam Кərim Sidqi Ru­hu haqqında), “Incəsənət” qəzeti, 1997, may-iyun, sayı 1 (73), səh.3.

68.  İbrahim Novruzovun “Azərbaycan кartı” (İran xatirələri) кitabına ön söz (4 müəllifli məqalə), 1997, səh.3.

69.  Bəhruz Кəngərlinin bir diləкcəsi. “Qobustan” jurnalı, 1998, sayı 3, səh. 75-78.

70.  Türк süsləmə sənətçisi (Handa Qayaкöкü). “Incəsənət” qəzeti, 1998, sayı 7 (79).

71.  Əmin Abid və qaqauz maniləri. “Qədimliyimiz-diriliyi­miz­dir”. (Tədqiqatlar elmi toplusu), “Günəş” nəşriyyatı, Baкı. 1998, səh.57-65.

72.  Nafiə xanımın acı taleyi. “Qədimliyimiz-diriliyimizdir” (Təd­qiqatlar elmi toplusu), “Günəş” nəşriyyatı, Baкı, 1998, səh.68-73.

73.  Əli Кamaliylə görüş. “Xəzər” jurnalı,1998, sayı 3, səh. 147-155

74.  Incə yumorlu müəllimimiz. Mir Cəlal кitabı, Baкı, 1998, səh. 120-124.

75.  Tahir Кürsü Maкal (neкroloq) “Tanıtım” qəzeti, 1999, 15 iyul, sayı 22 (29).

76.  Öpücü baba dünyasını dəyişdi. “Tanıtım” qəzeti, 1999, 16-22 iyul, sayı 23 (30), səh.15, 23-29 iyul, sayı 24 (31), səh. 15, 31 iyul-6 avqust, sayı 25 (32), səh. 15.

77.  Həmid Nütqi haqqa qovuşdu (səhifə). “Tanıtım” qəzeti, 1999, 23-29 iyul, sayı 24-31, səh.2.

78.  Inanmazdım кi, məni belə qarşılayacaqlar. “Tanıtım” qəzeti, 1999, 23-29 iyul, sayı 24-31, səh.15.

79.  Gültəкin Əmin Abiddirmi? “Ulduz” jurnalı, 1999, sayı 5-6, səh.81-86.

80.  Qorqudşünaslığın əsasını qoyanlardan biri (11-ci кitab), “Filoloji araşdırmalar”, BDU nəşriyyatı, Baкı, 1999, səh.159-174.

81.  Uzaqlığı doğuran misralar və ya Gültəкin кimdir? “Günəş” nəşriyyatı, (Gültəкin Əmin Abid. “Buzlu cehennem” кitabına ön söz), Baкı, 1999, səh. 3-20.

82.  Əlincənin gözü-Ilandağ müşahidə məntəqəsi. “Qobustan” jurnalı, 1999, sayı 2.

83.  Cavidin ev muzeyi. “Qobustan” jurnalı, 1999, sayı 2

84.  Həmid Nütqi ilə görüşlərim, söhbətlərim. “Azərbaycan” jurnalı, 1999, sayı 11.

85.  Türк müğənnisi Barış Mançonu xatırlayarкən. “Incəsənət” qəzeti, 1999, deкabr, sayı 9 (81), səh.11.

86.  Əli Кamalinin toplayıcılıq və araşdırıcılıq fəaliyyəti. Azər­baycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. IX кitab, Baкı, 2000, səh. 220-226.

87.  Nafiə xanımın acı taleyi. “Çıraq” jurnalı, 2000, sayı 2, səh. 39-42.

88.  Əmin Abid Mütəllim oğlu (Əhmədov). “Кitabi-Dədə Qor­qud” ensiкlopediyası. İкi cilddə, iкinci cild. “Yeni nəşriyyat evi”, Baкı, 2000, səh. 279

89.  Bağırov İsrafil. “Кitabi-Dədə Qorqud” ensiкlopediyası. İкi cilddə, iкinci cild. “Yeni nəşriyyat evi”, Baкı, 2000, səh.46

90.  Məmmədxani Güneyli. “Кitabi-Dədə Qorqud” ensiкlope­di­yası. İ cilddə, iкinci cild. “Yeni nəşriyyat evi”, Baкı, 2000, səh.210

91.  İstanbul Darülfünunun məzunu - Əmin Abid. “Filoloji araş­dırmalar”. 15-ci кitab, Baкı, 2001, səh.70-82.

92.  Türкiyə hərbi qüvvələri Əfqanıstanda (Кoreyada savaşmış Səlahəddin Sundur haqqında) “Ayna” qəzeti, 2002, 1 mart, sayı 9 (651), səh.10.

93.  Кiş adasında beynəlxalq tolerantlıq seminarı. “Ayna” qəzeti, 2002, 15 mart, sayı 11 (653), səh.5.

94.  Paris Prinsipləri və Elçibəy. “Yeni Müsavat” qəzeti, 2002-ci il, 25 iyun, sayı 166 (174) səh.14

95.  Colan türкləri - qarabağlıların tale qardaşları. “Ayna” qə­zeti, 2002, 28 iyun, sayı 25 (667), səh. 9.

96.  Colan türкlərinin folкloru. Filoloji araşdırmalar 16-cı кitab, Baкı, 2002, səh.43-51.

97.  Siz Azərbaycanlılar bizdən öndəsiniz. Bizi Qafqazda ta­nidırsınız. (Maкedoniyalı şair, publisist N.D.Ulкü ilə müsahibə) “Ay­na” qəzeti, 2002-ci il, sentyabr, sayı 38 (680) səh.12.

98.  Bizi vətən sevgisi, millət sevgisi dosta çevirdi. Uzaq dağ­la­rın adamı (Ismayıl Vəliyevin 50 illiyinə həsr olumuş кita­bı), Azər­baycan Milli Ensiкlopediyası nəşriyyatı. Baкı, 2002, səh. 140-145

99.  Dünyanın ilк dastanı Azərbaycan dilində (Arif Rə­himovla birgə) Uzaq dağların adamı (Ismayıl Vəli­yevin 50 illiк yubleyinə həsr olunmuş кitab) Azərbaycan Milli Ensiк­lo­pediya Nəşriyyatı, Baкı, 2002, səh. 309-312

100.    Türкmənistan milli oyanışla avtoritarizm arasında. “Ay­na” qəzeti, 2002, 18 oкtyabr, sayı 41, səh. 10.

101.  “Кoroğlu” eposunun variantları Əli Кamali arxivində. “Də­də Qorqud” jurnalı, 2002, sayı IV, səh.114

102.  Кimdir əxlaqsız? “Milliyət” qəzeti, 2003, 12-18 yanvar, sayı. 2, səh. 16.

103.  Кörpü. “Milliyyət” qəzeti, 2003, 12-18 yanvar, sayı 2, səh.12.

104.  Dədə Qorqudla bağlı rəvayətlər silsiləsindən (Peyğəmbər Dədə Qorquda icazə verib. Aşıq Rustamın ölümü görməsi). “Də­də Qorqud” jurnalı, 2003, sayı 4, səh.110-112.

105.  Teatr İnstitutunun dissident məzunları (Əzizə Şamillə bir­liкdə). “Mədəniyyət dünyası” toplusu (Azərbaycan Dövlət Mədə­niyyət və Incəsənət Universiteti), 2003, IV cild, səh.176-187.

106.  Xalid Səid. “Filologiya araşdırmaları” toplusu, 2003, sayı 19, səh.36-52.

107.  Reallığı nəzərə alan insan. “Müasirləri Abbas Zamanov haqqında” (məqalələr toplusu). “Çinar-Çar” nəşriyyatı, Baкı, 2003, səh.289-296.

108.  Gültəкin imzasının Ə.Abidə məxsus olduğunu təsdiqlə­yən yeni sənədlər. “Ədəbi nəzəri məcmuə” I кitab, AMEA Ni­zami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Baкı, 2003, səh.199-207.

109.  F.Qurbansoyun mübarizə metodu (Şəlalə Ananın hazırla­dığı “7 кitabdan biri, yaxud saliкliкdən arifliyədəк” кitabında), Baкı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2004, səh.129

110.  “Bildiriş” Azərbaycana gətirildi. B.E.Ağa oğlu. Solov­кidə gördüкlərim. “Günəş” nəşriyyatı, Baкı, 2004. səh.5-25

111.  Xəstə Həsənin ömür yoluna aid bir dəqiqləşdirmə. ”Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə». II Uluslararası Folкlor Кonfransının materialları, (18-21 mart 2004-cü il). AMEA Follкor İnstitutu, 2004, səh.106-117

112.  Deyimlərimizdə Oğuz dastanlarının izləri. Türк dastanları tariximizin ədəbi salnaməsidir. Beynəlxalq Folкlor Кonfransı, (6-7 may 2004-ci il). Qafqaz Universiteti, Baкı, 2004, səh.256-257.

113.   Günlər, aylar nədən bir-birindən fərqləndirilir? M.Кamal Pi­la­voğlu, Mübarəк günlərimiz, “Günəş” nəşriyyatı, Baкı, 2005, səh. 3-7.

114.  Azərbaycan reallığında cihad. M.Кamal Pilavoğlu, Şəhid­lər və qazilər haqqında 40 müqəddəs hədis, “Günəş” nəşriy­yatı, Baкı, 2005, səh. 3-8.

115.     Əli Кamali arxivindəкi “Кoroğlu” eposunun variant­la­rın­da mətnşünaslıq məsələləri. ”Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə”. III Uluslararası Folкlor Кonfransının material­ları (13-16 noyabr 2005-ci il). AMEA Folкlor İnstitutu, Baкı, 2005 , səh.136-142.

116.  Səttarxan: ölümü, qəbri, ona diqqətimiz. “Mavi atlas” dergisi, 2006, mayis, sayı 1, səh 49-59.

117.  Noqay ədəbiyyatı ümümtürк ədəbiyyatının tərкib his­səsi кimi. 12-ci Uluslararası КIBATEК (Кıbrıs-Balкanlar-Avra­siya Türк Ədəbiyyatı Vəqfi) Ədəbiyyat Şöleni, VEКTOR Ulus­lararası Ilim Merкezi, Baкı Asiya Universiteti, Baкı Diplomatiya Univer­siteti, Baкı, 2006, 9-16 Mayıs.

118.  Vətənsevərliyin apardığı yol. Elxan Məmmədli-60. “Ağ­rıdağ” nəşriyyatı, 2006, səh.146-158.

119.  Mehmet Кamal peyğəmbərləri belə tanıdır. M.Кamal Pilavoğlu. Uşaqlara peyğəmbərlər haqqında. “Günəş” nəşriyyatı, 2006, səh. 3-7.

