Mirzəbala Məmmədzadə

Köylü hərəkatı

Lenin milli siyasəti

Hazırlayanı: İqtisad elmləri namizədi

Ələddin Həsən oğlu

Bakı 2007

Çapa hazırlayanı: iqtisad elmləri namizədi

Ələddin Həsən oğlu

Redaktorları:

Əli Şamil

Elmira Fikrətqızı

Bilgisayarda yığanı

Şəfa

M.B.Məmmədzadə. Köylü hərəkatı.

Lenin milli siyasəti, Bakı, 2007, 140 səh.

Kitabda görkəmli ictimai-siyasi xadim, elm adamı, publisist, dramaturq, yazıçı, ədəbiyyatşünas, Azərbaycan milli istiqlal davasının öndəri, siyasi düşüncə tariximizdə xüsusi yeri olan M.B.Məmmədzadənin “Azərbaycanda köylü hərəkatı. Tam istiklale müteveccih derin ve kuvvetli milli bir mücadeledir” və “Lenin milli siyasəti. Azərbaycanda nə nəticələr verdi?”  əsərləri daxil edilmişdir. XX yüzillikdə Azərbaycanda gedən milli azadlıq mübarizəsi və ictimai fikir tariximizi öyrənmək baxımından olduqca dəyərli olan bu əsərlər universitet müəllimləri, araşdırıcılar, ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olan gənclər üçün olduqca əhəmiyyətlidir.

 Həsən oğlu Ə., 2007

M.B.MƏMMƏDZADƏ VƏ “BİLDİRİŞ” QƏZETİ

Dünyanın altıda bir hissəsini tutaraq 130 xalqı əsarət altın-da saxlayan Rusiya XX yüzilliyin başlarında gücdən düşürdü. Əsarət altında qalan xalqlar isə bundan yararlanaraq öz azadlıqlarına qovuşmaq istəyirdilər. Birinci Dünya Sava-şında Rusiyanın uduzması milli azadlıq hərəkatını gücləndirdi. 100 ildən çox əsarətdə qalan Azərbaycan 1918-ci il Mayın 28-də müstəqilliyini elan etdi. Təəssüf ki, nə məğ-lub Rusiya, nə də dünyanın başqa güclü dövlətləri yeni yaranan Cümhuriyyətləri tanımaq istəmədilər. Yenidən dirçələn, xalqlara azadlıq, sülh, bərabərlik vəd edən Sovet  Rusiyası zor gücünə  əvvəlki sərhədlərinə döndü. Doğunun 23 ay ömrü olan Doğunun ilk Respublikası-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rus əsgərlərinin ayaqları altında qaldı. Toplum həbslər, güllələnmələr, sürgünlər ara vermirdi. Azərbaycanın siyasiləri və aydınları azadlıq savaşını davam etdirmək üçün xarici ölkələrə müraciət etdilər.

İki ildən çox pərakəndə fəaliyyət göstərən Azərbay-can ictimai-siyasi xadimləri M.Ə. Rəsulzadənin gəlişi ilə elə bil dirçəldilər. M.Ə.Rəsulzadə 1922-ci ildə Türkiyədə «Müsavat» par­tiyasının «Xarici ölkələr bürosu»nu,  1924-cü ildə Azərbaycan Milli Mərkəzini açdı. Türkiyənin İstanbul, Ankara, İzmir, Trabzon, Kars, İranın Tehran, Təbriz, Rəşt, Ərdəbil və b. şəhərlərində partiyanın özək-lərini yaratdı.

1922-ci ildə İstanbulda “Yeni Kafkasya” adlı jurnal çapa hazırlandı.  M.Ə. Rəsulzadənin qəzet, jurnal çıxar-mağa icazəsi olmadığından jurnal Buxara Respublikasının  keçmiş prezidenti, Türkiyədə mühacirətdə olan Osman Xocanın adıyla nəşrə  başladı. 1927-ci ilədək, yəni 100 sa-yadək jurnalın ayda iki nömrəsini çıxara bildilər. Mühacirətdəki qəzet, jurnal və kitabların çoxuna redaktorluq etmiş Mirzə Bala Məmmədzadə “Yeni Kaf­kasya”nı “yalnız Azərbaycanlıların deyil, Rus əsarəti altındakı bütün türklərin jurnalı” adlandırırdı.

Sovetlər Birliyinin təzyiqi ilə «Yeni Kafkasya” bağlandı. Azərbaycan mühacirləri «Azəri Türk», «Yaşıl yaprak», «Odlu yurt» jurnallarını nəşr etdilər. Bu jurnal-ların proqramı da “Yeni Kafkasya”nın proqramı ilə eyni idi. Sovetlər Birliyinin təzyiqi çoxaldıqca mühacirlərin durumu da çətinləşirdi.

İctimai-siyasi xadimlərimizin Türkiyədə nəşr etdikləri qəzet və jurnallar haqqında son illərdə xeyli araş-dır­ma aparılsa da, qaranlıq məsələlər hələ də qalır. Azərbaycanda  mühacir mətbuatından və  ədəbiyyatından yazan araşdırıcılarımız ara-sıra «Bildiriş» qəzetindən bəhs etsələr də, onun haqqında geniş araşdırmaya  rast gəlinmir. Azərbaycançılıq davasının öndərlərindən M.Ə.Rəsulzadənin ideyasının məhsulu kimi meydana çıxan «Bildiriş» qəzeti milli mübarizə tariximizdə şərəfli bir yer tutur. Onun irəli sürdüyü ideyanın gec də olsa reallaşması, Azərbaycanın 1991-ci ildə yenidən müstəqilliyini elan etməsi, qəzeti yaradanların uzaqgörənliyindən xəbər verir.

«Bildiriş» qəzeti haqqında yazılanları iki  qrupa ayır-maq olar:

1. Mühacirət mətbuatımızı öyrənməyi qarşısına məq-səd qoymuş araşdırıcıların məqalələri;

2. Mühacir ədəbiyyatımızı, tariximizi araşdıran müəl-liflərin mövzuları ilə bağlı «Bildiriş»dən bəhs etmələri.

Birinci qrupa Abid Tahirli və Alxan Bayramoğlu kimi mətbuat tariximizdən kitablar yazan araşdırıcılar daxildir.

İkinci qrupa isə siyasi tariximizi, partiyaların tarixini, mədəniyyət tariximizi araşdıran Mövsüm Əliyev, Xaləddin İbrahimli, Nəsiman Yaqublu, Sabahattin Şimşir, Əli Şamil və b. daxildir. Onlar «Bildiriş» qəzeti haqqında yazmağı qarşılarına məqsəd qoymasalar da,  bu barədə oxucuya olduqca maraqlı  bil­gilər vermişlər.

Dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini göz önünə gətirməklə, mühacir mətbuatı tariximizdə «Bildiriş» qəzetinin mövqeyini müəy­yən­ləşdirməkdə yuxarıda adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz müəlliflərin əsərlərinin xüsu-si yeri var.

Birinci qrupa daxil etdiyimiz araşdırıcılardan Abid Tahirli «Azərbaycan mühacir mətbuatı» kitabında «Bildiriş»in də adını çəkib. Azərbaycan mühacir mətbu-atını monoqrafiya yazmağı qarşısına məqsəd qoymuş araş-dırıcı, təəssüflər ki, bu qəzetin mühacirət mətbuatı tarixində xid­məti haqqında bir-iki cümlə verməklə  kifa-yətlənmişdir. Halbuki, ondan öncə yazılmış kitablarda, X. İbrahimli, N. Yaqublunun əsərlərdə «Bildiriş» qəzeti haqqında  xeyli bilgi vardır.

 Filologiya elmləri doktoru Alxan Bayram oğlu «Azər-baycan mühacirət mətbuatına dair mülahizələr (1920-1990-ci  illər)» kitabında A.Tahirlinin  yol verdiyi diqqətsizliyi aradan qaldıraraq «Bildiriş» qəzeti haqqında 7 səhifə  bilgi verib. Dərsliyin həcminə nisbətən böyük görünən bu bilgi öncə yazılanların təkrarıdır.

Biz «Bildiriş» qəzeti haqqında yazılanların geniş təhlilinə girişməyərək yalnız nöqsanları göstərməklə kifa-yətlənəcəyik ki, gələcəkdə yanlışlıqlar təkrarlanmasın.

İkinci qrupa daxil etdiyimiz araşdırıcılardan Mövsüm Əliyev yazır: «Haman illərdə onun (M.Ə.Rəsul-zadənin-Ə.H.) redaktorluğu ilə «Azəri Türkü» (1928-1931), sonra isə «Odlu yurt» (1929-1930) jurnalları və həftəlik «Bildiriş» (1929-1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi”. M. Əliyev qəzet və jurnalların nəşri tarixlərində dolaşıqlığa yol verib. «Odlu yurt» jurnalının son sayı 1930-cu ildə deyil, 1931-ci ilin iyul-avqust aylarında, “Bildiriş” qəzeti 1929-cu ildə deyil, 1930-cu ilin 7 avqus-tunda  çap olunmuşdur. «Bildiriş» qəzetinin M.Ə.Rəsul-zadənin  redaktorluğu ilə çıxmasını təsdiqləyən elə bir sənəd də hələlik əldə yoxdur.

Azərbaycanın siyasi mühacirətindən yazan Xaləddin İbrahimli  «Bildiriş» qəzetindən söz açarkən yazır: «1930-cu il 7 avqustdan etibarən Azərbaycan mühacirləri ilk si-yasi həftəlik qəzet olan «Bildiriş»in nəşrinə başladı. Bu qəzetin imtiyaz sahibi də A. Kazımzadə, məsul müdiri Kamal idi”. (1931-ci ildən məsul müdir M.B.Məm-mədzadə oldu). Qəzetin imtiyaz sahibinin A. Kazımzadə, məsul müdirinin Kamal olmasını yazmaqda haqlı olan araşdırıcı nədənsə 1931-ci ilin iyunun 31-də çap olunan 45-ci sayından  həmin ilin avqustun 27-də çap olunan 56-cı  sayınadək məsul müdirin B.Süleyman olduğuna diqqət yetirməyib. Onu da xatırladaq ki, qəzetin son üç sayındakı “ümumi nəşriyyat və yazı işləri müdiri Mirzə Bala” da, “Kamal” da M.B. Məmmədzadədir.

Jurnalist Nəsiman Yaqublu «Müsavat partiyasının tarixi» kita­bında «Bildiriş»  qəzetinin nəşr  tarixi,  rubri-kaları, mövzusu haqqında da­nışsa da, B.Süleymanlının adını qəzetin rəhbəri kimi çəkməmiş və B.Süleymanlının şəxsiyyətinə diqqət yetirməmişdir.

Türkiyədə isə Sabahattin Şimşir “Azərbaycanlıların Türkiyədə siyasi və kültürəl fəaliyyətləri” və  “Azərbay-canın istiklal mücadələsi” kitablarında “Bil­diriş” qəze-tindən geniş söz açır. Birinci kitab 1999-cu ildə müəllifin tarix elmləri doktoru adı alması üçün hazırladığı elmi iş əsasında yazılıb. İkinci kitabça 2002-ci ildə İstanbulda çap olunub. Türkiyədə mühacirət tariximizi, eləcə də «Bildiriş» qəzetini təbliğ edən bundan dəyərli bir tədqiqata rast gəlməmişik. S.Şimşir yazır: “Gazetin ilk sayfası baş-yazı dışında Azerbaycan haberleri manşetten olmak üzere, Rusya'daki diğer olaylara önemine göre yer verirken, ikinci sayfa üst kısım itibari ile benzer haberlere devam etmiş, alt kısım da ise bir yazı dizisi yer almıştır. Üçüncü sayfanın bir kısmı Türkiye'ye ayrılırken, bir də hatıra yayınlamaya çalışılmıştır. Dördüncü sayfada ise Türk Dünyası haberleri ile birinci sayfanın devamı olan haberler yer almıştır”.

S.Şimşir qəzetin ideya istiqamətindən  danışırkən “Bil-diriş” qəzetinin “İkinci yıl” baş məqaləsindən aşağıdakı parçanı verir: "Vereceğimiz malumat, Türk milletinin ana beşiği olan kardeş Türkistan'a, Türkistan'la Anadolu arasında uzanan zengin ve güzel Azerbaycan'a, Hazar imparator-luğunun, Altın Ordu sal­tanatının yerinde duran ve Kazan'la Başkırdistan'dan ibaret Edil-Ural Türklüğüne, Karadeniz'in şimalinde Anadolu ile kar­şı karşıya duran sevimli ve güzel Türk Kırım'a ve şimalî Kaf­kasya'ya ait olacak, 40 milyon Türk'ün yaşadığı bu arazide cereyan eden hadiseleri, millî istiklâl mücadelelerini tenvir ede­cektir."

Əli Şamil B.E.Ağaoğlu’nun «Solovkidə gördüklə-rim» xatirələrini çapa hazırlamağı qarşısına məqsəd qoysa da, «Bildiriş» qəzeti haqqında da maraqlı faktları oxucuya çatdırmaqla mövzuya diqqəti çəkə bilmişdir.

Latın əlifbasıyla, A-2 formatla çıxan qəzetin baş mə-qaləsində deyilir: “Bu gündən itibaren her hafta muntazam intişar edəcek olan “Bildiriş” gazetesi yakın, uzak və orta Şarkda, bilhassa Türk dünyasında  cereyan eden siyasi, milli harsı ve içtimai harekatlar haqqında mevsuk malumat vermekle Türk efkarı umumiyyesini tenvire çalışacaktır.

Türk dünyasının yegane müstakil devleti ve Şarkın yegane cumhuriyeti olan Türkiye’deki alemşümul islahat harekatini terviçle “Bildiriş” bu hususta ve Türkiye’nin alelumun iktisadi harsı, edebi ve içtimai yenilikleri haq-qında okucularına malumat verecektir.

“Bildiriş” Azerbaycan, Türkistan, Edil Ural, Şimali Kafkasya, Kırım, Gürcistan ve Ukrayna’da cereyan eden hadiseleri bildirmekle beraber Sovet Rusya’ya ait siyasi, iktisadi, içtimai hayat sayfalarını gösteren vakalar haq-qında dahi karilerini tenvir edecektir.

“Bildiriş” İran, Afgan, Hint gibi şark memleketleri haqqında malumat vereceği gibi, Mısır, Suriye, Filistin, Hicaz gibi Arap dünyasındaki vakaya ait dahi kendi sütun-larında yer verecek ve Avrupa’da cereyan eden muhum havadisi kaydetmeye çalışacaktır”.

Qəzetdə ən çox imzası görünən müəllif  Mirzəbala Məmmədzadədir. O, yazır ki, “Bildiriş”i M.Ə.Rəsulzadə  nəşr etmişdir. Çox təəssüf ki, qəzetdə M.Ə.Rəsulzadənin bir dənə də olsun yazısına rast gəlinmir. Qəzet nəşr olun-duğu zaman M.Ə.Rəsulzadə məcburən Türkiyəni tərk etmişdi. Burdan belə qənaətə gəlmək olur ki, qəzetin nəşri ideyası, ona ümumi rəhbərlik M.Ə.Rəsulzadənin olsa da, əsas ağırlığı Mirzəbala Məmmədzadə çəkmişdir.

Araşdırıcı Əli Şamil “Bildiriş” qəzetinin nəşri və müəlliflərindən bəhs edərkən yazır: “Qəzet 1930-cu ilin 7 avqustundan həftənin pərşənbə günləri çap olunmağa başlayıb. İlk saydakı baş məqalə adsızdır. Məqalənin so-nunda isə “Bildiriş” yazılıb. İkinci saydan başlayaraq baş məqalələrə ad qoyulub. 1930-cu ilin 18 Birinci Kanunda çap olunan 20-ci sayındakı “Vandervelde və Rusya” adlı baş məqaləsinə M.B. imzası qoyulub və sonadək də bu qaydaya əməl edilib. Əlimizdəki qəzet dəstindəki sonuncu qəzet - 58-ci saydır. O da 1931-ci ilin Eylülün 10-da çap olunub. Burada qəzetin bağlanacağına dair heç bir qeyd yoxdur. Qəzetin 1931-ci il Temmuzun 30-da çap olunan 52-i sayından başlayaraq 1931-ci il Eylülün 10-da çıxan 58-ci sayınadək ardıcıl M.B.Məmmədzadənin “Lenin milli siyasəti. Azərbaycanda nə nəticələr verdi?” məqaləsinin səkkiz parçası verilib. Məqalənin sonuncu parçasının altında “arkası var” yazılıb. Buna əsaslanıb əlimizdəki qəzetin tam dəsti olmadığını söyləsək, yəqin ki, yanlışlığa yol vermiş olarıq. Çünki, “1931-ci ildə Türkiyədəki Azərbaycan siyasi mühacirləri SSRİ-nin təzyiqi ilə ölkədən çıxarıldığından” və orada nəşr edilən “siyasi mətbuatın da fəaliyyətinə uzun müddət fasilə verildiyi”ndən xeyli yazılıb. Görünür, qəzet qəflətən qapadıldığından redaksiya oxucusuna bağlanacağı haq-qında bilgi verməyə imkan tapmayıb”.

 O, qəzetdə Mirzəbala Məmmədzadənin fəaliyyətinə də aydınlıq gətirərək yazır: “Gazete İstanbuldakı “Panqaltı şafak sokağı, N 60”da yerləşirmiş və Orhaniyyə mətbə-əsində çap olunmuşdur. İlk sayından “imtiyaz sahibi: A.Kazımzadə, məsul müdiri: Kamal” olduğu göstərilir. 1931-ci ilin Haziranın 11-dən həmin ilin Ağustosun 13-dək məsul müdir B. Süleyman, sonrakı saylarda isə “ümumu nəşriyyat və yazı işləri müdiri: Mirzə Bala” olduğu yazılır.

“Kamal”, “Mirzə Bala”, “M.B.” və b. imzaların M.B. Məmmədzadənin olduğu araşdırıcılara yaxşı məlumdur. “Bildiriş”də də əsas imzalar “M.B. Məmmədzadə”, “Kamal”, “Mirzə Bala”, “M.B.”dır. Bu onu göstərir ki, qəzetin əsas ağırlıq yükünü o daşımışdır. Hətta qəzet “məsul müdiri: B. Süleyman yazanda belə baş məqalələrin altındakı imza “M.B” olmuş və M.B. Məmmədzadə imzasıyla silsilə məqalələr çap edilmişdir. Bu da onu göstərir ki, M.B. Məmmədzadə qəzetdən heç vaxt ayrılmamışdır”.

Qəzetin 1-18-ci saylarındakı baş məqalələr “Bildiriş” imzası ilə verilsə də, onlar da M.B. Məm-mədzadənindir. Mühacirətdə olan siyasi xadimlərimiz arasında onun qədər məhsuldar yaradıcılıqla məşğul olan ikinci bir şəxsiyyətə rast gəlinmir.

1898-ci ilin  avqustun 13-də Bakının Zirə kəndində dünyaya göz açmış Mirzə Bala Məmmədzadənin  həyat yolu daima keçməkeçlər və təlatümlər içərisində ol-muşdur.  Onun atası balıqçılıqla ailəni dolandıra bilmə-diyindən Bakı şəhərinə daha yaxın Çəmbərəkəndə köç-müşdür. 1907-ci ildə  görkəmli maarifçi, şirin və ibrətamiz uşaq hekayələrinin müəllifi  S. S. Axundovun müdir olduğu 7-ci rus-tatar məktəbinə daxil olmuşdur. 1911-ci ildə burada təhsilini başa vuraraq məşhur pedaqoq, dərsliklər müəllifi Həbib bəy Mahmudbəyovun müdir olduğu məktəbə keçmişdir. Yaradıcılığa erkən başlamış Mirzəbala Məmmədzadə 1912-ci ildə İsa bəy Aşur-bəyovun "Kaspi" mətbəəsində "Nəfi-elm, yaxud elmin sonu" adlı kitabçasını çap etdirmişdir. Cəfər Cabbarlı ilə bir məktəbdə oxuyan, bir məhəllədə yaşayan Mirzəbala həmişə onu ehtiramla xatırlamışdır. Ölümündən sonra da onun haqqında olduqca dəyərli iki məqalə də yazmışdır. C.Cabbarlı da həbs olunduqda verilən işgəncələrinin ağırlığına mətanətlə dözərək, əqidə və məslək dostunu, duz-çörək kəsdiyi insanın haqqında müstəntiqlərə heç bir məlumat verməmişdir.

M.B.Məmmədzadə 1914-cü ildə, erkən yaşlarından atasını itirmiş, bacı və qardaşlarını dolandırmaq üçün kiçik yaşlarından işləməyə başlamış, ağır həyat tərzi keçir-mişdir. Buna baxmayaraq ruhdan düşməmiş,  nikbinliyi, həyat eşqi onu sayılıb-seçilənlərdən etmişdir. 1915-ci ildə Bakı Politexnik Texnikumunun inşaat-memarlıq şöbəsinə daxil olan M. B. Məmmədzadə elə həmin il "Açıq söz" qə-zetində də işə başlamışdır.

İctimai-siyasi işlərə böyük maraq göstərən gəncin bir publisist kimi formalaşmasında "Açıq söz" qəzetinin rolu böyük olmuşdur.  Qəzet səhifələrində onun milli mədə-niyyət, ədəbiyyat, mətbuat, maarif, dil və s. problemlərə həsr olunan məqalələri dərc edilmişdir. "Müsavat" parti-yasının orqanı kimi fəaliyyət göstərən bu qəzet Mirzəbalanı M.Ə. Rəsulzadəyə və müsavatçılıq ideyala-rına həmişəlik bağlamışdır. Həyatının sonunadək M.Ə.Rəsulzadə ilə dostluq etmiş, onun ideyalarının mü-dafiəçisi və təbliğatçısı olmuşdur. Bunu onun yalnız pub-lisistik əsərlərində deyil, bədii əsərlərində də açıq-aydın görmək olar. Gəncədə 1917-ci ilin avqustun 5-də tamaşaya qoyulmuş "Ənvər bəy, yaxud Kamil paşa kabinəsi"  və 1919-cu ilin sentyabrın 17-də A. Şərifzadənin rejissorluğu ilə Azərbaycan Dövlət Teatrında tamaşaya qoyulmuş "Bakı uğrunda mübarizə" pyesləri də bunu bir daha isbatladı. Pyeslərin tamaşaları ilə bağlı qəzetlərdə maraqlı məlumatlar verilmişdir.

 1918-ci ilin mart qırğınlarından  sonra üzv olduğu partiyanın tapşırığıyla Tbilisiyə-Zaqafqaziya Seymində iştirak etməyə gedən Mirzəbala orada "İttifaqi-mütəəllimin" təşkilatını yaratmış, bu təşkilatın eyni adlı nəşrində çalışmış və rusca-türkcə çap olunan "Gənclər sədası" jurnalının redaktorlarından olmuşdur. Tbilisidə ya-şayarkən elmi-publisistikaya diqqətini artırmış, yaxın dövrün tarixindən bəhs edən "İki inqilab arasında" kitab-ını yazmışdır. Yazıldığı günlərdən az sonra nəşr edilən bu kitab Azərbaycanın inkişafına qarşı durmaq istəyənlərin ortaya atdıqları məsələləri, eləcə də daxili və xarici faktorları aşkarlamış, tariximizi saxtalaşdıranlara tutarlı cavablar vermişdir.

Bakıda çap olunan "İstiqlal", "Bəsirət", "Azərbay-can" qəzetlərində işləməsi ona zəngin təcrübə qazan-dırmışdır. 1918-ci il seçkilərindən sonra onu Parlamentə stenoqrafçı vəzifəsinə götürürlər. Azərbaycan Xalq Cüm-huriyyətinə dair bir çox sənədlərin günümüzə gəlib çatm-asında M.B. Məmmədzadənin rolu böyükdür. O, Cümhu-riyyətin süqutundan sonra sənədlərin itib-batmasına imkan verməmişdir.

Rus orduları yeni donda-qırmızı bolşevik donunda Azərbaycanı işğal etdikdə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə Cəfər Cabbarlının evində toplantı keçirilmiş, burada Milli Müqavimət Komitəsi yaradılmışdır. Komitəyə Mirzəbala sədr, Abdülvahab Yurdsevər sədr müavini, Cəfər Cabbarlı katib seçilir.

M.B.Məmmədzadə Torpaq Təsərrüfatı Komis-sarlığında işləməklə yanaşı Milli Müqavimət Komitəsinin yerlərdə özəklərini qurur, xaricdəki həmfikirlərilə təşkilat arasında əlaqə yaradır. “İstiqlal” qəzetinin gizli nəşrini təşkil etməklə yanaşı, ciddi antisovet təbliğatı aparır, konfranslarda, toplantılarda, şəxsi görüşlərdə kom-munizmin bir xülya olduğunu, Rusiyanın Azərbaycanı təkrar işğal etdiyini söyləyir. Onlara qarşı sərt müqavimət göstərənlərin bir çoxu sonralar yanlışlığa yol verdiklərini anladılar. Səhvlərini düzəltmək istədikdə, düşündüklərini dedikdə isə Sovet cəza maşını tərəfindən məhv edildilər.

 M.B.Məmmədzadə komissarlıqda işləməklə, gizli təşkilatın işini qurmaqla yanaşı elmi fəaliyyətlə məşğul olur. Azərbaycan mətbuatı tarixinə dair ilk biblioqrafiyanı hazırlayaraq 1922-ci ildə Bakıda nəşr etdirir. 1923-cü ilin oktyabrında ÇK ciddi-cəhdlə Mirzəbala Məmmədzadəni axtardığı vaxt “İstiqlal” qəzetinin mətbəəsini aşkarlayır və gizli təşkilatın üzvlərini həbs edir. M.B.Məmmədzadə isə yenə də gizlənə bilir. Onları  məcbur edirlər ki, gizli təş-kilatı buraxdıqları haqqında mətbuatda bəyanatla çıxış etsinlər.

M.B.Məmmədzadə  gizli şəraitdə işləməkdə nə qədər mahir olsa da, onun Azərbaycanda qalması və fəaliyyətini davam etdirməsi mümkünsüzləşir. Çünki hər yerdə “Mirzəbalayevşina”dan söhbət gedir, ona qarşı mübarizə yolları aranırdı. Belə bir zamanda Mirzəbalanın ÇK-da işləyən Lavrent Beryanın anasının evinə getməsi, orada bir necə gün gizlənməsi, L.Berya ilə görüşü, keçmiş dostl-uqları naminə ölkəni tərk etməsinə yardımçı olacağını vəd etməsi də maraqlı faktlardandır.

Lakin Mirzəbala son anda L.Beryaya inamsızlıq nü-mayiş etdirərək onun planlaşdırdığı yolla deyil, özünün planıyla qaçır. Bu işdə ona Bakıda keçmışdə qoçuluq edib, M.Ə.Rəsulzadə ilə tanışlıqdan sonra qoçuluqdan əl götü-rüb milli hərəkata qoşulan Balasadıq Zeynalovun yardım etdiyi söylənilsə də, Mirzəbala Məmmədzadə özü bu yazılarında bu məsələyə aydınlıq gətirməyib.

Məlum olan odur ki, Mirzəbala İranın Rəşt şəhərinə gedir, hətta orada müəllimlik etməyə başlayır. Lakin Rəştdə çox yaşaya bilmir. ÇK əməkdaşları onun Rəştdə olduğundan xəbər tuturlar. Başqa ölkənin ərazisi olmasına baxmayaraq, Mirzəbalanı  həbs etmək üçün xüsusi plan hazırlayırlar. Hətta bu məqsədlə xüsusi gəmi və mühafizə dəstəsi də göndərirlər. Onlar bu planın reallaşacağına o qədər əmin olurlar ki, Bakı həbsxanalarında istintaq altında olan Milli Müqavimət Komitəsinin fəallarına M.B.Məmmədzadənin Rəştdə həbs edilərək gəmiylə Ba-kıya gətirildiyini deyirlər. ÇK-nın əməliyyat planından dostlarının köməyi ilə xəbər tutan Mirzəbala gizlicə Tehrana gedir.

O, İranda olarkən Sulduzda, İravandüzdə, Təbrizdə ya-şayıb işləsə də, daim siyasi fəaliyyətdən əl götürməmiş, Müsavat partiyasının özəklərini qurmuş, Azərbaycandakı və Türkiyədəki məsləkdaşları arasında bir körpü qurmuşdur.

Bundan olduqca çox narahat olan Sovet hökuməti milliyyətcə erməni olan, Türküstanda Ənvər Paşanın yerinin müəyyənləşdirilməsində və öldürülməsində fəallıq etmiş,  ÇK-nın şərq şöbəsinin müdiri vəzifəsinə yüksəlmiş Ağabekovu İrana göndərir. M.B.Məmmədzadə isə İranda olduğu müddətdə Azərbaycanla əlaqə saxladığı kimi, İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadə ilə də sıx əlaqə saxlayır, hətta “Yeni Kafkasiya” jurnalına məqalələr də yazırdı.

1926-cı ildə İstanbula gələn Mirzəbala milli mübarizənin öncülü kimi təşkilatı işlər aparmaqla kifa-yətlənməmiş, nəşriyyat işlərini canlandırmış, İstanbul Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur. Onun fəaliyyətini gözdən keçirdikdə enerjisinə heyran qal-mamaq olmur. Mühacir həyatı yaşayan, məişət qayğıla-rıyla  hər an üzbəüz qalan bir tələbənin bu qədər məqalə yazması, təşkilatı işlə məşğul ola bilməsi bəzən inandırıcı görünmür. Amma mövcud olan faktlar da ortadadır. Onları inkar etmək də mümkün deyil. Qəzet və jurnallar nəşr etmək, onlara məqalələr yazmaqla yanaşı, kitablar da tərtib və redaktə edirdi.

1930-cu ilin sentyabr ayında Türkiyənin Xarici İşlər Naziri Tevfik Rüştü Moskvaya rəsmi səfərə gedir. Qarşı-lığında SSRİ Xarici İşlər Naziri M.Litvinov 1931-ci ilin oktyabrında Ankaraya rəsmi səfərə gəlir. İki ölkə arasında razılıq əldə edilir ki, bir-birinin əleyhinə təbliğat aparan, təşkilatlanan qrupların fəaliyyətinə son qoyulsun. Beləcə Türkiyədə yerləşmiş və təşkilatlanmış siyasi mühacir-lərimiz ölkəni tərk etmək zorunda qalırlar.

Araşdırıcıların bəziləri M.B.Məmmədzadənin Tür-kiyəni 1930, bəziləri isə 1931-ci illərdə tərk etdiyini yazır-lar. Bu da o qədər inandırıcı görünmür. Çünki “Bildiriş” qəzetinin son sayınadək məsul müdir M.B.Məmmədzadə olmuşdursa, 1930-cu və ya 1931-ci ildə necə mühacirətə gedə bilərdi? O, çox qısa bir müddətdə məsul müdirliyi B.Süleymanlıya təhvil versə də, qəzetdə məqalələrlə çıxışına ara verməmişdi. Hər həftə baş məqalələri o yazmışdı. Bunlar da operativ informasiyalarla zəngindir. Xaricdə yaşamaqla qəzetə belə ardıcıl məqalələr yazmaq inandırıcı görünmür. Bir də nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, onun siyasi mühacirdən çox Universitetin Hüquq Fakültəsinin tələbəsi olmaq statusu vardı.  Gənc araşdırıcı, M.B.Məmmədzadə haqqında 2006-cı ildə İstanbulda “Azerbaycan siyasi düşünce tarihi ve  Mirze Bala Mehmetzade” kitabını nəşr etdirmiş Əfqan Vəliyev məsələyə aydınlıq gətirərək bu mühacirətin 1932-ci ildə baş verdiyini yazır.

M.B.Məmmədzadə Polşada mühacirətdə olarkən “İstiklal” qəzetini nəşr etməyə başlayır. Onun “Qurtuluş” jurnalında çap olunmuş məqalələri də xüsusi bir tədqiqatın mövzusudur.

 Partiyanın tapşırığıyla "Milli Azərbaycan hərəkatı" adlı əsərini tamamlayaraq 1938-ci ildə Berlində nəşr etdi-rir. 1939-cu ildə Polşa Almaniya və Rusiya arasında bölüşdürüldükdən sonra azərbaycanlı mühacirlərin bir qismi sırasında M.B.Məmmədzadə də İstanbula dönür.  Burada "Milliyyət" “Kommunizmlə mücadilə”, "Cüm-huriyyət"  və “Türk yurdu”  qəzet-jurnallarına, "Türk-İslam Ensiklopediyası”na məqalələr yazır. Bu məqalələrin hər biri bitkin bir əsər təsiri bağışlayır.

Qəzet və jurnallarda çap etdirdiyi məqalələr kimi, ensiklopediya üçün yazdığı məqalələrin də mövzu dairəsi genişdir. Türk dünyasını, Rusiyada yaşayan müsəlman-ların həyatını və tarixini özündə əks etdirən bu məqa-lələrin bir çoxu aktuallığını hələ də itirməyib. İnformasi-yanın qıtlığı, kommunikasiyanın zəif olduğu bir zamanda M.B.Məmmədzadənin məqalələrini yazmaq üçün ədəbiyyat tapmaq bacarığına heyran qalmamaq olmur.

O,  Türkiyat Araştırmaları  İnstitutunda  işlədiyi vaxtlarda “Ermənilər və İran”, "Azərbaycan tarixində türk Albaniya", “Azərbaycan misaki millisi” adlı  fundamental tədqiqatlarını tamamlayaraq çap etdirir.

 İkinci Dünya Müharibəsi soydaşımızın üzərinə bir mənəvi vəzifə də qoyur. Müharibədə Almaniyaya əsir düşmüş insanlara yardım etmək, onların ağrılarını-acılarını azaltmaq və ölümün labüd pəncəsindən xilas etmək! Bu işin də öhdəsindən şərəflə gəlir. Elmi-publisistik fəaliy-yətlə yanaşı İkinci Dünya Müharibəsində Almaniyaya əsir düşmüş  3680 nəfər azərbaycanlının Türkiyədə yerləşdiril-məsinə yardımçı olur. Bu iş günümüzdəki kimi asan de-yildi. SSRİ qalib ölkə kimi zəif Türkiyəni sıxışdıraraq ora-ya sığınmış keçmış Sovet vətəndaşlarını alıb ya yerindəcə güllələyir, ya da Sibirə sürgün edirdi. Bunun qarşısını almaq üçün Mirzəbala və məsləkdaşlarının təşəbbusüylə həmin insanların soyadları, bəzən hətta adları da dəyış-dirilir, bir müddət yarımgizli yaşamaları məsləhət görülürdü.