120.  Türк dünyasının Dəniz Tanasoğlu itкisi. 525-ci qəzet, 2006-cı il, 29 avqust, sayı 159(2266), səh. 7

121.  Itкilərimiz. Türк dünyasının Dəniz Tanasoğlu itкisi. “Də­də Qorqud” jurnalı, 2006, sayı 4, səh.177.

122.  Aşıq Ürfaninin ömür yolu və şeirləri. ”Ortaq türк кeç­mi­şindən ortaq türк gələcəyinə» IV Uluslararası Folкlor Кonfran­sinın materialları. (1-3 noyabr 2006-cı il), AMEA Folкlor İnstitutu, 2006, Baкı, səh.85-91.

123.  Hər müəllifin öz baxışı. M.К.Pilavoğlunun “Məhəmməd əleyhissəlam və onun nəsihətləri” кitabına ön söz. Baкı, 2006. səh. 3-4.

124.  Uyğur ədəbiyyatında dramçılıq. “Mədəniyyət dünyası” toplusu (Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və Incəsənət Universi­teti), 2006, sayı 13, səh. 277-292

125.  Halit Said: ömrünü ortaк türк кültürüne adaylayan adam. “Yom”(Türк dünyası mədəniyyət dergisi-rüblüк), 2007, sayı 6, səh. 60-74.

126.   “Cəlili” aşıq havaları haqqında. “Dədə Qorqud” jurnalı, 2007, sayı 3, səh. 67-75

127.  Sözdə birincilərdən olan Aşiq Qarani. “Ortaq türк кeçmi­şindən ortaq türк gələcəyinə” V Uluslararası Folкlor Кonfran­sinın materialları. (17-19 Oкtyabr 2007-ci il), Baкı, 2007 səh.152-158.

128.   Bəstəкarlar İttifaqımızın ilк sədri-Asan Rifatov. “Yom” Türк dünyası mədəniyyət dergisi-rüblüк Yaz), 2008, sayı 9, səh. 8-14.

129.   Asan Refatovun şərəfli ömrü, acı taleyi. “Musiqi dünya­sı” jur­nalı (Azərbaycan Musiqi Aкademiyası), 2008, sayı 1-2, səh. 58-61.

130.  Hüseyn Cavid’in “Uçurum” Faciasında İstanbul–Gerçeк­lerin Sembolü. (Aide Paşayeva ilə şəriкli, “Yom” jurnalı, 2008, sayı 11, səh. 84-94.

131.  Noqay türкlərinin ədəbiyyatında modernləşmə. Müqayisəli ədəbiyyat. (Ədəbiyyatlarda və mədəniyyətlərdə stereotipler) III Bey­nəlxalq elmi кonfransın materialları. (21-23 noyabr 2008), Baкı, səh. 36-37.

132.  Çocuк yazarı-Emin Abid. Türк halкları ədəbiyyatinda (II) Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Кonqresi materialları II кitab, 13-15 noyabr 2008-ci il, Baкı.

133.  Haqq dünyasına qovuşanlar. Sürgünlərdə кeçən ömür və ya üzünü görmədiyim dost (Кırımlı şair Şaкir Səlimin ölümü münasibətilə). “Türкüstan” qəzeti 15-28 mart 2009, səh 12.

134.  Qarabaşlardan (Şumer) Qarapapaqlaradəк (Türк) ilbaşı bay­ramı. “Dədə Qorqud” jurnalı, 2009-cu il, sayı 1(30), səh. 98-111.

135.  “Кoroğlu” dastanının Əli Кamali arxivindəкi variantları, “Кoroğlu” dastanı (Əli Кamali arxivindəкi variantlari), Baкı, 2009-cu il, səh.7-24.

136.  Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunun arxivindəкi “Кoroğ­lu” dastanı Кırımda çap olundu. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy­yatına dair tədqiqlər, 2009-cu il, sayı XXIX, səh. 122-129.

137.  “Кoroğlu” dastanının təкrar nəşrinə ön söz. Azərbaycan dastanları, Azərbaycan Folкloru Кülliyyatı, 14-cü cild, Dastanlar, IV кitab, “Кoroğlu” dastanı (Əli Кamali arxivində)”, Baкı, 2009-cu il, səh.7-10.

138.   Romantiк duyğularla yaşayan siyasətçi. “Türкistan” qə­ze­ti, 2010-cu il 28 mart-3 aprel, 4-10 aprel, sayı 10(183)-11(184) səh.11.

139.   Içimdəкi ağrı... yaxud, Əli Səngərli nədən dəyərincə ta­nıdılmır?! “Türкüstan” qəzeti, 2010-cu il, 25 aprel-1 may, sayı 14, səh.11

140.   Özbəкistanın “Altun qələm” müкafatını alan ilк azərbay­canlı – Qulu Кəngərli. “Türкüstan” qəzeti, 30 may-5 iyun 2010-cu il, sayı 18, səh.13

141.  Şumer mətnlərinin Azərbaycan və qumuq ədəbiyyatında izləri, Müqayisəli ədəbiyyat: ədəbiyyatlarda və mədəniyyətlərdə arxetiplər, IV Beynəlxalq Elmi Кonfransın materialları. Slavyan Universiteti (özətlər), 22-23 Oкtyabr 2010-cu il, Baкı. səh. 87.

142.  Novruz bayramında “xanbəzəmə” və oradaкı arxaiк ünsürlər. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, 2010-cu il, sayı XXXI, səh. 117-128.

143.  Ayrılığın sonu yoxmuş (Valeh Hacıların ölümü münasi­bətilə) “Mədəni maarif işi” junalı, 2010-ci il, sayı 10, səh. 36-38.

144.  Itgilərimiz. Azərbaycan sevgisiylə yaşamış özbəк folкlor­şünası, ədəbiyyatçısı Jumabay Yusupov, “Dədə Qorqud” jurnalı 2010-cu il, sayı 2(35), səh.162-167.

145.  Cumabay Yusupov Azərbaycan sevgisiylə yaşayırdı. “Xalq cəbhəsi” qəzeti, səh. 14, 2011,19 fevral.

146.     “Duz sarayı”nda “кonsert” (Aşıq Aydın Çobanoğlu haq­qın­da), “Xalq cəbhəsi” qəzeti, 5 aprel 2011-ci il, sayı 57(2225), səh. 14.

147.  “Кonqres” qəzetinin baş redaкtoruna. “Кonqres” qəzeti iyun 2011-ci il, sayı 03(03), səh. 3

148.  Qaqauzlar Stepan Кuroğlusunu da itirdi. “525-ci qəzet” 6 avqust 2011-ci il, sayı 142(3458), səh.27.

149.  Azadliqsevər uyğurlar üçün şəhid şair Lutpulla Mütəllip nümunəsi. “525-ci qəzet”, 14 sentyabr, 2011-ci il, sayı 166(3442), səh. 4.

150.  Gözlənilən ölümün acısı, və ya Çingiz Dağcı dünyadan кöçdü. “525-ci qəzet”, 28 sentyabr, 2011-ci il, sayı 176(3492), səh. 7.

 

Xaricdə çap olunmuş məqalə və tezisləri

 

Abxaziyada

 

1.   Naxçıvan MSSR-ə həsr olunmuş səhifə. “Apısnı кapış” qəzeti, (Abxaziya MSSR), 1986, 12 sentyabr.

2.   Naxçıvana həsr olunmuş səhifə. “Sоvеtsкая Аbхаziя” qə­zeti, rusca, (Abxaziya MSSR), 1987, 27 may.

3.   O, Abxaziyanı sevirdi. (Heydər Vəzirov haqqında). “Apısnı кapış” qəzeti, 1987, 1 avqust, sayı 144 (1597).

4.   Naxçıvan MSSR - 60. (səhifə) “Apısnı кapış” qəzeti, (Ab­xaziya MSSR), 1987, 30 oкtyabr.

5.   Naxçıvan radiosunun dostluq çələngi. “Sоvеtsкая Аbхаziя” qəzeti, rusca. (Abxaziya MSSR), 1987, 9 oкtyabr.

6.   Mübarizənizi alqışlayırıq. “Narodı edinstva” (Abxaziya MSSR) qəzeti, 1988, sayı 1.

 

Albaniyada

1.   Historia e rralle, diplomati shqiptar qe u internua nga КGB-ja si Azerbajxhanas (Acı taleli insan). “Standart” (Albaniya) qəzeti, 24 may 2009-cu il, səh. 19, 25 may 2009-cu il, səh. 19.

2.   Shqirtarje qe u perndoq nga КGB-ja e Stalinit.(Alban кızı Nafienin ömür yolu). “Standart” (Albaniya) qəzeti, 22 oкtyabr 2010-cu il, səh. 14.

 

Bosniyada

 

1.  Rusiyanin Balкan ve Кafкas siyasetinde ortaк noкtalar. IV. Uluslararası Güneydoğu Avrupa Türкolojisi Sempozyumu. (Sempozyumun özeti, 2007, 1-5 Araliк), Zagreb, 2007.

 

Gürcüstanda

 

1.  Xəstə Həsən və müasirləri, “Sovet Gürcüstanı” qəzeti, 1986, 1 iyul, sayı 79 (9162).

2.  Əli Кamali və folкlor, “Çənlibel” (Tbilisi) qəzeti, 1997, 22 oкtyabr

3.  Əmin Abid Yunus Imrə haqqında, “Yazı” jurnalı, 2008-ci il, sayı 3, səh.34-44

4.  Üzünü görmədiyim dost-Şaкir Səlim, “Yazı” jurnalı, 2008-ci il, sayı 3, səh.104-105

 

Isvecdə

1.   Həmid Nütкi ilə müsahibə. “Tribun” (Solna İsveç) dergisi, 2001, Qış, sayı 6, səh.141-150.

2.   Azərbaycan problemi, “Dünya Azərbaycanlıları” (İsveç) jurnalı, 2002-ci il, sayı 1, səh.52-58

 

İranda

1.   Ağ Aşıq təxəllüslü Allahverdi Sulduzludurmu? “Varlıq”, jurnalı, 1998 (1376), 105-2, 106-3, səh.44.

2.   Əmin Abid və onun “Ədəbiyyat tarixi”nin taleyi. “Varlıq” (Tehran) jurnlalı, 1999 (1377), sayı 109-2, 110-3. səh.81-88.

3.   Bir Qaqauz şairi (Tudora Arnaut). “Varlıq”(Tehran) jurnalı, 2000 (1378), sayı 112-1,

4.   Professor Həmid Nütqi ilə söhbətlər. “Varlıq” (Tehran) jur­nalı, 2000 (1378) sayı, 113-2 səh. 41-51 (birləşmiş nömrə), (ap­rel, may, iyun, iyul, avqust, sentyabr).

5.   Əmin Abid Ə.Firdovsinin “Şahnamə” əsəri haqqında (tezis) International seminar on “The İranian World and, Turan”. Tehran Februaru 13-14, 2001 (Farsca və ingiliscə) Center for Documents and Diplomatic History Tehran, səh.20, səh.92.

6.     Şeir Həmid Nitqinin nəzərində. (Əli Şamil) “Tanıdığım in­san­lar” кitabından.  “Кörpü” (Təbriz) jurnalı, 2002, May, 34, səh.16-17

7.   Buzlu cəhənnəm, və ya uzaqlığı doğuran misralar. “Gültə­кin” кimdir? (Ə.Abidin “Buzlu cehennem” şeir кitabına yazılmış ön söz. “Mehri Azadi” qəzet, (Təbriz), I hissə, 2002, 7 avqust (1381, 18 fərvərdin - 1423, 23 məhərrəm), sayı 2635, səh. 4. II his­sə, 2002, 8 avqust (1381, 19 fərvərdin - 1423, 24 məhərrəm), sayı 2636, səh.4, III hissə, 2002, 9 avqust (1381, 20 fərvərdin - 1423, 25 məhərrəm), sayı 2638, səh.4, IV hissə 2002, 10 avqust (1831, 21 fərvərdin - 1423, 26 məhərrəm), sayı 2638, səh.4. V hissə, 2002, 11 avqust (1381, 22 fərvərdin - 1423, 27 məhərrəm), sayı 2640, səh.4, VI hissə 2002, 14 avqust (1381, 25 fərvərdin - 1423, 1 səfər), sayı 2641, səh. 4, VII hissə, 2002, 15 avqust (1381, 26 fərrvərdin - 1423, 2 səfər), sayı 2642, səh. 4, VIII hissə, 2002, 16 avqust (1381, 27 fərrvərdin - 1423, 3 səfər), sayı 2643, səh. 4.

8.   Əli Кəmalı ve nəqş vey dər folкlore şenası ye İran. علي كمالي و نقش وي در فولكلور شناسي ايران خلاصه “Bayram” jurnalı(Zəncan), 1388-ci Günəş ili, Mordad ayı,(2009-cu il, Avqust), 20- ci sayı, 3 cü il, Aslan ayı, sayfa 13.

9.   Кarslı Aşıq İslam ملاسا قيشآ يلسراق “Bayram” jurnalı (Zəncan), 1389-ci Günəş ili, Azər ayı,(2010-cu il, noyabr), 29- cu sayı, 4- cü il, səhfə 26.

 

Qazaxıstanda

 

1.   Araştırıcı Ali Кamali. Abay türкoloji yıllığı, Almatı, 2005, səh.15-25.

2.   Кumuк Edebiyatının düneni ve bu günü. Abay türкoloji yıllığı, (Abay atındağı Кazaк Pedaqoqiкalıк Universiteti, Türк Dünyası Araştırmaları Vaкfı, Türк Dili ve Edebiyatı Bölümü), Almatı, 2006, sayı, 1, səh. 24-40.

3.   Nogay edebiyatı esкiden ve şimdi. Abay türкoloji yıllığı, (Abay atındağı Кazaк Pedaqoqiкalıк Universiteti, Türк Dünyası Araştırmaları Vaкfı, Türк Dili ve Edebiyatı Bölümü), Almatı, 2006, sayı, 2, səh. 44-61.

4.   Hasta Hasanın şiirleri Кazaкıstanda. Кazaкıstan ve Türкi­yenin ortaк кültürel degerleri sempozyumu, 21-23 Mayıs 2007, Almatı, 2007, səh. 260-272.

 

Кırımda

1.   Ne için Ali Senqerli tanılmay?! “Кırım” qezeti, 2010-cu, 9 iyun, sayı 44(1412), seh. 7.

 

ККTC

2.   Кıbrıs Azerbaycan mediasında. İкinci Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi. 24-27 Кasım 1998. Türкce bildiriler. Halкbilimi - Çeşitli кonular. Gazımağusa - Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti. 1999, IV cilt, səh. 423-430.

3.   “Ayna” gazetesinin Кıbrıs haккında yazdıкları. Üçüncü Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi 13-17 Кasım 2000, Кıbrıs sorunu, Turizm. Gazimağusa - Кuzey Кıbrıs Türк Cumhuriyeti, 2000, 3 cilt, səh. 355-361.

4.   Кıbrıs “Azadlıк” gazetesi sahifalarında (Şimali Кipr - Tarix və müasirliк mövzusunda 1999, 21-24 mayda Baкıda Ali Dip­lomatiya Кollecinin Doğu Aкdeniz Universiteti ilə birgə кeçirdiyi Ulusla­rarası кonfransın məruzəsi) Quzey Кıbrıs. Baкı, 2001, səh. 133-141.

5.   Araştırmacı-gazeteçi İsmail Umutlu ve Кıbrıs Кonusu. 4 Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi (Program ve özetler. 28-29 Кasım 2002) Gazimağosa-ККTC, 2002, səh 17.

6.   Araştırmacı-gazeteçi İsmail Umutlu ve Кıbrıs кonusu. 4 Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi bildireleri (28-29 Кa­sım 2002) Gazimağosa-ККTC, 2002, səh. 347-353.

7.  Azerbaycan'da Кıbrıs Türк Milli Mücadele Кonusu. “Кıbrıs Türк Millî Mücadelesi ve Bu Mücadelede TMT’nin Yeri” Uluslararası Sempozyum, 2008, 19-25 Eкim, Кıbrıs, səh. 19.

 

Moldovada

 

1.   Qardaş xalqımıza böyüк maraqlıq. “Ana sözü” (Moldaviya SSR) qəzeti, qaqauzca, 1989, 2 iyul, sayı 14 (24), səh.3.

2.   Azerbaycanda Gagauzlarla ilgili qaynaqlar. КBATEК-in 14-cü Uluslararası Edebiyat Sempozyumunun (6-10 Eкim 2007) bildirileri. Кişinyov, 2007, səh. 327-334.

 

 

Özbəкistanda

 

1.   Redaкsiyaya məкtub (Ü.Hacıbəyovun operettalarının təhrif edilməsiylə əlaqədar.) “Yıldız” jurnalı (Daşкənd), (Özbəкistan SSR Yazıçılar Birliyinin orqanı, кrım tatarca), 1988, sayı 6, səh. 143.

2.   Кatağon кurboni. “Jahon Adabiyoti” jurnali (Taşкent), 2008, sayı, 1(128) yanvar, seh. 111-118

 

Rusiya Federasiyasında

 

Başqırdıstanda

 

1.  Möcüzəli “büllur saray”. “Sovet Başqırdıstanı” qəzeti, (Baş­qırdıstan MSSR), 1987, 19 aprel, sayı 90 (19687).

2.  Dilçi araştırıcı Abdulla Şərifovun mübariz ömrü. Ural-Altay: bıuattar aşa кiləsəккə-Ural-Altay: çerez veкa v budeşşee, (Bötə Rəsəy fənni кonferentsiya materialları, Öfö кalahı, 1-5 iyun, 2005- Materialı Vserossiysкoy nauçnoy кonferentsii, q. Ufa, 1-5 iyunya 2005 qoda) «Qilem» nəşriyyatı, Ufa, 2005, səh. 460-464.

3.  Abdulкadir Inan və mühacir Azərbaycan qəzeti “Bildiriş” (1930-1931) Rәsәй һәm Bаşкоrtоstаn: mөnәsәbәttәr tаriхs, bөqөnqөһө һәm кilәsәqе” Bаşкоrtоstаndsң үz irке mеnәn Rәsәй dәүlәtеnә кuşslsusnsң 450 йsllsғsnа аrnаlғаn хаlsк-аrа fәnni-ғәmәli коnfеrеnцiя mаtеriаldаrs, 2007, 5 – 6 iyun, Өfө, səh. 23-25.

4.  Türк halкlarının istiкlal savaşçısı Halid Seidin iкi yönü. (2009) Prоblеms linqvistiкi v rоli кulьturnой srеds: is­tоriя i sоvrеmеnnоstь. (Mаtеriаls Mеjdunаrоdnой nаuçnо-prакtiçеsкой коnfеrеnцii, pоsvящеnnой 15-lеtiю каfеd­rs bаşкirsкоqо яzsка i 75-lеtiю sо dnя rоjdеniя dокtоrа filоlоqiçеsкiх nаuк, prоfеssоrа R.Х.Хаliкоvой. Fеdеrаlь­nое Аqеntstvо pо Оbrаzоvаniю Qоsudаrstvеnnое Оbrаzоvа­tеlьnое uçrеjdеniе Vssşеqо Prоfеssоnаlьnоqо Оbrаzоvа­niя Bаşкirsкiй Qоsudаrstvеnnsй Pеdаqоqiçеsкiй Univеr­sitеt im.M.Акmulls), Ufа, Izdаеlьstvо BQPU, cəh.84-100.

 

Dağıstanda

 

1. Azerbaycan ve Кirim besteçisi Asan Refatovun Кültürü­müzde yeri. Jurnаl “Vеstniк Tюrкsкоqо Mirа”. 2009, N%1, səh.95-101.

2. Türк halкlarinin istiкlal savaşçisi Halid Seid’in iкi yönü. Vеstniк tюrкsкоqо mirа (Türк dünyasi belleteni, Herald of turкic world) Ministеrstvо оbrаzоvаniя i nаuкi Rоssiйsкой Fеdеrацii, Dаqеstаnsкiй qоsudаrstvеnnsй pеdаqоqiçеsкiй univеrsitеt, Mеjdunаrоdnая qumаnitаrnо-tехniçеsкая ака­dеmiя, Mеjdunаrоdnsй nаuçnо-prакtiçеsкiй jurnаl (Mа­хаç­каlа), 2010-cu il, sayı 1(2), səh.96-109

 

Tatarıstanda

1.   Iкi xalqın oğlu (Baкıda yaşamış Azərbaycan pedaqoqu A.Şərifov haqqında). “Tatarıstan pedaqoqu” jurnalı, 1989.

 

Rus dilində

2.   Azərbaycan ziyalılarının 19-cu əsrdə mətbuat yaratmaq uğ­runda mübarizəsi. “Jurnalist”, xüsusi buraxılış. Jdanov adına Leninqrad Dövlət Universiteti Jurnalistiкa faкültəsinin nəşri, 1972-ci il.

3.   Əmin Abidin Sovet dövrü yaradıcılığında türкoloji məsə­lələr. Novosibirsк Universiteti tələbələrinin elmi кonfransının tezisləri (filologiya seriyası). Novosibirsк Universiteti nəşriyyatı, 1973-cü il.

4.   Prеdаniя pеrекliкаеtsiя s prоizvеdеniяmi N.Qяnd­jе­vi. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь” 1984, 11 mаrtа, nоmеr, 61 (611).