SSRİ-nin dağılacağını aydın görən, məqalələrində bunu dönə-dönə yazan və Sovetlər Birliyinə qarşı müba-rizəsinə bir an da olsa, ara verməyən M.B.Məmmədzadə 1955-ci ilin martında, M. Ə. Rəsulzadənin ölümündən sonra "Müsavat" partiyasına sədr seçilir. Elə həmin il də antisovet mübarizəsini davam etdirmək üçün Münxen şəhərinə yollanır. O burada yerləşən Sovetlər Birliyini Öyrənmə İnstitutda işləməyə başlayır. Az sonra bu institutun elmi şurasına sədr seçilir və burada nəşr olunan “Dərgi” jurnalına redaktorluq edir. 

Məzuniyyətə çıxan M.B.Məmmədzadə 1959-cu ilin martın 1-də Türkiyəyə gəlir və bir həftə sonra-martın 8-də ikinci vətənində dünyasını dəyişir və İstanbuldakı  Qaraca-əhməd qəbiristanlığında dəfn olunur.

M.B.Məmmədzadə yalnız Azərbaycanın azadlığına qovuşması uğrunda mübarizə aparmırdı. Onun nəşr etdiyi mətbuat orqanlarında da, kitablarında da, məqalələrində də məzlum xalqların azadlıq mübarizəsi önəmli yer tutur.

Çox təəssüf ki, Azərbaycanın istiqlalına qovuşma-sından 16 il keçsə də, ictimai-siyasi xadim, elm adamı, publisist, dramaturq, yazıçı, ədəbiyyatşünas, Azərbaycan milli istiqlal davasının öndəri, siyasi düşüncə tariximizdə xüsusi yeri olan M.B.Məmmədzadənin həyatı və fəaliyyəti lazımınca öyrənilməmişdir. Ayrı-ayrı araşdırıcılar: Vaqif Sultanlı, Xaləddin İbrahimli, Asif Rüstəmli, Nəsiman Yaqublu, Abid Tahirli, Əli Şamil, Səbahəttin Şimşir və başqaları araşdırdıqları mövzu daxilində M.B.Məmməd-zadədən də qısaca bəhs etmişlər. Nə yaxşı ki, həmyer-limiz İstanbul Universitetinin məzunu Əfqan Vəliyev bu böyük insanın həyat və fəaliyyətini öyrənməyə girişdi. Magistirlik və doktorluq işini M.B.Məmmədzadənin həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsinə həsr etdi.

“Bildiriş” qəzetində gedən yazılar bugünkü Azər-baycan və Türkiyə türkcəsindən fərqlənir. 1930-cu il-lərdə Türkiyə qəzetlərində çap olunan məqalələrin dilin-dən isə çox sadədir. 20-ci yüzilliyin başlanğıcında Azər-baycanda nəşr olunan qəzet və jurnalların dil və üslubu “Bildiriş” qəzetinin dil və üslubundan o qədər də fərq-lənmir. Elə buna görə də istər Türkiyəli oxucular, istərsə də Türkiyədə olan Türk xalqlarının mühacirləri rahatca qəzeti oxuyur və yazılanları başa düşürdülər.

   Biz isə sadəcə olaraq, azərbaycanlı araşdırıcıların, universitet müəllimlərinin, tələbələrin işini asanlaşdırmaq üçün M.B. Məmmədzadənin “Bildiriş” qəzetində çap etdirdiyi “Azerbaycan’da köylü harekatı. (Tam istiklale müteveccih derin ve kuvvetli milli bir mücadeledir)” ve “Lenin milli siyaseti. Azerbaycan’da ne neticeler verdi?” başlıqılı məqalələrini dil və üslubuna toxun-madan bu kitaba daxil etdik.

Hər iki məqalədə başlığın altında “Yazan: M.B.Məmmədzadə, sonda “ardı var” yazılır”. “Azer-baycan’da köylü harekatı. (Tam istiklale müteveccih derin ve kuvvetli milli bir mücadeledir)” məqaləsinin 9 Nisan 1931-ci ildə çap olunan XII bölümünün axırında “son” ya-zılıb. Lakin “Lenin milli siyaseti. Azerbaycan’da ne neti-celer verdi?”məqaləsinin 10 Eylül 1931-ci ildə çap olu-nan  VIII bölümünün sonunda “ardı var” yazılıb. Biz qə-zetin həftədə bir dəfə  “Perşenbe” günləri çap olun-duğunu yazdığımızdan, məqalələrin bölümlərini göstər-diyimizdən təkrara yol verməmək üçün tarixi axırda göstərməklə kifayətləndik.

Yaxın dövr tariximizi öyrənən, bizimlə eyni dinə inanan, eyni dildə danışan soydaşlarımızın bilərəkdən-mi, yaxud bilməyərəkdənmi, siyasi təsirlər altında xalqı-mızın başına açılan oyunlarda necə iştirak etdiklərilə yaxından tanış olmaq üçün M.B.Məmmədzadənin məqa-lələri əvəzsiz qaynaqdır. Çox təəssüf ki, bu qaynaqdan hələ də lazımınca yararlanılmır.

Ələddin Həsən oğlu   

AZERBAYCAN’DA KÖYLÜ HAREKATI

Tam istiklale müteveccih derin ve kuvvetli milli bir mücadeledir

I

1929 senesi sonlarından itibaren Azerbaycan’da başlayan müsellah köylü kıyamları indiye kadar davam etmektedir.

   Evvelce yalnız «Odlu Yurt» ve gazetemizin muhabirleri tarafından haber verilen bu isyan ve kıyam tafsilatı, az zaman sonra Almanya, Fransa, İsviçre, İngiltere ve b.  memleketlerin matbuatında intişar etti. Nihayet keçen senenin yazında vuku bulan Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Kafkasya ve umum Sovyetler komünist fırkası kongraları resmen bu isyan hadiselerini itirafa ve hatta müzakereye mecbur oldular.

   İsyan Azerbaycan’ın bütün garp vilayetleri olan Zakatala, Şeki, Kazax, Gence; cenup vilayetlerini teşkil eden Nahçivan, Karabağ, Muğan, Şirvan, Salyan ve Lenkeran, şimal vilayetlerinden Göyçay, Ağdaş, Şirvan ve Kuba vilayetlerini istila eylemiştir. Asiler defeatla Şuşa, Ağdaş, Şeki kimi şehirleri işgal eylemiş, kanlar akmış, kurbanlar verilmiştir.

   Bu isyanların tazyiki altında Azerbaycan ve bilumum Kafkasya komünist fırka teşkilatları, rehberleri, Azerbaycan’da duran Türk, Gürcü, Ermeni, Rus  ordu hisseleri iki-üç defe değişmiş yerli askerler kısmen asilere iltihak, kısmen asilere karşı gitmekten imtina etmişlerdir.

   Moskva Azerbaycan’a yerli Rus askerleri, 2000-den ziyade çekist kuvveti, yeni bolşevik kuvvetleri sevk-etmeğe mecbur olmuştur.

   Köylü harekatının tesiri içtimaiye, siyasiye ve iktisadiyenin her sahasına tesir göstermiş, amele, köylü, münevver ve talebe gibi türk komünistleri büyük bir ekse-riyetlerile Moskva siyaseti aleyhine muhalefete geçmiş, fırkadan ve vazifeden yüzlerle komünist tart ve mem-leketten ihraç etmişlerdir.

   Köylü harekatının tesiri altında Moskva Azer-baycan’ın mukadderatını bilvasıta Moskvadan idareye mecburiyet hissetmiş ve burada başla Lominadze, Ruhullah, Müzeffer, Rehmanof olmak üzre yeni bir muha-lefet uyatmıştır.

   Eliava’nın itiraf ettiği vecihle, bu harekat Sovyet senayiinde pek büyük ehemmiyeti olan Azerbaycan’ın pamuk, ipek, balık, demir, bakır, petrol, erzak kimi mah-sulatına çok mahsus surette menfi bir tesir icra eylemiştir.

   Köylü kıyamına sebep oldan motif, Moskvanın cebren tatbik ettiği, umumi kollektivize ve bununla alakadar olarak köyün halli kısmini teşkil eden zümrenin «br sınıf olarak imhası», beş illik senayeleşdirme planı, cebri dahili istikrazla erzak hazırlığı kimi tedbirlerdir.

   Fakat, köylü harekatının Azerbaycan’da pek derin, içtimai, iktisadi, siyasi, hukuki  ve harsı sebepleri olduğu kimi, kendisine mahsus uzun bir tarihi vardır.

   Köylü ne zamandan beri mücadele ediyor?

   Bu mücadelenin milli istiklal harekatı tarihinde ne kimi  ehemiyeti ve mevkii vardır?

   Azerbaycan’ın dağlarını ve ovalarını kanları ile boyamakta olan Azerbaycan köylüsünü bu kanlı müca-deleye sevk eden pek derin, beşeri, insani, medeni, mil-liyet ve istiklale teallük eden sebepler vardır. Bu sebepler heç bir zaman köle, esir ve kul olmamış ve kendini hür olarak hissetmiş Azeri türkünün Rus istilasına karşı her daim mücadeleye sevk etmiştir.

   Modern, esri kafa ile düşünen istilacı Azeri genci Azerbaycan köylüsünün isyan ve kıyamlarına yüz yirmi yıldan beri kanlı mücadelelerine sebep olan bu içtimai-iktisadi motifleri araştırmalı ve bilmelidir.

Sovyet istilası devrinde daima mukavemet gösteren Azerbaycan köylüsünün  iki yıl bundan evveline kadar pasif bir şekilde olan bu mukavemeti 1928 senesinden itibaren aktif bir yolla gitmiştir.

1928 senesinde Azerbaycan kazalarında Sovyetlerin halk ile alakasını tetkik eden   komisyon neşrettiği rapor-unda (Komünist, № 2299 il  1928) halk ile Sovyet mües-seseleri arasında derin bir uçurumun yarandığını kayd-ediyordu. Köylerde köy, kazalarda keza ve vilayet Sov-yetleri vardır. Bu Sovyetlerin toprak-ziraat, maarif, sıhhiye, maliye, nafia, emniyeti umumiye ve s. şubeleri vardır. Fakat, halk bu Sovyetlerle, bu şubelere müracaat etmeden kendi işlerini hususi suretde davet ettikleri yığıncaklarda hallederlermiş. Sovyetlerde seçilmiş olanlar bele Sovyet içtimalarına ve faaliyetine iştirak etmiyormuş. Köy, keza ve şehir münevverleri Sovyetleri tamamile boykot etmiş bir vaziyette bulunuyorlardı. Köylüler kendi teşebbüsleriyle mektep, hastane,  su arkları, şose ve s. inşa ediyor. Köylüler Sovyetleri ingore ederek toprak taksi-matını dahi Sovyetlerin kararı aleyhine  olarak, kendi yığıncaklarında hallediyor.

1928 senesi başlarında Azerbaycan’ın köy, nahiye, keza ve şehir Sovyetleri müesseselerinden ibaret bir müşa-verede Azerbaycan merkezi icra heyeti talimatçısı «Konukof» halkın pasif mukavemeti ve baykotu neticesinde Azerbaycan Sovyetlerinin hiç bir iş görme-diklerini ve görecek bir halda olmadıklarını şikayetimiz bir şekilde kaydederdi.

Azerbaycan ziraat merkezinin ikinci reisi Karagözov Azerbaycan kazalarının tetkikten döndükten sonra «Zaktaç» muhbirleriyle olan mülakatında köylü harekatının aktif aleyhtar tezahüratı hakkında malumat vererek deyir ki: (Zar.Vos. 30-XI 1929 №275)

„Son üç-dört ay zarfında Karabağ vilayetinde kolço-maklar kollektiv ziraat kuruluşuna müthiş suretde muka-vemete başlamışlar. Kolçomakların bu mukavemeti kol-lektiv ziraat teşkilatçılarının azalarını katletmekten iba-rettir. Kolçomaklar müselleh kuvvet halında kolhoz ve sovhozlara baskın yaparak mal-karanı getiriyor, mahsulat ve ekini imha ederek müesseseleri yakıyorlar. Böyle açık ve aktif terör herekletile beraber kolçomaklar kolhozları içeriden zebt etmeye sey ediyorlar. Bu hususta kolçomaklar Şatırlı, Yevlah, Berde, Koyunlu, Hayaslı, Şeyhbabalı, Gegülgler, Zümurhaç gibi dairelerde büyük muvaffakiyetler elde etmişlerdi. Kolçomakların emrlerine itaat etmeyen Koyunlu ve Hayaslı kimi yerlerde kolhoz reisleri katledilmiştir.

   «Nahçivanlı» imzası ile Z.Vostokaya malumat veren birisi Nahçıvan   Cumhuriyetinde mevcut 42 kolho-zda iştirak eden köylülerin bu vakte keder 1929 senesi iptidasına kadar emlak, arazi ve ekinlerini birleştirmemiş olduklarını kaydediyor.

Bakı vilayetinde yüzlerce köylünün muhakemesi başlanmıştır. Şamahıda, Bakıdan gelen seyyar mahkeme, Sovyet aleyhine nümayişler icra etmiş,   kolhoz, erzak  komiteleri ve s. Sovyet müesseseleri reislerini dövmüş olan köylülerin 1928-1929 senelerde muhakemesi davam ediyordu.

Şarur mahallinde, Bakıdan gitmiş amele muha-fazasına köylüler baskın yaparak öldürmek istemişlerdir. (Z.V. 1929 №273) Yine aynı gazete Gence vilayetinin Şamhor mahallinde köylüleri erzak vermeye davet eden ve erzaklarını gizletmiş olan köylülerin 19 rehberi tevkif edil-miştir.

Karabağda, Hankendi ile Laçın arasında Moskva komsomolları öldürülmüştür.

Mürselli hadisesi Azerbaycan’ın Muğan ve Mil bozkırlarında icra edilen rus kolonizasyon siyasetine karşı müthiş bir kıyamdı. Salyanda davam eden seyyar mah-keme, köylülerin Kür bentlerini aşarak bütün Muğan ve Mili denize çevrildiklerini, bütün ekinleri, rus muhacir köylerini mahvettiklerini meydana koymuştur. (Z.V. 1929 №140)

Aynı hadise Kara Sakal kanalı etrafında dahi baş vermiş, bütün ekinlerle beraber yeni rus muhacir köyleri de batmıştı.

II

Bakıda çıkan «Komünist» gazetesi (1929 №152) Azerbaycan kazalarında Sovyet hükümetinin erzak hazırlığına karşı kuvvetli bir mukavemet başladığını, erzakın kuyularda gizletilerek hükümetin sabit fiyatile satmaktan imtina edildiğini, bu yüzden erzak hazırlığı programının yüzde 40-ı tatbik olunduğunu, Azerbaycan kazalarında bir çok köylü tevkifatı yapıldığını yazmakta idi. Bu erzak cephesindeki mukavemet münasebetiyle Sal-yanda, Lenkeranda, Kubada, Hızıda, Şirvan, Ağdam, Göy-çay ve s. yerlerde köylüler üzerinde icra edilen muha-kemeler harekatın ne kadar ciddi ve geniş bir mikyasta olduğuna delil idi. Köylülerin aktif iktisadi mukavemet ve mücadeleleri üzerine 1928-1929 senesi Sovyet seçkileri zamanı gösterdikleri asabiyeti dahi ilave edecek olursak, harekatın siyasi ceneti dahi tekmil edilmiş olur.

Sovyet hükümeti halkın yüzde 86 kısmini seçki hak-kından mahrum etmiştir. Seçkilerde yalnız amele ile yok-sul köylüler iştirak edirdiler. Köyün hallı ve orta hallı ekincileriyle burjuva ve ufak burjuvaları vatandaşlık hak-kından, ulema, tüccar ve toprak sahibi eski aristokrasi kimi mahrum edilmişlerdi.

Halbuki, ziraat hayatı hemin hallı ve orta hallı köy-lülerin elinde bulunmakta idi. Kendi emlaklerini, mallarını ve mahsullerini ellerinde saklamak üçün memleketin bu yegane müstakil ve çalışkan zümrelerini memleket ida-resine dahi sahip olmaya sevk etti. Komünistlerle müthiş ve kanlı mücadele başlamıştı. Köylüler komünistlerin seç-ki komisyonlarını işgal ettiler, kaza seçkilerini ellerine aldılar, komünistleri döverek kovdular, çok yerde onlarla, yüzlerce komünist katledildi, komünistlerin seçki içti-malarına hücumlar yapılarak müesseseler zapt olundu. Bezi kazalarda komünist teşkilatları yandırıldı, komü-nistler diri-diri ateşe atıldı...

Köylünün Sovyet-komünist listesine karşı vazettiği liste ekseriyet kazanmağa başladı. Bunu gören komünist hükümeti kazalara rus amelesinden ibaret ceza ayarları gönderdi. Bununla beraber 1928-1929 intihabatında komü-nistler seslerin yüzde 11,2-sini, komsomollar yüzde 12,4-nü, köylüler yüzde 66,4-nü kazanmağa muvaffak oldular.

* * *

İşte, böyle bir şerait altında 1929 senesi Martında Azerbaycan komünist fırkasının 9-cu kongrası toplanıyordu. «Komünist» gazetenin (6 ve 8 Mart 1929 №54-56) yazdığına göre, kongra toplanmadan, komünist fırkasının hususi komisyonları keza, nahiye, şehir ve köy fırka teşkilatlarında tasfiye yapmış, sağ, sol ve milliyetçi kimi muhalif unsurları çıkardıktan sonra intihab etmiş ol-duğu 177 kişiden kongraya 129 kişi gelmişti. Bu keder dikkat ile intihap olunan heyeti merkezi tam üç ay sonra, bütün keza ve köy teşkilatları ile beraber iflas etti. 1929 senesi temmuzunda Moskvada vuku bulan bir icma Azer-baycan komünist teşkilatlarının sağlar elinde bulunduğuna köylü harekatında köylüleri himaye ettiğine karar vermiş 9-cu kongranın intihap ettiği Eli Haydar, Yusuf ve Mirzoyan ve onlarla beraber bütün «rehber heyetlerini»  azletti. Azerbaycan komünist fırkasının başına Gikalo nam birisi tayin edildi.

Moskva, komünist fırkasının iflasını, 25 temmuz 1929-cu il tarihli bir temini ile («Pravda» 1929 №171) izah ediyordu. Gerek bu izahtan, gerekse Varaslavskinin («Pravda» 1929 №165), Gikalonun («Pravda» 1929 №175) A.Stolyarov («Pravda» 2 Ağustos 1929), Meerzon ve Pşeniçik («Pravda» 28 Temmuz 1929), Hebib Cebi oğlu («Komünist» 1929 № 183-184) ve diğerlerinin maka-le, rapor ve beyanatlarından anlaşılan şu idi ki: müthiş te-mizlik neticesinde toplanan 9-cu Azerbaycan kongrasında intihap olunan heyeti merkeziye köylü harekatının ıe köy-lü haleti ruhiyesinin tesirinden kendisini kurtaramamış, bilakis Azerbaycan teşkilatları, mülkiyetçi komünistlere karşı himaye eden adamlar eline düşmüştür. Hatta Azerbaycan komünist fırkası sağ cereyanla mücadele edenlere karşı mücadele etmiştir.

Gikalo, bunları aradan kaldıracak Azerbaycan kaza-larında hakim mevkiinde bulunan halli köylüleri sıkacak ve imtina edecekti. Bunu üçün her şeyden evvel:

1.NEP devrinde toprak ve mal sahibi olmuş orta halli köylülerin «fazla» hayvanları ellerinden alınacaktı.

2.Yoksul ve ortabab köylüler kolhozlara celp oluna-caktı.

3.Hususi ziraat bu suretle tehdit edilirken kollektiv ziyarete revaç verilecek ve köyde hakimiyet bu kol-lektivde formalaşacaktı.

4.Hususi ticaret tamamile kaldırılacak.

5.Mekteplerden komünist olmayan muallim ve talebe ihraç olunacaktı.

Gikalo bunları «muvaffakiyetle» yaptı.

1929 senesi illerinden itibaren, hallı ve orta hallı köylülerin toprak, hayvan, emlak ve mahsulatı, ne varsa, müsaderesine ve kollektivlere verilmesine karar verdi. Bu, Azerbaycan’da «umumi kollektivizeye» geçiliyor  deme-ktir. Artık büyük sanayi yüzde 99,6, büyük ticaret yüzde 100, kiçik ticaret yüzde 62,7, ufak, el sanayisi bele yüzde 56,3 kollketivize edilmişti. («Pravda» 8 Teşrini sani). Köylerde hususi ziraat, kollektiv ziraat üzerinde fakiyete malik olması, Sovyet hükümetine bir kaç cihetten müşkülat yaratıyordu.

1.Sovyet hükümeti erzak toplamıyordu.

2.Beş illik planın tatbiki üçün lazım olan miladdi iptidaiyeti, dahili istikraz ve vergileri ala bilmirdi.

3.Siycseten  köylere ve memlekete mülkiyetçi köylü hakim durmakta idi.

4.Pazar ve piyasa bu köylü nüfuzunda idi.

5.Nihayet, memleketin fikri ve hayatı dahi muhite hakim bulunan bu ufak burjuva zümresinin tahtı hakim-iyetinde idi.

   Umumi kollketivize bunların hepsini halledecekti. Bir defe mülkiyetçi, orta hallı ziraat tarafları köylü bir sınıf olarak meydandan kalkacak, saniyen: bütün ziraat kollektivlerde toplanacakdı.

Kollektiv ziraat ve ya kolhozlardan gaye, ziraat şim-dilik sosyalize değildi. Bu ameliye, bilahare, bilhassa beş illik plan tatbik edilibse, bütün aleti-ziraiyyeti avaz ede bilecek keder traktör mevcut olduktan sonra yapılacaktı. Şimdilik ise kolhozlar Sovyet hükümetine, köylünün elin-den ala bilecek bir vasıta rolünü oynayacaktı.

Azerbaycan köylüsünün ireliden bahsedeceğimiz kimi, bir hususiyeti vardır: o, daima aktivdir. Rusya’da 19-cu esrin sonlarına keder davam eden kölelik rejimini o, hiç bir zaman yaşamamış, kendisini hür hissetmiş ve hür bu-lunmuştur. Kendi varlığını, şahsiyetini ve hakkını müdrik bulan Azerbaycan köylüsü, beş illik plan, erzak istihzarı, kollkektivize, vergiler, istikrazlar ve nihayet, bütün mev-cudiyetini imha eden «bir sinif olarak kolçomakların imhası» kararına karşı müselleh kıyamla cevap verdi. 1929 senesi sonlarından başlayan ve hele davam eden bu kıyam 1930 senesi Şubat-Mart-Nisan aylarında geniş ve kanlı bir şekil aldı. Azerbaycan’ı baştan-başa istila eden bu köylü kıyamı, Azerbaycan’ın siyasi, iktisadi, askeri ve içtimai hayatında pek mühim tebeddülatı mucip oldu. 

III

   1930 senesi Mayısın sonları ile Haziranın başla-rında Azerbaycan komünist fırkasının  10-cu kurultayı, Haziranın ortalarında ise Azerbaycan, Gürcistan, Erme-nistan komünist fırkasının müşterek Maverayi Kafkasya kongrası açılmıştır. Gerek birinci, gerekse ikinci ve bila-hare Haziranın sonunda açılan umumi Sovyetler ittihadı komünist fırkaları 16-cı kongasında devam etmekte olan Azerbaycan isyanları, onun sebepleri, onun almış olduğu siyasi ve milli karakter, bu işte Azerbaycan komünist fırkasının mesuliyeti, isyanla nasıl mücadele edilmesi lazım geldiği müzakere edilmişti.

   Bu hususta Azerbaycan’ın, Gürcistan’ın, Ermenis-tan’ın en mesul komünistleri beyanatta bulundukları  kimi, Rusya’nın Kafkasya’da, bilhassa Azerbaycan’da bu-lunan diktatörleri dahi nutuklar etmiş ve vaziyeti izah etmişlerdi. Bu isyanın sebepleri ve mücadele yolları hakkında Eliava, Lominadze, Çaplin, Krinitski, Dadaş Bünyadzade, Eli Heyder Karayev, Yusif Kazımov, Gikalo ve diğerleri uzun nutuklar irat etmiş ve münakaşalar yapmışlardı. Eli Haydar Karayev isyanlara işaret ederek demişti ki:

   –Kimseye gizli değildir ki, Maverayi Kafkasya, bilhassa Azerbaycan köylerindeki bugünkü keskin ve ger-gin vaziyet, son altı ay zarfında tatbik olunan kollektivize neticesinde meydana çıkmıştır («Zarya vostoka» 25 Hazi-ran 1930). Eli Heyder kollektivize programı tatbik olunan Azerbaycan köylüsünün hususiyeti ile kimsenin hesap-laşmadığını, Borçalı, Vedibasar, Nahçıvan taraflarında birden-bire Şimali Kafkasya’da olduğu kimi umumi kol-lektivize yapmak karara alındığını kaydederek, Türk köylerini müttehit olarak, kolçomaklarla beraber yoksul ve ortababların dahi isyan etmesinin 100-150 ev halında bulunan «oymak», «oba» ve «kendilerinin» hep akraba olduklarını, orada sınıf taksimatını yapıp da bir kısmine kendi akrabalarını imha ettirmenin imkan haricinde olduğunu, bilakis, bu harekat karşısında hepsinin bir-leşeceğini kaydetmişti.  («Zarya vostoka» 1930 №167)

   Azerbaycan komünistleri heyetinin reisi Dadaş Bünyadzade ise demişdi ki:

   –Azerbaycan köylerinde aleyhimize isyan etmiş olan köylüler yalnız kolçomaklar (hallı köylüler) değil, onlarla beraber yoksullar ve muzdurlar dahi isyana iştirak ediyorlar.

Dadaşın bu sözleri üzerinde duran Eliava deyirdi ki:

   –Yoksullarla muzdurların isyana iştirak etmeleri gösterir ki, ortabablar da iştirak etmektedir. Köylü siyaseti, bilhassa, ortabablar ile alakadar olduğundan, köylüler Sovyet hükümeti tarafından  kendi tarafına geçmeğe mu-vaffak olan kolçomaklara karşı ciddi tedbirler almak lazımdır. («Bakinski Raboçi» №144)

   Fakat, köylü isyanlarının şümulü ve derinliyi üze-rinde ittifak eden komünistler onun sebepleri ile ona karşı alınacak tedbir meselesinde bir türlü anlaşamıyorlardı.

Eliavaya göre sebep federalizmin mevcudiyetinde, merkezin zeif olmasında, Azerbaycan komünist fırkasının Tiflisten ve Moskvadan verilen emrlerdedir. Fikrini ispat için Eliava deyirdi ki:

–Azerbaycan komünist fırkası merkezi iflas ettiği zaman bize aşikar oldu ki, bütün günah ve hatalarımızın sebepleri federalizmdedir. Biz Azerbaycan komünist fır-kasının ıslah etmeye cesaret ettiğimiz zaman Azerbaycan komünistleri kıyameti koparırdı. Bundan başka Azerbay-can komünist fırkası merkezi ile Bakı teşkilatı umum itti-hat komünist fırkamız ile Mav. Kafkasya ülke komünist merkezlerin kararları aleyhine çıkmağa bele cesaret gösterir. Azerbaycan komünistleri deyirler ki: «ülke komünistleri iyi, amma... bizim dahili işlerimize karış-mayınız.» («Bakinki Raboçi» №144)

Eli Heyderin nutku şayanı dikkat idi. O, demişti ki,

–Kanuni saninin 22-sinde (1930) Mav. Kafkasya ülke komitesinin  maruf içtimaı aktolunmuşdu. Eger o içti-mada arkadaşlar şimdiki gibi söz söyleseydiler, şüphe yok-tur ki, o saat sağ temayülde ittiham olunacaklardı. Yoldaş Mamulya’nın o zaman mahalli şeraiti ve hususiyeti nazara almağa teklif ederken ona neler söylediğini hatır-layırsınızmı?

O zaman kızmış kafalarla Mav. Kafkasya 1931 sene-sinin sonuna keder kollektivize etmek teklif olunurdu. Çok konuşuluyordu, kollektivizeden sonra kolçomaklar dedi-ğimiz köylüler ne yapmak lazım geleceğinden ise konuşan ve  ha birine yüklemek isteyirler. Bu, doğru değildir. Bütün merkezler bilhassa Mav. Kafkasya bu hususta mes-uldür. («Zarya vostoka» 1930 №167)

Mesele aydındı. Azerbaycanlılar Moskva ve Tiflisin Azerbaycan’ın şerait ve hususiyetini bilmediği halda fuzuli mubahesesini tenkit edir, zımnen kollektivizeden vazgeçilmeyeni isteyirdiler. Merkez ise Azerbaycan’ın hakk ve salahiyetlerini çok tehdit ederek sık bir merkeziyet yaratmağı ve ne olursa olsun, Azerbaycan’da kollektivize siyasetini tatbik ederek Azerbaycan köylüsünün en canlı ve hayatiyetli usullerini imha etmek isteyirlerdi.

Azerbaycan mukadderatını idare eden Gikalo, mes-uliyetin eski rehber heyetinde olduğunu, Azerbaycan’da komünizme zıt muhit hazırladıklarını, mukavemetin böyle kanlı bir şekil almasından, işte 9-cu kongrada intihab olunanların mesul olduklarını söylemiştir. Eski rehberlerden Yusuf Kasımov Gikaolya ise şiddetli müka-bilede bulunmuş ve hataların Gikalo komitesiyle Tiflise  ait odluğunu iddia eylemişti. Yusif bilhassa Tiflise Mos-kvanın Azerbaycan işlerine müdahalesini şiddetli tenkit etmiş, Tiflis ve Moskvanın vazifesini «amirlikde» değil, «hakimlikte» görmüştü.

Eliava nutkunda demiştir ki:

–Mesele yalnız hatalarda ve onların islahında deyil-dir. Mesele ondadır ki, hali hazırda Azerbaycan’da kol-çomaklarla ve ihtilal «aleyhtarlarıyla» hükümeti elde etmek üçün  mücadele davam etmektedir. Bu mücadele hiç bir güzeşt taraftarı olmayan yoldaşlarla men tamamile muvafikem. Yeni ihtilal aleyhtarları kuvvetler imha edil-melidir. Hali hazırda ihtilal aleyhtarları ile olan mücadele çok zayıf gedir. Halbuki Sovyet hükümeti tesis olalı, Sov-yet aleyhtarları kuvvetler hiç bir zaman bugünkü keder aktif ve cesaretli olmamışlardır.

Köylerdeki siyasi vaziyet memleketimizin hudut-larını bele aşmaktır. Köylerdeki  vaziyet siyasi cihetten düşmanlarımız müdafilinde müzakere edilmektedir. Onun üçündür ki, mence isyan harekatı imkanlarını kökünden kesmeye ve partizanlar gruplarını aradan kaldırmağa matuf keti tedbirler almak lazımdır. («Bakinski Raboçi» 23-6-1930)

 Eliava, Azerbaycan’daki köylü harekatına siyasi cihetten başka sırf dahili-iktisadi dahi ehemmiyet verirdi. Onun fikrine göre bu harekat hammal menbeyi olan Azerbaycan beş illik planın tatbikinde mühim rol oyna-maktadır. Eğer isyan davam ederse, beş illik plan tatbik olunmayacaktır.

Fakat, asıl mesele isyanın nasıl yatırılacağında idi. Azerbaycanlılar, kollektivizeden vazgeçilmese de, suretini azaltmakla, güzeşte gitmekle mücadele etmek isteyirlerdi. Ötekiler ise daha çok şiddet, sıkı merkeziyet teklif etmekte idiler. Tebiatile son cereyan  kuvvetlendi. Gikalo ve cellat Bağırov Azerbaycan’dan atılarak yerine Polonski geldi. Azerbaycan’da yeni KPU kuvvetleri, Rus ordusu, top ve tayyare sevk olundu. Buna mukabil isyan daha şiddetlendi. Fırka kongralarından sonra Azerbaycan komünist fır-kasında başlayan inhilal yeniden kendisini gösterdi. Bu defe Azerbaycan komünistleri Polonskini imhal ederek Mav. Kafkasya ülke komitesi ile ve o vasıta ile Harkovla ve rus komünistlerinin klooektivize aleyhtarları olan Sırtsev ve Rıkov grubu ile anlaşarak Stalin aleyhine geniş bir sui-kasta keder gittiler. Bu teşebbüsün akim kaldığı, Azerbaycan komünist fırkası yeniden tasfiyeye maruz kaldığı bir zamanda müselleh köylü harekatının daha şid-detlendiği haber verilmektedir.

                                      IV

Menşeyi ta dokuzuncu esrin ortalarına keder uzanan Azerbaycan’daki köylü harekatının karakterini tayine çalı-ştığımız zaman bu karakteri mülkiyet, hürriyet, serbestlik ve bunların tabit neticesi olan bir çok milli-içtimai hak-kların hakimiyeti uğrunda vaki olan bir mücadele şeklinde formüle etmek mümkün olur.

On dokuzuncu asırda, köylüsü «esaret-kölelik» (kreposnoy hukuku) sistemine tabi Rusya, bu rejimi dahi Azerbaycan’a tatbike kalkmıştı. Bu sistem mucibince köylü toprak derebeyliğinin elinde cansız bir eşya kimi alıb-satılır, heç bir hakk, hukuk, mülkiyete, bir şey  sahibi olmak hakkına malik değil ve bir yerden başka yere hare-ket ede bilmezdi. Serbest, hür yaşayan, topraktan istediği kimi istifade eden Azerbaycan köylüsü Rusya’nın tatbik etmek istediği bu rejime karşı kanlı isyanlarla cevap vermiş, bu isyanlar Azerbaycan’da bar «kaçak hayatı», kaçak mücadelesi ve kaçak edebiyatı yaratmıştı.

Şimdiki mukavemet dahi aynı prensipler uğrunda davam etmektedir.

Köylü ne isteyir?

1.Mülkiyet zıraatde şahsi teşebbüs ve ferdi teşkilat.

2.Ticarette: inhisarların kalkması, serbest ticaret, serbest rekabet, serbest fiyat ve s.

3.Siyasette: komünist diktatörlüğünün imhası ve bü-tün halkın iştiraki ile demokratik usulü-idare, serbest seçkiler.

Aşağılarda göreceyiz ki, bunlar komünizmin gaye-sine tam tezat teşkil eden, verasetli, aile kutsiyetini milli anana, ahlak ve adetini, lisan, edebiyat ve harsın  hakim-iyetini intaç eden tem başka bir vaziyet vücuda getirir.

Komünistlerin, alelümum Marksistlerin iddialarına göre mülkiyeti daimiyyet kutsiyet payesi veren  aile ve veraset meselesidir.