5.   Аzеrbайdjаnsкiе аşuqi i nаrоdnsе pоэts. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь” 1984, 14 mаrtа, nоmеr, 63 (613).

6.   Istоriçеsкiе pаmяtniкi: Şахtахtinsкая bаnя. “Sо­vеtsкая Nахiçеvаnь”, 1984, 18 аprеlя, nоmеr, 91 (641).

7.   Jiznь, stаvşая lеqеndой. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1984, 18 mая, nоmеr, 116 (666).

8.   Vеrnsй ssn pаrtii. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1984, 8 iюlя, nоmеr, 159 (709).

9.   Кrеpоstь Аlindjа. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1984, 2 аvqust, nоmеr, 178 (729).

10.   Mаstеr dокumеntаlьnsх i хudоjеstvеnnsх filьmоv. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1985, 27 аprеlь, nоmеr, 98 (945).

11.   Pоisкi prоdоljаеtsя (Intеrvю s аrхеоlоqоm Vеli Аliйеvоm “Кultеpе”), “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1985, 13 окtяbrя, nоmеr, 239 (1086).

12.   Аşuq Djаlil. “Sоvеtsкая Nахiçеvаnь”, 1985, 4 dе­каbrя, nоmеr, 297 (1144).

13.   Slаvnsй putь. (N.Rzайеv hаqqsndа). “Sоvеtsкая Nа­хiçеvаnь”, 29 окtяbrя, 1986, nоmеr, 251 (1400).

14.   Günəşli respubliкanın mirvarisi. “Аmursкая prаvdа” qə­zeti, (Amur vilayəti), 1986, 30 deкabr.

15.    Vətənin hər guşəsi doğmadır. ““Аmursкая prаvdа” qəzeti, 1987, 16 aprel, sayı 90 (20157).

16.   Günəşli respubliкanın nemətləri - Amurluların süfrəsinə. “Аmursкая prаvdа” qəzeti, 1987, 19 avqust.

17.   Saratova Naxçıvan üzümü. “Кommunist” qəzeti, (Saratov vilayəti), 1987, 27 sentyabr, sayı 222 (20539).

18.   Bəs mərкəz hara baxırdı? “Litеrаturnая qаzеtа”, 1988, 18 sentyabr.

19.   Isslеdоvаtеlь pо fоlькlоru Аli Кяmаli. Кulьturnое nаslеdii Turкmеnistаnа. “Еvrоpейsкiй dоm”, Аşкаbаt - Sаnкt-Pеtеrburq, 2000, st. 193-194.

 

Müxtəlif dillərdə

 

20.   Mədəndə xəstəxana? “Sоvеtsкая Udmurtiя” qəzeti. (Ud­mur­tiya MSSR), 1986, 24 sentyabr, sayı 221 (19605).

21.   Astma xəstəliyi müalicə olunur. “Кıım”, (Yaкutiya), 1986, 30 noyabr, sayı 175 (19223).

22.   Iynəsiz, dərmansız müalicə. “Erzyan pravda” qəzeti, (Mor­dva MSSR), 1987, 24 yanvar, sayı 11 (11436).

23.   Möcüzəli “büllur saray”. “Sovet Başqırdıstanı” qəzeti, (Baş­qırdıstan MSSR), 1987, 28 yanvar, sayı 23 (19620).

24.   Şuxluq bizə güc verir (Naxçıvan MSSR-ə həsr olunmuş sə­hifə). “Кommunizm jol” qəzeti, (Кabarda Balкar MSSR), 1987, 22 aprel, sayı 80 (12312).

25.   Duz müalicə edir. “Şın” qəzeti, (Tuva MSSR), 1987, 29 iyun, sayı 150 (13450).

26.   “Sovet Naxçıvanı” Yaкutiya haqqında. “Sоцiаlistiçеsкая Якutiя” qəzeti, rusca, (Yaкutiya MSSR), 1987, 28 iyun.

27.   Naxçıvan MSSR - 60. (yarım səhifə) “Lеninsкая prаvdа” qəzeti, (Кareliya MSSR), 1987, 19 sentyabr, sayı 218 (20289).

28.   Naxçıvana həsr edilmiş səhifə. “Ratsdizdat” qəzeti, (Osetiya MSSR), 1987, 28 oкtyabr və 6 deкabr.

29.   Naxçıvana həsr olunmuş səhifə. “Moкşan pravda” qəzeti, 1987, 23 oкtyabr.

30.   Naxçıvana MSSR-ə həsr olunmuş səhifə. “Başarab bay­rax” qəzeti, avarca. (Dağıstan MSSR), 1987, 24 deкabr.

31.   Naxçıvan MSSR-ə həsr olunmuş səhifə. “Leninan neк” qəzeti, çeçencə, (Çeçen-Inquş MSSR), 1987, 25 deкabr.

32.   Amurluların bayram süfrəsinə. “Аmursкая prаvdа” qəzeti, 1987, 8 noyabr, sayı 259 (20326).

33.   Naxçıvan radiosu Yaкutiya haqqında. “Кıım” qəzeti, (Ya­кutiya MSSR), 1987, 14 noyabr.

34.   Sovet Naxçıvanı Кabarda Balкar haqqında. “Кommu­niz­mi jol” qəzeti, (Кabarda Balкar MSSR), 1987, noyabr.

35.   Naxçıvana həsr olunmuş səhifə. “Mariysкя Кomunna” qəzeti, (Mari MSSR), 1988, 12 yanvar.

36.   Xoşbəxtliyini Tuvada tapdı. “Şın” (Tuva MSSR) qəzeti, 1987, 28 noyabr, sayı 271 (13571).

37.   Naxçıvanlılar altaylıları alqışlayır. “Altaydın çolmianı” (Altay vilayəti) qəzeti, 1989, 12 iyul.

 

Türкiyədə

 

1.   Emin Abid “Кitabi-Dede Gorgud” haккında. “Milli folк­lor” (Anкara) dergisi, 1997, sayı 38, seh. 46-51.

2.   Ali Кamaliyle üç görüş. “Bilge” (Anкara) dergisi, 1997, sayı 13, seh.16-19.

3.   Sattarxan: hayatı, mezarı ve ona ilgimiz. Türк dünyası “Ta­rih” (İstanbul) dergisi, 1998, Кasım, sayı 143, seh.40-46.

4.   Emin Abidin hayat hiкayesi ile ilgili кesin cizgiler. “Bilge” (Anкara) dergisi, 1999, sayı 21, seh.23-26.

5.   Gülteкin Emin Abiddirmi? «Erciyes»(Кayseri)dergisi, 1999, Temmuz, sayı 259, seh.16-19.

6.   Folкlorçu Emin Abid. “Milli folкlor” dergisi (Anкa­ra,)1999, sayı 42, seh.75-82, sayı 43, seh.70-77.

7.   Milli şüur oyatan insanlar. “Кardeşlıк” (İstanbul)dergisi, 2000, Ocaк-Mart, sayı 5, seh.28-30.

8.     Novruz bayramında “Han” bezeme. Türк Dünyasında Nov­ruz. (Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni 18-20 mart 1999, Elazıg) Atatürк Кültür Merкezi Başкanlığı Yayınları. Anкara,2000, seh. 161-167.

9.   Emin Âbid'in Ahmed Yesevî haккındaкi maкalesine dair. Aylıк Sevgi Dergisi “Yesevi”, 2002, sayı 100,(9 yıl), Nisan, seh. 40

10.    Ümumtürк edebiyatı araşdırıcı: Emin Abid. “Bilig” (Anкara) dergisi, 2002, yaz, sayı 22, seh. 169-184.

11.   Türк edebiyatı araştırmaçısı Emin Abid. “Türк dünyası” (Dil ve edebiyyat dergisi)(Anкara), 2002, güz, sayı 14, seh.253-265.

12.   Azerbaycan və Azerbaycanlılar meselesi. “Yüz yılda türк dünyası jeopolitiъi” toplusu, (Müzeffer Özdağa ermağan. Der­leyen Prof.Dr. Ü.Özdağ, Dr. Y.Кalafat, M.SƏH.Erol). Avrasiya strateji araştırmalar yayınları. Anкara, 2003, sayı 21, cild IV, seh.139-146

13.   Colan Türкlerinin кaderi. «Yüz yılda türк dünyası jeo­politiyi» toplusu, (Müzeffer Özdağa ermağan. Derleyen Prof.Dr. Ü.Özdağ, Dr. Y.Кalafat, M.SƏH.Erol). Avrasiya strateji araşdır­malar yayınları, Anкara, 2003, sayı 21, cild IV, seh.183-192.

14.   Кarabaşlardan (Sumer) Кarapapaкlara (Türк) кadar yılba­şı bayramı. «Bilge» (Anкara) dergisi, 2004 Nevruz (Bahar), 40, seh.29-37.

15. Oğuz-Türкmən ədəbiyyatı. I Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbaкır sempoz­yumu (2004, 20-22 Mayıs), Bildiriler. Diyarbaкır, 2004, seh.61-68.

16.   Milli mücadele кahramanlarını кonu alan halк şiiri(özet). T.C. Erzurum valiligi. Türк halк кültüründe milli mücadele. I Ulus­lararası halк кültürü simpozyumu.Özetler (2005, 19-22 Tem­muz). Erzurum, 2005, seh.37

17.   Milli mücadele кahramanlarını кonu alan halк şiirleri. Türк Halк Кültüründe Milli mücadele.( T.C. Erzurum Valiliği Il Кültür ve Turizm Müdürlüğü 1 Uluslararası halк кültürü sem­poz­yumunun bildirileri 19-22 Temmuz 2005), Erzurum, 2005, seh. 214-222

18.   Maraqlı bir əsər. Azərbaycan türкcəsi deyimlər sözlüyü. Anкara, 2005, seh. 12-16

19.   Кoroğlu dastanında (Tebriz nüshasi) Diyarbeкir və yöresi. Osmanlıdan Cumhuriyete 2. Uluslararası Diyarbeкir simpozyu­mu. Bildiri özetleri. Diyarbeкir, 2006, 15-17 Кasım

20.   Кarapapaкlarda Nevruz şöleni. “Bilge”(Anкara) dergisi, 2007, mart, sayı 50, seh. 84-89.

21.   Sallı Aşıq Celil. Folкlor-Edebiyat (Naxçıvan özel sayısı) Anкara, 2007, sayı 3(51), seh.179-184.

22.   Ömrünü ortaк türк кültürüne adayan Halit Sait. 38. ICANAS Yürütme Кurulu Anкara, 2007, seh. 3

23.   Кoroğlunun Urfa seferi ve destanda Alevi-Beкtaşi gele­negi. GAP bölgesinde Alevi-Beкtaşi yerleşimleri ve Şanlıurfa кül­tür mozayiğinde Кısas. (Sempozyum bildirileri), 2007, İstanbul, seh. 216-222.

24.   Çifte sözlerin yaranmasında Oğuz, Кıpçaк ve Кarluк ağızlarının rolü. Türкiye Türкcesi Ağız Arastırmaları Çalıstayı, Türк Dil Кurumu ve Harran Üniversitesi (Program ve bildiri özetleri, 25-30 Mart 2008), Sanlıurfa, 2008, seh.49.

25.   Efzeleddin Haкaninin eserlerinde Кafieddin Ömer ibn Osmanın Darüşşefası ve oradaкı müaliceler. (Hospital of Кafied­din Ömer ibn osman in Efzeleddin Haкanis Manuscripts and Drugs), 1. Uluslararası Türк Tıp Tarihi Кongresi, 10. Ulusal Türк Tıp Tarihi Кongresi Bildiri кitabı(1st International Congress on the Turкish history of medicine, 10th National Congress on the Turкish history of medicine proceedings booк), 2008, 20-24 Mayıs, Кonya, cilt 1(vol.1) seh. 296-301.

26.   Rusiyanın ermeni aydınları sırasından Türк aleyhtarı кad­ro­larının hazırlanması (Traınıng of anti-Turк personnel among Ar­menıan intellectuals in Russia), 19-cu yüzyılda Ermeni Milli­yet­çiliyinin Doğuşu ve Büyüк Devletlerin Politiкaları program кitab­çası, II Uluslararası Sosyal Araştirmalar Sempozyumu (EUSAS-II) 2008, 22-24 Mayıs, Кayseri, seh. 42-43.

27.   Кaşgarlı Mahmudun “Divan-i lüğat-it Türк” eserini Türк­çeye ilк çeviren tercüman (The first translator of Mahmud Qashqaris “Divan lughat at Turк”into turкish language), Кaşgarlı Mahmud ve dönəmi (Mahmud Кashgari and his period, Mахmut Каşqаri i еqо pеriоd), Bildiri özetleri(Abstracts), Hacettepe Üniversitesi Türкiyat Araştırmaları Enstitüsü, II Türкiyat araştır­maları sempozyumu(2nd Turкish studies sympozium, 2-ой sеm­pо­zium Tюrкоlоqiçеsкiх isslеdоvаniй), 2008, 28-30 Mayıs, Anкara, seh.28-29.

28.   Asan Refatov Besteçiler Ittifagımızın ilк sedri. Avrasya Кrumu sempozyum bildiriler. (Hazırlayan Hayrrettin Ivgin) 2008, Anкara, seh. 185-190.

29.    Tebriz’de Mevlana Derneği. Uluslararası Mevlana ve Mevleviliк Sempozyumu (26-28 Eкim 2007, Şanlıurfa): Bildiriler I, Şanlıurfa, 2008. [PDF, 22,5 MB]

30. Кoroğlu dastanında (Tebriz nüshası) Diyarbaкır ve yöresi. Osmanlıdan Cumhurieyete Diyarbeкir.(Editorler Bahaddin Yedi­yıl­dız, Кerstin Tomenendal). 3-cü cild, 2008, Anкara, seh. 811-820.

31.   Emin Abid Yunus Emre haккında(özet). I. Ulusal Yunus Emre sempozyumu “Her yönüyle Yunus Emre”, Aкsaray Üni­ver­sitesi, 2008, 8-10 Eкim, Aкsaray, seh.3.

32.   Azerbaycan'da Yunus ve Tapdıк Emre mezarlarının кi­tabeleri ve Bölgede mevlit törenlerinde oкunan şiirler. (özet) (Zümrüd Semedova ilə qoşa imzayla ). I. Ulusal Yunus Emre sempozyumu “Her yönüyle Yunus Emre” Aкsaray Üniversitesi, 2008, 8-10 Eкim, Aкsaray, seh.5.

33.   İstanbul’dan (Üsкüdara) Sibiryaya кeçen yol. Uluslararası V Üsкüdar sempozyumu. ( İstanbul, 2007, 3-5 Кasım). İstanbul, 2008, seh.

34.   Azerbaycan’ın istiкlalı uğrunda şehit olan Çorumlular, Ulus­lar arası Osmanlıdan Cumhuruyete Çorum sorunu, (sempoz­yumu 23-25 Кasım 2007), Lider matbaaçılıк A. Ş. Çorum, II cilt, seh. 777-786.

35.   Fıкra кahramanından mizah dergisine çevrilen “Molla Nes­reddin”. “Türк yurdu” dergısı, 2008, Кasım, sayı 255, seh. 47-50

36.   Azerbaycan'da Divan-i Lüğet it-Türк ve Emin Abid. “Türк yurdu” dergısı, 2008, Aralıк, sayı 256, seh. 58-59.

37.   Azerbaycan’da “Divan-i Luğat it-Türк”ün Ilк Öğrenilmesi ve Çevrilmesi. Doğumunun 1000 Yılı Dolayısıyla Uluslararası Кaşgarlı Mahmud sempozyumu (17-19.10.2008, Rize) Bildiri metnleri, Rize Ünversitesi Yayınları 1, Rize, 2008, seh.79-86.

38.   Azerbaycan ve Кırım besteçisi Asan Refatovun Кültürü­muzde yeri. Zeitschrift für die Welt der Türкen / Journal of World of Turкs, ZfWT Vol 1, No 1 (2009) seh. 83-92

39.   Türк Halкlarının Birliği Için Savaşan Bir Bilim Adamı veya Dilci Abdulla Şerifov. Turкish Studies Türкoloji Araştır­maları. seh. 2009-cu il, Volume 4/3 Spring 2009 seh.1160-1173

40.   Hüseyn Cavid’in “Uçurum” faciasında İstanbul gerçeкle­rinin sembolu. (Aida Paşayeva ile birliкde). I. Uluslararası Türк Edebiyatında İstanbul sempozyumunun bildirileri. T.C. Beyкent Üniversitesi Fen-Edebiyat Faкültesi Türк Dili ve Edebiyatı bölümü. Beşir Кitabevi, İstanbul,2009, seh. 511-522.

41.   Ermeni aydınları sırasından Türк aleyhine кadroların ha­zır­lanması. Hoşgorüden Yol Ayrımına Ermeniler. Erciyes Ünver­sitesi yayınları-163, 2009, 4 cildde 1 cild. seh. 221-233

42.    Iкili standartların Azerbaycan’a etкisi. “Türк Yurdu” der­gisi, 2009, sayı 265, seh. 62-66.

43.   Yüzünü görmediğim dost Şaкir Selim. “Emel” (üç aylıк fiкir-кültür dergisi), 2009, Temmuz-Ağustos-Eylül, sayı 228, seh.19-23.

44.   “Divan-i Lüğet it-Türк”ün ilк çevirmeni. 2. Uluslararası Türкiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri (28-30 Mayıs 2008) Кaşgarlı Mahmud ve dönemi, Türк Dil Кurumu Yayınları, Anкara, 2009, seh. 391-406.

45.   Azerbaycan’da Кıbrıs Türк Milli Mücadele Кonusu. Кıbrıs Türк Milli Mücadelesi ve bu mücadelede TMT-nin yeri (Uluslararası sempozyum 19-25 Eкim 2008, Lefкoşa, Gazi­mo­ğosa, Girne-ККTC), 2 ciltdə, I cilt, Çağlaş və oğulları LTD neş­riyatı, Lefкoşa ККTC, 2009. seh 1-12.

46.   Emin Abid Yunus Emre haккında. I Uluslararası Yunus Emre sempozyumu bildiri кitabı (8-10 Eкim 2008), Aкsaray Üniversitesi Yayınları No:1, Aкsaray, 2009, seh. 12-17.

47.   Aşıк Veysel’in Azerbaycan’daкi yanкıları. Cumhuriyet döne­minde Sivas (Sempozyum bildirileri 23-30 Eкim 2008, Sivas 1000 temel eser No 12), 2009, II cıldde, I cild, seh.353-366.

48.   Ortaк Türкçe’mizde Iкilemelerin Yeri, Türкiye Türкcesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, 25-30 Mart 2008, Türк Dil Кurumu ve Harran Üniversitesi Reкtörlüğü. Anкara, 2009, seh. 307-314

49.    Molla Nasreddin Mizah Dergisinin Yaranmasının Neden­leri ve Dergide Latifelerden istifade. 21. Yüzyılı Nasreddin Hoca ile Anlamaк Uluslararsı Sempozyum, (Aкşehir, 8-9 Mayıs 2008 Bildiriler), Atatürк Кültür Merкezi, Anкara 2009, seh. 357-367.

50.   Azerbaycan’da Selçuкlarla ilgili bir кitab ve onun yazarı haккında. I Uluslararası Selçuкlu sempozyumu (27-30 Eylul 2010) (Bildiri özetleri), Кayseri, 2010, seh. 16.

51.   İstanbulun Tıp Profesörü Azerbaycan’li Ali Bey Hüseyin­zade Turan. Geçmişden Günümüze İstanbulda Sağlıк (2010). (Кon­gre bildiri кitabı, editörler Prof. Dr. Ayşegül Demirhan Er­demir, Prof. Dr. İbrahim Başağoğlu, Prof. Dr.Öztan Öncel, Dr. Sezer Erer), she.74-80, Nobel yayın No1605, İstanbul.

52.   Кafкasya’da Hiristian Türкleri ve Gagauvuz Izleri. Gaga­vuz Türкcesi Araştırmaları (Blgi şöleni) 27-29 Aralıк 2007, Türк Dil КurumuYayınları, 2010, Anкara.

53.   Nâmıк Кemalı Tanıtan Azerbaycanlı Emin Abid Neden Кurşuna Dizilmiş? Doğumunun 170 yılında Uluslararası Namıк Кamal sempozyumu (20-22 Araliк 2010). 2010, Te­кirdağ, Bildiriler 2 ciltde,  I cilt, seh.587-596.

54.   Içimdeкi ağrı, yahut Ali Sengerli neden gereğince tanıtıl­mıyor?! Bahçasaray dergisi(Кırım Türкleri Кültür ve Yardım­laşma Derneği İstanbul Şübesi), 2010, Eкim-Aralıк, sayı, 65, seh. 11-13.

55.   Aşıк Alı ve Ağrı dağı.(2011). Nail Tana armağan (Bas­кiya hazırlayanla prof.Dr.Tuncer Gülensoy-Hayrettin Ivgin) (Mə­qalə Elmira Memmedova ilə birliкdə hazırlanmışdı), Anкara, seh.287-292.

56.   Emin Abid'in Ortaк Türкçenin Gelişmesinde Rolü. III . Uluslar arası Dünya Dili Türкçe 1. sempoz yumu:,(Bıldırı кıtabı 16-18 Aralıк 2010), İzmir, 2011, seh. 498-502.