Yainki, mülkiyet rejimidir ki, aile ve veraset mese-lelerinin daimiyetini pettirir. Binaenaleyh, mülkiyetin ilgasile  aile, veraset ve bütün mevcut içtimai, hukuki, ah-laki müesseseler kökünden değişecek, yeni «sosyalizm cenneti» kurmak mümkün olacaktır.

   Beş mayıs 1920 senesinde Azerbaycan’da top-rakların eski sahiplerinden alındığını elan eden dekret bu toprakları yoksul köylülere vermirdi. Bilakis büyük «devlet sosyalizmi» kurarak köylü devlet üçün  çalışan her memur vaziyetine salınmıştı.

   Dünene kadar Azerbaycan’daki yoksul köylüler bele at, mal tohum ve arazi alarak mülkedarla ortak halın-da ziraat yapmak imkanında iken, artık Moskva üçün çalışan ve mahsulüne sahip olmayan, aynı zamanda araziye ve mülke sahip bulunmayan bir köle vaziyetine düştü.

   Komünizmin altın devri olan bu «askeri komünizm devrinde» Sovyetler 1921-1922 senelerinin dehşetnak aç-lığına maruz kaldı.

   Köylü, inkılaptan  toprak, hürriyet, şahsi teşebbüse imkan, mülkünü ve mahsulünü serbest tasarruf etmek hak-kını umurdu. Bu olmayınca o, çalışmaktan, ekmekten vazgeçti ve hükümet ziraatını boykot etti. Bu müthiş boykotaj neticesinde Sovyetlerin bütün temeli sarsılmağa başlarken, Lenin maruf ricat emrini verdi, Sovyetlerde 1927 senesinin sonuna keder davam eden «NEP - Yeni İktisadi Siyaset»  devri başlandı.

   Azerbaycan komünist fırkası ile Azerbaycan amele birlikleri reisi Leon Mirzoyan 1925 senesindeki köylerdeki vaziyeti şöyle tasvir edirdi:

   –Yoksul denilen rencberin bir parça yeri vardır. Fakat, ne atı, ne öküzü, ne pulluğu vardır... bunları satın almağa parası daha yok. Bu yoksul köylünün ademi memnuniyeti mucip olan en mühim sebep, bu hususta kendisine yardım etmediği halda, Sovyet hükümetinin yoksulları, orta hallılarla kolçomaklar nezdinde ücretle çalışmaya dahi bırakmamasıdır.

17 Mayıs  1925 tarihli «Bakinski raboçi» gazetesinde on dördüncü komünist fırka kongrasının köylerde yeni iktisadi siyaset hususundaki kararlardan bahsederken, Mirzoyan demiştir ki:

    –Köylerde NEP ne demektir?.. Bu, evvela köy-lerdeki yoksullarla orta hallı rencberin ve hatta kol-çomağın bele kollarını açmak, onlara artmak ve artırmak imkanı bahşetmektir.

   Köy iktisadiyatı gayri iktisadi ve gayri idari bir takım müşkülata maruz kalmaktadır. Köylerdeki tecrü-belerimiz gösterdi ki, köy burjuvazisi, tazyike uğra-dığından inkişaf etmir. İşbu tecrübemizin hulasası  budur ki, yoksul köylü mal toplamaktan, istehsalatını artırmaktan korkur; zenginleşmekten imtina edir, çünkü o zaman kendisini Sovyet düşmeni olan kolçomaklar sırasına dahil edecek tazyik ve tehdit altında tuturlar... Orta hallı köylü dahi hükümetin kolçomaklar sınıfına karşı alaka ve taz-yikini gördükten sonra, şüphe yoktur ki, ziraat istehsalını artırmak fikrinden vazgeçir. Çünkü kolçomak olmaktan korkur.»

   Bu «NEP» devrinin tam ortası idi. Köyün üç kısma ayrılmış zümrelerinden kimse hükümetten memnun de-ğildi. Bolşeviklere karşı itimat yoktu. O zaman Buharanın bu itimadı yaratmak üçün «Köylülere, zenginleşiniz, istih-salinizi artırınız, sizi tazyik ede bileceklerinden kork-mayınız, demeliyiz» demiş ve «bu yoksulluğu bitir-meliyiz», deye ilave etmişti.

   Feket, meselenin en mühim ciheti kaldırmak lazım geldiği bir takım tehdit idi ki, «köylerde yeni iktisadi siya-seti» icap ettiriyordu.  Bu tahdidat kolçomak ve orta hallı rencberler tarafından icara edilen toprağın şeraitine ait idi. Bir de yoksul sınıfın zenginler nezdinde ücretle amelelik etmesini manen kanunun tamamile ilgası idi.

Bu suretle hallı (kolçomak) ve orta hallı köylülere istedikleri keder toprak isticar etmek hakkı verilirdi.  Aynı zamanda vergiler tahrif olunur, zenginlere istedikleri keder amele çalıştırmak müsaadesi verilirdi. On dördüncü komü-nist fırka kongrası yukarıdaki tahdidatı kaldırmakla hususi mülkiyeti ilga ve sosyalizmi ilga etmiş oldu.

   Bu tebeddülatın yüzde 75-i köylü olan Azer-baycan’da oldukça mühim tesiri olmuştu. Aşağıdaki resmi Sovyet istatistiği  bize bu köylü kuvvetinin Bolşevik tebir-ile, bu küçük burjuva sınıfının nasıl canlanmağa ve bun-larla Sovyet sistemi arasında tezadın ne suretle derin-leştiğini gösterecektir.

   Sovyet Azerbaycan’ı, merkezi istatistik idaresinin materyalleri gösterir ki:

1921 senesinde Azerbaycan’da topraksız köylünün miktarı  yüzde 26 iken, 1927 senesinde yüzde 15 olmuştur. Bir dönüm arazisi olan köylü 1921-de yüzde 25,7 iken 1927-de yüzde 20-ni bulmuş; bir dönümden üç dönüme keder toprağı olanlar 1921-de yüzde 27 iken, 1927-de yüzde 40 olmuştur.

   Bu suretle toprakların miktarı ilden-ile azalır, top-rak sahibi olur, birer dönümler azalır, üçer dönümler çoğalır... 1921-den 1927 senesine keder üç dönümden altı dönüme keder arazisi olanların miktarı yüzde 14-den yüzde 22-ye yükselmişti. Altı dönümden fazla arazisi olanların miktarı 1927 senesinde  yüzde 3,2 nispet teşkil edirdi.

   Mahsulata gelince, 1927 senesinde mahsulün yüzde 7-si kolçomaklarda, yüzde 63-ü orta hallılarda, yüzde 20-si az kuvvelerde, yüzde 10-u yoksullarda idi.

   Ekin ve iş hayvanlarına geldikte, 1921-de hayvanı olmayan köylünün nispeti yüzde 23,6 iken 1927-de 2,3-e enmiştir. Birer hayvanı olanlar 1921-de yüzde  22,3 iken yüzde 31,9-a varmış, ikişer hayvanı olanlar 1927-de yüzde 21,9 iken ziyade olanlar ise yüzde 12,4-ü 12,4-ü teşkil etmiştir.

Ticaret sahasında ise Azerbaycan köylülerinin 1927-de  yüzde 19 nispetinde kooperatif vardı. Bu kooperatifler ticaretin yüzde 16,6 kısmine iştirak edirdi. 1924-1925-de 47, 1925-1926-da 67, 1926-1927-de 76 milyon rubla tica-ret yapan bu kooperatiflerde aza olarak, yoksul yüzde 4,7, az topraklı yüzde 42, orta hallı yüzde 41, mütebakası kol-çomaklar otururlardı.

 Fakat, köylünün zaferi bununla bitmirdi.

V

Bu suretle «NEP» devrinde  Azeri köylüsünün  yüzde 85-i bir dönümden altı dönüme kadar araziye malik küçük köy burjuaziyası halına gelmiş ve umumi mahsulün yüzde 90-ı bunların elinde olduğu kimi dahili ticaretin yüzde 16,6-nı ihtiva eden kooperatifler içerisinde dahi küçük köy burjuaziyası yüzde 95 nispet eylemişlerdi. Dahi ticaretin mütebaki yüzde 83,4 gerek büyük ve küçük şehir-lerde, gerekse kasaba ve köylerde kooperatifler haricinde olarak ufak alverçilerin  eline geçmişti.

1926 senesinin Ağustosuna kadar Azerbaycan’da 229 kooperatife karşı 1059 hususi ticaret müessesesi olmuştur. Bu ticarethaneler harici ticaret devlet inhisarında olduğundan, yalnız dahili piyasada, 1926 senesinin altı ayı zarfında 55.474.000 manat hasılat etmiştir.

Sovyet istatistikasına göre ziraat, emlak, ve ticaretin emniyet altında olmadığını gören zengin ve orta hallı köy-lüler, sermayelerine bilhassa  hayvan beslemeye hasretmiş, lüzumunda Sovyet hükümetinden  kaçırıla bilecek hayvan sürüleri halında hareket edici bir servet vücude getir-mişlerdi. Diğer taraftan zengin ve hallı köylüler Sovyet hükümetinden on dönümlerle arazi isticar ederek pamuk, pirinç, buğday, arpa ve s. yetiştirmeye  başlamışlardı.            

Fakat, Sovyet hükümetile köylünün arasını açan ve halkın imtiyazsızlığını mucip olan bilhassa seçki hakkı idi. Sovyet teşkilatı esasiyesi seçmek ve seçilmek hakkını an-cak  üç zümreye verirdi: köylerde malı, mülkü, arazisi ol-mayan yoksul köylülere, fabrikalardaki ameleye ve kızıl ordu neferlerine... Kızıl ordu ile amelenin bir defe rus-lardan ibaret olduğu malum. Yoksullar ise Sovyet ista-tistikasına göre ehemmiyetsiz bir miktar teşkil etmekte, aynı zamanda toprak, emlak ve mal sahibi olmağa can atmakta davam eden bir zümre idi. 

«Kolları açılmış ve zenginleşme imkanına malik olmuş» «NEP» devrinin bu yeni küçük mülkiyetçileri, iktisadi sahada kazanmış oldukları hakkı hukukun tahkim etmek ihtiyacını hissedirdiler. Köylünün hayat, hakikat ve tecrübelerden doğan ve siyasi hakimiyeti hicap  ettiren bu isteğini bir çok amiller formüle edir, onu siyasi zafer yol-larına sevr edirdi. Bu amillerden en başlıcası müstahsil köylünün kendisi, onun münevver gençliyi, ikincisi mil-liyetperver siyasi teşekküllerin propagan ve neşriyatları, üçüncüsü ise komünist fırkası idi.

Sovyet orduları Azerbaycan’ı istila ettiği zaman rus-lar, yehudiler ve ermeniler de dahili olmak üzre Azer-baycan komünist fırkası üç yüz kişiden ibaret bir şey idi.

Bu fırkanın teşekkülü köylü memleketi olan Azer-baycan’da işte bu «NEP» devrinde vuku bulurdu. İrerlide biz Azerbaycan komünist fırkasının geçirmekte olduğu ölüm buhranlarının neden bu köylü mukavemetleriyle sık surette alakadar olduğunu görürken, bu fırkanın teşekkül devrini hatırlayacağız. Azerbaycan komünist fırkası köy-lünü teşvik edir, köy, keza, kasaba ve şehrin emekçi sınıfına mensup münevverlerini, genciliğin komünist fırkasına celbederek, bununla iş başında Türk komünistleri bulundurmak isteyirdi. Köylü mülkiyetine sahip olmak  mülkünü ve malını tahtı eminiyete bulundurmak için bu fırkaya girmekden çekinmedi.                                                       

İşte bu sebep ve amillerin tesiri altında siyasi ha-kimiyete doğru yol alan Azerbaycan köylüsü 1929 senesi Sovyet seçkilerinde yüzde 80,7 muvaffakiyet elde etmekle Moskvayı ve onun Azerbaycan’daki mü-messillerini cidden korkutmağa başladı.

Mirzoyan 1926 senesinde, «Bakinski Raboçi» ga-zetesinde (No 45) «proleter ve enternasyonal Bakünun vasiköy denizile bürünmüş» olduğunu ve bu köy denizinin tabiatı itibarile milli temayüller doğurur bir muhit olduğunu «acı lisanla kaydediyor, bu köy denizinin Baküdeki rus hakimiyetini tehdit etmekte olduğuna işaret etmekte idi.

1927 senesinde Sovyet hükümeti erzak hazırlığı cephesinde pek ağır bir mağlubiyete duçar oldu. Sovyet hükümeti köylünün mahsulünü evvelciden tespit edil-miş sabit fiyatla alacak, Avrupa pazarına çıkaracak, oradan elde edeceği para ile Sovyetlerin muhtaç bulun-duğu fabrika mamulatı getirecekti. Fakat köylü mah-sulünü sabit fiyatla satarken muhtaç olduğu şeker, çay,  kumaş sanayi mamulatını bire yüz fiyatla almağa mec-bur olduğunu görünce, hükümetin erzak fiyatlarını de-yişti. Erzak fiyatları, mamulat ile mahsulat arasındaki muvazeneyi buluncaya kadar fırlamaya başladı. Sovyet hükümeti köylünün serbest fiatile erzakı almayınca, köylü mahsulatını açık pazara çıkardı ve istediği fiyata sattı. Fiyatlar bire yüz yükseldi. Sovyet hükümetinin   bütçesi, amele  memurların maaşı o nispette düştü. «Çervon» o nispette iştira kıymetini kaybeğledi. Maaşlar amele ve memure az gelmeye başlayınca her tarafta memnuniyetsizlik artmağa, amele grevleri zuhur etmeye başladı.

Bu hareket, mülkiyeti, ferdi ve şahsi ziraatı, ser-best ve açık ticareti icap ettiren «NEP»in tabif ve man-tıki neticesi idi: Sovyetler ittihadının o sene 4.000.000.000 rublelik bir devlet bütçesi vardı. Fakat bu bütçe kabinelerde, real şerait üzerine değil, hayali rakamlar ve arızalar üzerine tertip edilmiş olduğundan, dört milyar ruble 400.000.000 ruble yerini bile ver-medi. Sovyet makinesi harekete geldi ve kağıt paralar arttı.

Sovyetler sabit para usulüne dahi «NEP» dev-rinde geçmişlerdi. Mülkiyetin, hususi ticaretin mevcut olmadığı askeri komünizm devrinde «para» dahi bir mübadele vasıtası olarak meydandan kalkmıştı. Fakat Sovyet sanayii ile ziraat arasındaki ademi tevazün köylünün iktisadı mukavemeti neticesinde bu «sabit  çervon» üzerinde öldürücü bir tesir icra ediyordu. Maliye komiserliğinin resmi bültenlerine göre Sov-yetler 1924-1925 senesinde 515,7 milyon, 1925-1926-cı senesinde 200,2 milyon, 1926-1927-de 285,2 mil-yon, 1927-1928-de 342,5 milyon, 1929-1930-da 2648 milyon ruble kağıt para bırakmıştır. Bu,  finansistlerin dilinde, Sovyet parasını bu milyonların mecmuu nis-petinde kıymetten düştüğünü gösteren bir inişti.

Köylünün bu kuvvetli taarruzu karşısında sarsılan bolşevizm diktatorluğu inhilal alametleri baş verdi.

Komünizmin, bir prensip, bir sistem ve bir rejim olarak ölmek üzere bulunduğunu görenler «sola» ayrıl-dılar ve «ideal komünizm» devri olan «askeri komü-nizmin» ihyasını müdafaaya kalkışdılar.... 1921-1922 senelerinin dehşetlerinden ders almış olanlar «sağa» çekildiler ve memleketi harabeden bu hale götüren ve iktisadi inkişafı temin eden köylü mülkiyetini pek tabii ve doğru buldular. Hakimiyeti bırakmak istemiyen ortal G.P.U. nun ceza müfrezelerini hareke getirdiler....

«Köylü burjuvajisi üzerine sefer» başladı. Köylere müsellah komün müfrezeleri yürüdü. Ayni zamanda sağ-orta-solların mücadelesi kanlı şekiller almağa başladı.

1928 senesi için yapılması lazım Sovyet seçkileri 1929-a tehir edildi.  Köylerde kan akmakta idi... 1927-1928-ci senelerinin bu seferleri «NEP»in ilgası ve köy burjuvazisinin emlak ve mahsulünü müsadere ve haciz şiarı altında gidiyordu. Fakat köylünün müsellah mu-kavemeti ve köylü evladı olan kızıl askerlerin arasında başlayan galeyan Sovyet hükümetini ricata mecbur etti. Ve Temmuzun 4-12 sinde Moskvada davet edil-miş komünist merkezi komitesinin fevkalade içti-maında erzak komiseri Mikoyanın raporu üzerine bil-mecburiye aşağıdaki karar ittihaz olundu:Ufak ve orta ferdi-hususi ziraatın istihsalini artırmak yolunda lazım olan yardım ve müzahereti temin etmelidir; zira bu hususi-ferdi ziraat uzun müddet memleketin erzak iktisadiyatı esasını teşkil edecektir.

1.   Köylü evlerini aramak, teftiş ve taharri icra etmek inkılap kanunlarını bozmak tecrübelerine nihayet vermelidir.

2.   Pazarlar kapatılmamalıdır.

3.   Mahsul fiyatının muayyen nispet dairesinde yükselmesine mani olmamalıdır...

«Pravda», 17.7.1928 tarihli nüshasında bu ademi muvaffakiyetten bahsederken diyor ki:

– Şimdiki şerait içerisinde ve erzak buhranı za-manında fevkalade tedbirler, her an kuvvetlenen menfi netice verebilirdi. Bilhassa ki, malum olduğu üzere, son zamanlarda yoksul ve orta sınıf köylülerin haleti ruh iyesi Sovyet hükümetinin aleyhinde olarak değişmiştir...

Bununla beraber, bu muvakkati tedbirler ve taktik ricatlar Azerbaycan’da başlayan köylü mukavemetini yatırmamıştı. Bilakis mukavemet şiddetleniyordu. Çünkü Sovyet’i iktisadiyatında 3-cü bir devir başlıyordu ki, o da «kolhoz» ve «sovhoz» devri idi.

VI

1928 senesi Temmuzun 4-den 12-sine kadar Mos-kvada devam eden Komünist fırkasının plenumu vaziy-eti umumiye ile köylü haleti ruhiyesini müzakereden sonra, «ferdi ziraata imkan vermekle beraber sosyalizm ziraatına geçmek» hakkında dahi bir karar ittihaz eylemişti.

Eğer «NEP», yeni içtimai ve iktisadi kuvvetler yetiştirmekle beraber-bir teneffüs devri addolunuyorsa, bu yeni devir şahsi ve ferdi ziraatı ve mülkiyeti kaldı-rarak sosyalizm rejimini ihya edecek bir intikal devri oluyordu, onun içindir ki bu devirdeki mukavemet ve mücadelenin daha müthiş olmasını beklemek pek tabiidir.

Temmuzun 4’nden 12-sine kadar Moskvada devam eden Komünist fırkasının plenumundan dönen Azer-baycan komiserleri reisi Dr. Musabeyof, Rusya Komü-nist fırkası plenumunun köylü meselesi  hakkındaki ka-rarlarını  Bakü komünistlerinin geniş yıgıncağında ilan etmişti. Bakü komünistleri, «merkezi  komitenin köylü ve ekincilik» cephesindeki hattı hareketini tasvip etmekle beraber kolektif ekincilik ve sovhoz usulünü genişlendirmeyi, sosyalizm sistemini kemali ciddiyetle köylerde tatbik etmeyi karara almıştı. Kararda ferdi ve şahsi ekinciliye serbestlik verileceği kaydolunuyor ve ilave olunuyordu ki:

«Azerbaycan’da uzun müddet mülkiyet usulü ve mülkiyet zihniyeti hakim olacaktır. Komünist  fırkası, sosyalizme doğru yürümekle beraber köylünün bu zih-niyet ve psikolojisiyle hesaplaşmak mecburiyetindedir».

Artık «kolhoz» devri başlıyordu. Köylerde sureti mahsusada, sınıf mücadelesini devam ettirmek mak-sadile muhafaza olunan ve miktarı çok mahdut olan bir yoksul zümresi vardı. Bunlar toprak talep ediyorlardı. Bunlarda mülkiyet ruhu hakimdi. Fakat Sovyet hükü-meti bunlara, kolhozlara girmek şartıyla arazi vere-bileceğini ilan eyledi. Bir taraftan bu yoksul sınıfının ağır vaziyetinden istifade eden Sovyet hükümeti, öbür taraftan halli köylülerin   «fazla emlak ve mal karasını zabta» başlamıştı. Bu suretle 1929 senesi Nisan ipti-dalarına kadar Azerbaycan dairesinde 19,832 hektar toprak geri alınmış    bulunuyordu. (Z.V. № 103 - 1929). Ayni yılın Ağustosuna kadar toprakları zapt olunan ve yoksul vaziyetine salınan köylünün miktarı 39,415 aileye baliğ olmakta idi. Yalnız bununla da kalmıyor, Sovyet hükümeti, hususi, ağır vergiler ile hususi, şahsi ekinciliyi temamile aradan kaldırmak istiyordu. 1928 senesi  merkezi icraiye komitesi plenumu vergilerin yüzde 75-ni ferdi ekinciliye tahmil kıldı: ferdi eke-nekçiler gelirlerinin yüzde 60-nı vergi vermeye mecbur tutuldular. İlave olarak ferdi ekenekler 12,000,000 (ruble) manat miktarında hususi bir vergiye dahi ayrıca olarak maruz bulunuyordu.

Köylülerin bu tedbirlere karşı mukavemetini Azer-baycan hayatını takip edenler biliyorlar. Köylüler pek acıklı mukavemete başlamışlardı. Topraklarını, mal-larını, mahsullerini, emlak ve hürriyetlerini kanlarıyle, canlarile müdafaaya karar veren köylüler Sovyet memurlarını, komünistleri ve komsomolları öldürmeye başladılar; aynı zamanda vergi vermekten imtina ettiler. Köylerden toplanacak 25,000,000 manat raddelerinde vergiden 4,730,000 manat toplana bildi.

Bu mücadele ile beraber, kolhozlar içerisindeki mücadele daha müthiş bir şekil aldı. 1928 senesinde Gence’de vuku bulan agranomlar kurultayında Azer-baycan’da mevcut ve azası 4800 kişiden ibaret 250 kol-lektifin filen hiç bir azaya malik olmadığı ve köylülerin kolektiften kaçtıkları kaydolunmuştur. Kurultay bunun da sebebi olmak üzere köylünün kendi arazisine olan merbutiyeti gösterilmiştir. Kolektife dahil olan köylü  toprak ve mahsulünün birleştirilmesine razı olmuyor. Köylü, kolektif dahilinde yerlerin, malların ve mahsulün birleştirileceğini işidir işitmez – protesto ediyor, toprağından ve malından el çekmektense – kolektiften çıkıyor. (Komünist № 125. sene 1928)

Makalemizin bir yerinde, Azerbaycan kolhoz ida-releri merkez komitesi reisi Karagözofun dercolunmuş beyanatı bu vaziyetin bütün Azerbaycan’da devam et-mekte olduğunu göstermekte idi.

Kolektif ve sovhoz vasıtaları ile olsa da toprak ala-rak emlak sahibi olmağa muvaffak olan köylüler emlaklerine sarılarak, mülkiyet ve hürriyetlerini müda-faada inat gösteriyorlardı.

Köylüler, zorla «hususiyet»lerinden mahrum edil-diklerini görünce kolektiflerden kaçıyorlar ve yok-sulundan hallisine kadar birleşerek kolhozları yakmağa, kolhoz memurlarını öldürmeye başlıyorlardı.

Yoksullar ile ortabap adlanan ekinci zümrelerinin böyle kati pozisyonu Sovyet matbuatını cidden meşgul eylemeye başlamıştı. Bu münasebetle Baküda çıkan «Komünist» gazetesi (№ 123 sene 1929) «Yoksul ve ortabablar kimin ardınca gitmelidir?» serlevhasıyla neşrettiği bir makalede diyor ki:

«Ekeneklerin ufak olması, tohumların temiz ve iyi olmaması, ekin aletlerinin çok iptidai oluşu, at, karamal ve lazımı materyallerin bulunmaması, köy ikti-sadiyatının ilerlemesine mani olan sebeplerden biridir. Bu vaziyetten kurtarmak için ne gibi çare vardır?..»

«Kendin (köyün) varlı tabakaları ve kolçomakları (halli ekincileri) bağırıyorlar ki: çare bulunmuştur: evvelce bizi mülkedarlar boğuyordu, şimdi mülkedarlar mahvedilmiştir… Şimdi Sovyet hükümeti bıraksın bizi azat surette ziraatımızı genişletek. Yaşayışımıza mü-dahale edilmesin, genişlememizin ve zenginleşmeği-mizin karşısı alınmasın, biz azat köylüler etrafımızdaki buhran ve dilenciliğin kökünü bu yol ile kesmeye muvaffak oluruz…»

Köylüler şahsi mülkiyetin, ferdi ziraatın, ticaretin, ziraat mahsulatı satışının serbest bırakılmasını talep edi-yor ki, bu da köy iktisadiyatının kapitalizm yolu ile inki-şaf etmesi demektir. Köy iktisadiyatının böyle kapi-talizm yolu ile ilerlemesi sayesinde maldarlık (hay-vancılık) iyileşir, toprağa gübre vurmak işi artar, köy iktisadiyatında makineleşme ve ekin aletlerinin asrileşmesi çokalar v.s. v.s… Fakat bütün bunlar sos-yalizmin enkazı üzerinde vücuda gelecek ve komünizmi öldürecektir».

Onun için «Komünist muharriri bu buhrandan, kendi tabirile, bu dilencilikten çıkmak için ortabablarla yoksullara halli köylülerin yolu ile değil, hürriyet, şahsı teşebbüs, mülkiyet ve veraseti retteden sosyalizm yoluy-la gitmeği teklif ediyor.

Biz biliyoruz ki Sovyetlerde «yarım NEP, yarım sosyalizm» tedbirlerden hoşlanmayan asıl komünistler halinde sol bir cereyan mevcut olduğu gibi köylünün şahsı teşebbüsünü imha eden kolhoz hareketi aleyhine dahi, komünist fırkası içerisinden muhalif bir cereyan baş vermiştir. Bu cereyanın başçılarından Rıkof İstalin ile olan bir münakaşasında diyordu ki:

«Eğer kanunlarımız hususi ferdi ufak ve orta zira-ata inkişaf etmek imkanını vermeyen bir vaziyet yara-tıyorsa, ayni zamanda hayatta ve umumi tecrübede baş-ka bir şekil ve usulü ziraatın faikıyetini daha ispat etme-dikse, teşkil ettiğimiz kolektif ziraat pek zayıf olduğu bir zamanda, köylümüzün vazifesi ne olacaktır?»

Rıkof ispat ediyor ki: hususi, ferdi ziraatın tekniki inkişafa müsait olmadığı nazariyesi doğru değildir. Ve doğru olmamakla beraber muzurdırda...

Ferdi ziraatın kolektif ziraattan aşağı olmadığını ispat için Rıkof canlı misaller getiriyor, diyor ki:

«Rusya’da her dönümden (desyatinadan) 40-50 put mahsul aldığımız halde, hususi mülkiyet cari olan Avrupa memleketlerinde her dönümden 100 puttan çok alınıyor; ve arzu edildiği zaman bu son mahsul bir iki misli daha arttırıla bilir...»

Bu cereyanı aynen Azerbaycan komünist fırkasının içerisinde dahi göreceyiz. Yalınız Rusyadaki sağ muhalefetten farkı şu olacak ki Rusya gibi passif ve na-zariyatçı olmayan Azerbaycan muhitinde bu cereyan muayyen prensipler, umdeler ve program etrafında tees-süs ettikten sonra faaliyete geçiyor, Azerbaycan komü-nist fırkasını temelinden sarsmağa ve defalarla inhilale sevkediyor .

Fakat bu bahse geçmeden, «NEP» devrindeki yeni şeraitin, hayatı ictimaiyenin diğer sahalarını teşkil eden harsı, hukuki, ahlaki, bedii gibi cephelerdeki inkılap-larını dahi gözden geçirmek lazımdır. Bu cihet, komü-nistlerin ve komünizmin durduğu temeli daha çok sar-smıştır.

VII

Bu inkılapların, ricat ve hücumların, mukavemet ve mücadelelerin harsi sahada tesiri ne idi?

Azerbaycan komünistlerinden Teymur Hüseyin, umumi komünist fırkasının 15-ci kongrasından sonraki vaziyeti tasvir eden bir makalesinde («Komünist» № 2457) yazıyor ki:

– Mademki ülkemizin dahili: siyasi, içtimai ve iktisadi faktörleri neticesinde siyasi hayatımızda sağ – (milliyetçi – mülkiyetçi) temayül görünüyor, ayni tehli-kenin edebi – harsı hayatımızda dahi baş vermesi tab-iidir.  Çünkü bedii edebiyat, yukarıda gösterilen şeraitin mahsulü olduğundan o şeraitten müteessir olacaktır. Ve hayatın içtimai, siyası, iktisadi cihetlerini bir güzgü (ayna) gibi gösteren bedii edebiyatın yaratıcıları, pek tabii olarak, bu edebiyata kendi taraflarından sınfi zih-niyet ve mefkure katacaklardır...»

      1926 senesi 2 Şubat tarihli «Komünist» gazetesinde «Edebi yeniliklere doğru» adlı makalesinde Cebbar Ef-endizade Azerbaycan’da kızıl komünizm mefkuresini okşayan, terennüm eden samimi bir Türk şiiri bir Türk sazı, bir Türk şairi ve aşıkı göstermek mümkün olmadı-ğını «teessüfle kaydediyor ve mevcut bilcümle şair ve ediplerin «hep küçük burjuva haleti ruhiyesinin mümes-sil ve timsali olduklarını» şikayet amiz bir lisanla yazıyordu.

     1928 senesi Eylülünde Baküde devam eden Azerbay-can muallimlerinin maarif kongrası, cemiyetin, ailenin, edebiyat, sanat, tiyatro, musiki v.s.-nin milliyetçi mef-kure taşıyan küçük burjuva ruhunda olmasından dolayı mektep çocuklarının hep milliyetçilik ruhunda büyütüldüklerini kaydediyordu.

«Komünist» (1929 № 64) gazetesinin yazdığına göre A.Ayvazof, N.Merkel ve V.Strigunoftan mürekkep bir heyetin, Azerbaycan mekteplerinde çocuklar ara-sında tartıp ettiği bir anket neticesinde, mektep çocuk-arının Sovyet ve komünizm aleyhtarı oldukları mey-dana çıkmıştı.

İmza koymağa lüzum olmadığı tasrih olunan ve sorgusu «Sovyet rejimine nasıl bakıyorsunuz»den ibaret olan anketlere yalnız komsomollar «müspet cevap» vermiş, fakat onlar da «Sovyet rejimini komsomolca, ve ya erzak vesikası verdiyi için» sevdiklerini gös-termişlerdir. Bilhassa kız mektepleri yüzde yüz aleyhtar, erkek mekteplerinin yüzde 15,2 nispeti açık düşman, mütebakisi «lakayt», «şöyle – böyle», cevaplarını ver-mişlerdir.

* **

Lenin 1913 senesinde yazmış olduğu bir eserinde «Milli hars, – burjuva sınıfının aldatmasıdır» diyordu.

1927 senesinde, İstanbul’da «Türk yurdu» mec-muasının 31-32-ci nüshasında «Yeni Azeri edebiyatı hakkında» tahlili bir makale yazan, Azerbaycan komünistlerinden Ali Nazim, milli harsa temas ederek diyordu ki:

– «Bugün Azerbaycan’da proleter harsı yaratmak isteniyor. Bu hars, kendi şekli, zahiri itibarile millidir. Türk harsıdır. Çünkü vazifesi üç milyonluk bir Türk kitlesinin ihtiyaçlarını temin etmek, bedii zevk, içtimai şuur  ve hislerini intizama koymak ve onları sosyalizm gayesine doğru teşkilatlandırmaktır.

Fakat mahiyet itibarile, bu hars sınıf ve proleter harsıdır. Çünkü bu edebiyat (hars), rehber ve hakim sınıf bulunan proleter sınıfının gözlerile hayata bakar, meseleleri halleder, zihniyetleri terbiye eder. Bu itibarla bu hars ve edebiyat şekilce Türk ve milli, mahiyet itiba-rile sinfi bir harstır».

Ali Nazım bu tarifini İstalinin ağzından almıştır. İstalin diyor ki: («Bakinski Raboçi» 5-12-l927)

– «Mahiyet itibarile sosyalistik olan proleter harsı, sosyalizm kuruluşuna celp edilmiş milletlerde şekil ve ifade cihetten muhtelif şekiller alır...»

Fakat biz yukarıda gördük ki Sovyetlerin «içi – mahiyeti» çok değişmiştir. «NEP» devrinin iktisadi, içti-mai siyasi tebeddülleri, hukuki, ahlaki,  ideoloji, bedii, v.s. münasebetinden Komünizm ve sosyalizme zıt ve düşman bir alem teşkil eden bambaşka bir dünya me-ydana gelmiştir .

Bolşevik ihtilal ve istilalelerinden kalan yegane şey şekilden ibaret olan diktatörlük ve Sovyet rejimidir. Fakat bu «Sovyet» mefhumunun içini dolduran unsurlar, bu şeklin yaratmak istediği aleme tam aksi bir isti-kamette inkişaf etmektedir. Komünizm ve Sovyetizm ile tam asri bir istikamette inkişaf eden bu «iç – mahiy-etin», içtimai hayatı tanzim ve idareye memur devletin dahi şeklini değişmeğe, yeni «mahiyetin» tercümanı ola bilecek bir rejim tesis etmeye çalışmaktadır.

Rusya’da sosyal – demokratizmin mürşidi ad-dolunan Plehanof vaktile demişti ki:

– Mahiyetle şekil arasında bir hudut tayini gayri mümkündür. Her mahiyet kendine mahsus şekil talep eder...»

«Muvakkat bir zaman için eski bir şekil altında yeni bir harsın inkişaf etmesini» mümkün addeden sabık Azerbaycan maarif komiseri Mustafa Kuliyef («Bak-Raboçi» 5 12-1927) Azerbaycan’da mahiyetçe sos-yalistik bir harsın mümkün olamayacağını sert edenleri inandırıyordu ki:

– «Azerbaycan’da hali hazırda hakim olan proleter sınıfıdır ve bu sınıfın yaratacağı hars dahi enternasyonal ve sosyalistik bir hars olacaktır.