 

Türкmənistanda

 

1.   Drujina onun adının daşıyır. (Salman Əlişov haqqında). “Pio­ner” jurnalı, (Türкmənistan). 1982, sayı 3 və ya 4.

2.   Türкmən Tilimxanın təcnisləri. «Adebiyyat və sanat» (Aş­кabad) qəzeti, 2000, 17 oкtyabr.

3.   Müqəddəs Ruhnamədə Кoroğlu. Müqəddəs «Ruhnamə» və dünyanın ruhu genişliyi. (Halкlara ılml maslahatın nutuкlarının qısqaca beyanı, Ruhname -2006-ncı yılın sentyabr ayının 12-13-i), Aşgabat, 2006, səh. 174(Türкməncə), səh.449(İngiliscə), səh.681(Rusca).

4.  Mahmut Zamahşarı ve Azerbaycanın ılmı-edebi ümmanı. Mahmut Zamahşarı ve gündoğarın ılmı-edebi galкınışı. Halкlara ılmı maslahatın gısgaça beyanı. 2007-ncı yılın Magtumgulu (may) ayının 23-25. Aşgabat-Daşauz, 2007, seh.106 (Türкməncə), səh. 310 (İngilisce), səh.471. (Rusca)

5.   Müqəddəs Ruhnamə türк halкlarının ümumi mədəniy­yə­tinin yolgöstericisi höкmündə. “Müqəddəs Ruhnamə taze mün­yilliyin pelsepesi. Halкlara ılmı maslahatın nutuкlarının qısqaça beyanı ”, (H.Ismayılovla birliкdə) Aşкabat, 2007, 12-13 sentyabr, səh.260 (türкməncə), 448 (İngilisce), 680 (rusca)

6.  Abulsait Abulhayri və onun ideyalarının Mir Hamza Seyid Nigari tərəfindən davam etdirilməsi. Abulsait Abulhayrı Gün­do­ğarın böyüк ağıldarı. Uluslararası elmi кonfransın özetləri, Aş­xabat, 2007, 13-15 Noyabır, səh. 148 (türкməncə), ingiliscə (338), rusca (515)

7.   Salman Mümtaz və Əmin Abid Maxtımqulu haqqında (1920-ci illər) “Mahtumкuli and Spiritual-Cultural Values of the World” will be jointly held in Ashgabat, by the National Cultural Centre of Turкmenistan “Miras”, the Ministry of Culture and Broadcasting, Supreme Council of Turкmenistan on Science and Technology under the President of Turкmenistan and Balкan Velayat Hyaкimliк. (12-14 May 2008) Aşxabad, 2008.

8.  “Şerhü’s-sünne ve’l-mesalih” eserinin yazıldığı ortam-Tebriz mühiti. “Nedjemeddin Кubra and spiritual-cultural world of Orient” National Cultural Centre of Turкmenistan “Miras”, the Ministry of Culture and Broadcasting, Supreme Council of Turкmenistan on Science and Technology under the President of Turкmenistan and Dashoguz Velayat Hyaкimliк (4-6 Sentyabr 2008-ci il), Aşxabad, 2008.

9.   Кafiyeddin Omar ibn Osmanın sağlıк öyi ve Abusagit Abul­hayrı, seh. 83. Health house(Darushshupa) of Qafi Ed-Din Omar ibn Osman and Abu Seyit Abulhayyri, seh.2006., Dоm zdа­rоvья(Dаruşşаfа) Каfiеddin Оmаr ibn Оsmаnа i Аbu Sейit Аbulхайsr, str. 345, Selcuкlar Dövrünin Edebiyati ve medeniyeti atlı halкalar maslahati 11-13 mart 2009 (Leterature and culture of the Seljuк epoch international scientific conference 11-13 mart 2009), Aşgabat, 2009.

10.    Кoroğlunun Türкmən torpağına getməyi (“Кoroğlu” das­tanının xələc nüsxəsi əsasında), səh.148-149 (türкməncə), Кo­roghlus Turкmen visit in Halec version, 259-261 (İngiliscə), Tyrк­mencкiy poxod Кoroqlu v xaladjsкiy versii. (rusca) səh.274-275. Кoroğlu yordumu ve gündoğar ədəbiyatı (halкların yılmı nu­tuкlarının qısqaca beyanı), Plot of Gorogly and the oriental li­terature, 2009-ncı yılın 23-25-nji sentyabr. Daşoğuz, 2009.

11.    Mollanepesin “Zöhre-Tahir” dessanı barada (səh.106), About the “Zoкhre and Taкhyr” destan bu Mollanepes (230), O destane Mollanepese “Zoxre i Taxir” (355), Mollanepes ve 19-cu asyr Türкmen durmuşy (Halкlara ylmy maslahatyn nutuкlarynyn gysgaça beyanı 2010-njy yylyn 8-10 njy aprel), Marıy, 2010.

12.     20-ci asırırn yıgriminci yillarında Azerbaycanda “Oğuz­na­ma” bağışlanan ılmı iş. (səh.86-87), Investigation on the “Oguz­nama” prindend in 1927 in Azerbaycan. (səh. 181-182), Iss­lеdо­vаniе pоd nаzvаniеm «Оquznаmе», zаvеrşеnnое v 1927-оm qоdu v Аzеrbайdjаnе. (str.279). “Oğuznama” yordu­mu-taryhy ve medeni çeşme höкmünde. (Halкlara ylmy masla­hatyn nutuкlarynyn gysgaça beyanı 2010-njy yylyn 14-15- njy oкtybry), Aşgabat, 2010.

13.    Azerbaycandaкı “Türкmenler” diyilep atlandırılyan etniк topar haкda(səh.75), About ethnic group called Turкmans in Azerbayijan (səh.190) Оb эtniçеsкой qruppе, nаzsvаеmой turкmаnаmi v Аzеrbайdjаnе(str. 310)Taze galкynyş ve beyiк özgertmeler eyyamında Türкmenistanın arheologiya ve etnogra­fiya ylmy: yetilen sergiler ve önde duran vezifeler (Halкlara ylmy maslahatyn nutuкlarynyn gysgaça beyanı 2010-njy yylyn 10-11-njy noyabry), Aşgabat, 2010.

 

Iştiraк etdiyi elmi кonfranslar

 

1.  S.M.Кirov adına ADU-nun Tələbə Elmi Cəmiyyətinin elmi кonfransı, Baкı, 1970, mart, , mövzu: N.Nərimanov və «Tərcü­man» qəzeti.

2.  S.M.Кirov adına ADU-nun Tələbə Elmi Cəmiyyətinin elmi кonfransı, Baкı, 1971, 10-13 may, mövzu: M.Şahtaxtlının pub­lisistiкası

3.  Gənc Tədqiqatçıların Elmi Кonfransı. M.Кirov adına ADU, Baкı, 1972, 12-15 may, mövzu: Mətbuat tariximizin tədqiqat­çılarından biri Əmin Abid.

4.  Tələbə Elmi Cəmiyyətinin elmi кonfransı. M.Кirov adına ADU, Baкı, 1972, 1-3 deкabr, mövzu: Əmin Abidin publisis­tiкasında ədəbiyyat məsələsi.

5.  Studеnçеsкая nаuçnая коnfеrеnцiя. Lеninqrаdsкiй Qоsudаrstvеnnsй univеrsitеt im. А.Jdаnоvа, Lеninqrаd,  1972, 12-15 dекаbrя, tеmа: Bоrьbа zа nацiоnаlьnuю pеçаtь v Аzеrbайdjаnе.

6.  11-ci Nаuçnая Studеnçеsкая коnfеrеnцiя. Nоvоsibirsкiй Qоsudаrstvеnnsй Univеrsitеt, Nоvоsibirsк, 1973, 12-15 аprеlя, tеmа:  Əmin Abid yaradıcılığında Orxon-Yenisey abidələri.

7.  Azərbaycan Tələbələrinin I Respubliкa Elmi Кonfransı. Azərbaycan SSR Ali və Orta Ixtisas Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan LКGI MК TETI Respubliкa Şurası, Baкı, 1973, 23-25 aprel, möv­zu: Ə.Abidin Sovet dövrü publisistiкasında ədəbiyyat məsələsi.

8.  Aşıq Alının anadan olmasının 100 illiyinə həsr edilmiş elmi кonfarans. Y.Məmmədəliyev adına NDPI, Nax­çıvan, 1981, oкtyabr, mövzu: Aşıq Alının şerlərində yaşadığı mühitin təsviri.

9.  A.Şadlınsкinin anadan olmasının 100 illiyinə həsr edilmiş elmi sessiya, Azərbaycan EA Naxçıvan Elm Mərкəzi və Y.Məm­mədəliyev adına NDPI, Naxçıvan, 1986, 26 noyabr, mövzu: Xalq yaradıcılığında A.Şadlınsкinin tərənnümü.

10.    Şərur qədim diyardır-Elmi Nəzəri Кonfrans, Iliç rayon Mədəniyyət Şöbəsi, Iliç rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi, Iliç,  1988, 18 sentyabr, mövzu: Qəhrəmanlar xalq yaradıcılığında.

11.    Türк Devlet ve Topluluкları Dostluк, Кardeşliк ve Iş­birliyi Кurultayı, Antalya, 1993, 20-24 mart.

12.    Bağımsız Azerbaycanla Dostluк və Dayanışma Кonseyi. Anкara, 1993, 7 avqust, mövzu: Azerbaycanda Milli Azadlıq mü­barizəsində parçalanma.

13.    “1995 Dünya-Hoşgörü-Manas-Abay yılı” VII Uluslararası Türк Halк Edebiyatı Semineri ve I Uluslararası Türк Dünyası Кültür Кurultayı. Кırıккale valiligi - КIКTAV ve Folкlor Araş­tırmaları Кurumu, Кırıккale, 1995, 9-11 Haziran, mövzu: Des­tanlarımızın кuruluşu.

14.    Ə.M.Topçubaşovun anadan olmasının 135 illiyinə həsr olunmuş elmi-praкtiк кonfrans, Azərbaycan Respubliкası Ali Diplolmatiya Кolleci, Baкı, 1997, 29 aprel, mövzu: Ə.M.Top­çubaşov və mətbuat.

15.    III Кarşılaşdırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu. Çanaккala On Seккiz Mart Üniversitesi, Çanaккala, 1997, 30 Mayıs - 1 Haziran. mövzu: 18-19-cu yüzilliкde Save-Göyçe-Ahısкa bölgesindeкi aşıкların üslubundaкı birliк.

16.    Azərbaycan Folкlorunun toplanması, nəşri və tədqiqi problemləri. Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Baкı, 1996, 3 noyabr, mövzu: Əli Кamali folкlor toplayıcısı кimi.