Fakat, Kuliyefler bolşeviklerin süngüye istinaden duran diktatorlukların «mahiyet», Azerbaycan halkını ise «şekil-lisan» olarak almakla çok yanılmışlardır. Tarih böyle «yanlışlıklara» göre çok ağır ceza hükümleri vermiştir. Bilhassa Türk tarihi bu misallerle doludur. Gök Türklerin yadigarı olan Orhun abideleri, bize millet ve memleketi temsil eden kuvvetin devletin halktan uzaklaşarak, tam yabancı bir hars ve medeniyetin mümessili olmağa başladığı zaman, halkın çok acıklı intikamına maruz kaldığını gösteriyor. Büyük Teymur, Çingiz evladının böyle bir vaziyetinden istifade ederek, gayri memnun halkın başına geçmiş ve yeni bir devlet kurmağa muvaffak olmuştu. Kacarlar, Azer-baycan’da iken ve Türk halkile münasebetleri kesil-memişken daima muzaffer olmuşlardı. Fakat Farsistanda yabancı harsların mümessili olarak kendi muhitini unu-tmağa başlayınca, hakimiyetlerini sarsan isyanların Tebriz’den baş verdiğine şahit oldular. Türkiye’nin son istiklal mücadelesiyle Cumhuriyet hareket ve inkılaplarında Anadolu Türkünün hakanlara, halifelere, saltanat ve hilafete karşı gösterdiği kin, Türklükten Türk halkının camiasından, onun ihtiyaç ve yaşayışından uzaklaşmış olanların, millet üzerinde hakimiyet kuramayacaklarını ispat etti. 

Eski saray zihniyetiyle «mahiyeti» ve her şeyi kendilerinden ibaret bilen komünistler, çok derin gaflet içerisinde idiler. Azerbaycan’ın hakiki vaziyetini  objek-tif bakışla göre bilmediklerinden, fikirlerinde ısrar edi-yorlardı. Halbuki  şekil ve mahiyetçe Türk olan Azer-baycan harsi yeni şerait içerisinde bu harsi  mahiyetçe daha çok Türkleştirmiş ve millileştirmişti.

Hars nedir ?

Bu: «bir milletin dini, ahlakı, hukuki, mukalevi, bediî, lisani, iktisadi ve fenni-ilmi  hayatlarının ahenk-dar bir mecmuasıdır».

İçtimai hayatın mahsulü olan hars, bu hayatın canlı unsurlarının, bu hayatı yaradan ve teşkil edenlerin haleti ruhiyelerini, arzusu, ihtiyaç ve medeni  hukuki müna-sebetlerini ifadeden başka bir şey ola bilirmi idi?

«NEP» şeraiti içerisinde, toprağına, yurduna, mül-kiyetine, ailesine, ferdin, ailenin hukuki müna-sebetlerine, milli ahlak, lisan ve harsı hususiyetine,  aristokrasi ve burjuvaziden daha ziyade merbut olan, binaenaleyh, milli hars ve milli hususiyeti muhafazada daha ziyade müteassib davranan köylü kütlesi,  içtimai hars müesseselerinde kendi maddi ve manevi varlığını yaşatmakta devam etti.

Geçen seneye kadar Rusya maarif komiseri olan Lunoçarski, bir eserinde «Nep» devrinin ihtiyacından doğan ve komünizme zıt olan yeni bir maarif sisteminin, komünizm ve sosyalizm prensiplerinden tamamile uzak bir zihniyet ve mefkure ile mücehhez bir nesil yaratmış olduğunu, mülkiyetçi ufak burjuva cemiyetinin ihtiyaçlarından doğan bu nesil – hayatı kooperatif –  demokratik  ufak burjuva cumhuriyetine götürmekte olduklarını kaydediyordu.

Azerbaycan’da «milliyetçi» ve «halkçı» gibi iki kuvvetli edebi cereyanlara karşı «Kızıl kalemler» etrafında siper kuran «proleter harsçıları» Süleyman Rüstemin «Elemden neşeye» eserile ilk önce bir gürültü koparmışlardı. Komünistler, nihayet milli cereyanı tem-sil eden A.Cevat, H.Cavit, C.Cafer, C.Mehmet Kulu zade ve diğerlerine karşı duracak bir lider yarattıklarını ve proleter edebiyatına bir temel koyduklarını iddia ettiler. Fakat bir az sonra Ali Nazim bu «proleter harsı mütehassisi», Süleyman Rüstemi «Ziya Çok Alp halk-çılığıle» itham etmeye başladı. Ali Nazim («Maarif ve Medeniyet» 1927 № 42-43) bu hususta diyor ki:

– Süleyman şiirlerine sınfı mefkurecilik vermekten ya korkuyor ve yahut bunu yapamıyor. Mesela, o da bi-zim bazı gençlerimiz gibi halk mefhumunu idealleştirir. Az kala onu (halkı) tam surette Ziya Gök Alp gibi kabul ediyor. Halkı demek ki, sınfı siması muayyen olmayan, içinde ufak ve büyük burjuvazinin de, köylünün de, be-yin de, proleterin de, bulunduğu halk terennüm ediyor. Mesela o bir yerde diyor ki:

«Böyle derim, herkes benden o düz yolu sorarsa:

O yol halka doğru yoldur, O yol halkın yoludur».

Evet, biz komünistler halkçıyız lakin biz, halka müsavi hukuklu bir gözle bakmıyoruz. Bizim için esas kuvvet – proleter sınıfıdır.

Fakat, bütün bu iddialarile beraber, «Kızıl kalem-ler» etrafında birleşen «proletar yazıçılar», «NEP» devrinin mülkiyetçi küçük burjuva cemiyetinden çıkmış-lardı. Ve tabii olarak, Teymur Hüseyinin yazdığı gibi, bu «NEP» devrinin varlığını terennüm edecekti. Bu ce-miyetin iktisadi, içtimai, hukuki ve siyasi varlığı imhaya maruz kaldığı zaman, köylü ile beraber «proleter harsı» cephesinin dahi Moskvaya karşı muhalefete geçtiğini görüyoruz. Bu muhalefet içerisinde Ali Nazımın ken-disini bile görmekteyiz.

VIII

«NEP» devri memleketin iktisadi, içtimai, harsı, bedii, hukuki, münasebetini komünizme zıt bir şekil ve istikamette inkişaf ettirmişti dedik. Sovyetlerin bu de-virden yeniden ricat ederek sosyalizme bir vasıta ve kapı addettikleri kolhoz ve sovhozlara müracaat etmekle cemiyetin intizam ve ahengini temin eden içtimai – hukuki münasebetlerin dahi kökünden değişeceği ve buna karşı halkın mukavemet göstereceği tabii idi. Bu mücadele diğer sahalarda olduğu gibi seçki sahasında daha çok kendisini göstermişti.

Halkımızın rüştünü, milli, içtimai siyasi ve medeni şuurunu göstermesi itibarile çok şayanı kaydolan bu seçki mücadeleleri üzerinde tevakkuf eylemek  çok la-zımdır.

Bu mücadeleler halkın sınıf mücadelesine olan ala-kası, noktai nazarı, içtimai - milli vahdete doğru atılan adımları ayni zamanda, iktisadi, milli harsı  sahalarda olduğu gibi, burada da komünistlerin vücuda getirmek istedikleri  tahdidata karşı mukabeleri itibarile kıy-metlidir. Geçen makalelerimizde 1927 seçkilerinde köy-lünün yüzde 80,7 reyle ekseriyet kazanmış olduğunu söylemiştik.           

* * *

Kolhozlara karşı, bu müesseselerin içinde ve hari-cinde vuku bulan hareket, ayni şekilde Sovyet mües-seselerine karşı dahi vuku bulmakta idi. «NEP»ten kolhoza geçerken Sovyet hükümeti Sovyet seçkilerini iki sene tehir etti. Bu müddet zarfında, «NEP» devrinde hakki intihaba malik bulunan ufak köy ve şehir bur-juvazisini temamile intihaptan mahrum etmek ve onları mukavemet göstermeyecek bir vaziyete koymak için fili tedbirler görülmekte idi.

Evvelki seçkilerde ekseriyet kazanmış olan köy ve şehirlerin «NEP» devri ufak burjuvazisini Sovyetlerden çıkarmak için hakkı intihap ancak halkın yüzde 14 kısmına verildi.

İntihaptan mahrum edilenler emlak, mal ve mah-sulden dahi mahrum ediliyor, bir sözle onlar yaşamaktan bile mahrum ediliyordu. Onun için köylünün pek büyük bir asabiyet göstereceği tabii idi.

1928 senesinin sonlarından başlamış 1929 senesi Mart nihayetlerine kadar, Azerbaycan köyleri milli hare-ket tarihinde mühim yer dutacak hadiselere sahne oluyordu.

Lenkeran kazasında halli köylülerle ortabablar seç-ki komisyonunu işgal ederek komünist listesi geçirmek ve köylüyü seçkiden mahrum eylemek isteyen komü-nistleri kovuyorlardı. (Z.V. 1928 № 299). Cebrail kazasında köylüler:

«Sınıfı mücadele ve sınıfı düşmanlık yarat-mamalıdır. Biz biri-birimize lazımız ve biri-birimizi sevmeliyiz. Bu toprakta göveren tahıl (mahsul) bizim müşterek emeğimizin, müşterek alın terimizin mahsulüdür. Seçgilere bir yerde,  müştereken gidelim, ihtiyaçlarımızı bilen vekiller seçelim» şiarlarile bir-leşerek, komünist fırkasının tertip eylediği seçki içti-malarını dağıtmışlardır. «Komünist» (№ 2503) ga-zetesinin yazdığına göre Salyan kazasında köylüler komünist fırkasının seçki yığıncaklarını dağıtarak komünistleri dövmüşler ve kendi listelerini geçirmeye yemin etmişlerdi.

Gence vilayetinde köylüler daha çok faaliyet gös-teriyorlardı. Bir çok nahiyelerde Sovyetleri ve seçki komisyonlarını temamile işğal ederek, komünistlerin yalnız yoksullara mahsus davet ettikleri yığıncakları müşterek köylü içtimaına çevirmişlerdir. (Komünist 1928 № 2486). Gazete bu haberden sonra ilave ediyordu ki :

«Gence kazasının Serkar, Goran, Boyahmetli, Şamhor, Samuh, Deliler, Delimehmetli v.s. gibi nahi-yelerinde seçki zamanı köylüler ile komünistler arasında kanlı vuruşmalar olmuş ve bu vuruşmalarda 13 komü-nist öldürülmüştür».

Gene  ayni gazetenin ayni nüshasında okuyoruz ki: Göyçay, Agdaş, Şeki ve Kuba kazalarında halli köy-lülerle ortabablar birleşerek, seçki komisyonlarını işgal etmiş ve komünistlerle taraftarlarını ölünceye kadar dövdükten sonra içtimaı dağıtmışlardır.

«Zar. Vos.» gazetesinin (1928 № 278) yazdığına göre Kazak, Tavus ve Şeki, Zakatala kazalarında köy-lüler, komünistlerin çağırmış oldukları seçki  yığın-caklarını zorla dağıtarak, kendileri, istedikleri adam-lardan ibaret seçki  komisyonları düzeltmişler ve kendi listeleri mucibince seçkiye başlamışlardır.

Agdam kazasında köylüler «bolşevikleri boykot» ederek Sovyet seçkilerine iştirakten boyun kaçır-mışlardır.

Seçki mücadelesinde Ağdamda bir çok kolhoz, sovhoz ve Sovyet müesseseleri yandırılmış, bir çok komünist diri-diri ateşe verilmiştir. Lenkeran ve Salyan tarafında 17 komünist katledilmiştir. ( Z.V. aynı NN).

İşte Azerbaycan’da Sovyet seçkilerinin karakteri.

Köylüler, sınıf mücadelesini ret ederek bir-leşiyorlar. Onlar diktatorluğa karşı demokratik bir seçki koyuyorlar.

Kendi mülkiyetlerini, istihsal ve istihlakte hür-riyetlerini muhafazayı kanuna temin için, şuur ve idra-kle, memleketin baş idarelerini ellerine almağa sayediyor, bu yolda «çeka»nın amansız vahşetlerine bile göz yumuyorlardı. Ve bu mücadele neticesinde yüzde 66,4 reyle ekseriyet kazanmışlardı.

Sınıf mücadelesinin bertaraf edilmesi milli vahdeti temin eden bir esas ise  umumi, müşterek seçki dahi heyeti umumiyesile Türk olan halkımızı, onun dilini, ruhunu, harsını, anana ve adetlerini, onun ufak - mülkiyetçi intereslerini temin edecek demokratik kanu-nlarını hakim kılacaktı.

Bakü, Tiflis ve Moskva gazeteleri Azer-baycan’daki bu hareketlere bir çok makaleler hasr-ediyorlardı. O cümleden «Z.V.» (№278) diyordı ki: «Azerbaycan’da Sovyet ve bolşevik rejimine zıt unsur-ların çok kuvvetli,  olduktan ye seçki zamanı müthiş faaliyet ve asabiyet gösterdikleri müşahede edil-mektedir».

«Azerbaycan’daki bu vaziyet, köy kol-çomaklılarının pek kuvvetli olması proleter diktator-luğunun mevcudiyeti için büyük ve ciddi bir tehlikedir «Z.V. № 274».

1929 senesi erzak hazırlığı hareketi ve hazırlık za-manı Sovyet hükümetinin tatbik eylediği cebir ve tazyik usulleri gösterdi ki, 4-12 Temmuz 1928 senesinde ilan olunan serbestlik, serbest satış, serbest fiyat ve serbest rekabet temamile yalan ve ikiyüzlülükten başka bir şey değildir. Köylü hiç bir fiyatla mahsulünü satacak, pazara çıkarmayacak ve hükümetten 5-10 putun parası ile bir funt çay ve şeker alamayacaktır. Elinin zahmeti, alnının teri ve emeğinin mahsulü ile Sovyet fabrikalarının köy-lüye lazım mamulatı mukabilinde köy mahsulatının fiyatını artırmak, köylüyü mamulatca temin edebilecek kadar yükselterek köylünün bütçesinde bir muvazene yaratmak lazım iken hükümet buna müsaade etmiyor.

Buna karşı köylünün ihtiyacını temin edecek mik-tarda mamulat dahi olmadığından Sovyet hükümeti hiç kıymete mahsulleri toplayarak mukabilinde köylüyü bir ay bile yaşatamayacak miktarda bir meblağ veriyor. Ne-tice itibarile köylü yene askeri komünizm devrinin mahkum ve esir bir  mahlukudur. O, kışı, yazı, geceli-gündüzlü tarlada çalışıyor. Kanter içerisindee işliyor, fakat bu emeğinin mahsulü elinden alınarak kendisi acından ölmeye mahkum ediliyor.

İşte, kolhoz ve sovhozlardaki köylüler de dahil ol-mak üzere, bütün köylülerin mahsullerini gizleterek Sovyet hükümetine satmaktan boyun kaçırmalarının ve «gizli açık pazara çıkarmalarının» sebepleri buradadır.

Resmi Sovyet istatistikine göre Sovyet hükümeti, bütün cebir zor ve tazyiklerine bakmayarak o sene Azer-baycan’dan toplanacak erzakın ancak  yüzde 40-nı elde edebilmiştir. Azerbaycan erzakının yüzde 80-ni veren Muğan, Salyan ve Lenkeran vilayetleri bile yüzde 20-den fazla vermemişler ve bu  yüzden, Gence, Muğan, Salyan, Şırvan, Bakü, Göyçay v.s. vilayetlerde köylüler hükümetin erzak memurlarını dövmüş ve hükümete karşı açık nümayişler tertip eylemişlerdir.

Muğan ve Lenkeran vilayetlerinde Sovyet hökü-metile kontrat bağlıyarak evvelce muayyen tahsisat ve tohumluk alan ve bunun mukabilinde mahsulünü hükü-mete vereceğini vadetmiş olan köylüler bile vaatlerini ifaden boyun kaçırmışlar ve o sene hükümetle kontrat bağlamaktan imtina eylemişlerdi. («Komünist» 1929 № 148 ve № 151)

Bütün bu mukavemetlerin komünist fırkasının içe-risinde vücuda getirdiği  tahribat, muhalefet, iflas ve inhilallerin büyüklüyü vücuda gelen tahribatın sebep-lerinden, muhaliflerin neşir ve ilan ettikleri prog-ramlarından aşikar görülmektedir. Komünist fırkasının içerisinde başlıyan mücadele, başta duranları fırka içerisindeki köylüye karşı sefer açması bunu bize ispat etmektedir.

IX

Azerbaycan Komünist fırkasının yıl dönümü mü-nasebetile Baküde intişar eden «Şark Kadını» mec-muasının 17-ci nüshasında hatıratını neşreden Lomi-nadze, 1920 senesi kanunu sanisinde, istiladan üç ay ev-vel Baküye  geldiğini, komünist teşkilatının vaziyetini tetkik ederken Türk amelesinin «Müsavat» fırkası arka-sında, rusların ise Menşevik ve Eserler elinde olduğunu  gördüyünü yazmakta ve Bakü komünist teşkilatını Sar-kis (ermeni), Leon  Mirzoyan (ermeni), Davlatof (ermeni), Anaşkin (rus) ve Gagoberidze (gürcü) den ibaret olduğunu kaydetmektedir.

Lominadze 1920 - 1921 senelerinde Azerbaycan ihtilal komütesinin katibi  olmuş ve 1930 senesi niha-yetlerine kadar Maverayi Kafkasya merkezi  komünist teşkilatının mesul katibi vazifesinde bulunmuştur. Kızıl ordunun Azerbaycan’a gelmesini hazırlayan harekette komünistlerle beraber bizzat iştirak eden bir Türk zabiti «Yeni Kafkasya»nin 1340 senesi 15-inci nüshasında  münderiç raporunda istilaya takaddüm eden hadiseleri tasvir ederken Azerbaycan Türk komünistlerinin mik-tarını «sekiz - on genç münevverle üç yüz  ameleyi teca-vüz etmeyen...» diye göstermektedir.

«12-inci fırka konferansı için Azerbaycan komü-nist fırkası, Bakü  komitesi materyalleri» unvanile 1923 senesinde Baküde intişar eden bir eser,  Sovyet hakimiyetinin dördüncü ve «NEP»in yeni başladığı senelerinde bize şu malumatı vermektedir.

Azerbaycan komünist fırkasında bulunan 3707 azadan Türk: - 974, rus: -1931, ermeni: - 489, saire: - 313.

Komünist fırkasının teşkilatlarını idare eden mesul müdürlerin miktarı 354 kişidir. Bunlardan Türk: - 71, rus: -197, ermeni: - 29. Mesul katipler: Türk: - 32, rus: - 106, saire: - 37...

1929 senesi Martında vuku bulan Azerbaycan ko-münist fırkasının 9-uncu  kongresindeki raporlar 1928 de azanın miktarını 32.270 kişi gösteriyor.

Azerbaycan komünist fırkasında Türklerin, hiç bir zaman yüzde 20-25 den fazla olmayan nispetini ve 1928 senesinde köylünün yüzde 16,6 teşkil ettiklerini  nazarı dikkate alırsak, komünist fırkasında olan Azeri Türk-lerinin hemen  ekseriyetinin köylü olduğunu görmüş oluruz.

1923 de 974 Türk azası olan Azerbaycan komünist fırkasının 1928-de  yalnız Türk köylüsü 6.000 - e yakın olmuştur.

Fakat bu miktarın 1923 ile 1928 arasında daha faz-la olduğunu unutmamak lazımdır. 1925 senesinde Sov-yetlerde komünist fırkasının yüzde 44 - ü amele olup yüze 56 - sı köylü ve gayri proleter, şehir ve kasabaların ufak burjuva unsurlarıdır. 1928 senesinde amele yüzde 62 teşkil etmiştir. 1928-de azanın yüzde 16,6 nispetini teşkil eden Azeri köylüsü 1929-da yüzde 13 nispetine inmiştir.

Demek Azerbaycan komünist fırkası tamamile rus-lar, ermeni ve yahudiler eline geçmiştir. Çünkü Azer-baycan sanayiinde istiladan evvel yüzde 75 - 80 teşkil eden Türk amelesi bolşevik devrinde yüzde 10 -15-e inmiştir. «NEP»in kaldırılmasına resmen daha teşebbüs etmeden komünist fırkasında olan köylüye karşı böyle muhasım bir vaziyet niçin alınmıştır?

Aşağıda vesaike istinaden vereceğimiz malumat bu hareket ve tedbirlerin sebeplerini izah edecektir. Mül-kiyetçi köylü, komünist fırkasının  mahiyetini ve ruhunu tadil ederek onu, kendi hakimiyetini temin ve demok-rasiyi kurabilecek seperatizm ve istiklal yoluna sevk-etmekte idi. Bu,  fırka içerisinde zuhur eden sağ tema-yülün, Azerbaycan şeraiti içerisinde almış  olduğu milli, siyasi şekli idi. Köylüye karşı sefer açıldığı zaman bu mülkiyetçi  köylü ve küçük burjuva muhitinin münev-verleri, kati ve şiddetli mukavemete başlamış, hatta kanlı mücadeleye çıkmışlardı.

1929 senesinde Azerbaycan komünist fırkasının Mart kongrasında Ali  Haydar Karayef: «Yoksul köy-lünün inkılaptan sonra toprak ve emlak sahibi olmak için komünist fırkasına girmiş olduklarını, bu suretle bütün Azerbaycan kazalarında komünist fırkasının bur-juvalar elinde olduğunu», kaydediyordu. (Zarya Vostoka 1929 № 56). Halk mukavemetinin Azerbaycan komünist  fırkasını inhilale getiren neticesini tespit ederken, onun sebeplerini işte, iki zıt  sistemin, iki alemin, iki ruh ve rejimin çarpışmasında aramak lazımdır. Biz  biliyoruz ki Rusya’da sağ temayül ile mücadele başladığı zaman Azerbaycan  komünist teşkilatları bu emre lakayt kal-mışlardı. Azerbaycan komünist  teşkilatları «bizde sağ temayül yoktur» diye sağlar aleyhine mücadeleden  boyun kaçırmışlardır.

«Zarya Vostoka» (17-5-1929 № 109) bu meseleye hasrettiği bir makalesinde diyor ki:

– Komünist fırkasının köylerdeki şubeleri, köylere sosyalizmi götürecek  avangarttırlar. Onlar köy iktisadiyatını yavaş - yavaş, ferdiyetçi - mülkiyetçi  ha-linden müşterek sosyalizm esaslarına geçirmekte büyük rol oynayacaklar… Hepimiz böyle düşünüyoruz; fakat Azerbaycan kazalarındaki komünist teşkilatları hiçte böyle düşünmüyorlar...» Gazete Azerbaycan kaza-larındaki komünist teşkilatlarının komünizm düşmanı olduklarını ve bunun da  «Müsavat» faaliyeti için müsait şerait hazırladığını ayrıca kaydetmektedir.

Ali Haydar 9-cu kongredeki nutkunda «komünist» fırkasının izmihlalini yaklaştıran sağ cereyanın kökün-den mahvetmek için köylüleri tamamile komünist fırka-sından dışarı atmayı» teklif etmekte ve demekte idi ki:

– «Köylü zaten toprak ve ekin sahibi olmak için komünist fırkasına girmişti. Onun için köylüler emlak ve mal sahibi olduktan sonra – komünizm prensipleri aleyhine dönerek maruf sağ temayülü yaratıyor...» (Z.V. 1929 №56)

Azerbaycan komünist teşkilatlarının sağ cereyanı himayesi, sağ cereyana karşı mücadele emirlerine ehemmiyet vermemesi  Sovyet matbuatını meşgul  et-mekte iken, 9-ncu kongreden sonra, Azerbaycan mer-kezile «proleter Baku»  teşkilatlanın dahi bu sağ cereyan tarafından istila edilmiş olduğu meydana   çıktı. Bunun üzerine Moskva 25 temmuz 1929 tarihli kararile Azer-baycan   komünist fırkasının tamamile iflas ve inhilal ettiğini, yeniden komünist  teşkilatı yapmak icap eyle-diğini ilan ediyor, heyeti merkeziye de dahil olmak  üz-ere, bir çok komiser, komünist ve Bakü ile kaza teşki-latları ihraç, lağv ve  fesih ediliyorlardı. (Pravda 1929 №171) Fesih edilen Azerbaycan kom.  teşkilatlarına birinci kusur ve günahta:

«Azerb. Kom. Fırkası merkez heyeti, Bakü ve kaza komiteleri sağ  cereyanla filen mübareze etmemiş, her vasıta ile mücadele edenlerin ağzını yummuştur.» denil-mekte idi.

Yaraslavski «Pravda» gazetesinde (28.VII-929) Azerbaycan teşkilatının  ve Bakü komitesinin «acı iflasına» kanlı göz yaşlarile yazdığı bir mersiyede,  milliyetçi köylü Azerbaycan’ın, nihayet proleter Baküyü dahi istila etmeye  muvaffak olduğunu itiraf ediyordu.

Mirzoyan 1926 senesinde Bakü komünist fırka konferansında:

– Bakü havalisı köy denizile bürünmüştür. Bu köy denizi, tabiatı itibarile milli  temayüller doğurur bir muhittir» dediği zaman bunun Bakü «proleteri» için  büyük bir tehlike teşkil edeceğini dahi ilave etmişti. İşte bu tehlike kendisini  göstermeye başlamıştı.

Baküde çıkan «Komünist» gazetesi (№ 2469), ko-münist fırkasında  hakimiyeti eline almağa muvaffak olan «sağ temayülden» bahsederken diyordu ki:

– «Sağ temayül kollektiv ziraatın ehemmiyetin tak-tir edemiyor sosyalizm ziraatını lüzumsuz addediyor». «Zarya Vostoka» (1929 № 288) sağ cereyanının siyasi ve içtimai hattı hareket ve ideolojisinden bahsettiği bir  makalesinde diyordu ki:

– Sol cereyan için milliyet, milli hars ve milli is-tiklal geçmişe ait ve mahvolmağa mahkum bir mefhumdur.

Orta cereyan için bu meseleler intikal ve istihale devrine mahsus muvakkati birer vasıtalardır.

Sağ cereyan için ise: «milliyet ve milli hars – içti-mai ve siyasi hayatta son ve nihai yüksek birer haki-kattir. Sağ cereyan için milletin, milli harsın ve milli hakimiyetin menafii, proleter menafiinin fevkindedir… Sovyet şeraiti içerisinde vücuda gelen milli hayatı, milli hars ve milli hakimiyeti, sağlar – muvakkat, intikal dev-rine mahsus birer vasıta halinden, gaye ve ideal haline koymuşlardır…» 

Gazetenin reyine göre, «milliyet meselesi hali ha-zırda başlarını kaldırmış olan şehir ve köy bur-juvazisinin mahsulüdür. Milliyet ideolojisini hayatta, felsefede, edebiyatta, sanatta ve iktisadiyatta tanzim ve formüle eden burjuva ve ufak burjuva münevverleridir. Onlar ameleyi, köylüyü, memurları ve bizim bir çok azamızı dahi kendi nüfuzları altına çekerek milli hareketi tanzim ve sevk ediyorlar…»

İşte, mülkiyetçi küçük burjuva olan köylü hare-ketinin vücuda getirdiği bu sağ cereyanın komünist fır-kasına vermek istediği yeni şekil ve mana… Milliyet, milli hars, sınıf mücadelesi fevkinde milli vahdet, sınıf hakimiyeti fevkinde milli hakimiyet ve istiklal… Bunlar milletçi bir fırkanın prensiplerinden başka bir şey değil-dir. Gelecek makalemizde göreceğimiz gibi, komünist fırkasındaki sağ cereyanın «Müsavat» tan ilham aldığı iddiası sıradan geliyor.

X

Azerbaycan’da Komünist fikir ve ideolojisinin if-lası ile komünist teşkilatlarının inhilaline hasrettiği makalelerinde, Baküde intişar eden «Komünist» gaze-tesi; Azerbaycan Sovyet hükümetinin «teessüs» zama-nının Rusya’da askeri komünizmin bitip «NEP»in baş-ladığı zamanlara tesadüf eylediğini, ondandır ki, Azer-baycan’da ta evvelinden şehir ve köylerin küçük burju-vası canlı olarak yaşayıp komünizm ve Sovyetizme mu-kavemet gösterdiklerini zikrettikten sonra, bu gittikçe kuvvetlenen mülkiyetçi küçük burjuva muhitinin Azer-baycan komünist fırkası sıralarını dahi müteessir eyledi-ğini, fırka içerisinde sağ temayül yarattığını yazıyor, diyordu ki, «Komünist» 1929 № 183 ve № 184):

Azerbaycan şeraiti içinde bu sağ temayülü en aydın temsil eden hususiyet – milliyetçiliktir, alelhsusus Türk milliyetçiliyi olmuş ve olmakta devam ediyor...

Gazetenin reyine göre Azerbaycan komünist fırka-sının teşkilatlarının ve baş müesseseleri bu milliyetçi küçük burjuva elinde olduğundan, ufak mülkiyetçiliğin ideolojik ifadesi olan Türk milliyetçiliyi dahi yaşamıştır. Gazeteye göre bu Türk milliyetçiliyi komünist fırkasının içerisinden zaptetmeye ve Azerbaycan’ı Sovyetlerden ayırarak burjuva - demokrat cumhuriyet ilan etmeye kaç defa teşebbüs eylemiştir.

«1920 -1922 senelerinde Azerbaycan Türkleri ara-sında olan milli temayül, hükümetin yalnız zahiri cihet-leri kalmak şartile, burjuva - demokratik inkılap yapıl-ması talebini ileri sürdü. Nariman Narimanovun idare ettiği bu cereyan, bu Türk milliyetçiliği Şarkta inkılap yapmak gibi sözlerle bezendiği halde Azerbaycan’da ki inkılabın lüzumunu inkar ediyor ve Azerbaycan köyleri üzerinde Bakü-rus proleter sınıfının rehberliğine mani oluyordu. Bu Türk milliyetçiyi köylü Azerbaycan’ın proleter Baküden aralanmasına çalışmıştır».

Azerbaycan Komünist fırkası Azerbaycan’ın diğer Sovyet cumhuriyetlerinden ayrı ve müstakil olmasını müdafaa etmiş, diğer Sovyet cumhuriyetlerinin iktisadi meseleleri müşterek olarak halletmek tekliflerini daimen rettetmiş, bu gibi teklifleri Azerbaycan’ın istiklaline bir suikast telakki eylemiştir.

Onlar (kom. fır.) müsavatçılar gibi milli hars, milli medeniyet yaratmak istemişler ve devlet mües-seselerinin Türkler elinde olmasına çalışmışlar.

1924 senesinde, başta Azerbaycan komünist fırkası reisi Eyup Hanbudakof olmak üzere komünist fırkası içerisinde yeniden milli hareket baş vermiştir. Bu hareket Azerbaycan’ın tam müstakil olmasını, Dağlık Karabağın ermenilere verilmesini, Azerbaycan’a gelen gayri Türk rus muhaceretine mani olunmasını talep eylemiştir. Hanbudakovçuluk, bütün müesseselerden gayri Türklerin atılmasını istemiştir, ayni zamanda fab-rika maden demiryolu v.s.-in Türkler eline verilmesini, Baküden rus amelesini çıkarıp ihtiyaç olursa aşağı Azer-baycan Türklerini kabul etmeyi teklif ve müdafaa eylemiştir.

Gazete 1928 ve 1929 senelerinde bu cereyanın henüz kuvvetli olduğu ve bu cereyanı da Azer. Kom.Fırkasının Merkezi v.s. kaza komiteleri temsil ettiğini yazdıktan sonra bu teşkilatın Türk ile ermeniden maada sair milletlerin Azerbaycanlı olmadığını iddia ettiğini kaydediyor.

Eğer Moskvanın 25 temmuz 1929 senesi kararı ol-masa imiş Azerbaycan komünist fırkası ruslara karşı büyük bir inkılap yapacakmış.

Fakat «Komünist» gazetesinin noksan bıraktığı bu tarihçeyi biz ikmal edelim.

Eyyup Hanbudakovdan sonra komünist fırkasında 1927 senesinde daha müteşekkil ve büyük bir muhalefet zuhur etti. «Mahmud Hanbudaqov muhalefeti» unvanını taşıyan bu cereyana o zaman bütün fırka şubelerinde ve matbuatta fikirlerini serbestçe beyan etmeye müsaade edilmişti. «Komünist» gazetesinde neşrettikleri platfor-mlarında bu cereyan diyordu ki: (Komünist 1927 № 265).

1.Moskva, milletlere kumanda etmesinden vaz geçmelidir.

2.Komünist fırka merkezi tarafından (Moskvadan) tayin olunmuş milli müessese rehberleri yalnız fırka ve Sovyet işlerine ehemmiyet vererek mahalli milli işçileri fakat müşavir sıfatında istifade ediyorlar. Bu komünist fırkası merkezi komitesinin rus olmayan milli ülkelerde diktatorluğu demektir ki buna  bir an evvel nihayet vermelidir.

3.Halbuki Oktobr ihtilali sayesinde milli cumhu-riyet ve eyaletlerin emekçi halkı yükselmiş, ameli kuru-luşta bilavasıta, müstakimen ve müstakilen iştiifak etmeye çalışıyorlar. Moskva ise rus olmayan halkın bu aktivitesine «mahalli milliyetçilik» adını vererek bütün bu teşebbüslere mani oluyor.

4.Moskva, bürokratizm devletçiliyi şovenizmine dayanarak, Maverayi Kafkasya’da olduğu gibi, Sovyet merkezlerini milletler arasında mensep ve mevki için münakaşa ve mücadele merkezine çevirmeye muvaffak olmuştur; merkez ile vilayetler arasındaki münasebetleri bozmuş, millet şurasının ehemmiyetini hiçe indirmiş, muhtar cumhuriyetler üzerinde olan Moskva kayum-luğu, mezkur cumhuriyetleri, yerli halk ile ruslar ara-sında arazi ihtilaflarını halletmek hakkından mahrum etmiştir.

5.Muhalefet, Sovyetlerin, komünist fırkasının, amele ve memur birliklerinin kooperatif müessese v.s.-nin «insaf ve vicdan» üzerine millileştirilmesini ve Türkleştirilmesini talep eder.

6.Muhalefet, Maverayi Kafkasya federasyonu teş-kilatı esasiyesinin, milletlerin medeni ve iktisadi inki-şaflarına mani olmayacak surette, yeniden tetkik edil-mesini talep eder.

7. Muhalefet, Azerbaycan’a vaki olan rus muhacereti siyasetinin yeniden gözden geçirilmesini talep eder..»

«Komünist» gazetesinin ayni nüshasında Mah-muda cevap veren Azerbaycan komiserlerinden ve ko-münist fırkası murakabe heyeti reisi doktor Mecit Efen-dizade diyor ki:

–Bunların hepsine vakıfız. Bunlar hepsi eski şeylerdir. Çünkü İstanbul’daki «Müsavatçı»lar da böyle diyorlar.

Moskvaçılar, rus süngüsüne dayanarak bu muha-lefeti de, ötekiler gibi «tenkil» ettikten sonra, daha şümullü ve daha kuvvetli bir muhalefetle karşı-laşmışlardır. Bu defaki muhalefet, veya kendi tabirlerile, «Müsavatizm», komiserler ve komiserlikleri ve mik-tarları 178,000 - e varan genç komünistler teşkilatını daha istila eylemişti.

1928 senesi Eylül iptidalarında vaki olan Bakü ko-münist fırkası kongresinde Mirzoyan milletçi hareketin komünist fırkası sıralarını ne surette istila etmiş oldu-ğunu tasvir etmekte idi. «Zarya Vostoka» gazetesinin 11 Eylül 1928 ve «Komünist»in 5 Eylül 1928 tarihli nüsha-larında dercolunan nutkunda Mirzoyan, komünist fırka-sının komiserliklerin hükümet müesseselerinin ve mek-teplerin milliyetçiler elinde ve tesirinde olduğunu delil-lerle ispat ediyordu. «Bütün teşkilat ve müesseselerde bir tarafta Türkler, diğer tarafta gayri Türklerdir.Türk ekseriyet olan yerlerde qayri Türklere yer yoktur. Gayrı Türk olan yerde ise Türkler tahkir olunuyorlar. Komü-nist fırka mektebinde bile Türklerle ruslar arasında tam manasile harp gidiyor…»

Bilhassa Maarif, Maliye, sıhıye, ziraat, toprak gibi vekaletleri işgal eden Türkler diyormuşlar ki:

1.Azerbaycan’da, iktisadi hayatın her sahasını ihata eden milli bir sanayi yaratmalı, fabrikalar tesis etmeli, Azerbaycan’da hasıl olan mahrukat ve ham malin burada işletilmesine ehemmiyet vermelidir.

2.Azerbaycan’ın, varidat ve servetine nispeten hiç derecede olan bütçesi, zenginliyle mütenasip bir şekilde artırılmalıdır. Azerbaycan’da toplanan vergiler Azer-baycan’da kalmalıdır. Bu vakte kadar vergi vermeyen «Azerbaycan petrol komitesi»nden, demir yolundan, deniz vesaiti nakliyesinden gümrük v.s.-den vergi almalıdır.

3.Azerbaycan’ın, Gürcistan, Ermenistan v.s. cumhuriyetlerden az asılı olmasına sayetmelidir.

4.Azerbaycan’ın Muğan, Mil, Şirvan v.s. sahralarına akan rus muhaceretine mani olmalıdır. İhti-yaç olursa, Azerbaycan’da yalnız Türk muhaciri bırak-malıdır.

5.Sanayide, ustalığa ve baş ihtisas işlerine bırakılmayan Türklere ehemmiyet vermeli, Türk amele-den mutahasız hazırlamak için fabrikalar yanında mes-lek mektepleri açmalıdır. Türk amelenin maaşını rus amelesinin maaşı  derecesine yükseltmeli ve sanayi-mizin ruslar tarafından istilasına bir nihayet vermelidir...»

Mirzoyan genç komünistler teşkilatının dahi hep milliyetçiler elinde olduğunu iddia idiyordu. Genç komünistler kongrelerinde, merkezin raporu üzerine söz alarak demişler ki:

– Bizim petrol nereye gidiyor? Neden mahsulden hasıl olan gelirler  Azerbaycan’da kalmıyor? Azer-baycan’ın ağası kimlerdir? Türklermi, ya başkalarımı?.. Neden idare ve müesseselerimizin başında Türkçe bil-meyen rehberler oturuyor? («Genç işçi» 1928 № 74).

Azerbaycan komünistlerinin taleplerini formüle eden Mirzoyan «bütün bu milliyetçilik fikir ve arzu-larının tahrik edici ideoloğu «Müsavat» fırkası oldu-ğunu», onunla her sahada mücadele lazim geldiyini kaydettikten sonra diyor ki:

– Başlıca düşmanımız olan «Müsavat» fırkasını, harsi ve ideoloji cephesinde amasızca vurmalıyız. Müsa-vatçılar bizim komiserlerimizi (vekilleri) öyle mahirane istifade ediyor, onların dilile milli talepler vaaz ediyorlar ki, Azeri komünistleri bunların «Müsavat»tan geldiğinin farkında olmuyorlar. Müsavatçılar genç komünistleri öyle mahirane istifade ediyor ve bütün baş teşkilatlarda öyle yerleşmişler ki, onları göre-miyoruz.Türk amelesini tahrik eden «Müsavat»tır. Fakat biz bunları söylerken Türk komünistlerin kalbine dokunuyor.

Onlar kabul etmek istemiyorlar. Fakat buna bak-mayarak biz bütün saflarımızı temizlemeliyiz. Mektep-leri, Sovyetleri ve komünist fırkasını «Müsavat» ruhlu uluslardan halas etmeliyiz».

Bu sözleri ameliyat takip etti. Mekteplerden min-lerle talebe muallim ve müderris atıldı. Memuriyetten kooperatif ve ordudan binlerle memur münevver ve zabıtan ihraç edildi. Komünist fırkası ciddi ciddi bir temizliye maruz kaldı. Yalnız genç komünistler teşki-latının baş şurasındaki 80 azanın yüzde 45-i «Müsavat-çılıkta» ittiham olunarak tard edildi.

Bütün bunlara bakmayarak, yene eski komü-nistlerden Abdulbaki ve Komünist fırkası merkezine mensup Ahmet başta olmak üzere 80 kişilik gizli bir muhalif grup meydana çıktı, Abdulbaki on sene Sibirya’ya, Ahmet ise kurşuna dizildi. Bir kaç gün evveline kadar Bakü gazeteleri komünist arkasında «Rizayefçiler» grubundan dahi bahsetmekte idiler.

Azerbaycan komünist fırkası 1929 senesinde Mart konqresinde böylece idrak etmişti. O kongrenin intihab ettiği yeni heyet başta Mirzoyan Yusuf ve Ali Haydar olmak üzere üç ay sonra aynı hastalıkla ittiham olunmuş bütün teşkilat Moskvanın emrile inhilal etmişti.

XI

İşte, «Nep devrinin vücuda getirdiği şahsi mül-kiyetin ve bunun neticesinde meydana çıkan küçük burjuva sınıfının yarattıkları bu gibi içtimai, iktisadi, harsı, siyasi ve hukuki inkılap, bolşevikleri köylüye karşı sefer açmağa mecbur etti. Köylüye karşı her yerde ve her sahada sefer açıldı. Hatta komünist fırkası içe-risinde olan köylü bile dışarı atıldı. Köylülerin bir sınıf olarak imhasına karar verildi. Azerbaycan köylüsünün müthiş mukavemeti bile bu harekatın sürat ve şiddetini eksiltmedi. Çünkü, bu köylü harekatı neticesinde de-ğişen yalnız komünizm değil, ayni zamanda Sovyet vah-deti Sovyet rejimi, komünist diktatörlüyü dahi şekil, mahiyet ve manasını değişiyordu. Azerbaycan şeraiti içersinde bu tahavvül ve tebeddüllerin neticesi, Türk harsının, Türk hukukunun zaferi, Azerbaycan istik-lalinin ihyası olacaktı.

Kolhoz, veyahut kollektiv ziraat mülkiyeti, şahsı ve ferdi mülkiyeti ortadan kaldırmakla, bir çok içtimai, iktisadi ve hukuki münasebetleri değişiyor ve cemiyetin inkişaf ettiği istikameti başka tarafa çeviriyorsa da, yene komünizm tatbiki demek değildi. Bilakis, biz kolle-ktivler içersinde Sovyet sistemine karşı mücadelenin eskisi gibi devam ettiğine şahit olmaktayız.

Komünist fırkasının ziraatta sosyalizmi kollek-tivlerde tam başka şekilde tasavvur ettiğine işaret etmiştik. O, ziraatta ki istihsal aletlerini makineye çevi-recek, bu kadar makine (traktör) mevcut olduktan sonra, bütün diğer aletleri menederek, fabrikalarda olduğu gibi, hükümet elinde bulunacak olan bu traktörler vasıtasile köylerde, sosyalizm addettikleri devleti kapitalizmi tesis edecektir.

Şimdiki kollektivler ise iptidada olduğu gibi, yene bilhassa erzak hazırlığında istifade için kullanılan bir vasıtadan başka bir şey değillerdir. Bu, harp zamanı için bilhassa ehemmiyeti haizdir. Dahili harp ve askeri komünizm devrinde bu gibi teşkilatların büyük rol oyna-dıklarına şahit idik. Fakat o zaman bu teşkilatların art-ması nispetinde ekin sahası dahi kısalmağa ve daral-mağa başlamıştı. Yani, şahsi teşebbüs ve mülkiyet öl-dükçe ziraat dahi ölmüştü. «NEP» devrinde bu mües-seseler tamamile meydandan kalktı, buna mukabil ziraat terakki etti, açlık ve kıtlığa nihayet verildi. Fakat bu devirde Sovyet hükümeti köylerden erzak dahi toplayamadı. 1927 senesinden sonra bu teşkilatlar yeni-den meydana atıldı. Ve 1928 senesinden itibaren bunlara yeni bir şekil ve mahiyet verilmesine sayedildi.

Kollektivlere girmek mecburiyetinde kalan köy-lülerin bu müesseseler içerisinde bile mülkiyetlerini müdafaada israr ettiklerini resmi Sovyet malumatile öğrenmekteyiz.

Azerbaycan agronomlar kurultayı kollektivlere giren köylülerin, arazi, emlak ve mahsullerini birleştirmekten imtina eylediklerini bunların birleştirileceğini işitince kollektivlerden çıkmağa başladıklarını, bu suretle kolhozlar dahilinde bile şahsı mülkiyet hakim bulunduğunu kaydetmişti. («Komünist» 1928, № 125)

Bolşevikler propagandalarında köylüyü inan-dırmak istiyorlar ki, şahsi mülkiyetin liğasile mülkiyetin kendisi esas itibarile kalkmıyor; yalnız şahsi mülkiyeti müşterek mülkiyet avaz ediyor. Fakat ferdi mülkiyeti, mülkiyetin diğer nevini teşkil eden cemaat veya aile mülkiyetlerinden ayıran: ihtisas, mutlakıyet ve daimiyet gibi mümeyyiz sıfat ve esas hakların ortadan kayb-olduğunu gören köylü bu sözlere nasıl inana bilir?

Mülkiyette, malik, ihtisas ve inhisar neticesi olarak indifa salahiyetini haiz olduğu gibi bu hakkı da mut-laktır ve mülkiyeti daimidir. Malik mülkini istediği gibi kullanmak, mahsul ve semersini almak ve istihlak eyle-mek hakkını haizdir. Sovyetlerde bu haklar bir defa meydandan kalkıyor ye köylü ücret mukabilinde çalışan, bütün mahsulü elinden alınan, bittabi, veraset v.s. haklardan mahrum bulunan bir köle vaziyetine düşüyor. Avcılık ve çobanlık devirlerinde ne ise bu müşterek mülkiyet vardı. Fakat o zamanda bile av aletleri veya koyun sürüleri şahsı mülkiyet esasi üzerine kurulmuştu. Ziraat devrinin iptidalarında bile, insan müşterek mülkiyete dahil olan ekin arazisinden elde ettiği mahsulünü şahsi mülkiyet kanunu ile tasarruf ederdi.

Şimdi komünistlerde ise hem arazi hem vesaiti istihsaliye, hem de mahsul müşterek addedilmektedir.

«Komünist» (4-9-1930) gazetesi kollektiv ziraat teşkilatlarında tahaddüs eden yeni vaziyet münasebetile ziraat komiserliyle kollektivize merkezinin karar ve emirlerini dercetmişti. Gazete bu münasebetle yazdığı baş makalede «hükümet ve fırkanın emirleri kollek-tivlerde tahrif» edildiklerini kaydettikten sonra tahrifleri şöyle hülasa ediyordu:

–«Kolhozların gelir ve mahsulleri müstehliklerin miktarına göre taksim edilmektedir. Kolhozlarda azuka için hadden artık kısmı tahsis olunarak, devlete veri-lecek mahsul hissesi azalır. Ayni maksatla tohumluk fondüne dahi çok hisse tahsis olunuyor.

Sarfolunan emek için vahidi kıyası olarak sabit para alınıyor ve sabit emek hakkı usulüne geçilir; bu ise kolhoz teşkilatının esas prensibine mugayirdir.. v.s. ... v.s.»

Bu mukavemetlere bakmayarak komünistler 1931 senesi zarfında ziraatın yüzde 50 nispetini, buğday saha-sının ise yüzde 80 kısmını kollektivize etmeye karar verdiler.

Bu yeni tedbirin vücuda getirdiği köylü muka-vemeti geçen senekine nispeten daha derin ve şümullüdür.

Bir taraftan köylü isyanları şiddetini artırmıştır. Azerbaycan’da, Şimali Kafkasya’da, Türkistan’da bu isyanlar tam manasile bir harp şeklini almıştır.

Diğer taraftan köylüler kollektivlerden firara başlamışlardır.

Altı Şubat tarihli (1931) «Pravda» gazetesi Azerbaycan, Başkırdıstan, Türkistan (Özbekistan ve Kırgız, Kazak) Edil boyu ve Şimal eyaletlerinde kollektivize hareketinin gerilemekte olduğunu yazmaktadır.

Kanuni sani (1931) iptidalarında Rusyada bütün ziraatın yüzde 25-i kollektivize edilmiş bulunuyordu. Aynı ayın 20-sine doğru «Pravda»da dercolunmuş resmi istatistiğe göre, bu nispet yüzde 28,3-ü bulmuştu. Ziraatın yüzde 72,7 kısmını teşkil eden hususi-ferdi ziraat, son bahar ekini zamanı hükumetin tazyiklerine rağmen mahsulünün elinden alınacağını düşünerek fazla ekmekten imtina etti. Yalnız bir aileni geçindirecek kadar buğday ekmekle iktifa eyledi. Sovyet gaze-telerinin dahi itiraf ettikleri gibi, bu hal, bütün iktisadi hayatı ve mutasavver planları altüst edecek bir tehlike teşkil eder. Diğer taraftan pamuk, yün v.s. ham malların merkezi bulunan Azerbaycan ile Türkistan’da 1930 senesi programı ancak yüzde 58 nispetinde ikmal edile bildi.

Ferdi ziraatın ve şahsi mülkiyete istinat eden köy iktisadiyatını bu aleyhtar ve muhalif vaziyeti kollektivleri dahi inhilale sevketti. Kolhozlarda bir köle halinde bulunan ve mahsulünü istediği gibi kullanmak ve istifade etmek hakkını haiz olmayan köylüler, kolhozlardan kaçmağa başladılar. Ve bu «kaçaklık» Türklerle meskun yerlerde, bilhassa Azerbaycan’da daha çok şiddet kesbetti.

Kolhozlardaki «köle» köylüler hür ve serbest esas üzerine kurulu ferdi ziraata ve şahsi mülkiyete hasret çekiyorlar.

Bütün bu sebepler, Sovyet hükümetini kolhozlar haricinde kalan ferdi ziraata karşı şiddet göstermeye sevketti. Hali hazırda köylü özerine çok müteşekkil, muntazam ve müthiş bir sefer başlamıştır.

Koopefativlere, hususi ziraat sahiplerine havayici zaruriye bile verilmemesi emredilmiştir. Köylere gön-derilen traktör ve ziraat makinelerinden hususi ziraat sahibi olan köylüler katiyen istifade edemezler. Hatta bu köylülere eski ziraat aletlerini tamir için lazım olan demir, çivi v.s. dahi satılamaz. Hiç bir kredi müessesesi kolhoz haricindeki köylüye borç para veremez. Hususi ziraat sahiplerine akıllara hayret veren ağır vergiler tahmil edilmiştir. Bu vergiler ve bunlarla beraber geçen senelerden kalma vergi borçları verilmediği takdirde köylünün malkarası, emlaki, mahsulü, hatta oturmakta olduğu ev bile elinden alınarak kolhoza veriliyor, köylü kendisi ise «mecburi işlere» sevkolunuyor. Moskva, 10 kanunusani 1931 tarihli bir dekretile nahiye Sov-yetlerine bu hususta geniş salahiyet vermiştir.

Bu cehennemi hayatın ve bu orta asır rejiminin sonu ne olacak?

Şüphesiz, bunun cevabı şimdi verilemez. Doğrudur senelerden beri dağlarda, ormanlarda, Sibirya ve Solovkilerde mücadele eden, ıstırap çeken ölen ve mukavemet gösteren halkın hareketi ayni zamanda bu sorguya cevap teşkil eder. Fakat biz köylü hareketinin yalnız içtimai, siyasi, iktisadi, harsı ve milli motiflerini, onun istihdaf ettiği gayeyi, ve hareketin mahiyet, şümul ve kıymetini izah etmekle iktifa etmek istemiştik.

XII

Avrupa’nın şark üzerindeki üstünlüyü ne gibi içti-mai bir sebepten doğuyor… Bu sorguya cevap verenler, bunu Avrupa ile Asyanın bulundukları içtimai ve iktisadi inkişaf merhalesinin ve bunun mantıki neticesi olarak bu iki dünyada teessüs etmiş olan yaşayış kuruluşunun farkında görüyorlar…

Avculuk, çobanlık ve köçeri hayatında iktisadi ve ictimal kuruluşta kollektivizm hakimdir. Avlak, otlak ve kışlak ile yaylakların müşterek surette istifadesinden doğan bu kollektivizm içtimai hukuki münasebetin dahi esasını teşkil eylemeye başlıyor.

Göçeri hayatından oturak hayatına, çobanlıktan ekinciliye geçen cemiyetlerde bir müddet çobanlık devrinin içtimai kanunları cari olmakta devam ediyor, mülkiyet münasebeti kollektivizmin tesirinden kendini kurtaramıyor. Halbuki göçeri hayatında kollektivizm ne kadar zaruri idise, oturak hayatında bu sistem, şahsi teşebbüsü öldürdüğü için, bir o kadar faydasızdır.

Odur ki, yeni hayat kuruluşunun ihtiyaçları tesirinde yeni bir sistem, yeni bir kanun, şahsi teşebbüs ve faaliyeti temin eden mülkiyet rejimi meydana çıkıyor. Bu bakışla, bu iki sistem arasında teessüs eden feodalizm, kollektivizmden ufak mülkiyete, iktisadı hürriyet ve serbestliye geçen bir yaşayışın dönüm nok-tası olmak itibarile, tarihi bir ehemmiyeti haiz bulunuyor; nasıl ki, tam ve ifrat ferdiyetçilikten ve tecritçilikten solidarite ve demokratik usule geçmek için bugünkü hareketlerinde az çok faydası olacaktır.

Feodalizmin doğması, kuvvetlenmesi, büyüyüp - şişmesi, ufalıp parçalanması, ufak mülkiyetin hayata hakim olmaya başlaması fertlerin şahsiyetini ve teşebbüslerini inkar eden kollektivizm ile feodalizm devrinin esaret ve kölelik sistemleri avazında şahsi hürriyetlerin teessüs eylediğine bir delildir.

İçtimai sahada asrın en hakim şiarı hürriyeti şah-siye olduğu gibi iktisadi sahada dahi mülkiyetin kutsiyeti hakimdir. Asrımızın içtimai tesanüt ve iktisadi teşriki mesai sistemleri hürriyeti şahsiye ile mülkiyete riayet eylemek şartiledir ki beşeri medeniyetin tabii tekamülüne yardım eylemiş oluyorlar.

Cihan milletleri bu merhaleleri birdenbire ve bir zamanda geçmemiştir. Bilhassa şark, ekseriyeti itibarile feodalizmden bile kurtarmamıştır. Afganistan göçe-rilikten oturak hayatına geçmek devrini yaşıyor. Iranda toprak feodalitesi bütün kuvvetile hakimdir.

Halbuki Avrupa bu cihetten tekamülün son merhalesinde bulunmaktadır.

Bununla beraber Avrupa kendisi de bu hususta vahit değildir. Şark heyeti umumiyesile garbi Avrupa karşısında ne halde ise Rusiyadan ibaret şarki Avrupa dahi garbi Avrupa karşısında, garbi Avrupa da Anglo - sakson ırkı mukabilinde o haldedir...

İçtimai-iktisadi tekamül cihetinden bu cemiyetler arasındaki fark nispetinde, bu heyetlere giren fertlerin zihniyet hayat telakkisi, hürriyet, vatan, millet mefhu-mlarına verdikleri kıymetler arasında dahi fark vardır.

Medeniyette en çok ilerleyenlerde ferdin hürriyet ve kıymeti başta durduğu halde, sonda yürüyenlerde ferdin şahsiyet ve hürriyeti ya mahdut ve yahut hiç mevcut değildir...

Mülkiyetin kutsiyeti ve şahsiyetin hürriyeti – medeni yaratıcılığın temeli bugünkü medeniyetin sebebi addolunmaktadır, Bu bakışla Azerbaycan Türkünün bugünkü maşeri mücadelesi, mülkiyet, ferdi ziraat ve serbest ticaret ile bu hakların temini için serbest seçkiler, demokratik milli idare milli istiklal talep eylemesi, medeniyet noktai nazarından, beşeri bir kıymeti haiz oluyor.

Bugün, Azeri halkının, elinde silah olarak Mos-kvadan gelen komünizm ve sosyalizm gibi şahsın hürriyet ve şahsi faaliyetini Milli hars ve milli husu-siyetini öldüren iptidai sistemlere karşı kıyamı, cemiyetimizin medeni rüştünü gösteren içtimai pek mühim bir hadisedir.

Milletimizin, beşeri tekamülün hangi bir mer-halesinde bulunduğunu bilmek isteyenler bu derin ve kuvvetli halk hareketinden çok kıymetli ve müspet manalar çıkarabileceklerdir.

* * *

On dokuzuncu asrın sonlarına kadar Rusya’da orta asırların kölelik rejimi hakimdi. Köylüyü, at, öküz, vesaiti istihsaliye gibi şey olarak kullanan rus derebeyleri köylüyü satmak ve öldürmek hakkını dahi haiz idiler. Hiç bir medeni hakka malik olmıyan rus köylüsü bir yerden diğer bir yere hareket edemez, bir mal ve bir mülk sahibi olamazdı.

Aleksander Yablonofski «Segodnya» gazetesinde (2 Mart 1931) bir makalesine şöyle başlamaktadır:

– «Eskimiş bir araba ile iki kız satılıktır. Genç ve sağlam olan kızlar dokumak dahi becerirler. Tecrübe için bakmak mümkündür... İşte Katerin devrinde ve onun torunu Aleksander zamanında rus gazeteleri böyle yazıyordu...»

Ikinci Aleksander 1861 senesinde köylü köleliğini kaldırdığı zaman bu emekçi halkın hürriyet, serbest haraket ve mülkiyet haklarını tanımamıştı.

Köylü derebeyin iktisadın esiri ve onun arazisi dairesinden çıkmak hakkından mahrum olarak cemaatlik halinde yaşamak mecburiyetinde idi.

Azerbaycan’da ise vaziyet tam aksine idi. Rus Coğrafya Cemiyeti azasından Sergey Anisimof 1924 senesinde Moskvada neşrettiği «Kafkasya rehberi» nam eserinin Azerbaycan Türklerine mahsus kısmında diyor ki:

– Onlar adet ve anane itibarile komşularından tamamile ayrılıyorlar. Azeri Türkleri daima hür ve ser-best insan olarak yaşamış ve hiç bir zaman
Rusyada olduğu gibi «Kreposnoy tahakkümü hukukunu – (kölelik hukukunu) görmemişlerdir. Bundandır ki onların karakterinde kölelik ve esaretten hiç bir eser yoktur. Daima hür müstakil hareket eder ve kendi kıymetlerini son derece takdir ederler...»

Gürcü sosyalistlerinin lideri milli Gürcüstanın reisi cumhuru M.Noy Jordanya rus sosyalistlerine cevaben Pariste 1928 senesinde neşretmiş olduğu «İhtilaf-larımız» nam eserinde, ruslarla gayri rusları ayıran ve iktisadi farklara temas ederek diyor ki:

– Rusya çökünce her millet kendi milli ocaklarının etrafına koştular. Her millet ihtilalden istifade ederek, kendi milli harsına ve milli tarihine mutabık mukad-deratını kurdu. Rus milleti Sovyet sistemi şeklinde teşekkül etti, diğerleri ise, hatta Kuban ve Sibirya bile, demokratik cumhuriyet halinde teşekkül ettiler. Bu fark nerden doğdu?..

«… Rusya imparatorluğunun Velikarus kısmında toprak üzerinde cemaat  mülkiyeti, Velikaruslar olma-yan yerlerde ise şahsi mülkiyet hakimdi. İşte farkları anlatacak anahtar bundan ibarettir. Cemaat mülkiyeti bolşevizmi, ufak şahsi mülkiyet ise demokrasiyi meydana getirdi...»

* **

Mülkiyet, şahsi mülkiyet ve ferdin hürriyeti garbi Avrupa’da vücuda getirdiği demokrasi hareketi otokrasiyi, uzun mücadeleden sonra mağlup etmişti. Liberal garbi Avrupa daha bir, bir buçuk asır evvel mülkiyeti, siyasi  bir sistem ve prensip olarak meydandan kaldırdı ve demokrasiyi onun yerine  geçirdi ve bugünkü medeniyet dahi, o şahsi hürriyet ve mülkiyetin neticesinde doğdu ve inkişaf etti.

Halbuki şarki Avrupa’yı istila eden Rusya’da hadiseler tam aksine inkişaf ediyordu. Büyük Petro bile, garbi Avrupa medeniyetini onun teknikasile kıyafet ve adabı muaşeretinden ibaret bilmişti. Avrupa’ya yetişmek için cemiyetin içtimai, iktisadi ve hukuki teşkilat ve münasebetinde inkilap yaratmak lüzumunu ve medeniyetin bunun neticesinde doğacağını ne Petro, ne de hiç bir rus ricali ve hükümdarları anlamamışlardı.

Japonya bu hususta ibretle tetkik olunacak bir memlekettir.

Kolombiya darülfünunu profesörlerinden Karlton Neys «Milli imperializm» nam kitabında Japonya’nın intibah ve inkişaf tarihinden bahsederken diyor ki:

–1868 de Japon feodalleri bütün mülkiyet haklarını gönüllü olarak imparatora terkettiler. Bu vatanperverlik hareketi Japonya’da feodalizmi öldürdü. 1871 senesinde imparator resmen feodalizmi lağvederek, köylünün hür, serbest, vergileri vermek şartile ektiyi arazinin maliki olduğunu kanunen ilan eyledi.

Bu inkılap Japonya’nın inkişafında mühim ve baş-lıca amil oldu. O vakte kadar mevcut olmayan otorite sahibi bir merkezi hükümet doğdu. Derebeyler vasitesile icra edilen askerlik hükümet eline geçti, asrı bir şekil aldı, halkın teşebbüsü arttı, vergiler bilavasıta hükümet hazinesine girmeye başladı. 1872 senelerinde Japon-ya’da asri sanayi hayatı başladı ve bu sonuncu inkılap içtimai hayatı değişerek yep yeni ve medeni bir Japonya meydana getirdi.

* * *

Nüfusun yarıdan çoğunu, hatta Rusya’da yüzde 80, Azerbaycan’da yüzde 75-ni teşkil eden köylüler esir, köle, heç bir medeni haktan mahrum, oldukça, hürriyet, teşebbüs, serbestlik ve mülkiyet mevcut olmayan o cemiyette hiç bir medeni ve insani hayat olamaz. Bu mümkün değildir.

Medeniyet, hürriyetin, her nevi hürriyetin, şahsi ferdi hürriyetin cari olduğu, mülkiyet, serbest teşebbüs ve faaliyetleri temin eden medeni hakların hakim bulun-duğu memleketlerde doğuyor ve ancak o yerlerde inkişaf ediyor.

XIII

Köylü, milli harsı, milli lisan, anane adet, tarih ve hususiyetleri müdafaa, muhafaza ve idameye, şehirlerden daha ziyade belki başlıca rol oynayan mühim bir amildir.

Esir, haksız ve köle bir halkın her bir yaratıcılık kabiliyeti öldürülmüş olduğundan, o halkın milli varlık ve milli harsı dahi öldürülmüş demektir.

Eğer köylü olmasaydı, ulemayı dini onsuzda gayri milli olan bir milletin yabancı millet ve medeniyetlerle daimi temasta bulunan şehir burjuvazisiyle aristokrasisi, çoktan eriyip gitmişti. Zaten köylü muhitinde kendi iktisadi veya siyasi hakimiyetini muhafaza maksadiledir ki, burjuvazi millileşiyor ve milliyet hareketini takviye ediyor. Çünkü bu yol ona kuvvetli ecnebi nüfuzu ile kolayca mücadele eylemek ve cemiyeti bir kül halinde kazanmak imkanını veriyor.

Her hangi bir sebepten dolayı milli hanedanı mahvolmuş aristokrasi ve burjuvazisi, ulemayı dini ve münevverleri milliyetlerini kaybederek milli harsa, milli lisan ve tarihlerine hor bakan milletlerde milli varlığı muhafaza etmiş olan yalnız ve yalnız köylüler olmuştur.

Bugünün Fin milliyetini, onun lisan hars ve medeniyetini doğuran köylüler oldu.

Ruhanisi, aristokrasisi, burjuvazi ve münevverleri İsveçleşmiş, kendi lisanını, istihfaf ile karşılarken Fin köylüleri Fin milli harsını yaşatmakta idiler. Bu köy-lülerden toplanan halk edebiyatıdır ki 19 ncu asırda bugünkü Fin lisanı, gramer, kamus, edebiyat, sanat v.s.-yi meydana çıkardı.

Hakim zümresi Almanlaşmış, milli lisanı, edebi-yatı, milli hususiyet ve varlığı unutulmuş olan Eston milletini de bugünkü payeye çıkaran Eston köylüsünün muhafaza etmiş olduğu Eston milli harsı oldu.

Umumi harpten sonra meydana gelen milletlerin en medenisi addedilen Çeklerin daha 18-inci asırda münevverleri, ruhanisi, aristokrasi ve burjuvazisi Almanlaşmış, Çek olmamakla iftihar ederdi, milliyetini inkar eyler ve Çekliyi tahkir ederdi. Onlar dahi Fin, Eston gibi hakim milletin efradından olduğunu iddia ederlerdi. Fakat Çek köylüsü milli harsını, milli lisanı, anane ve ruhunu muhafaza ediyordu. Çekliyi diriltmek isteyenler köylere gittiler, milli lisan, gramer, kamus, edebiyat, sanat, nihayet ilim ve fen dili, milli ruh ve milli gurur işte buradan doğdu.

Fin, Eston, Çek v.s. gibi Avrupa milletlerinin 18 ve 19-uncu asırlarda bulundukları hayatı cenubi Azer-baycan hala yaşamaktadır. Din uleması, memurlar top-rak aristokrasisiyle burjuvazi kendisini Fars addet-mektedir. Şehirlerin ikinci ve üçüncü tabakasile ahalinin yüzde 80 nini teşkil eden ekinci köylü halk ise Türk olduğu ile iftihar etmekte ve bize pek zengin Türk halk edebiyatı lisan, sanat, felsefe, ahlakiyat, anane v.s. gibi milli harsı kıymetler muhafaza ediyorlar.

Şimali, Kafkasya Azerbaycan’ı dahi on dokuzuncu asrın ilk yarılarına kadar ayni vaziyette deyilmiydi?

13-14-15 ve 16-cı asırlar Azerbaycan milli harsının, Azerbaycan edebiyatının altın devirleri idi. Sefevilerin yeniden Azerbaycan’a avdetlerinden itibaren Azerbaycan’ın harsı hayatında sukut devri başlamıştı. Nadir şahtan sonra teessüs eden Azerbaycan derebeyliyi devrinde resmi dini lisan farsı olmuştu. Eğer dinin kütlevi - demokratik hususiyeti olmasaydı halkın Türkçe dini edebiyatı dahi mevcut olmayacaktı.

On dokuzuncu asırda Kafkasya’ya inen avrupayı münasebet, içtimai zümreleri deyişti, yeni avrupayı sistem ve zümrelerin meydana gelmesile o eski sistem ve zümreler dahi aradan kalkmağa başladılar.

İptidada Avrupa ile halkımız arasında vasıtacı rolünü oynayan yeni burjuvazi, on dokuzuncu asrın ortalarından itibaren Avrupayı sanayi ve ticaret hayatına geçiyordu. Ve bu zaman karşısında kuvvetli Avrupa kapitali ve rus himayesinde olan ermeni sermayedar-larını görüyordu. Bunlar, Azerbaycan’ın bütün servet-ine, bütün piyasasına malik oluyorlardı.

Bu iktisadi rekabet ve mücadelesinde yeni Azeri burjuvazisi, halkı, cemiyeti, müttehit, vahit bir pazar halinde kendi elinde, kendi menafiine hadim görmek istediğinden, her millette olduğu gibi, halka inir ve milli dil, milli edebiyat, milli ruh ve taasübü artırmaya çalışıyordu. Bu sınıf, yeni, Avrupayı bir sanayi ve ticaretin mümessili bulunduğundan, milli hars ve milli varlığı Avrupa usul, metot ve tekniği ile yükseltmeye sayediyordu. Biz bu devirde maarif, Avrupayı tahsil, yeni mektep, matbuat, neşriyat, edebiyat, tiyatro, milli cemiyetler v.s. müesses ve hamilerini hep bu yeni burjuvazide görüyoruz. Burjuvazinin yeni münevverleri bu yeni hareketin ideologu olmaya başladılar. Halkın dilinde mektep, gazete, mecmua, edebi - ilmi eserler, tiyatro: opera, dram komedi v.s. artı, terakki eyledi. Ondokuzuncu asrın ortalarına kadar yalnız köylünün muhafaza eylediği: Aslı ve Kerem, Aşık Garip, Şah İsmail v.s.-ler Avrupayı bir şekilde sahneye çıktı... Halkın musikisi, edebiyatı, dansları, ruh ve zevki umumi ve müşterek milli hars olarak kabul edildi.

Azerbaycan Türk harsının altın devri yeniden başladı ve milli varlık, milli hareket bu harsı intibah üzerine kuruldu.

Eger halk kütlesi, Azeri köylüsü milli hars ve milli ruh, zevk ve varlığı muhafaza edememiş olsaydı, onun içinden çıkan yeni burjuvazi, o burjuvazinin ideologu olan muallim, muharrir, şair, edip, mütefekkir v.s. gibi yeni münevverler milli hars ve milli vahdet ile milli varlığı temin edecek hayat eksirini nerden bulacaktı?