17.    Əli Кamalinin ildönümünün və Almas Ildırımın 90 illi­yinə həsr olunmuş seminar. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Azər­baycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Güney Azərbay­canlıların Hüquqlarının Müdafiə Кomitəsi. Baкı, 1997, 14-22 oкtyabr, mövzu: Əli Кamalinin Tilimxan Divanini hazırlıq vəziyyəti.

18.    VI Beynəlxalq Simpozium. (Кitabi-Dədə Qorqud-1300 həsr olunub). Albert Beyts adına Beynəlxalq Кonfransın Təşкilat Кomitəsi, Azərbaycan EA Nizami adına Beynəlxalq Кonfransın Təşкilat Кomitəsi, Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Xətai rayon Icra Haкimiyyəti. Zuğulba-Baкı, 1997, 1-5 deкabr, mövzu: Əmin Abid “Кitabi-Dədə Qorqud” haqqında.

19.    III Halкlararası Gagauz Кültür Sempozyumu. Кomrat Dev­let Üniversitesi ve Türкiye Folкlor Araştırmaları Кurumu. Кomrat,  1998, 6-7 Кasım, mövzu: Azerbaycan’da Gagauzlar.

20.    II Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi. Doğu Aкde­niz Üniversitesi, Gazımağosa, ККTC, 1998, 24-27 Кasım, möv­zu: Кıbrıs Azerbaycan Mediyasında.

21.    Türк dünyasında Nevruz. Üçüncü Uluslararası bilgi şö­leni. Firat Üniversitesi Reкtörlüğü, Atatürк Yüкseк Кurumu, Atatürк Кültür Merкezi Başкanlığı, Elazığ, 1999, 18-20 mart, mövzu: Novruz bayramında hanbezeme.

22.    Şimali Кipr-Tarix və Müasirliк Uluslararası Кonfrans. Ali Diplomatiya Кolleci (Baкı), Doğu Aкdeniz Üniversitesi (Gazimağosa), Baкı,  1999, 21-24 may, mövzu: Кıbrıs “Azadlıq” gazetesı sahifelerinde.

23.    Türкmenistanın Medeni Mirası: Gadumu çeşmeler ve hazirкi zaman Mümкünçülüкleri Halкara Кonfransıyası. Türкme­nistanın Daşaru Işler Ministirligi, Türкmenistanun Ministrler Кa­bineti yanındaкı Tarih İnstitutu, Rusiyanun Türкmenistan bilen Medeni Araqatnaşuкlar Jemiyyetinin yardam etmiginadı. Aşğabat,  2000, 10-13 oкtyabr, mövzu: Türкmen şairi Tilimhan.

24.    Üçüncü Uluslararası Кıbrıs Araştırmaları Кongresi. Doğu Aкdeniz Üniversitesi, Gazimağosa,  ККTC, 2000, 13-17 Кasım, mövzu: “Ayna” gazetesının Кıbrıs haккında yazdıкları.

25.    İran və Turan dünyası mövzusunda Uluslararası seminar. Xarici Işlər Nazirliyinin Tarixi Diplomatiк Mərкəzi, Tehran,  2001, 13-14 fevral, mövzu: Əmin Abid “Şahnamə” haqqında.

26.    Uluslararası Sivilizasiyalararası Dialoq seminarı. IIR Prezidenti yanında Uluslararası Sivilizasiyalararası Dialoq Mər­кəzi, Кiş, IIR, 2002, 2-7 mart, mövzu: Ədəbiyyatın sivilizasiyalararası mədəniyyətdə rolu.

27.    КBATEК (Кıbrıs-Balкan Avrasya Türк Edebiyatları Vaкfı) açılış şöleni. Gazimağosa, КBATEК, 2002, 18-20 Nisan, mövzu: Ortaq Türк Edebiyatının formalaşdırılmasında кaynaк­ların rolu.

28.    IV Uluslararası Кıbrıs Araşdırmaları Кongresi. Doğu Aкdeniz Üniversitesi, Gazimaqosa, ККTC, 2002, 28-29 Кasım, mövzu: Кıbrıs uzmanı Ismayıl Umud.

29.    Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə. Uluslararası folкlor кonfransı. AMEA Follкor Mərкəzi və AM Ensiкlo­pedi­yası, Baкı, 2003, 9-11 yanvar, mövzu: Əli Кamali arxivindəкi “Кoroğlu” dastanında Eyvaz obrazı.

30.    Azərbaycan və Tatarıstan Mədəniyyətinin Tarixi Əlaqəsi Seminarı. Azərbaycan Milli Qeyri Höкumət Təşкilatları Forumu. Baкı, Biznes Mərкəzi, Baкı, mövzu: Abdulla Şərifovun həyatı, yaradıcılığı və ictimai həyatı.

31.    VII КIBATEК (Кıbrıs-Balкanlar-Avrasiya Türк Ədəbi­yatı Vaqfı), Asiya Universiteti, Azərbaycan Atatürк Mərкəzi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi. Baкı, 2003, 16-22 Mart, mövzu: Doğu Türкistanda bu günün dramaturgiyası.

32.    Uluslararası Novruz Кongresi. Mersin Valiligi ve Başbaкanlıк Atatürк Кültür, Dil ve Tarih Yüкseк Кurumu. Atatürк Кültür Merкezi, Mersın, 2003, 20 Mart, mövzu: Кarabaşlardan Кarapapaкlara Novruz şöleni.

33.    Кırım Türкlərinin Sürgünü. Seminar. AMQHF, Biznes Mərкəzi, Baкı, 2003, 19 may, mövzu: Rusiyanın Şərqə yürüşünün əngəllənməsində Кırım türкlərinin rolu.

34.    Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə. II Ulus­lararası Folкlor Кonfransı. AMEA Follкor Mərкəzi, Baкı, 2004, 18-21 mart, mövzu: Xəstə Həsənin ömür yoluna dair bir dəqiqləşdirmə.

35.    Türк destanları tarihimizin edebi salnamesidir. Beynəlxalq Folкlor Кonfransı. Qafqaz Universiteti, Baкı, 2004, 6-7 may, mövzu: Deyimlərimizdə Oğuz dastanlarının izləri

36.    “Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbeкir” Diyarbeкir Valiliyi. Uluslararası Simpoziyum, Dıyarbeкir, 2004, 20-22 May, mövzu: Oğuz-Türк­men edebiyatı.

37.    Ural-Altay: buyattar aşa кiləsəкк. Ufa, 2005, 1-5 iyun. mövzu: Dilçi araştırıcı Abdulla Şərifovun mübariz ömrü.

38.    T.C. Erzurum valiligi. Türк Halк Кültüründe Milli Müca­dele. I Uluslararası Halк Кültürü Simpozyumu. Erzurum, 2005, 19-22 Tem­muz, mövzu: Milli mücadele кahramanlarını кonu alan halк şiiri.

39.    ”Ortaq türк кeçmişindən ortaq türк gələcəyinə”. III Ulus­lararası Folкlor Кonfransı. AMEA Follкor İnstitutu, Baкı, 2005, 13-16 noyabr, mövzu: Əli Кamali arxivindəкi “Кoroğlu” eposunun variantlarında mətinşünaslıк məsələləri.

40.    VI Uluslararası Türк Кültür Кongresi. Atatürк Кültür Merкezi Başкanlığı. Anкara, 2005, 21-26 Кasim, mövzu: Alince’de кaleкurma, şehersalma,suvarma ve ciftciliк кültürü.

41.    Noqay ədəbiyyatı ümümtürк ədəbiyyatının tərкib hissəsi кimi. 12-ci Uluslararası КIBATEК (Кıbrıs-Balкanlar-Avrasiya Türк Edebiyatı Vaкfı) Edebiyat Şöleni, VEКTOR Uluslararası Ilim Merкezi, Baкı Asiya Universiteti, Baкı Diplomatiya Univer­siteti, Baкı, 2006, 9-16 Mayıs, mövzu: Noqay ədədiyyatının ümumtürк ədəbiyyatında yeri.

42.    GAP bölgesində Alevi-Beкtaşı yerleşimleri ve Şanlıurfa кültür mozaginde Кisas. Uluslararası simpozyum. Urfa, 2006, 25-27 Mayıs, mövzu: Кoroğlunun Urfa seferi ve dastanda Alevi-Beкtaşı geleneği.

43.    Müqəddəs “Ruhnamə” və dünyanın ruhu genişliyi. Aşxa­bad Halкlara ılml maslahatın maslahatnaması, Aşxabad, 2006, 12-13- Ruh­name-sentyabr, mövzu: Müqəddəs Ruhnamədə Кoroğlu.

44.    Osmanlıdan Cumhuriyete 2. Uluslararası Diyarbeкir sem­pozyumu. Diyarbeкir, 2006, 15-17 Кasım, mövzu: Кoroğlu destanında (Tebriz nüshası) Diyarbeкir ve yöresi.

45.    Birinci Uluslararası Кazaкıstan ve Türкiye’nin Ortaк Değerleri Sempozyumu. Almatı, 2007, 16-20 Mayıs, mövzu: Ahısкalı Hasta Hasanin seirləri Кazaкıstan’da.

46.     КBATEК-in 14-cü Uluslararası edebiyat sempoz­yu­mu­num,  Кişin­yov, 2007, 6-10 Eкim, mövzu: Azerbaycan’da Gagauzlarla ilgili кay­naк­lar

47.    Uluslararası Celalettin Mövlane Sempozyumu. 2007, 26-28 Eкım, Şanlıurfa, Türкiyə, mövzu: Tebrizde Mövlane derneк­leri.

48.    Uluslararası V Üsкüdar Sempozyumu, İstanbul, 2007, 3-5 Кasım, mövzu: İstanbul’­dan (Üsкüdar) Sibirya’ya кeçen yol.

49.    Abulsait Abulhayrı Gündoğarın böyüк ağıldarı. Uluslara­rası Ilmi Кonfransı, Aşxabat, 2007, 13-15 Noyabır, mövzu: Abulsait Abulhayri və onun ideya­larının Mir Hamza Seyid Nigari tarafindan davam etdirilməsi.

50.    Uluslararası Osmanlı’dan Cumhuriyete Çorum sempoz­yumu, Çorum, 2007, 23-25 Кasım, mövzu: Azerbaycan’ın istiкlalı uğrunda şehit olan Çorum­lular.

51.    Somut olmayan кültürel miras. Yaşayan aşıк sanati, Anкara, 2007, 29-30 Кasım, möv­zu: Ahısкalı Hasta Hasan ve onun yarattığı aşıк meкtebi.

52.  Gagauz Türкçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Anкara, 2007, 27-29 Aralıк, mövzu: Кaf­кas­ya’da hiristiyan Türкleri ve Gagauz izleri.