Tarihi teşekkül ve inkişafımızı tetkik ederken biz bu büyük hakikat ile daimen yüz yüze geleceyiz.

Biz o hoşbaht milletlerden biriyiz ki milli cemiy-etlerinin teşekkülü, lisan, edebiyat, ananat, sanat, felsefe, v.s. milli amillerin teessüs ve inkişafı aşağıdan, halktan başlamış, milli harekette ilhamgah ve ilticagahı halk kendisi teşkil eylemiş ve bunun neticesinde hakimiyeti milliye ile modern halk cumhuriyeti esasını meydana getiren hakiki bir demokrasi teşekkül etmiştir.

Bizim harsı hayatımız, edebiyat, lisan, sanat, v.s.-nin inkişafı halktan  başlamış, halk ile beraber, yan yana olarak yükselmiştir.

Ve milli harekatın menbaını her daim halk kendisi teşkil eylemiştir.

Milletlerin tarihinde, intibah ve harekat tarih-lerinde, milletin dimağını beynini ve müşterek milli fikriyatını teşkil ve temsil eden münevverler, milli  varlık ve milli hayat yolundan azdıkları vakit, hakiki milli kurtuluş yolunu  bulmak ve hakiki milleti anlamak için köylere köylü, dahmalarına müracaat eylemişlerdir.

Milli azamet ve milli varlık yalnız ve yalnız köylü dahmalarındadır.

Bu hakikati taktir ederek, köylünün hareketini anlamaya çalışmalı, onu  harekete getiren amilleri araştırmalı, onun saadet ve felaketine yakından iştirak etmelidir.

Son

Tashih: Geçen makalenin üçüncü sütununda aşağıdan yukarıya 13-cü satırdaki «mülkiyet» kelimesi «Mutlakıyet» okunmalıdır.

15 İkinci kanun – 9 Nisan 1931

«LENİN MİLLİ SİYASETİ»

Azerbaycan’da ne neticeler verdi?

„Milletlerin mukadderatlarını tayin haklarına dair bir makalesinde Lenin yoldaş, Karl Marksın Milli mesele hususundaki mektubunu tahlil ederek böyle bir netice çıkarıyor ki: „Milli mesele, amele meselesine nispetle ikinci derecede, tabilik ehemmiyetini hız olduğu Marks için şüphe hariçindedir.“

Stalin

Sovyet gazetelerinde okuyoruz:

– Bakü Sovyetinde resmi lisan Rusça; Bakü Sov-yetine Türkçe istida verilemez; Baküye merbut köyler bile Rus lisanını kabule icbar edilmiştir. Bakü Sov-yetinin mesul mevkilerinde Ruslar % 45, ermeniler % 17, Türkler % 16… Hatta orta hesapla Ruslar % 47, ermeniler % 26 oluyor… (Zarya Vostoka 11  Haziran 1931).

Yene «Zarya Vostoka» gazetesinin 13 Haziran 1931 tarihli nüshasında okuyoruz:

Azerbaycan’da mevcut 12 yüksek mektepten ancak bir tanesinde, yani   pedagoji enstitünde tedrisat tama-men Türkçe’dir. Diğerleri hep Türkçe’dir.

Bundan başka Rusça olan on bir yüksek mektepte Türklerin miktarı gayet  azdır. (En çoğu % 29 dir).Teknik sanayi tahsilden dahi Türkler az istifade ediyorlar. Teknik mekteplerde topu-topu 21 nisbesinde Türk vardır. Azerbaycan maarif komiserliğinde çalışan 104 mesul memurun yalnız ellisi Türk’tür.

  Maarif komiserliğinde Rusça hakimdir ve bir çok seksiyonlarda tercümanlardan istifade etmek mec-buriyeti hasıl oluyor. Azerbaycan maarif komiserliğini Türkleştirmek gayri mümkün olduğunu iddia edenler vardır. Hatta maarif komiserliğinin plan – iktisat sek-törünü idare edenler Türkleştirmenin maarif teşkilatını tahrip edeceğini ortaya atmışlardır. Katiyen Türkçe bilmeyen metot - terbiye şubesi rehberleri hangi mem-lekette olduklarını bile unutmuşlardır…»

  Azerbaycan’ın Sovyet istilası ve bolsevik diktatörlüğü altında milli hars ve milli lisan sahasında olsun ne kadar «müstakil» olduğu hakkında bu muhtasar malumat umumu bir fikir uyatmağa kafidir, zan-nındayız. Daha etraflı ve uzun malumat ve vesaik derc-etmek, Azerbaycan’da komünist fırka teşkilatlarından merkezi icra heyetile komiserler şurasından başlamış   petrol, sanayi, amele sindikalarına, ordu, polis ve kaza müesseselerine kadar  bütün devairin Ruslar elinde ve Rusça idare edildiğini, Türk amelesile, Türk  köylü-sünün Rus tazyik ve mezaliminden feryatlarını göster-mek, hatta Türk  komünistlerine karşı çıkışlar yaptık-larını zikretmek mümkündür.

  Bunu «Bildiriş» ve yahut Sovyet gazetelerini bilavasıta takip etmek  imkanında bulunanlar iyi bilirler.

   Okucular ve Sovyet şeraitile az çok tanış olanlar, bolşeviklerin bu «hataları» nasıl izah etmekte olduk-larını dahi bilirler. Bolşevikler  Azerbaycan’ın böyle gittikçe Ruslaştırılmasının sebebini anlaştırılırken,  diyorlar ki:

– Lenin milli siyasetinin tatbiki, Rus büyük devlet-çilik şovenizmile yerli milliyetçiliğin (?) aktif mukave-meti gibi müşkülata maruz kalmaktadır…»

Azerbaycan’ın Ruslaşmasına sebep ve «Lenin milli siyasetinin» tatbikine  mani olan bu iki amil imiş: Rus ve Türk milliyetçiliyi …

Azerbaycan’ın bütün siyasi, iktisadi, harsı, ilmi, askeri ve içtimai müesseselerinin başında oturan Rus-ların Azerbaycan’ın Türkleşmesine mani  olduklarını anlarız. Fakat yerli Türk milliyetçiliğinin Azerbaycan’ın Türkleştirilmesine nasıl mani olabileceğini tasavvur etmek çetindir.

Şunu da yeri gelmişken ilave edelim ki, Rusya komünist fırkasının 12-inci kongresinde “Milli mesele hakkında“ ittihaz olunmuş mukarrerat 1923  senesi Haziranında Bakü komünist teşkilatının 12-inci konfe-ransında müzakere edilirken Moskvadan sureti mahsusada gelmiş olan Sergo  Orjonikidze aynen şu sözleri söylemişti:

– Bu saat «Müsavatçılar» Anadolu, İran ve Türkiye’de Sovyet hükümeti  aleyhinde şiddetli bir su-rette çalışıyor ve ispat etmek istiyorlar ki: Azerbaycan’da katiyen Azerbaycanlılık kalmamıştır. Onlar diyorlardı ki:

– Azerbaycan’ın bütün mukadderatı merkez komitesi katibi Kirof ile  Baki Sovyetinin reisi Krılofun elindedir. Onlar bütün dünyaya bildirmek  istiyorlar ki burada (Azerbaycanda) güya tam manasile Rus hakim-iyeti var. Buna karsı bizim cevabimiz ne olmalıdır? Cevabimiz böyle olmalıdır: Kirof bizim rehberimiz ve aziz yoldaşımızdır. O, olacak ve öylede kalacaktır. Krilof ta böyle. Fakat Kirof ve Krılof kimler için çalışa-caklar? Azerbaycan’ın amele ve köylüsünün medeni ve iktisadi diriliyi için[1]…“

Orjonikidzenin cevabını Azeri komünistleri kendi-leri vermişlerdi. 1927 senesinde Mahmut Hanbudagofun teşkil ettiği muhalefet grubu beyannamesinde diyordu ki:

„Moskva milletlere kumanda etmesinden vaz geçmelidir. Komünist fırka   merkezi tarafından (Moskvadan) tayin olunmuş milli teşkilatların rehberleri  yalnız  fırka ve Sovyet işlerine ehemmiyet vererek mahalli milli işçileri fakat bir müşavir sıfatında istifade ediyorlar. Bu, komünist fırkası merkezi  komitesinin Rus olmayan  milli ülkelerde diktatörlüğü demektir ki, buna bir an evvel nihayet vermelidir.

Halbuki Oktobr ihtilali sayesinde milli cumhuriyet ve eyaletlerin emekçi halkı seviyece yükselmiş, ameli kuruluşta bilavasıta, mustakimen, mustakilen iştirak etmeye çalışıyorlar. Moskva ise Rus olmayan halkın bu  aktivitesine «mahalli milliyetçilik adını vererek bütün bu teşebbüslere mani oluyor[2]…“

Moskva Mahmudu ve arkadaşlarını Azer-baycan’dan sürdü. Fakat  Rusların: medeni rehberlerine «karşi protesto sesleri genişliyordu. Bu hareket halkın tazyikiyle  komiserler heyetini ve merkez komitesini dahi istila ediyordu. Moskva «ıslahata» lüzum hissetti. Kirofu deyişti. Fakat değişilmiş olan «aziz rehber» Kirof Leon Mirzoyan nam bir ermeni, onu da Cikalo nam meçhul birisi, Cikaloyu, da hali hazırda hükümranlığında devam eden Gospodin Polonski avaz etti …

Eski taş, eski hamam baki kaldı.

Çok acı bir hatırayı kayda lüzum hissediyorum. «Lenin milli siyasetinin» tatbikile alakadar olan bu hatırayı, başka bir zaman ve başka   münasebetle kaydetmek isterdik. Şimdi ise bu hatıranın yalnız «Lenin milli siyasetile «alakadar kısmını zikretmekle iktifa ediyoruz.

1923 senesi Haziran – Temmuz ayları idi. Hemen ekseriyeti talebe, muallim ve muharrir olan yüzlerce Azeri milliyetçileri tevkif edilmiş, Azerbaycan’ın zeber-dest komünistlerinden Mirza Davut Huseyinof «Ceka»da oturan bu  milliyetçilerle müzakerat yürütüyordu.

Mirza Davut bu milliyetçilere „Müsavat“ fırkasının tamamaile inhilalini ilan edecek, Azerbay-can’ın yalnız Sovyet devrinde hakiki milli istiklale kovuşmuş olduğunu, Lenin milli siyasetinin en doğru ve sağlam  platform olduğunu tasdik ve ilan edecek ve bu platforma geçeceklerdir.

Müzakereler Ağustosun ortalarına kadar uzanmıştı, fakat anlaşma hasil olmuyordu.

Bunu da söylemek lazımdır ki, Mirza Davutla mil-liyetçiler beş-altı defa «anlaşmış» imza edilecek beyannamenin suretini tanzim etmişlerdi. Fakat her defa bu beyannameler komünist fırkasının merkezini kani etmemiş, milliyetçilerin esas meseleler hakkında rıza göstermemiş oldukları anlaşılmıştı. Milliyetçiler ne diyorlardı? Onlar Azerbaycan’ın Sovyet devrindeki hayatını istiklal değil bir istila addetmekte idiler. Onlar «Lenin milli siyasetinin» tatbik olunmayacağına, bunun 1920 senesinde komünistler tarafından imza olunmuş taahhüt gibi tatbiksiz kalacağı kanaatinde idiler. Milliyetçiler bu noktai nazardan bolşeviklerden «Lenin milli siyaseti» tatbik edilmedikçe «teşriki mesaiden» bahsedilmeyeceğini, o vakte kadar ise yalnız «seyirci ve intizar halinde» kalabileceklerini söylemişlerdi.

«Çeka» denen ölüm makinesi içerisinde, birer mezar teşkil eden «Çeka» bodrumlarında  bundan fazla söz söylemek ve mukavemet göstermek imkan hariçinde olacağını herkes teslim eder zannederiz.

Ne olmuştu? Komünistler Azerbaycan milliyetçi-lerinin «tasdik ve teşriki mesailerine» neden ihtiyaç hissediyorlardı?

Okuyucular yukarıki satırlarda, ayni günlerde, yani 1923 Haziranında, Baküde, Bakü komünist teşkilatının 12-ci konferansı devam etmekte olduğunu görmüşlerdi. Bu konferans 23 Nisan 1923 de Moskvada inikat eden Rusya komünist fırkası 12-ci konferansında iştirak eden Sergo Orjonikidzenin nutku, bu «Lenin milli siyaseti-nin» ne mahiyette bir şey olduğunu ve ne gibi amillerin tesiri altında ittihaz  edilmiş olduğunu bize izah ede-cektir. Sergo Orjonikidze nutkunda demişti ki:

– «…Milli meselenin düzgün hallinin bizim için bir de o sebebe büyük ehemmiyeti vardır ki, milli mese-le düzgün halledilmediği takdirde hakiki ittihat ve tam teşriki mesai esası üzerine müstenit Sovyet devletleri ittifakına nail olamayız. Muhtelif milletlerle meskun memleketlerin mukadderatını biliyorsunuz. Mesela: Avusturiya – Macaristan. Bir defa harp vaki olunca vahit Avusturya – Macaristan monarşisinden az kala 10 hükümet vücude geldi.

İşte bu hali nazarda tutmak lazımdır. Avusturya – Macarıstan imparatorluğunun parçalanması, mütekabil itimat üzerine kurulmayan çok milletli devletlerin imtihandan çıkabilmiyeceklerini parçalanacağını göster-mektedir. Eğer cihangir devletler karşısında harp tehlikesi varsa Sovyetler karşısında bu harp tehlikesi her gün vardır…»

«… Bizim devletimiz en çok milletlerle mes-kundur. Hiç bir memlekette bu kadar millet olmamıştır. Bu milletlerin çarlık zamanı en inatsız, merhametsiz bir surette zulüm ve tahakküm altında bulundurulmuş olduklarını nazara alacak olursak, eski yaraları sağaltmağı unutturmak için çok büyük işler görmemiz lazım geleceği aşikar olur. Böyle olmazsa Avusturya – Macaristan, yahut çok milletli diğer devletler gibi bizde tehlike zamanı imtihandan çıkmayız…»

«… Resul – zade Mehmet Emin kendi eserinde diyor ki: «Ne oluyor? Evvelce kara emperyalizm vardı, şimdi de kızıl emperyalizm vardır. Evvelce Azerbaycan’ı Denikin tehlikesi tehdit ediyordu, şimdi de Lenin tehlikesi başlamıştır.»

Burada, karşımızda pek mühim mesele duruyor. Biz ispat etmeliyiz «vahit ve ayrılmaz Rusya» yoktur. Biz göstermeliyiz ki, Azerbaycanlılara, gürcülere ve ermenilere tahakküm etmiyorlar…»

«… Ahmedof yoldaşın dediği gibi Azerbaycan şarkın kapısıdır. Sovyet idaresinin şarktan nüfuz ve itibarı Azerbaycan’da Sovyet hükümetini nasıl kurmamızdan asılıdır. Her bir Türk, Hind, İranlı, hülasa herkes ki, Azerbaycan’ı eşitmişdir, diyecektir ki: «Bolşevikler iyidir – öyle ise bakalım Azerbaycan’da ne yaptılar. Azerbaycan’da medeniyet yarata bildiler mi? Azerbaycan’ın amele ve köylüleri arasında hükümeti idare edecek adamlar yetiştire bildiler mi?...» Biz Sovyet hükümetini Azerbaycan’da köylülere yak-laştırmazsak, köylüler kentlileri hükümet kurmak ve idare etmekte iştirak etmezlerse, Azerbaycan’da halk tarafından kabul edilecek, sevilecek ve uğrunda mübareze yürütülecek kuvvetli bir Sovyet hükümetini hiç bir zaman kuramayız. Bunu da nasıl yapmak olur? Elbette Alman, Fransız ve ya İngiliz lisanında değil, Azerbaycan Türk dilinde mümkündür. Hiç şüphesiz bu dili idarelerin hepsinde tatbik etmek lazımdır[3].»

Resul-zade Emin beye cevap olarak, şarkı Sovyetleştirmek maksadile, harp vukuunda Rusya’nın, Avusturya – Macaristan gibi parçalanmaması için, Azerbaycan’da Rus rehberlerin idaresi altında müesseselerin Türkleştirilmesi… İşte yeni «Lenin milli siyasetinin» esas motifleri bu idi.

III

Azerbaycan komünist fırkası Bakü teşkilatının 1923 senesi Haziranda vuku bulan 12-inci kongresinde Azerbaycan ve Rusya komünist riesasindan Leon Mir-zoyanın, Ruhullah Ahundofun, Mirza Davut, Ali Haydar, Sergo   Orjonikidze ve Malisefin maruzaların-dan sonra Ruhullah tarafından teklif olunan dokuz fasıl-dan mürekkep «Milli mesele hakkında bir kararname» kabul olunmuştu. Bu kararnamenin «Devlet dili» faslını aynen bu raya alıyoruz:

1)Devlet aparatları hakiki olarak millileş-tirilmedikçe (dil cihetçe) Sovyet amele sindikalari ve iktisat müesseslerinin yerli zahmetkeşlere yaklaşmasına nail olmak ve zahmetkeşleri Sovyet kurulusuna celb-etmek mümkün olmayacaktır.

12-inci Bakü konferansı bu mühim meseleyi ken-dine nöbeti bir vazife addederek teklif idiyor ki:

a)Her şeyden evvel bu iki yıl zarfında mevcut olan teşkilata ve anlaşmazlığa nihayet vermeli, vahit bir komisyon teşkil etmeli, bu komisyon en iyi kuvvet-lerden vücuda getirilerek kısa bir müddet zarfında lazım olan ıstılahları tertip etmelidir.

b)İlk sırada Azerbaycan merkezi icra komitesinde, komiserler heyetinde, maarif, toprak (ziraat) adliye ve Dahiliye komiserliklerinde islerin Türkçe icrasına suru edilmelidir.

t) Bakü Sovyetinin kaza ve ....................çak Türkçe olmalıdır[4].

s) Muhtar Karabağ eyaletinde (Ermenilere verilmiş yerlerde) dil meselesi ahalinin istediği gibi olmalıdır.

2)Bütün mesul Türk memurlar altı ay zarfında Türk dilinin öğrenmeğe icbar edilsinler.

3)Türk olmayan mesul memurlar bir yıl zarfında Türkçe’yi öğrenmeğe mecbur olsunlar .

4)Bilumum fıkra ve Sovyet mekteplerinde Türk dili mecburi olarak okutulsun.»

Bu mukarreratta, Bakü ile Karabağin Türk-leşmeden hariç tutulmuş  oldukları aşikar görülmektedir. Bu iki meseleye sırası gelirken temas edeceyiz. Fakat bu şekilde bile olsun, en azı altı ay, en çoğu bir sene, yani 1924 senesi Haziranda doğru Azerbaycan’ın başlıca devlet müesseslerinin Türkleşmesi icap ediyordu.

Halbuki biz bir sene değil, sekiz sene sonra ne görüyoruz?

Müteakip senelerde, Rusça olan Bakü Sovyetini ve ermenice olan Karabağı ve Zengezuru, „Lenin Milli Siyaseti“ icabı olarak Cebrail kazasında kürtçe, Lenka-randa talişce,  Kubada lezgice ve tatca gibi lisanlar takip ve Sovyet hukumetinin resmi vesaikine nazaran Azer-baycan’da Türkten maada on üç «yeni milletler» icat olundu.

Bu suretle «Lenin milli siyaseti» üç milyonluk Azerbaycan’ı on dört lisanda konuşan on dört millete parçalamakla, Rusun siyasi , askeri , iktisadi ve medeni hakimiyetini teshil eden bir «zakon» rolünü oynamış oldu.

12-inci Bakü kongresinin maksadı Azerbaycan’ı Türkleştirmek ve müşterek devlet lisanı olarak Türk-çe’yi yerleştirmek ve umumileştirmek değildi.

Sovyet hükümeti ve komünist kongreleri 1923 senesine kadar bir kaç defa bu hususta kararlar almış ve komisyonlar vücuda getirmişti. Fakat bütün bu karar ve teşebbüsler birer göz boyamaktan ve Azerbaycan halkını iğfal etmekten ibaret olduğu için «zamanın gerginliliği» zail olunca o komisyonlar dahi meydandan kalkıyordu.

Ruhullah Ahundof, «Milli mesele hakkında karar-name»yi izah eden nutkunda demiştir ki[5]:

– Yerli ahalinin zahmetkeş  unsurlarını devlet isine celbetmekten doğan meselenin birisi de dil meselesidir. Bence, ekseriyeti Türk olan bir memlekette islerin başka dilde yürütülemeyeceği herkesçe malumdur. İsleri şimdiki gibi yürütsek de uzağa gedemeyiz. Ana dili olmadıkça Türk zahmetkeşlerini umumu inkılabımıza celbetmek pek çetin, hatta gayri mümkündür. Bilhassa ki, her milletin kendi medeni, iktisadi ve bütün sair islerini kendi lisanında yürütmesine imkan vermek, hatta yardim etmek şiarlarımızdan birisidir.

Simdi Azerbaycan’da devlet dili meselesini vazetmeliyiz. Bu hususta bir is görülüyordu, daha yedinci konferansta, Azerbaycan’da idarelerin millileştirilmesinde çok kargaşalık mevcut olduğunu bunun neticesinde Azerbaycan amele ve koylusunu aldatmış olacağımızı kaydetmiştik. Çünkü idareleri Türkleştirmek için ittihaz olunmuş olan usul idare-lerimizde Türk dilinin  islenmesini temin etme-yecekti…» 

«…Bunun için yalnız ıstılah tertibi kifayet etmez: muayyen şerait yaratmalı, her şeyden evvel teşkilat azaları hakkında bir kararname çıkarmak lazımdır. Hayatımızda olan gayri tabii hale fikir vermelidir. Komünist Türkler, hatta Türk olmayanları Rus büyük devletçiliğiyle ittiham eden temayülcüler (muhalif komünistler) bile kendileri Türk dilini bilmiyorlar. Onlar idareler Türkleşsin diye bağırıyorlar. Fakat kendi isimlerini yazamıyorlar.»

«….Yene yedinci konferansta biz dedik ki: yalnız Türk amele ve koylusunun gücile Azerbaycan’da Türk dilini yürütmek olmaz. Bu öyle bir inkılabı meseledir ki, hepimiz – Ruslar da, Ermeniler de, Türkler de, sayirleri de çalışmalıdır.Biz bu tedbirlerin bütün ehemmiyetini anlamalı ve ilk sırada, Rus ve ermeni bitaraf amele-sinden Türkçe öğrenmeği talep etmeden bu meseleyi kendi fırkamız içerisinde halletmeliyiz. Türk köylü ve amelesile temasta olan ve muhtelif mesul makamlar işgal eden mesul adamlar çoktur. Bizce ilk önce bu komünistler Türkçe’yi öğrenmelidir». 

Ruhullah, «ağalarını» ikna (?) etmek için Rusların milli hususiyetlerini teşkil eden emperyalist damarlarına vuruyor, diyor ki:

– «Bu saat bütün Şarkın gözü Azerbaycan’dadır. Şarkın muhtelif memleket ve milletlerini Sovyet hükümetine taraf çekmek uğrundaki mübarezede Azerbaycan ilk safta duruyor….»

«….Bize çok çetin bir vaziyette çalışmak icap ediyor. Şark zahmetkeşlerinin gözü Azerbaycan’a çevrilmiştir.

Azerbaycan sark memleketlerinin zahmetkeşlerini Sovyet hükümetine taraf çekmek için önde giden ve nümunevi imtisal olan bir memleket olmalıdır.     

Biz bu kararları olduğu gibi tahrif etmeden hayata tatbik edeceğiz.

Elbette çok memnuniyetsizlikler olacaktır. Fakat biz hiç bir vakit korkmadık ve korkmamalıyız[6].

Evet Ruhullah korkmadı. Fakat çok aldanmıştı. Onun içindir ki, Ruhullah bir sene bundan evvel teşkilattan azil ve Azerbaycan’dan ihraç edilmiştir. Çün-kü Azerbaycan’ı Ruslar ve ermeniler elile değil yalnız Türk elile Türkleştirmek mümkün olacağı bütün çıplaklığı ile meydana çıkmıştı.

Ruhullahin Lominadze ile beraber bütün Kafkasya mikyasında Rus komünistlerine karsı çıkması çok mana-lıdır. Çünkü 12 inci konferansı müteakip Türk münev-verlerini amansız surette imha etmek için maarif vekale-tine gecen Ruhullah Azerbaycan’ı, hakikaten de Rus ve ermeni «rehberlerin» elile Türkleşeceğine kani idi. Azerbaycan gibi bir memlekette o memleketin sahibi olan halk kendisi hakim olmadıkça o memlekette Türk harsını İvanların ve petrosların elile nasıl inkişaf ettire bilirsin.

   Ruhullah bir hakikati da anlamamıştı. Azerbay-can’ın Moskva nazarında ehemmiyet ve kıymeti yalnız şarkı Bolşevikleştirmekten ibaret değildir. Azerbaycan, petrolü ile, pamuk, yun, ipek, demir, bakir, tuz, havyar, v.s. ile Moskvanın bir sağmal ineyidir. Bunu Moskva muhafaza etmek ister. Azerbaycan’ı iktisaden istismar etmek için onu kuvvetli Rus ordusu işgali altında bulun-durmak Moskvanın yegane emelidir. Bütün bunlarda iktisadi askeri ve siyasi kuvvet ve makamların Moskva elinde olması ve bunlarla siki surette alakadar bilumum diğer millet müesseselerinin aynı nüfuzda bulunması iktiza ediyor. Moskva bunları elden bırakmak istemez. Ve bırakmadıkça da Azerbaycan’ın Türkleşmesine imkan yoktur.

Ruhullah komşu komünistlerden ibret alacağına, Azerbaycan maarif müesseselerinden ve devlet idare-lerinden Türk münevverlerini temamile tart ve imha etti. Halbuki millileştirme olsa olsa münevverlerle olabilecekti. Ruhullahın bu hareketi 12 nci kofransta kabul edilmiş olan «kararname»nin Türk ziyalıları (münevverleri) hakkında»ki fazla mugayir görüle bilir. Kararname «bitaraf Türk münevverlerini Sovyet devleti islerine celbetmek» maddesi olmakla beraber «sura, kooperatif ve sair idareleri milliyetçi unsurlardan temiz-lemek»hususunda bir madde dahi vardır. Ruhullah nutkunda bu hususa temas ederek  demiştir ki:

– «….Sonra Türk münevverleri meselesi geliyor. Bu cihetten bizim teşkilatımızı (yani komünist fırkasını) ittiham ediyorlar, ki güya biz Türk münevverlerini hiç bir ise bırakmıyoruz. Güya siyasetimiz islerin idaresini Türk olmayanlara vermek imiş.

  Sunu kaydetmek lazımdır ki Türk münevverleri vahit bir sima gibi alınmaz. Azerbaycan’da Sovyet hükümeti devam ettikçe münevverler iki kısma ayrılmıştır. Bunlardan birisi aksi ihtilalci haleti ruhi-yesini haiz küçük ve büyük burjuva münevverleridir ki: İsyan ve suikastlarda iştirak etmişlerdir,veyahut «Müsa-vat» hükümetini ihya etmek için çalışmışlardır. Münev-verlerin ekseriyeti ise siyasetten uzak, «Müsavat» ve «İttihat» partileriyle teşriki mesai etmeyen, ayni zama-nda bizimle de işlemeyenlerdir.

«….Türk münevverlerine karşı alaka ve reftarımız elbette gene evvelki gibi kalmalıdır; yani bir kısmına karşı en kati ve şiddetli tedbirler ittihazına kadar müca-dele, diğerine karşı ihtiyatkarane yanaşmak….»

Bakü konferansından sonra Azerbaycan’ın filen «filen Türkleştirilmesine» suru ediliyordu. 1023 senesinde 15 Haziranında 2000 den ziyade Türk münev-veri tevkif ve sürgün edildi. Ayni hadise ayni senenin Teşrini evvelinde, Kanunu evvelinde, 1924 senesinin Mart ve Mayısta, 1925, 1926, 1927, 1928, 1929,1930…. Senesinde gittikçe artan bir kuvvet ve şiddetle devam etti.

 1925 senesi  nihayetlerinde Baküde inikat eden 16-nci Bakü kongresinde Azerbaycan merkezi icraiye heyetinin reisi Agamali oğlu, dahiliye komiseri ve «Ceka» reisi Bagirof, fırka katibi umumisi  Ruhullah Ahudof, Ali Haydar Karayef, Leon Mirzoyan ve Kasi-mof  maruzada bulunmuş, «Azerbaycan’ın Türkles-tirilmesini «müzakere ve Türk münevverlerinin imhası hakkında karar ittihaz edilmişti.

  Mirzoyan ile Kasimof «Türk münevverleri hak-kında» unvanını taşıyan raporlarında komünist fırkası içerisinde muhalefet vücuda geldiğini, bu muhalefetin «Türklerin ise celbedilmediği ve milli mesele hakkında yalnız bos sözle iktifa edildiğini iddia ettiklerini zikrediyor ve bu muhalif komünistlerden Rizazadenin» Z. Vastoka»de bu hususta intişar eden bir makalesinin bir kısmını naklediyorlardı.

Rizazade diyormuş ki[7]:

– … Bunların hepsini gördükten sonra, ister iste-mez kendi kendine soruyorsan: Baki komitesi Azerbay-can’ı hakikaten Türkleştirmek istiyor mu? Ne kadar muessef olsa da itiraf etmelidir ki bu suale verilen müspet cevapların hepsi masaldır. Zira bu mesele ile kimse meraklanmıyor, kimse Azerbaycan’ı Türkleştir-mek için çalışmıyor. Türk komünistleri kadrosu yaratıl-mıyor. Baki komitesi meydandaki bilnisbe değerli Türk komünistlerinden istifade etmiyor. Onlardan yalnız muhtelif gruplaşma zamanında istifade olunmuyor. Azerbaycan’daki rehber komünistler yalnız entrika, gruplaşma ve birbirile mübareze ve post kavgası yapmakla meşguldür. Ülkenin sanayileşmesine ehem-miyet vermiyorlar.  

Rizazadenin muhalif komünistler namına «Z.Vostoka»da, her halde 1925 senesi sonlarına doğru çıkmış olan bu makalesi Bakü komünistlerinin 16-nci Bakü kongrelerini altüst etmişti. Ayni zamanda Riza- zadenin münferit bir şahıs olmayıp bir «tip» olduğunu ve bu tiplerle kafiyet ve şiddetle mücadele etmek lazım geldiği kaydolunmuştu.

16-nci Bakü kongresi Bagirofun Ali Haydar Karayefin, Ruhullah Ahundofun raporları üzerine: müsavatçılara, onların tesirinde olan muallim ve talebeye, Türkiye’nin tesirinde olan mektep kitaplarına ve Müsavatçılardan «ilham alan» komünistlere karşı geniş sefer açılmasına mektep, kooperatif, Sovyet-devlet müesseselerinin bu unsurlardan temizlemeğe dair bir karar ittihaz etmişti.

Milli harsın temellerini teşkil eden münevverleri imha siyaseti devam ediyordu. 16nci kongreden üç sene sonra, 1928 senesinde, Azerbaycan  komünist gençler ittifakı kongresinin 17 Eylül içtimaında Azerbaycan komünist fırkası merkez komitesi katibi Ali Haydar Karayefin maruzası genç komünistlerin milliyet-perverlere karsı hücumuna hasredilmiştir. Karayef demiştir ki:

– «Son vakitler hücuma geçmemiz ile alakadar olacak yabancı unsurlar  canlanmış bilhassa ideoloji cephesinde bize hücum etmek istiyorlar. Bunun için Müsavatçıların eski ve sınanmış silahları olan mil-liyetçilikten istifade ediyorlar. Onlar milliyetçilik adaveti ve milliyetçilik haleti ruhiyesi yaratmağa  sayediyorlar. «Muzur» unsurlar bizim büyük islerimize mani olmak istiyorlar.  Bunlar tedbirlerimizi tahrif etmek kendilerine taraftar kazanmağa çalışıyorlar. Gençlerin bir hissesi hatta komünist gençler bile bu haleti ruhiye tesirine düşmüş ve diyorlar ki:

– Bizim petrol nereye gidiyor? Neden bu milli servetten hasıl olan gelirler Baküde kalmıyor? Azerbay-can’ın ağası kimdir? Türklermi? Başkalarımı? Ne için devlet idarelerinin başında Türk dilini bilmeyen reh-berler oturuyor?... ve ilh[8]…»    

Ayni gazetenin malumatına göre Ali Haydar genç komünistlerin bu milliyet pervane sorgularına cevap olarak bu gibi unsurların mekteplerden, hars ve maarif müesseselerinden atılmaları için genç komünistlerden yardim istemiştir. Bu genç komünistlerden ibaret «muh-birler» mekteplere, müesseselere, sindikalara kooperatif ve Sovyetlere sokularak muallim, talebe, memur gibi münevverleri arayacak Azerbaycan komünist fırkası nezdinde teşekkül etmiş «proleterleştirme» komis-yonuna haber verecektir.

Dikkat ediliyormu? Lenin milli siyaseti «tatbike» başlayalı altı yıl oluyordu. Ruhullah-Karayef, Bagiroflar, milli kadro yaratmak ve Türkleştirme değil, mevcut münevver kuvvetleri imha ile meşgul idiler.

«Genç isçi» gazetesinin 74,75 ve  76-nci nüsha-sında (25-26 ve 27 Eylül) 1928 sabıkta babası esnaf, emlak sahibi, tacir v.s. olmuş mekteplerden atılan yuzlerce talebenin listeleri dercolunmuştur. 1928-1929 tedris senesi münasebetiyle, maarif komiserliğine gelmiş olan Ruhullah, sabıkta ruhani, mülkedar, fabrikatör, şehir veya kazada arazi, ev, mağaza ve dükkan sahibi olmus adamların evladının mekteplere alınmayacağını ilan ediyordu. Bunu da bir molla oğlu olan Ahundof Ruhullah yapıyordu.

1927 senesi Birinci Kanunda Rusya komünist fır-kasının 15-nci kongresi vuku bulmuştu. Ali Haydar kongrede  aynen su sözleri söylemişti:

    – Bütün Türk Sovyet cumhuriyetlerinde, o cüm-leden Azerbaycan’da, Türk proleter sinfi münevver zümreye malik değildir. Bu sebepten bütün müesseler, maarif matbuat ve edebiyat burjuva ve küçük burjuva münevverlerin inhisarında bulunuyor. Bunlar da «Osmanlılaşma» «tatbik» ediyorlar.»

Ali Haydar Rus proleterinden bu hususta yardim istiyordu.   

   İste bu yardımı temin etmek üzere Türk münev-verlerini imha ediyorlardı. 1928-1929’de yalnız Baküde yedi ilk mektep, dört orta Türk mektebi kapatılmıştı. Ayni zamanda Türk neşriyat idaresinde çalışacak adam bulunmadığından Rus şubesiyle birleştirilmişti.

IV

Bütün bu münevver zümresini imha, burjuva ve esnaf evladına mektep kapılarını kapamak siyaseti, «Lenin milli siyaseti»nin icap ettirdiği bir yoldu.

Bütün islerin «proleter»elinde olmasını temin için milli münevverleri aradan kaldırmak, Bolşeviklerce, yegane vasıta idi.

Bunu daha iyi anlamak için Stalinin «Lenin Milli Siyasetini» 12-nci Moskva kongresinde izah eden nut-kunu okumak kafidir.

Stalin milliyeti ve milli meseleyi tarif ederken demişti ki:

– Unutmamalıdır ki, milletlerin tayini mukadderat hakki proleterin hakki hakimiyetine tabidir…»

«…..Milletlerin hakki amelinin hakki nile tahdit edilmiştir…»

«….Bunu açık söylemelidir ki, böyle hallarda milletlerin tayini mukadderat hakları, amele sinfinin kendi hakimiyetini kurmasına mani olamaz ve olmamalıdır. Birincisi (yani millet) ikincinin (yani amelenin) karşısında ricat etmelidir…»

 «….Sovyet hükümeti, amelenin hükümeti, prole-ter sinfinin hakimiyetidir[9]. …»

Stalin aynı nutkunda Azerbaycan, Gürcistan, Türkistan gibi Rus olmayan cumhuriyetlerde amele sinfinin mevcut olmadığını, mevcut olanlarında Ruslar-dan ibaret olduğunu dahi ilave etmiş, bu yerlerde yerli proleter hazırlamak teklifinde bulunmuştu.

Proletersiz bir memlekette, mevcut proleterin de Ruslardan ibaret olduğu bir yerde milli hakkin amele hakimiyeti hakkına tabi olmasının tabi neticesi ne ola bilir di?

Fakat biz aşağıda «proleter» meselesine bir daha müracaat etmek mecburiyetindeyiz. Asil mesele, Bolşeviklerin milliyete olan bakışlarıdır.

Bu nazariyeyi Tomski ile Stalin çok açık ve kati bir lisanla tarif etmişlerdi.

Tomski Rusya Sovyetlerinin 8-inci kongresinde aynen sunu söylemişti:

– «Ben eminim ki bu salonda milli hareketin, milletlerin hakimiyet haklarının tabii ve sayanı arızi bir şey olduğunu kabul edecek kimse  bulunmaz. Milli hakimiyet hakkına, biz gayri kabili içtinap bir şey gibi tahammül ediyoruz[10]….»

Stalin ise komünist fırkasının 10-ncu kongresinde demişti ki:

– «Milletlerin mukadderatlarını tayin hakkisiar ile biz çoktan vedalaştık.

Hakikatte ise gayemiz vahit cihan iktisadiyatı dairesinde amelenin yüksek ittihadı ve hakimiyetidir. Federasyon bu vahdete götüren muvakkat bir intikal usulüdür[11]…»

Gaye bu olduktan sonra Azerbaycan’da mil-lileşmek ve Türkçe hükümet beklemek ne kadar doğru olurdu.     

Stalin 12-ci kongrede, Azerbaycan’da mevcut proleterin Ruslardan ibaret olduğunu, hakiki amele hakimiyeti yaratmak maksadile Türklerden amele sınıfı vücuda getirmek lazım geldiğini, bunun için de sanayi yaratmak lüzumunu ileri sürmüştü.

«Civar ülkeleri sanayileştirme kararı» ve «Lenin milli siyaseti» mucibince Azerbaycan’ın, Bakü, Gence, Şeki ve s. yerlerinde yeni fabrikalar tesisi olunacak, mevcut fabrikalarda Türk amelenin miktarı artırılacak, fabrikalar nezdinde, mütehassıs Türk amelesi yetiştirmek için, münhasıran proleter olmak üzere, memur yetiştirecekti… ve ilh…

Fakat bunları kim yetiştirecekti?

Stalin Azerbaycan’da Türk proleteri mevcut olma-dığını söylemişti.

Ali Haydar 1927 senesinde Türk proleterinin münevver zümreye malik olmadığını kaytle Ruslardan yardım istemiş, ayni zamanda burjuva münevverlerin «Osmanlılaşma» siyasetinden şikayet eylemişti.

Bu «Osmanlılaşma» ile ittiham edilen milli münevver kadrosunun ne gibi vahşetle imha edildiği malumdur.

Fakat Stalinin «Türk proleteri yoktur, Azerbay-can’daki amele Rus’tur»  sözleri, üzerinde durulacak bir meseledir. Çünkü Bakü gibi büyük sanayi merkezi olan bir Türk şehrinde Türkten amele bulunmaması gariptir.

Filhakika bolşevik istilasından sonra, 1920 senesi sonuna doğru Türk amelenin miktarı 9500 kişiye inmişti. Halbuki 1916 senesinde Bakünun 4970  fabrika ve sanayi müesseselerinde çalışan 60.000 daimi amelenin yalnız 9000  Rus, 7000 ermeni idi. Harbi umumi senelerinde 44000 amelenin 20500-ü Azeri  türkü, 5000 Dağıstan türkü, 1500 kazan türkü idi.

İstilanın ilk senesinde  90.000-e çıkarılan ameleden Türklerin 9.500 kişiye indirilmiş olması Moskvanın buradaki hakimiyetini Rus amelesine istinaden devam ettirmek istemesinden, Türkleri sanayi sahasından uzaklaştırmasından ireli gelmiştir.

Müteakip seneler zarfında Azerbaycan sanayinde Türk amelenin miktarı gittikçe azalmak ta devam etmiş ve bir zaman temamile hiçe, sıfra bile inmişti.

Bu suretle: Azerbaycan amelesi imha edilmiş. Azerbaycan münevverleri meydandan çıkarılmış «Yeni proleter ve münevver kadrosu yaratmak için» bütün işler «medeni Rus rehberlerine» teslim edilmişti.

Bu «aziz Rus medeni rehberlerin» rehberlikleri ne ile neticelendi?

Bütün Azerbaycan, Azerbaycan’ın medeni, harsı, siyasi, iktisadi bulumum devlet müesseseleri temamile Ruslar eline geçti.

Komünist ameleden ibaret heyetlerin tetkikatı Rus-laşmanın müthiş neticesini göstermektedir. Azerbay-can’da Ruslar elinde olmayan, Rus lisanında idare edil-meyen bir müessese bile kalmamıştır.

Artık ne istersiniz: Bakü Sovyeti, Baküdeki amele teşkilatları, kooperatifler, meslek mektepleri, Azerbay-can maarifi toprak, ziraat, emek gibi vekaletler, yüksek mekteplerin 12-nden on biri, kaza, hatta köy teşkilatları hep Rusça ve Ruslar elinde....

Azerbaycan komünistlerinin Azerbaycan’ın milli mevcudiyetine vurdukları bu çok ağır yara onların tam manasile cahil ve hain olmalarından ileri gelmiştir.

Yalnız bu sebebedir ki, onlar Rusların hakiki maksatlarını anlayamıyor, yene bundandır ki komşuları gürcü ve ermenilerin milli münevverler kadrosunu nasıl korumakta olduklarının manasını kavrayamadılar.

Moskvaya kul ve köle olan «hakiki komünistler» ara-sıra Rusların bu  imha siyasetlerine karşı gelen, Eyup, Rizazade, Mahmut, Ahmet gibi  muhalifleri şiddetle tenkil ediyor, bunlardan eski komünist olan Ahmedin muhalefetini kanda bile boğuyorlardı.

Bununla beraber iki sene bundan evvel «buhran» tam şiddetile hissedilmişti. Ruhullah sukut ederek iş başına yene Mustafa Kuliyef gelmiştir.

Mustafa Kuliyef «Medeni inkilap kadroları» başlığı altında «Soli ataş!...»  diye Ruhullahın siyasetini şiddetle tenkit eden makalesinde diyordu ki[12]:

– «Kazalarımızda, Rusların «qolovotiyapstvo» dedikleri düşüncesiz hareketler baş vermiş…»

Sıkıştırmalar, temizlemeler, tehditler, vazifeden çıkarmalar ve s. yüz vermiştir; ve bu işte şahsi karez yürütülmeye başlanmıştır….»

Mustafa medeni inkılabın esas kadrolarını teşkil eden muallimlerin yeni cemiyet kuruluşunda çok büyük rol oynadıklarını, Azerbaycan mekteplerinden çıkan bu muallimlerin Azerbaycan’ın doğma oğulları olduklarını kaydettikten sonra bu «Doğma Azerbaycan oğulları ile» resmi Sovyet devleti müesseselerinin nasıl reftar ettiğini soruyor, diyor ki:

– «Şekide maarif şubesi muallim Paşabeyofu vazifeden çıkarmıştır; çünkü «Paşa» ve «Bey» unvanını taşıyormuş, Gence’de on seneden beri muallimlik eden muallim Kulubeyli mektepten kovulmuştur. Niçin?.. Çünkü aile isminde «Bey» varmış. Lenkaran kazasında 54 muallim ayni sebeple ihraç edilmiştir.

Salyan, Şirvan kazalarında «ayni günahtan» dolayı yüzlerle muallim vazifeden atılmıştır….»

Mustafa Cebrail, Cevanşir ve Cevat gibi kazalarda muallimlerin «ihtilal aleyhtarı» diye kovulduklarını, bir çok kazalarda muallim hanımların komünistlerle «dans» etmedikleri için ihraç edilmiş olduklarını, Gence’de «arabaçı, çoban ve beyler oğlu olmadıkları için» yüzlerle muallimin işten çıkarıldığını yazdıktan sonra ilave ediyor ki:

– «Yeni mektep yaratmak işinde biz eski muallim kadrosuna arkalanmışız. Onların ən çoğu vicdanla çalışıyor. Yeni medeni kuvvetleri, yeni genç muallimleri bu kadroların kahramanca çalışması sayesinde yarata bilmişiz. Medeni kadro buhranı bizde şimdi de his-sedilmektedir. Böyle bir şiddetli medeni kuvvet buhranı geçirmekte iken eski kadroları kaldıra bilirmiyiz?...»

Mustafa bundan sonra muallimlerine nasihat ediyor. Muallimlerin hala da milliyetçi, istiklalci ve Azerbaycancı olmasına kızıyor. Muallimler Azerbaycan menafiini proleter inkılabı menafine tabii etmek lüzumunu daha hissetmediler, diyor. «Yene de Azer-baycan’ın kendi başına müstakil yaşaya bileceği kanaatindedirler. Azerbaycan muallimleri milli Azeri petrolünün Rusya’ya götürülümesine, Azerbaycan’a Rus muhacirlerinin gelmesine köpürüyorlar. Azeri muallimleri milletin sınıflara taksimi aleyhinde propaganda yapıyor, «Milli vahdet» fikrini terviç ediyor.»

Mustafa muallimleri bu «yanlış» yoldan vaz-geçmeye davet ediyor, yoksa ihtilal düşmanı addede-ceğini tehdidamiz bir lisanla kaydediyordu.

Fakat, ne olursa olsun bu tehditle beraber yene bir ricadır. Milli münevver zümresi «meşruten» de olsa ölümden kurtarıyordu. Belki de bunun bir milli faydası olacaktı. Belki diyorum, çünkü bu zaman 1929 senesi idi. Öyle bir sene ki, «şehir ve köy burjuvaziyasının bir sınıf olarak imha siyaseti» başlıyor, NEP resmen ilga olarak kollektivizeye geçiliyordu.

Bu zaman Azerbaycan’ın stratejik noktası nazardan, daha çok Ruslaşması, milletimizin daha çok kurbanlar vermesi icap ediyordu. Bu kurbanları ve bilhassa münevver zümre verecekti.

V

«Lenin milli siyaseti» ile onun «tatbikini» temin için Azerbaycan’da  yapılan tahribat ve imha ameliyesi milli münevverlerin imhası, hars ve irfan  hareketinin tevakkuf ve sukutu, Azerbaycanın Ruslar eline geçmesi ve  Ruslaşması ile neticelenmişti.

Bu feci neticeyi, biz aşağıda resmi Sovyet istatis-tiğiyle daha bariz bir  şekilde arz edeceğiz. Yalnız şunu kaydetmek zaruridir ki, «Lenin milli siyaseti»nin verdi-yi feci netice bunlarla bitmiyordu. «Lenin milli siyaseti» ve devlet  aparatlarını «halka yaklaştırmak» ameliyesi, Azeri milli varlığını tehdit eden  yeni korkunç meseleler, meydana atmıştı. Bunlar da imha siyasetinin bir  kısmı; binaenaleyh onun kadar, müthişti.

Bunlardan biri: azlıkta kalan milletler meselesi ve bunun meydana   çıkardığı kürt, talış, tat, lezgi, yahudi gibi on üç yeni milliyetler; ikincisi:  ermeni meselesi, Zengezur ve Karabağın ermenilere verilmesi; üçüncü Rus  muhacereti; dördüncü de Bakünun Azerbaycan’dan ayrılmak, bir Rus şehri  olarak ilan edilmesi etrafında giden mücadeleler, bu hususta Rus alim ve  bolşevik ricalinin fikir, beyanat ve iddiaları, kongrelerin kararlandır.

Bu meselelerin birer birer tetkikine geçmeden, evvelki bahislerimizin   ikmali için 22 Haziran 1931 tarihli 142 numaralu «Bakinski Raboçi»  gazetesinde intişar eden resmi bir istatistiği hulasa edeceyiz. Bu istatistik Azerbaycan Sovyet cumhuriyetinin «amele - köylü müfettişliyi» namını  taşıyan  vekaletile Azerbaycan komünist fırkasının merkezi murakabe heyetinin müştereken meydana çıkarmış oldukları eserdir.

Bu istatistiğe göre hali hazırda Azerbaycan devlet müesseselerinde Türk  memurların nispeti şu şekildedir: Azerbaycan baş iktisat şurasında Türkler   yüzde 22 teş-kil etmektedirler. Bu nispet 1929 senesinde yüzde 31, 1928 de ise  yüzde 72 imiş.

Mesai komiserliğinde (vekaletinde) yüzde 15. Hal-buki 1929 da yüzde 12,  1928 de ise yüzde 15 idi.

Azerbaycan balık idaresinde yüzde 11; 1929 da yüzde 23, 1928 de ise yüzde 21.

Azerbaycan sigorta idaresinde yüzde 14; 1929 da yüzde 16, 1928 de ise yüzde 12. İaşe komiserliğinde yüzde 12; 1929 da yüzde 23, 1928 da ise yüzde 21.

Azerneftte (Azerbaycan petrol idaresinde) yüzde 5, 1929 da yüzde 7, 1928  de ise yüzde 9 imiş.

Mesken ve iskan idaresinde yüzde 4; 1929 da yüzde 6, 1928 de yüzde 8.

Devleti plan idaresinde yüzde 39; 1928-de yüzde 67 imiş.

Baş  devlet mahkemesinde yüzde 46;  1928 de yüzde 66.  

Merkezi kollektivize idaresinde yüzde 14; 1928 de yüzde 50 imiş.

Maarif vekaletinde 104 memurdan 50 Türktür. 1928 de ise Türkler yüzde 65 imişler. Cumhuriyet baş müddeiumumiliğinde Türkler hali hazırda yüzde 44, 1928 de yüzde 54.

Pamuk idaresinde yüzde 41; 1928 de yüzde 80.

Azerbaycan sanat birliğinde yüzde 39; 1928 de yüzde 65 imiş.

Azerbaycan petrol ticareti idaresinde yüzde 64; 1928 de yüzde 88.

Azerbaycan erzak vekaletinde yüzde 36; 1928 de yüzde 42.

Azerbaycan devlet neşriyat idaresinde yüzde 43; 1928 de yüzde 51.

Azerbaycan şarap idaresinde yüzde 20; köy sanayi tröstünde yüzde 26;  Azerbaycan Dikiş (elbise hazırlayan fabrikalar idaresi) yüzde 28...

Gazete, istatistiğin, Azerbaycan merkezi komitesi, komiserler heyeti, ziraat, maliye, sehiye, dahiliye, adliye, nakliyat, suvarmak, harbiye komiserlikleri ve devlet bankası gibi müesseselerin teşkilatının ait kısımları sükutla geçmektetir. Buna mukabil diyor ki:

–«Yukarı müesseselerle aşağı müesseseler arasında bulunan orta aparatlarda vaziyet daha berbattır. Memur ve mütehassız Türklerin nispeti 1928-de yüzde 42, 1929 da 42. 1931-de yüzde 41-dir. İktisadi kooperatif kredi ve s. bu gibi müasselerde Türkler 1928-de yüzde 19, 1929-da yüzde 21, 1931de ise yüzde 17-ye enmiş...»

«....Merkezi devlet müesseselerinin umumi tekamülü şu şekilde olmuştur:

1928 de cumhuriyet teşkilat ve idarelerinde Türkler yüzde 23 teşkil  ediyorlardı, 1929 da bu nispet yüzde 27 olmuşken, 1931 de yüzde 22 ye  inmiştir....

«....Bütün devlet idarelerinin verdikleri malumat şudur:

Türk memurları 1928 de yüzde 31, 1929 da yüzde 33, 1931 de yüzde 28  olmuştur. Türklerin miktarı 1929 da yükselmeğe başlamış, 1931 de ise  azalmağa yüz tutmuş, hatta Mart ayından itibaren yüzde 28 e kadar inmiştir...»

Bu istatistik malumattan çıkarılan netice neden ibarettir?

Çıkarılan netice çok feci ve çok müthiştir.

Azerbaycan en azı yüzde 72, bir çok sahalarda ise yüzde 100 – 96 nispetinde Ruslar elindedir.

Facia bununla da bitmiyor. Türkler azalmakta devam ediyor. 1931 senesi  Martından itibaren Ruslar, yüzde 72 oldukları sahada dahi yüzde yüzü  bulmağa başlıyorlar.

Bu fecaatin юnüne nasıl ve kim geçecek? Nasıl ve kim geçmelidir?

Cevap aydındır.

Fakat herkes için aydın ve aşikar olan bu cevap komünistler için «ihtilal aleyhtarlığı»dır.

Azerbaycan’ın Türkleşmesi ancak onun istiklali sayesinde ola bilir.  Azerbaycan müstakil olmadıkça, Rus istila ve hakimiyetine nihayet  verilmedikçe, Rus uşakları olan ve Rus süngüsüne istinaden kendilerine ikbal  temin etmek için milletin ve memleketin felaketine sebebiyet veren tör-töküntüler memleketten atılmadıkça, Azerbaycan’da o memleketin hakiki sahibi olan Türk halkının hakimiyeti temin edilemez. Yalnız bu milli hürriyet,  milli istiklal ve milli halk hakimiyetidir ki, Azerbaycan’da Türk milli harsının hayat ve inkişafını temin edecektir.

Mesele böyle iken, Dadaş Bünyatzade «Lenin milli siyaseti» sayesinde  Azerbaycan’ın tam müstakil ve mesut (?) olduğunu iddiada ısrar ediyor.

«Bakinski Raboçi» yukarıki istatistiği aşağıdaki mukaddeme altında yazmıştı. Mukaddimede denil-mektedir ki:

–«Azerbaycan’da sosyalizm kuruluşunun en mü-him sahalarından biride mahalli halkı Sovyet mües-seselerine celbetmekten ibarettir…» Dikkat ediliyormu? «Mahalli halkın» hakimiyetinden bahsedilmiyor; yalnız  «sosyalizmin kurulması için» mahalli halkı devlet teşkilatlarına «celbetmek»  ihtiyacından bahs-edilmektedir, ki halk ile devlet başka başka, biri birile  münasebeti olmayan şeylerdir demek. Buda oktobr ihtilalinin 14 nci yılında,  Azerbaycan’da Sovyet istib-dadının 12 nci senesinde vaki olmaktadır.

Gazete devam ederek diyor ki:

«...Sabık çar  müstemlekesi olmuş Azerbaycan’ın asırlar uzunu devam  etmiş cehaletini lağvetmek için sabıkta mahkum olmuş milletlerin emekçi kısmını devlet idaresine celbetmek lazımdır. Bu olmazsa ceha-leti ortadan  kaldıramayız. Bunun için devlet mües-seselerinin yerli halkın anladığı lisanda olması şarttır.

Devlet nehcinin yerlileştirilmesi, filan mevcut müsavatsızlığı aradan  kaldırmak için çaredir...»     

Yazılarımızı takip edenlere bu sözler yabancı değildir. Bu 12-ci kongrenin kararlarında; Stalinin, Orjonikidzenin, Ruhullanın nutkunda zikrolunmuş söz-ler olup «Leniıı Milli siyasetinin» esbabı mucibesini teşkil eder.

On iki seneden beri eşitmekte olduğumuz bu sözle-rin feci neticeleri meydandadır.

On bir sene bundan evvel Lenin orduları Azerbay-can’ı kana ateşe vererek,  «büyük ve bölünmez Rusya’yı» 1914 hudutları dahilinde ihya ederken de süngüleri ucunda «Leninin milli siyaseti»nin nüshalarını takmıştı. O «siyaseti»  süngü gücile tatbik edecekti. Etti de. Azerbaycan «tam nıanasile müstakil  oldu» (?). Yani Azerbaycan mukadderatının hakiki sahibi olan Türk  halkından alınarak, halk başka, devlet başka biri birinden ayrı, müstakil şeyler  oldular.

Şimdi «devlet müesseselerini yerlileştirmek için» yerli halkın emekçi ve yoksul kısımlarını devlet idaresine celbetmeye sayediliyor.

Türk halkının değil, yerli halkın. Bunun ne demek olduğunu Azerbaycan’da akaliyyetler meselesine hasr-edeceğimiz gelecek makalelerimizde göreceksiniz. Bu «Yerli halkın emekçi ve yoksul zümresini» devlet idare-sine  celbedecek ve celbetmek isteyen kuvvet kimdir.

Bu kuvvet Azerbaycan devlet teşkilatlarında yüzde 96 teşkil eden «Rus  proleteri»dir.

Bu hakim ve müstevli kuvvet kendi müstem-lekesinde kendisinin istinat  edebileceği bir sınıf yarat-mak, bir esir, köle halinde kapı kulu vücude getirmek  istiyor. Vaktile çarlıkta bunu yapmıyordu? Oda bunlar gibi parçalıyor, oda Rus mühaciretile memleketimizde bir Rus ekseriyeti yaşatıyor, oda Türk  ahalisine mektep kapılarını kapıyor, oda Rusya’da olduğu gibi bir toprak aristokrasisi, mülkedar sınıfı adile bir kapı kulu yaratı-yordu. Bütün bunlar kendi hakimiyetini kuvvet-lendirmek için idi.

Bolşeviklerde çarın siyasetini aynile tatbik ediyor, Azeri komünistlerinden ibaret bir kapı kulu mukad-deratları ancak Moskvadan asılı bir «çinovnik» zümresi vücude getirmişlerdi.

VI

Azerbaycan azlıkta kalan milletler meselesi… Ermeni meselesi… Rus muhacereti ve Bakü meselesi… Bütün bunlar «Lenin milli siyasetinin» icat ettirdiği ve «idarelerin yerli halka yaklaştırılmaktan» doğan meseleleriydi.

Diyeceksiniz ki, bütün bu meseleleri «azlıkta kalan milletler» kısmında toplamak mümkün olmazmı?

Hayır, olamaz.

Çünkü «azlıkta kalan milletler» meselesinin bir çok cephesi vardır. En mühimi odur ki, azlıkta kalan millet ola bilmek için filen mevcut ve yaşar, lisanı ve hususiyeti ile berhayat bir millet olmak kafi değildir; yeter ki, tarihin arşivinde ismim bir defa için bile olsun, geçmiş olsun. Bolşevikler arayacak, tarayacak, yeni bir milliyet meydana getireceklerdir.

Ermeni meselesinin cepheleri daha karışıktır. Bu meselede akalliyet teşkil eden bir milletin harsı – milli otonomisi mevzu bahis değildir. Burada, Azerbaycan’da yaşayan ve azlıkta kalan milletler sırasında bulunan ermenilerin Azerbaycan dahilinde bir devlet haline gelmesi, cihan ermenilerinin muhaceret tariki ile bu ermeni devleti arazisine cem edilmesi ve bu araziyi Karabağı, Zengezuru, Gencesi ile beraber Erivan Ermenistanına ilhak etmek gibi meseleler karşısındayız.

Rus muhacirlerinin Bakünün Rusya’ya ilhak edil-mesi uğrunda vaki olan teşebbüslerin ekalliyet mesele-sile alakası olmadığı kendi kendiliğinde görülüyor. Bu suretle biz «Lenin milli siyasetinin» bu sahalardan tecellisini ayrı-ayrı tatbik etmekle daha doğru bir fikir uyatmış oluruz.

1926 senesinde, «Bolşevik Azerbaycan’da milliyet siyaseti» nam makalemizde diyorduk ki[13]:

– Bolşevik istilası her şeyi tahrip ettiği gibi, Azerbaycan Türk ocağı külübiyle Azerbaycan arkeoloji cemiyetini de ilk hamlede meydandan kaldırdı. Fakat üç sene sonra, 1923 senesinde «Azerbaycan tetkik ve tetebbü cemiyeti» namı altında, bir çok Rus profesörlerinin iştiraki ile yeni bir teşkilat vücuda getirildi.

Bu cemiyetin başında profesör Zifeld nam bir Latfiyalı duruyor. Rus şoven profesörlerinden Tamaşe-vski, Aşmarın, Selihanoviç ve Baybakof gibi bir çokla-rının iştirakile icrayı faaliyet eden bu cemiyetin pek tuhaf programı ve  faaliyeti vardır. Dikkat edilecek olur-sa, bu cemiyetin bir çok maksatlar takip  etmekte olduğu müşahede edilir. Bu maksatlar meydanında yalnız Türk hars  ve medeniyetini yükseltmeye matuf bir teşebbüs bulunamaz.

Cemiyetin bir çok şubeleri vardır: ermeni, yahudi, rus, tat, talış... ve ilh... Bittabi Türklerde bu şubelerden birini teşkil ediyorlar. «Büyük hamiler» Lenkeran kazasındaki talışları, Bakü kazasındaki tatları, Kubadaki yahudileri, Lezgileri, Gence, Karabağdaki ermenileri tetkik ederek cemiyette ilmi ve fenni maruzalarda bulunuyorlar...»

«... Bu zavallı milletlerin (?) mahvolup gitmemesi için göz yaşları  akıtıyorlar; Sovyet hükümetinden bu milletlerin (?) harslarını himaye etmeyi  rica ediyorlar. Mesele alimlerin tetkikinden tetkik ve tetebbü cemiy-etinin  müzakeresinden, tabiatile komünist fırkasının muhakemesine oradan da  direktif suretinde komiserler şurasına dahil oluyor. Sonra «ufak milletlerin  milli hars ve kavmiyetlerini muhafaza maksadile» meydana bir «Karabağ Ermenistanı» çıkıyor, «Kürdüstan» vücut buluyor.

Geçenlerde (1925 senesi nihayetlerinde) bu cemiy-etin teşebbüsü ile Azerbaycan’ın Kuba kazasında sakin yahudilerin tarihi tetkik edilmişti.  Şimdide (1926) ayni kazada ve Zakatalada lezgilerin, Lenkerandaki talış-larını, Bakü etrafında üç-dört köyden ibaret olan tatla-rın «milli hars ve kavmiyetleri» tespit edilmiştir.

Sovyet hükümeti elde ettiği bu materyallere istina-den bu «milletler» için milli dil, yazı, edebiyat, matbuat, mektep, tiyatro yaratmaya başlıyor...»

Hatta Şeki kazasında iki köyden ibaret olan ve diğerleri gibi Türkçe’den   başka hiç bir lisan bilmeyen Udinler için rus alfabesi üzerine müstakil yazı, bu   yazı üzerine ayrıca lisan, edebiyat v.s. yetiştirilmiştir.

Bütün bu parçalanma ve bölme siyasetini Moskva, komünist fırkası ve onu idare eden diktatörler vasıtasile idare etmektedir.

Bu hususta - resmi Sovyet menbai diyor ki:

– Azerbaycan komünist fırkası merkezi komitesi yanında azlıkta kalan milletler için 1924 den beri birer şube açılmıştır. Hali hazırda Azerbaycan’da Türklerden başka on üç muhtelif millet arasında fırka işleri görülüyor».[14] 

Bu «on üç millet» komünist fırkasından maarif komiserliğine geçti. Yani  orada dahi on üç şube açıldı. Oradan da bir çokları siyasi - idari bir mevcudiyet haline gelmeye başladılar.

Bu on üç millet kimlerdir. «Komünist» gazetesi ayni nüshasında bu  «milletleri» şöyle sayıyor. l) Erme-ni, 2)Fars, 3)Rus, 4)Alman, 5)Avrupa yahudileri (Rus yahudileri), 6) Dağ yahudileri (Azerbaycan yahudileri), 7)Latış, Besarabyalı, 9)Yunani, 10)Gürcü, 11)Kürt, 12)Talış ve 13)Lezği.

«Fars»lar Bakü etrafında üç - dört köyden ibaret ve çoktan Türkleşip  gitmiş tatlardır. Komünist fırkasının malumatına göre 1926 de Azerbaycan’ın  umum nüfu-suna nisbetle yüzde 23 ermeni, yüzde 13 rus v.s.den ibaret olmuş. Bütün «on üç milletin» miktarı yüzde 49 imiş...

Ermeniler bahsinde, bu yüzde 23-ün ekseriyetini kenardan gelenler teşkil ettiğini, rus muhacereti bahsinde Rusların istiladan evvel Azerbaycan’da yüzde  beşten fazla olmadığını göreceyiz.

Asıl «yeni milliyetlerdir» ki onlardan talış, lezgi, tat, Azerbaycan  yahudileri ve kürt diğerlerinden çok olmakla beraber heyeti umumiyelerile  100.000-i geçmez. Ayni zamanda lisan, hars, anane, müşterek iktisadi hayat tarih itibarile, hatta yahudiler hariç olmak üzere din itibarile Türktürler.

Harbi ümumiden evvel gelmiş Rus muhacirleri bile Türkleşmiş, ermenilerin ise Türkçe bilmeyeni bulunmaz.

Bu suretle müşterek, müşterek iktisadi, tarihi, harsı hayatla bağlı bir cemiyette ahalinin yüzde 80-nini teşkil eden Türklerle beraber yaşayan ve hiç denecek derecede ehemmiyetsiz bir miktar teşkil eden diğer «milletlere» de şamil olmak üzere müşterek Türkçe’nin hakimiyetin, devletin ve medeni hayatın menfaati, iktizasından iken Moskva, muayyen imperiyalistik maksatla her köyü ayrı-ayrı lisanda konuşmağa icbar etti.

1925 senesi nihayetlerine doğru Baküde intişar eden «Kentil» gazetesi (№ 56) «Talışlara muhtariyet» unvanı ile bir makale yazıyordu. Bu makalede «Talış milletinin» hürriyet ve milletini temin için Azerbaycan komünist fırkasının merkezi komitesince mukarrerat ittihaz edilmek üzere bulunduğu haber veriliyordu. Makale sahibi «Talış milleti (?) kendi mukadderatının hallini bekliyor, muhtariyet meselesinin bir an evvel kuvveden file gelmesini  bekleyip duruyor» diye Moskvayı aceleye davet ediyordu. 1926 senesinde, Moskva gazetelerinde «bir yalnız Kuba yahudilerinin bulunduklarını, Türkler  tarafından tazyikat gördüklerini ve her bir milli hukuktan mahrum bulunduklarını yazıyordu. O zaman Azerbaycan komiserler heyeti reisi bulunan doktor Gazenfer Musabeyof o yahudiye verdiyi cevabında, kemali iftiharla, on bini bulmayan yahudilerin Türklerden daha çok hukuka malik bulun-duklarını gösteriyordu. Mesela: Bakü Darülfünununda 700 türk varken  yahudiler 1000 dir. Ekseriyeti Türk olan Kubada devlet doktorlarının ekseriyeti yahudidir; diyordu. Ayni surette miktarları beş on binden fazla  olmayan ve Türkçe’den maada hiç lisan bilmeyen kürtler için bir lisan, ayrıca  alfabe, mektep hars, nihayet Erivan Ermenistan’ına ilhak edilmiş arazile Azerbay-can’ın göbeğinde teşekkül etmiş Karabağ Ermenistan’ı arasında bir «Kürt cumhuriyeti» meydana geldi. Baküde «Tat» namında gazete intişarına şuru edilmesine lüzum görüldü.

«Lenin milli siyasetinin» bu parçalama, doğrama, Azerbaycan’ın milli vahdetini muhtelif hisselere ayırma şeklinde ki tatbikatı, «devlet müesseselerini yerli halka yaklaştırma» siyaseti ne netice vere bilirdi? Ve ne  gibi netice verdi ?

Aile, kabile ve köylerde hususi insanlar «icat» edildikten sonra aile, kabile ve köyler haricinde müşte-rek bir lisana ihtiyaç olacaktı. O lisanda şimdi  «oktobr lisanı» unvanını almış rusça’dan başka ne olabilirdi ?

Azerbaycan Sovyet hükümeti bir dekret ile, rusca-nın bilumum ilk, orta ve yüksek mekteplerde tedrisini emretti.

Bu hususta Baküde intişar eden Türkçe «Komü-nist» gazetesi 1926 senesi  25 kanunusani tarihli nüsha-sında yazıyordu ki:

– Birinci dereceli (ilk) Türk mekteplerinde rus dili tedrisine şuru edilmekle  beraber bu ders ikinci dereceli (lise) mekteplerde de artırılacaktır”.

Ayni senenin bir şubat tarihli nüshasında «Bakinski Raboçi» gazetesi ise böyle yazmakta idi:

– Daha 1924 senesinin Kanunu evvelinde Azer-baycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Maarif Komiser-liyi Türk ermeni v.s. mekteplerde rus dili tedrisini  inti-zama koyarak tatbike başlamıştı. (Rus dili ikinci dere-celi mekteplerin  programına ithal edilmişti.) Şimdi ise maarif komiserliyi rus dilini bütün ilk  mekteplerin üçüncü grubundan itibaren mecburi surette tedris etmeyi karara  almış ve bu yıldan işe başlamayı emretmiştir. Meselenin mahiyetine ciddi ehemmiyet verilecektir, böyle ki: Mütehassıs rus dili muallimleri intihap edilecek, mektep kütüphaneleri rus lisanında kitaplarla teçhiz olunacaktır.