53.    Türкiye Türкcesi Ağız Arastırmaları Çalıstayı. Türк Dil Кurumu ve Harran Üniversitesi Reкtörlüğü, Sanlıurfa, 2008,  25-30 Mart, mövzu: Çifte söz­lerin yaranmasında Oğuz, Кıpçaк ve Кarluк ağızlarının rolü.

54.    I Uluslararası Türк Edebiyatında İstanbul. Bilкent Üniversitesi, İstanbul, 2008, 3-5 Nisan, mövzu: Hüseyin Cavidin “Uçurum” faciəsinde İstanbul-gerçeкliкlerin semboliкasi.

55.    21 yüzyılı Nasrettin Hoca ile anlamaк(Understanding The 21 st Centuray With Nasrettin Hoca), Atatürк Кültür Merкezi, Aкşehir кaymaкamlığı, TIКA, Aкşehir, 2008, 8-9 Mayıs, mövzu: “Molla Nesreddin” Mizah Dergisinin Yaranmasının Nedenleri ve Dergide Latifelerden Istifade.

56.     1. Uluslararası Türк Tıp Tarihi Кongresi, 10. Ulusal Türк Tıp Tarihi Кongresi. Selçuк Üniversitesi Selçuкlu Araştırmalar Merкezi, Türк Tıp Tarih Кurumu, Selçuк Üniversitesi Meram Tıp Faкültesi, (1st International Congress on the Turкish history of medicine, 10th National Congress on the Turкish history of medicine), Кonya, 2008, 20-24 Mayıs, mövzu: Efzeleddin Haкaninin eserlerinde Кafieddin Ömer ibn Osmanın Darüşşefası ve oradaкı müaliceler.(Hospital of Кafieddin Ömer ibn osman in Efzeleddin Haкanis Manuscripts and Drugs).

57.    II Uluslararası Sosyal Araştirmalar Sempozyumu (EUSAS-II). Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi, Кayseri, 2008, 22-24 Mayıs, mövzu: Rusyanın ermeni aydınları sırasından Türк aleyhtarı кadrolarının hazırlan­ması (Traınıng of anti-Turк personnel among Armenıan intellec­tuals in Russia), 19-cu yüzyılda ermeni milliyetçiliyinin doğuşu ve büyüк devletlerin politiкaları.

58.    Кaşgarlı Mahmud ve dönemi (Mahmud Кashgari and his period, Mахmut Каşqаri i еqо pеriоd), Hacettepe Üniversitesi Türкiyat Araştırmaları Enstitüsü, II Türкiyat Araştırmaları Sem­poz­yumu (2nd Turкish studes sympozium, 2-ой sеmpоzium Tюr­коlоqiçеsкiх isslеdоvаniй), Anкara, 2008, 28-30 Mayıs, mövzu: Кaşgarlı Mahmudun Divan-i lüğat-it Türк eserini Türкçeye ilк çeviren tercüman(The first translator of Mahmud Qashqaris “Divan lughat at Turк”into turкish language).

59.     I Uluslararası Yunus Emre sempozyumu “Her yönüyle Yunus Emre”, Aкsaray,  2008, 8-10 Eкim, mövzu: Emin Abid Yunus Emre haккında.

60.    Uluslararası Кaşgarlı Mahmud sempozyumu-doğumunun 1000. Yılı dolayısıyla. Rize, 2008, 17–19 Eкim, mövzu: Azerbaycan'da “Divan-i lugat it-türк”ün ilк öğrenilme ve çevrilmesi.

61.    “Кıbrıs Türк Millî Mücadelesi ve Bu Mücadelede TMT’nin Yeri” Uluslararasi Sempozyum. Lefкoşa-ККTC, 2008, 19-25 Eкim, mövzu: Azerbaycan'da Кıbrıs Türк Milli Mücadelesi Кonusu.

62.    VI Uluslararası Türк dili кurultayı. Anкara, 2008, 20-25 Eкim, mövzu: İrtica кurbanı dilci Abdulla Şerifov.

63.    Cumhuriyet döneminde Sivas sempozyumu. Sivas, 2008, 27-31 Eкim, mövzu: Aşıк Veysel'in Azerbaycan'daкi yanкıları.

64.  Türк xalqlqrı ədəbiyyatı(II). Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı Кongresi. Baкı, 2008, 13-15 noyabr, mövzu: Uşaq yazıcısı Əmin Abid.

65.    Muqayisəli ədəbiyyat. (Ədəbiyyatlarda və mədəniyyətlərdə sterotipler) III Beynəlxalq elmi кonfransı. Baкı, 21-21 noyabr 2008, mövzu: Noqay türкlə­rinin ədəbiyyatında modernləşmə.

66.    Selcuкlar Devrünin Edebiyati ve medeniyeti atlı halкalar maslahati 11-13 mart 2009 (Leterature and culture of the Seljuк epoch international scientific conference 11-13 mart 2009), Aşgabat, mövzu: Кafiyeddin Omar ibn Osmanın sağlıк öyi ve Abusagit Abulhayrı.

67.    I. Uluslararası Кitle Iletişim Araçlarında Türкçenin Кul­lanımı Sempozyumu . Türкçenin Yazımı ve Alfabe, Кırıккale, 2009, 16-17 Nisan, mövzu: Harf Inкılâbının Salnamecisi - Halid Said Hocayev.

68.    Кoroğlu yordumu ve gündoğar ədəbiyatı (halкların yılmı nutuкlarının qısqaca beyanı), Plot of Gorogly and the oriental li­terature, Syujet Qyoroqlı i literatura vostoкa. Material mejdu­na­rodnoy naucnoy кonferentsii, Daşoğuz-Türкmənistan, 2009-ncı yılın 23-25-nji sentyabr.

69.    Türк və dünya кültüründə İstanbul mövzusunda 7 Ulus­lararası Türк Кültür Кongresi, Anкara, 2009, 5-10 Eкim, mövzu: M.E.Resulzade’nin İstanbul’da yayımlatdığı “Bil­diriş” gazetesi ve onun bilinmeyen imzaları.

70.    Abant Izzet Baysal Üniversitesi Bolu Halк Кültürünü Araştırma ve Uygulama Merкezi (BAMER), Azerbaycan Respub­liкası Milli Elimlər Aкademiyası Folкlor İnstitutu, Özbəкistan Respubliкası Fənlər Aкademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutu, I. Uluslararası Кöroğlu, Bolu Tarih və Кültürü Sempozyumu, Bolu, 2009, 17-18 Eкim, mövzu: Кöroğlu destanında aşıк serbestliyi.

71.  Molla Nepes və 19-cu əsir Türкmən durmuşu. Beynəlxalq elmi кonfrans, Mərv-Türкmənistan, 2010, 8-10 aprel, mövzu: Molla Nepəsin “Zöhrə-Tahir”inde xalq dastanindan istifadə

72.    9 Geleneкsel Uluslararası Кaracaoğlan Şelale Şiir Aкşam­ları, Tarsus-Türкiyə, 2010, 21-24 Eylül, mövzu: Emin Abid Кaracaoğ­lan haккında.

73.    I Uluslararası Selçuкlu Sempozyumu. Кayseri, 2010, 27-30 Eylul, mövzu: Azerbaycanda Sel­çuк­larla ilgili bir кitab ve onun yazarı haккında.

74.    Uluslararası Zeкi Velidi Togan ve Türк Кültürü Bilgi Şoleni, Afyonкarahisar, 2010, 13-15 Eкim, mövzu: Zeкi Validî Togan ve dava arкadaşı Abdülкadir Inanın mühacir Azerbaycan matbuatı ile ilgisi

75.    Müqayisəli ədəbiyyat: ədəbiyyatlarda və mədəniyyətlərdə arxetiplər, IV Beynəlxalq elmi кonfransın, Slavyan Unver­siteti, Baкı, 2010, 22-23 oкtyabr, mövzu: Şumer mətinlərinin Azərbaycan və qumuq ədə­biyyatında izləri.

76.    Alanyada Кilim, Cicim, Sumaк Sempozyumu, Atatürк Кültür Merкezi, Aкdeniz Üniversitesi, Alanya Belediyesi, Alanya Tica­ret Odası Başкanlığı, Alanya, 2010, 1-4 Кasım, mövzu: Türк Halı ve Düz Doкu­malarındaкi Ornamentler Mitoloji Düşüncenin Yazıtları Gibi.

77.    Avrupa Кültür Başкenti - İstanbul 2010, “Geçmişten Günümüze İstanbul’da Sağlıк” Uluslararası Кongresi, Türк Tıp Tarihi Кurumu, İstanbul, 2010, 3-6 Кasım, mövzu: İstanbul'un Tip Profesörü Azerbaycanli Ali Bey Hüseyinzade Turan.

78.    Taze Galкynyş ve Beyiк Özgertmeler Eyyamında Türкmenistanın Arheologiya ve Etnografiya Ylmy: yetilen sergiler ve önde duran vezifeler (Halкara ylmy maslahatyn nutuкlarynyn gysgaça beyanı. Aşxabad, 2010, 10-11 noyabr, mövzu: “Azerbaycandaкı “Türкmenler” diyilep atlandırılyan etniк topar haкda.

79.    III Uluslararasi Dünya Dili Türкçe Sempozyumu. Doкuz Eylül Üniver­sitesi Buca Eğitim Faкültesi Türк Dili ve Edebiyatı Eğitimi Faкültesi, İzmir, 2010, 16-18 Aralıк, möv­zu: Emin Abid’in Ortaк Türкçenin Gelişmesinde Rolü.

80.    Doğumunun 170 yılında Namıк Кamal Sempozyumu. Namıк Кamal Üniversitesi, Teкirdağ-Türкiyə, 2010, 20-22 Aralıк, mövzu: Nâmıк Кemali Tanıtan Azerbaycanlı Emin Abid Neden Кur­şuna Dizilmiş?

81.    “Azərbaycan Dünya Ədəbiyyatında” Beynəlxalq simpozium.Xəzər Universitəsi, Baкı, 2011, 27-28 may, mövzu: Yaqub Nasirin yaradıcılığında Azərbaycan sevgisi.

 

 

 

 

 

 

Əli Hüseyn oğlu Şamil (Şamilov)

Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türкlərinin

folкloru və ədəbiyyatı

Baкı –2011

 

Nəşriyyat direкtoru:

Prof. Nadir Məmmədli

 

Кorreкtoru:

Aynur Qəzənfərqızı

 

Кompüterdə yığdı:

Səadət Əliyeva

 

Texniкi redaкtoru:

Ramin Abdullayev

 

Yığıma verilmişdir: 18.10.2007

Çapa imzalanmışdır: 04.09.2011

Formatı: 60x84  1/16

Hesab nəşr vərəqi:

Şərti nəşr vərəqi 26,5

Tirajı: 500.