Köy mekteplerine geldikte, burada muallim yoklu-ğundan Rus dilinin tedrisi müşkülata uğramaktadır. Onun için köylerde şimdilik imkan olan yerlerde Rusça tedrisat icra edilecek, köy mekteplerinde Rus dilinin tedrisini  temamile tatbik etmek 1927-1928 senelerinde mümkün olacaktır.

Ayni zamanda maarif komiserliyi kaydediyor ki: Her millet kendi lisanında tahsil görmekte hür olmakla beraber, Rus olmayıp ta Rus mekteplerine  girmek iste-yen milletlerin çocuklarına dahi kimse mani olamaz...»

Türk mektepleri Ruslaştırılıyor. Rus mekteplerine girmek isteyen çocuklara da kimse mani olamaz!

Tabii değilmi? Mademki idareler, müesseseler rusça, hatta Türk mektepleri bile Ruslaşıyor, Türkçe’nin hakim olmadığı esir bir memlekette, herkes yaşamak maksadile daha iyi Rusça öğrene bilmek için doğrudan  doğruya rus mekteplerine girmek ister. Bu çar Rus-ya’nın asimilasyon siyasetlerinden alınmış derslerdi. Bolşevikler, babalarının ananasına sadık kalarak o asim-ilasyon yolundan ayrılmamağa karar vermişlerdi.

Fakat bu imha ve asimilasyon siyasetine verilen mana başka idi. «Komünist» gazetesine göre:

– «Büyük inkılap ve onun mefkuresini taşıyan Rus idi(?) kendi medeniyet  ve edebiyatı vasıtasile gençleri-mizin mefkürevi terakki ve inkişaflarına yardım edecek; burjuva idealizmi ve şarkın eski derebeylik ruhile genç-lerin ruhunu  zehirleyenlerin faaliyetine set çekecektir.»[15] 

Mesele anlaşıldı, zannedersem. Her dinin peygam-beri kendi lisanını Allah lisanı ilan ettiği gibi Bolşe-viklerde rus lisanını «inkılap» lisanı ilan ediyorlar,  bu lisan vasıtasile Azeri gençliğini milliyet «hastalığından halas» etmek istiyorlardı.

Fakat bu «felsefelerin» gayesi Ruslaştırmayı temin eylemek için idi.  Parçalamada zaten bunu istihdaf etmekte idi.

Bütün bunlar şöyle hulasa edilebilir:

1)Azerbaycan’da Türk milli vücudunu parçalamak, 2)Yeni milli harslar  ihdas etmekle türk milli harsını öldürmek 3)Azerbaycan’ı «milli» mıntıkalara  ayır-makla memleketin coğrafi ve siyası vahdetini aradan kaldırmak ve sonra 4)Umum rus dili ile «büyük ve bölünmez Rusya» devletini umume şamil kılmak. Hedef bundan ibaretti.

VII

«Ermeni ihtilaçlarının; bilhassa daşnaksütun fırkasının zuhurundan evvel, Maverayi Kafkasya’da sulh ve müsalemet hükumferma idi…»

«Daşnaklar geldiler ve müstakbel Ermenistan için sırf ermen-ilerle meskun bir arazi yaratmak iste-diler. Ermenilerin silah oynatma-larına Türklerde mukabele etti».

Karibi

«Kızıl kitap» (Rusça sahifa 49)

Gürcü sosyalistlerinden Karibinin 1905 senesinde Kafkasya’da Azeri Türkleriyle Ermeniler arasında vuku bulan kanlı hadiseleri karakterize ettiği  yukariki sözleri bize ermeni siyasetinin ana hatlarını aşikar izah etmektedir.  Daha 26-27 sene bundan evvel başlayan bu suni Ermenistan, harbi umumiden  evvel Kafkasya valii umumisi olan Voronsof - Daşkofun Rusya çarına  göndermiş olduğu raporlarının 12 ve 13-ncü sahifele-rinde daha vazih  şarhedilmekte idi. 1905 senesinde yazılan bu raporlar, Ermeni-Türk müsademelerinin ma-na ve sebebini şöyle izah ediyordu.

–«Daşnak fırkasının bu hareketi, sırf ermenilerden ibaret bir arazi vücude getirmek qayesini istihdaf ediyor. Ve bununla da müstakbel Ermenistan otonomisi için müsait bir zemin hazırlamak istiyor…» 1905  senesinde, daşnak fırkası tatbikine muvaffak olamadığı bu projeyi harbi umumi senelerinde yeniden tatbik etmek istedi; fakat bu iş için istinat ettiyi çarlık çöküp Rusya ihtilali başlamakta Daşnak planı yene akim kaldı. Fakat siyasette her namussuzluğu mubah bilenler aciz kalırlarmı ki?.! Daşnaklar  Leninden aldıkları bir ferman ile Kafkasya ve Türkiye arazileri üzerinde büyük  Erme-nistan «icadına» giriştiler. Fakat ölmek istemeyen Türk her iki kıtada bu kanlı plana mani oldu. Türk ordusu şark vilayetlerini ruslardan halas ederek Erzurema girdi; hatta Karsı ana vatana ilhak eyledi. Diğer taraftan Azerbaycan kendi istiklalini ilan eylemişti.

Bu defa Daşnaklar Baküde Bolşeviklerle teşriki mesai ederek umumi katliam tertip ettiler ve 1918 senesi Martında Baküde Sovyet hükümeti ilan eylediler. Azerbaycan’ın bu avantüre de nihayet vermesinden son-ra Erivan Ermenistan, Paris, Londra ve Vaşıngton yolla-rını duttu. 1928 senesi 10 birinci kanunda Şimali Amerika Cemahiri Müttehidesi senatosuna senatör Lodge tarafından «büyük» Ermenistan hakkında bir proje takdim olundu. Bu proje «büyük» Ermenistan’ı, şöyle tasavvur ediyordu;

1.Türkiye’nin altı vilayetlerinden  ve Kilikiyadan  ibaret Türkiye Ermenistan’ı (?)

2.Kafkasya Ermenistan’ı

3.İran Azerbaycan’ın şimal ve şimali garbi kısımlarından ibaret - İran Ermenistan’ı (?).

1919 da Amerika’da ermeni milli ittihadı (The Armenian National Union of Amerika) Ermenistan hakkında (The Lase of Armenia) namında neşretmiş olduğu bir eserde yukarıda ismi olduğu gibi «büyük» Ermenistan hariteside  tersim edilmişti. İşbu «büyük» Ermenistan haritasında Ermenistan Trabzon ve Samsu-nda Kara denize, İskenderun körfezinde Ak denize çıktı-ğı gibi Kafkasya Azerbaycan’ında Hazer denizine yanaşmakta ve Gence yakınından başlayarak Kür nehri boyi ile Hazar denizine uzanan hattın cenubundaki Sal-yan, Lenkeran, Muğan, Mil, Karabağ, Zengezur, Gence-nin dağlık kısmını, Nahçevan ile Ordubadı; İran Azer-baycan’ında ise: Astara, Erdebil, Kara dağ, Serap, Tebriz, Hoy, Makü, Selmas ve Urmi vilayetlerini ihtiva ediyordu.

Ayni senede (1917 de) Erivan hükümeti namına Agoronyan düveli  muazzama konferansına «genç Türklerin vücude getirmiş oldukları Azerbaycanın aradan kaldırılmasını» mütazamum bir muhtira veriyordu.

Daşnak hükümeti bu propagan ve siyasi teşebbüslerle de iktifa etmemiş,  Erivan hükümeti arazisinde bulunan günahsız Türk halkını, bilhassa Akbaba kazalarında kesmeye başlamış, ayni zamanda, 1920 senesi iptidalarında  Azerbaycan’ın Karabağ kıs-mına hücum ederek bir çok yerleri zaptetmişti.  Azer-baycan’ın mühim bir kısmını zapteden ve Nahçivanı ana vatandan ayıran daşnaklara karşı harp açmak mecburiyetinde kalan Azerbaycan milli  hükümeti kısa bir müddet zarfında daşnak ordularını mağlup ve perişan ederek Karabağı hürriyet ve asayişe kavuşturmuş, ayni zamanda Erivan hükümetini uslu oturmağa vadar etmek için Tifliste açılan konferansa şuru eylemişti.

Bolşevik istilasına takaddüm eden günlerde Azer-baycan’la Gürcistan’ın çar generali Denikin tehdit eder-ken Erivan hükümeti Denikine hayrihah bir vaziyet almış, Tiflis konferansında merhum Ramişvili Denikinin Azerbaycan’a  verdiyi ultumatomu okuduğu zaman Eri-van mümessilleri (Tiyranyan ve diğerleri) Denikinin istilasına karşı birleşmekten imtina eylemişlerdi.

Bolşevik istilası vuku bulduğu zaman Azerbaycan ordusu Karabağ, Zengezur ve Kazak cephelerinden daha kaldırılmamıştı. Moskva zaten bu vaziyetten istifade ederek şimalden Baküye girmiş, kanlı siyasetine başla-mıştı.  Bu zaman Erivan hükümeti Moskva nezdinde teşebbüse başlıyor ve kızıl istilada başlıca rolün kendisine ait olduğunu, Karabağ harbini, Azerbaycan  askerlerini şimalden cenuba çekmek için yapmış olduğunu, Zengezurle Karabağın kendisine verilmesi icap ettiği kaydediliyordu. Bu doğru olmaktan uzak değildir. Bolşevikler kendileri Karabağ harbini, ermeni hareketini mahsus tertip etmiş olduklarını, maksat Azer-baycan ordusunu şimalden Karabağa toplamak olduğunu iddia etmekte idiler.

Moskvanın daşnak Ermenistan’ına bu hizmetler mukabilinde bir vadi olmuş olacak ki, daha Erivan sov-yetizmi edilmeden, Karabağla Zengezuru bir dekretle Ermenistan’a «proleter hediyesi» etti ve bu Türk top-raklarının Ermenistan’a ilhakını ilan eyledi.

Erivan sovyetize edildikten sonra ermeni komü-nistleri, 1921 senesi Temmuzunda, Azerbaycan Sovyet hükümetine bir ültimatom müracaat ederek 48 saat zar-fında Zengezur ve Karabağ hakkındaki dekretin realize edilmesini talep ettiler.

Bu haber bütün Azerbaycan’ı heyecana salmıştı. Karabağdan Baküye  izam edilen bir heyet Azerbaycan Sovyet hükümetinin reisi doktor  Nerimanofla  görüş-tüğü zaman Karabağın Türk olduğunu, bu yerlerin hiç bir zaman ermeni toprağı olmadığını, iktisaden bu yerle-ri Azerbaycan’dan  ayırmanın imkansız olacağını, Kara-bağın dağlık kısmı Ermenistana verilirse  daima yaylağa kalkmak mecburiyetinde olan Türklerin mahv-olacaklarını delail ve vesaikle ispat etmişlerdi. Nerimanof ve dahiliye komiseri Hamit Sultanof o za-man heyete hak vermiş, fakat ilave etmişlerdi ki:

– Evet, ermenilerin bu talebi haksızdır, fakat ne yapalım ki böyle yapmağa mecburuz.

Fakat, Nerimanofun korkaklıktan doğan bu mecbu-riyetini Tiflis’te  toplanan bir komisyon iptal etmişti. Ve Karabağ meselesi açık bırakılmıştı.

Fakat Daşnak oldukları ve gizli olarak bolşevik partisinde çalıştıkları, şimdi Moskvaca da müsellem olan Leon Mirzoyan ve Armenak Karagözyan çalış-makta devam ediyorlardı. Bunlar Kafkasya komünist fırkasında mühim  mevki sahibi idiler. Leon Mirzoyan, Azerbaycan komünist fırkası merkezi ve Bakü komi-teleri reisi ve Azerbaycan amele birlikleri reisi umumisi, Karagözyan ise bilahere «Muhtar Karabağ Cumhuri» komünist teşkilatı reisi olmuştu. Bunlar faaliyetlerinde ve Moskva nezdinde teşebbüslerinde devam ediyor-lardı. Nihayet Leninden alınmış bir ferman ile Kara-gözyan Azerbaycan’ı taksime ve daşnak projesini tat-bike azim oldu.

Merkezi, şimdi «Stepan Kent» adlanan «Han kendi» olmak üzere «Muhtar Dağlık Karabağ Ülkesi» namile Azerbaycan’ın ta göbeğinde bir  Ermenistan yaratıldı. Ve bu Ermenistan’ın başına Armenak Kara-gözyan tayin olundu.

Bu Muhtar Karabağ Ermenistanı, Azerbaycan’a tabi olacaktı. Bilahare biz Karagözyanın, Karabağı Erivan’a nasıl ilhak etmek istediğini ve bu hususta daş-naklarla beraber ne işler görmüş olduklarını, Sovyet menabiine istinaden, izah edeceyiz. Şimdi şunu kayd-etmek lazımdır ki, Azerbaycan’dan ayrılan yalnız Karabağ değildi, Muhtar Karabağ Ülkesine: Şuşa kazasının kısmı mühimmi: yaylalar, maruf Turşsu dağ-ları, Halifeli mıntıkası (ahalisi Türktür),  Malıbeyli köyü, Şelven deresi (ahalisi Türktür), Kınzırıstan, İsmailbeyli köyleri; Cevanşır kazasından: bütün dağlar ve yaylalar; Cebrail kazasından:  dağlık, ormanlık kısmı ve buralardaki köyler; Kubatlı kazasından: Kala  deresi, Alyamlı, Musurmanlar mıntıkası ve diğer yayla dağlık ve ormanlıklar dahildir. Şuşa bu «ülkenin» ortasında olduğu gibi Askeran geçidi de ermeniler  eline geçmiş oluyordu.

Etrafını ve içini 600.000 Türk ihata eden bu «muh-tar ülke»ki ermeniler 70.000 den fazla değildir.

Mesele bununla bitmiyordu. Bu Baküye tabi ve merbut «muhtar»  Ermenistan’dır. Karabağın Zengezur başta olmak üzere, diğer mühim kısımları  bilavasıta Erivana raptedilmiş, Zengezur ile Karabağ Ermenistan arasında kalan arazide dahi bir «Kürdüstan» cum-huriyeti uydurulmuştur. Unutmamalıdır ki, Erivan bugün milli Kürt hareketinin merkezlerinden biridir. Burada Kürt lisanında gazete çıkıyor, burada Kürtçe mektepler, muallim mektepleri v.s. vardır. Azerbaycan Kürtleri «yüksek kürt tahsili» almak için Erivana giderler. Bu suretle kürtler Ermenileşmeseler bile, yakın zamanda siyaseten ve idareten de Erivana ilhak edilirlerse hayret etmemelidir. O zaman «muhtar Karabağ Ermenistan» ile Erivan Ermenistan arasında hiç bir mania kalmamış olur.

Karagözyan ile Tevadros Mirzabekyan bunu başka türlü halletmek istediler. Onlar Karabağla Genceyi Erivana ilhak etmeyi resmen teklif etmekle  Kürtlerin «yetişmesini» beklemek istememişlerdi.

Zengezurun Erivana ilhakından evvel «Lenin milli siyasetini» tatbiken, Moskva, hain ve milli menafii gütmek kabiliyetinden mahrum Azeri  komünistlerinin elile, Türk toprakları olan Şerur ve Dere Alagöz kaza-larının kısmı mühimini, Göyçe gölünün şark ve şimal sahillerini, Kazak kazasının  dağlık kısmını Erme-nistan’a ilhak eylemişti.

Fakat bununla, Daşnak fırkasının Moskva elile, «Lenin milli siyaseti» sayesinde tatbik etmekte olduğu proje ikmal edilmiş olmuyor.

Azerbaycan hesabına «büyük» Ermenistan yarat-mak için Erivanın Hazer sahillerine kadar hükmetmesi, yani 1918 senesinde Amerika senatosuna verilen ve 1919 da Amerika’da Ermeni Milli Birliyi tarafından intişar eden «büyük» Ermenistan projesinin Azerbaycan hesabına olan kısmının ikmal edilmesi lazımdır. Buna doğru ilerilerken ilk önce Karabağla Gencenin Erivana ilhakına lüzum vardır. Ermeniler bu hedefe doğru nasıl yürüyorlar?

Bu hususta Tiflis’te intişar eden «Zarya Vostoka» gazetesinin 1931 de çıkan 140 sayısındaki bir makaleyi istifade edelim.

Daşnakların bolşevik himayesi altında bulun-duğunu, Moskvanın  daşnaklarla teşriki mesai ettiğini, Karabağta daşnaklann hakim bir mevkide  olduklarını gösteren makaleye göre Karabağda iki ceryan varmış: birini yukarıda ismi geçen Karagözyan, diğerinin de bir zaman Azerbaycan Sovyet cumhuriyetinin maliye komiseri olan Mirzabekyan temsil ediyormuş. Birinci ceryan Karabağın Ermenistana ilhakını istemekte, ikinci ceryan ise bununla iktifa etmeyerek ayni zamanda Gencenin dahi Ermenistan’a ilhak edilmesini talep etmekte imiş.

Bütün bu hareketlerin, Daşnak fırkası tarafından, Moskva ile muayyen anlaşma üzerine Moskvanın himaye ve muzahereti altında, Azerbaycan ve Gürcüstan hesabına ceryan etmekte olduğunu ise ayrıca izah etmeye ihtiyaç vardır.

VIII[16]

«Zarya Vostoka» (1935 senesi № 140) gazetesi yazıyor ki:

«Muhtar Dağlık Karabağ eyaletinde» daşnaklar hakim vaziyetinde olup ermeni komünistleri tarafından himaye edilmişlerdir. Ermeni komünistleri hatta Kara-bağda ermenice intişar etmekte olan «Horurdain Karabağ» gazetesi daşnaklarla mücadeleden imtina etmiş, onlara karşı sefer açmamış, hatta daşnakları «Marksist mektebine mensub diye gösteriyor, daşnakların liderlerini ihtilalçı Marksizmin müessesleri diye medholunuyor».

Gazete diyor ki:

– Ermeni komünistlerinin daşnak ve milliyetçilikle mücadele eden kısmı, mücadeleyi kabul etmekle beraber daşnakların mevcut olmadığını iddia ediyorlar. Demek onlarla ermenilerde milliyetçilik ve daşnakçılık yoktur. Her şey yolundadır. Yalnız Türklerde fenadır. Türklerin arasında Müsavatçı var, ermenilerde daşnak yoktur.

Ermeni komünist fırkası katiplerinden biri bir suale böyle cevap vermiştir:

– «Ne? Bizde daşnak ve milliyetçilik ruhumu? Bizde işler yolundadır. Bilmem, belki Türkler arasında… Onlardan her şey beklenile bilir. Diyorlar ki, Türklerden komünist olamaz…»

Diğer bir yerde daşnakların mevcut olduğu itiraf edilmiş, fakat onların düşmanlıktan vazgeçmiş oldukları ileri sürülmüştür. Ermeni komünistlerinin reyince ermenilerde burjuva ve imha edilecek köy mutekallibesi yoktur. Bu gibi sınıflar ancak Türklerde ola bilir.

«Karabağ ermeni komünistlerinde hakim olan fikre göre köçebe türkler hep kolçomak, köy burjuva-zyasıdır.»

Binaenaleyh bütün Türk köylüsünü imha etmelidir.

Azerbaycan’da bütün kütüphanelerden milli Türk şair ve muharrirlerine ait eserler toplanıp yakılsış olduğu halde «Muhtar Dağlık Karabağ eyaleti» kütüp-haneleri Kaçaznuni, Avdolbekyan, Çubaryan gibi şovenist daşnak muharrirlerin kitapları ile doludur. Hatta ermeni komünist fırka mektebi kütüphanesinde bile bu adamların eserleri mevcuttur.

Tiflis „Komünist“ gazetesinin bu malumatı bize izah ettiği şey çok büyük ve mühimdir. Azerbaycan’da milliyetçi demokrat fırkası olan «Musavata» mensup olanların aileleri bile Azerbaycan’dan sürünmekte oldukları, milliyetçi ailelere mensup çocukların mekteplere alınmadığı, Azerbaycan’ın mutedil sosyalist cereyanını temsil edenlerin mahbeslerde çürüdüğü, Gürcistan’ın dünyaca maruf sosyalist liderlerine malik sosyal demokrat fırkası azaları alay-alay kurşuna dizildikleri bir memleketten şoven milliyetçi ve ellerinde, akıttıkları kanların lekesi daha gitmemi olan Daşnak Komitecilerinin böyle iltifat ve müsamahanın manası nedir? Leon Mirzoyan nasıl olur da Azerbaycan komünistlerinin ve komiserlerinin ve gene Azeri komso-molların «Müsavat» tipinde milliyetçi olduğunu iddia ettiği zamanlar Ermeni Komünist fırkasında Çubaryanla, Kaçaznuninin eserleri okunmakta olduğunu göremiyordu?

Devlet müesseselerinin Türkleşmesi lüzumundan bahseden mesul Azeri Komünistlerine «Bakü Türk şehri değil» diyen bu Azerbaycan diktatörü Leon Mirzoyan ne saikle hareket ediyordu? Karabağ, Zengezur, Gence ve Bakünün Türklerin olmadığını iddia ettikçe Moskva nazarında yükselen bu Daşnak ajanları Kafkasya’yı bütün temelinden sarsacak bir faciaya esas koyduk-larının ve facia neticesinde, Rus impreyalizmine alet yaptıkları ermeni halkının daha çok mutazalil olması ihtimali kuvvetli olduğunu, adetleri üzere tahmin edemiyorlar.

Moskva ile Daşnak fırkası arasında teşriki mesainin sebebi ve bu iki kuvveti birleştiren müşterek menfaatler başlı başlına bir meseledir.

Anadolu ile Azerbaycan arasında «setti Çine» müşabih «Setti Hay» (ermeni duvarı) çekilmesi, Moskva nazarında, Azerbaycan, Türkistan, Şimali Kafkasya, Kral ve Edil Türklerini Türkiye nüfuzundan ve «Türkçülük tehlikesinden» tecrit ediyor ve ruslaştırılmalarını kolaylaştırıyordu.

Azerbaycan’la Türkistan’dan vazgeçmeyi kendisi için bir ölüm addedin Moskva bu Ermeni duvarından büyük faydalar beklemektedir.

Daşnakların ise Türklük aleyhine mütevveci bu siyasetten azami istifadeye çalışacaklarından tabii bir şey olamazdı. Daha 1918 senesi bir kanunu sani tari-hinde, Rusya Komiserler heyeti namına Leninde mil-letler (müstemleke) komiserliyi namına şimdi diktatör bulunan İstalin tarafından imza edilmiş olan 13 numaralı bir dekret Şarkı Anadolu ile Kafkasya Ermenistan’ından ibaret «büyük» bir Ermenistan’ın teşkilini ilan ediyor ve Şarkı Anadolu’dan çekilecek Rus ordularını milli ermeni alayları ile avez edilmesini emr etmekte idi. Dekret «büyük» Ermenistan’ın bütün dünyaya dağılmış ermenileri toplamak suretile teşekkül edeceğinde tasrih etmekteydi. Dekretin serlevhasi «Türkiye Ermenistan’ı hakkında» unvanını tapışmakta idi. Leninle İstalin bu muhayyel Ermenistan teşekkülüne karar verdikleri zaman bir hakikat olan Azerbaycan, Gürcistan ve Şimali Kafkasya’ya karşı ermenilerin yardımını temin etmek istemişler.

Daşnaklar 1918 senesi Martında Baküde 15.000 türkün kanını akıtmakla Moskva karşısında bu taahhüt ve yardımlarını ifadan gecikmediler.

Menşeyi bolşevikliğin ilk günlerinde başlayan bu bolşevik-Daşnak dostluğu, bilhassa Lozan sulhundan sonra kesbi şiddet etti.

Bolşevik gazetelerine inanılırsa, Pariste bulunan ermeni heyeti murahhassının ermeni gazetelerinde bir beyannamesi neşredilmiştir. Beyanname:

– «Lozan muahedesinden sonra ermeni meselesi mana ve ehemmiyetini kayb ettiğinden…» bahsetmekte imiş[17].

1923 de Daşnak «Generallerinden» meşhur Dro ve sairlerinin imzası ile bir beyanname neşredilmiştir. Bu beyannamelerin de Kafkasya’da kalan Daşnaklar Ermenistan’ın yalnız Kızıl Ordu sayesinde himaye olunacak ve ermeni halkına ancak sovyet idaresi sayesinde terakki ve inkişaf edeceklerine kanı olduklarını ilan ediyorlardı. Beş sene sonra da Ermeni Hınçak fırkası resmen inhilal ve komünistlere iltihak eyledi[18].

1925 senesinde Soveyt gazeteleri Ermeni Daşnak fırkasını ait gayet mühim haberler neşrediyorlardı.

«İzvestiya» gazetesi Daşnak fırkası liderlerinden sabık Ermenistan milli hükümetinin reisi Kaçaznuninin bir kitabından bahs etmekte idi. «Daşnak fırkasının iflası» namını taşıyan ve manevra maksadile yazılmış olan bu kitapda Kaçaznuni Daşnak fırkasının senelerden beri takip eylediği siyasetin iflasını ilan ve «Ermeni halkına hizmet etmeyi kendilerine şeref addedenleri manasız hülyalardan vazgeçerek Ermenistan’ın addetle Sovyet hükümeti tarafından icat ve ihya işine iştirake» davet etmekte imiş.

1923 de Vyana imikat eden Daşnak fırkası kongre-sinde Kaçaznuninin bolşeviklerle anlaşmak tezini müdafaa eylediği malumdur. Bakü gazeteleri 1925 de Kaçaznuninin Ermenistan’a dönmek ve «son senelerini Sovyet Ermenistana hasretmek» istediğini yazmakta idiler. Kaçaznuni, filhakika Ermenistan’a dönmekte gecikmedi. «İzvestiya» gazetesi onun «Şayanı taktır cesarterinden» bahsediyordu.

Bolşevik matbuatı Kaçaznuninin bolşeviklerle «İlticasını» alkışladıkları zaman Paris gazeteleri Daşnak fırkasının 1924 senesi Teşrini sanisinde inikat eden onuncu kongresinde kabul edilen mukarreratı derc-ediyorlardı. Bu mukarrearata nazaran:

–«10-cu Daşnaksütun kongresi, bilaistisna, bütün azasının ittifakı ile müttehit ve müstakil Ermenistan programı üzerinde sebat eylediğini ilan eder. Hal hazırda mevcut küçük Ermenistan’ın esas olarak alan Daşnaksütun fırkası, Siyasi ve İktisadi inkişafını temin edecek bir hududa malik Ermenistan tesisine sayedecektir.»

Hattı hareket meselesine gelince: «Daşnak sütun fırkası, Türkiye’de ermeni milletinin haklı mütalibini kabul ettirmek azminde metin olup, Sovyet cephesine gelince dahi Bolşevik diktatörlüğü ile emperyalizmine karşı barışmaz bir fikir mücadelesini devam ettirir.»

Fakat Ermeni halkından yaratılan çoğu gurbettedir. Sovyet Ermenistan’ından ancak 1.200.000 Ermeni varmış;(?)  İki milyona yakın ermeni muhtelif memle-ketleri iltica eylemiş bulunuyor. Buna göredir ki: «Ermeni halkının tamamile dağılması ve tereddiye uğratılmaması için fırka genç neslin terbiyesine büyük ehemmiyet verip mültecilerin memlekete gönderilmesi işini teşkil edecektir…»

Daşnak kongresinin mukarreratını o zaman neşr-eden «Pasledın. Novosti» gazetesi kongre azarları ile yaptığı temaslardan alınan teessüratını yazarken diyordu ki:

– «Zamanın en mühim meselesi ermeni halkını «teneffüs» vermektir. Kongreye iştirak edenler gazete muharririne demişler ki: Ermenistan istiklalini istihsale çalışmakla beraber, Daşnaksütun fırkası Rusya ile en sıkı ve dostane bir münasebette bulunup rus demok-ratiyesi ile teşriki mesai edeceğini istemekle rus halkına ait beslediği en samimi hislerini arz eder…» Burada: büyük Ermenistan programı, İrevan Ermenistan’ını esas olarak kabulü, Ermenilerin hep oraya dönmesi, bolşevizme karşı yalnız fikri mücadele, Rusya’ya karşı bir muhabbet ve Rusya ile sıkı bir teşriki mesai prensipleri vazedilmiştir.

Daha o senelerde Avrpuadakı rus sosyalist matbuatında Daşnakların bolşeviklerle anlaşmak için muhtelif zamanlarda müteaddid teşebbüslerde bulunmuş oldukları haber verilmekte idi. «Dni» gazetesi o zaman (1925 te) yazıyordu ki:

–«1921 senesinde Bükreş kongresinden sonra, Daşnaksütun fırkasının murahhasları Rigaya gelip buradan Sovyet murahhasları ile görüşmüş, Daş-naksütun fırkasının Rusyada tanınması hususunda onlarla müzakerede bulunmuş, bolşeviklerle Daşnaklar arasını barıştırmak için sayeylemişlerdi. 1923 senesi Mayıs ayında Vyanada inikat eden Daşnak kongresinde artık bolşeviklerle müzakere meselesi mevzuu bahs olmuyorsa da Daşnak fırkasının bu hususta tutacağı hattı hareket «Sadikhane muhalefet» şeklinde tasavvur olunuyor.

Nihayet şimdiki kongre (1924 senesi nihayeti) biraz daha ileri gederek «Sovyet cephesinde» bolşevik diktatörlüğü ve emperyalizmine karşı fikri mücadele esasını muhafaza (?!) ediyor…»

«Dni» gazetesinin muharriri Hondkaryan, «Rohan» bolşeviklerle ziddolan bu fırkanın hangi sebeple bol-şeviklere karşı böyle mülayim bir siyaset ittihazına mecbur olduğunu soruyor ve meselenin pek basit oldu-ğunu söylüyor, diyor ki:

– «Bolşeviklere karşı kati ve aktif bir mücadelenin her zaman ve her vaziyette muvaffakiyetle neticelendiği takdirde bile, Ermeniler için müfik bir netice vereceği belli değildi. Ermenistan’ın cenubi Türkiye’dir. Türkiye dört gözle bekliyor: İşte Kafkasya yeniden karışacak bolşevik ordusu çekilecek, Rusya tekrar gidecek ve kendisine (yani Türkiye) Ermenistan tarihi ile (?) kardeş Azerbaycan’a, Baküye ve belki de öteye gitmek imkanı usule gelecektir. İşte ermeni halkının ve onunla beraber Daşnaksütun fırkasının bolşevizmi başka türlü takdir etmesindeki hikmet…» Burada hangi Rusya olursa olsun Rus ile Daşnakların Türklük aleyhinde birleşmiş oldukları aşikar göze çarpmaktadır.

Daşnaksütun fırkası bu yaklaşma ve anlaşmayı yaptığı zaman Moskva «Lenin milli siyaseti» tanzim etmekle meşgul idi. O «Lenin milli siyaseti» ki Daşnak-lara bütün Ermenileri Ermenistan’a, Zengezur ve Kara-bağa toplamak imkanını vermekte idi. Avrupa’dan, Amerika’dan, Rusya’dan, İrak’tan ve İran’dan Ermeniler bu Türk yurduna akmağa başlamışlardı.

Maverayi Kafkasya Sovyet Cumhuriyetleri İstan-bul ticaret mümessili Maknezyan İstanbul’dan intişar eden «Jurnal Doryan» gazetesine 1923 senesinde verdiyi bir mülakatta, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, hatta İngiltere ile Fransa tarafından ruyi kabul görmeyen ermeni muhacirlerinin acınacak hallerini nazarı itinaya alarak Sovyet Cumhuriyeti birliyi hariciye komiseri Çiçerine, Kafkasya cumhuriyetleri federasyonu reisi Miyasnikova (Kasapyana) ve Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti baş vekili Lukaşına (Rus ermenisi) vakii olan müracaatı neticesinde ermeni muhacirlerinden on bininin Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri arazisine kabul edilecekleri cevapını aldığını söylemiştir.

Bu sene ise Moskva dünyaya dağılmış Ermenilerin hepsini Kafkasyaya kabul edeceğini resmen ilan ettiğini bütün dünya gazetelerinde ve İstanbul matbuatında dahi okuduk.

Şimdiki Sovyet Ermenistan’ının arazisi, Azerbay-can’dan alınmış Zengezur ve diğerleri ile beraber, 30.948 murav. kilometre olup. 1926 senesi istatistiğine göre 876.000 nüfusu vardır. Bu nüfusun da, Sovyet malumatına göre yüzde 10,2-si Türk, yüzde 2,3-ü Rusdur. Mütebaki Ermeniler Gürcistan ve Azerbaycan dahilinde ekalliyet teşkil etmektedirler. Yeni muha-ceretin getireceği ermeni kafilesinin bu otuz bin murav. kilometrede barınamayacaklarını nazara alarak onları Garbi ve Cenubi Garbi Azerbaycan’la Cenubi Gürcis-tan’da iskan ettirmektedirler.

Sovyet ticaret mümessilinin beyanatından zaten bu anlaşılmakta idi.

Maksat bu yerlerin Erivan Ermenistan’ına ilhakını temin etmekten ibarettir.

Ardı var

30 Temmuz–10 Eylül 1931

Qəzetdə ikinci məqalənin başlığında rum rəqəmləri ilə II əvəzinə III yazılmışdır,  bu ardıcıllıq sonra da davam etdirilir. (redaktor)

İçindəkilər

Ələddin Həsən oğlu. M.B.Məmmədzadə

və “Bildiriş” qəzeti.................................................5

Köylü hərəkatı……………………………………19

Lenin milli siyasəti…………………………….. 87

Ələddin Həsən oğlu Həsənov 1949-cu ilin dekabrın 2-də Culfa rayonunun Xanağa kəndində anadan olub. 1966-cı ildə orta məktəbi, 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini, 1981-ci ildə Bakı Ali Partiya Məktəbini, 1994-cü ildə Ukrayna Elmlər Akademiyası Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun aspiranturasını bitirib.

Sumqayıtdakı Boru-prokat zavodunda, Culfa rayonunun Ərəfsə kənd orta məktəbində direktor, Culfa rayon partiya komitəsində şöbə müdiri, ikinci və birinci katib, rayon xalq deputatlar məclisinin sədri, Culfa rayon və Naxçıvan şəhər təhsil şöbəsinin müdiri vəzifələrində işləyib.

1993-cü ildə yeni yaradılan Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Hərbi Polis İdarəsinə rəhbərlik etmişdir.

İqtisad elmləri namizədidir. Bakı Dövlət Universitetində müəllim işləyir.

Ailəlidir, üç övladı var.