Ali Şamil. Qırım Sevgisi

ISBN 978-966-354-509-7

ББК83.3(Крмтат)-8

Ш21

© Шаміль A., 2012

© КРП «Видавництво «Кримнавчпеддержвидав», 2012

Şamil A.

Qırım sevgisi: qırımtatar xalqıñın belli erbapları aqqında. —

Simferopol’: QCİ «Qırımdevoquvpedneşir

"neşriyatı", 2012. — 200 s.

— Qırımtatar

tilinde.

ISBN 978-966-354-509-7 ББК83.3(Крмтат)-8

Ш21

Шаміль A.

Любов до Криму: про видатних діячів кримськотатарського

народу. — Сімферополь: КРП «Ви­давництво «Кримнавчпеддержвидав

», 2012. — 200 с. — Кримськотатарською мовою.

ISBN 978-966-354-509-7 ББК83.3(Крмтат)-8

Azerbaycancadan qırımtatarcasına uyğunlaştırıp,

neşirge azırlağan Kasumov (Gasımov) İlgar

İnsan nasıl yaşağanını, neni tüşüngenini özü yaxşı añlasa da, er daim etrafındakilerniñ de

onıñ aqqında nasıl fikirde olmasına buyük meraq köstere. Şu cumleden, xalqlar ve milletler

de böyle eken. Bu kitap da qırımtatarlarğa çetten — Azerbaycandan bir publitsist-alimniñ

baqışlarıdır. Cıyıntıqta bir sıra oquyıcılarımızğa tanış olmağan faktlarnen beraber, belli faktlarğa

farqlı, bazan ise hatta ilmiy mubaxase mevzusını doğuracaq yanaşma da bar.

Kitapta de tarixten, de edebiyattan, de ayırı-ayırı insanlarnıñ ömür yollarından subet

açılsa da, esas mevzu xalqnıñ zulumğa, aqsızlıqqa qarşı köstergen muqavemeti ve alıp barğan

azatlıq mubarezesidir. Maqalelerniñ ekseriyeti Azerbaycanda ve Türkiyede derc olunıp,

internet saytlarına qoyulğanından aydınlarımız mubaxaseli dep sayğan meselelerge öz şaxsiy

munasebetlerini bildire bileler.

Ш21

Переклал з азербайджанської на кримськотатарську мову,

підготував до видання Касумов (Гасимов) İлгar

Munderice

Kiriş söz........................................................................................... 5

Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?!.................................................12

YAQIN TARİXİMİZNİÑ ERBAPLARI

Qanınen şiir yazğan, milleti içün devlet qurğan —

noman çelebi cihan.............................................................32

Ayatını qırımnen bağlağan azerbaycannıñ Baş naziri —

nasib bey yusifbeyli.............................................................42

Azerbaycannen sıq bağı olğan — Asan sabri ayvazov...................56

Vahit türk-tatar devletini yaratmaq oğrunda şehit olğan —

bekir çobanzade...................................................................72

İlk qırımtatar opera bestekârı — Asan refatov...............................89

SANAT DÜNYASINIÑ FEDAİYLERİNDEN

Azerbaycan teatr sanasınıñ Cülyettası — fatime qadri..................104

AQ DÜNYASINA QAVUŞQANLAR

Özüni körmegen dostum — şakir selim.........................................119

Yunus qandımovnen bir afta bakuda..............................................129

İçimdeki ağrı, yaqut ali sengerli ne içün tanılmay?!......................137

Beklenilgen ölümniñ ağrısı ve ya cengız dağcı dünyadan köçti...... 144

Ali Şamil. Qırım Sevgisi

Kiriş söz

Ta qadimiy zamanlardan berli mevcut olğan Azerbaycan — qırımtatar

medeniy ve edebiy alâqalarınıñ tarixiy yaşını bugün tam belgilemek

murekkep meseledir. Evel-ezelden qomşulıqta yaşap kelgen eki qardaş

xalqnıñ iqtisadiy ve medeniy bağları umumiy tariximizniñ saifelerinde

öz teren izlerini qaldırdı. Çeşit devirlerde tarixiy zamannıñ ve siyasiy

muitniñ talabına uyğun tarzda şu sıq munasebetler bazan daha da küçlendi,

bazan ise nisbeten zayıflaştı. Amma şu qardaşlıq ve medeniy bağlar bir

zaman üzülmedi. İnce şekilde olsa bile, zaruriy ve sıcaq munasebetlerniñ

barlığını duydurmağa qadir oldı. Atta qırımtatarlar tuvğan yurtlarından

sürgün etilse de şu alâqalarımız unutılmadı. Kommunistlerniñ «menmen

» degen devirinde de Azerbaycan evlâtlarınıñ toy-dügünlerinde,

aşıq meclislerinde Aşıq Ömerniñ şiirlerini yırladılar. Bakuda em de

başqa bölgelerdeki ilim ve medeniyet ocaqlarında İsmail bey Gaspralı,

Bekir Çobanzade ve digerleri türk dünyasınıñ daiy mutefеkkirleri kibi er

zaman añıldılar. Olarnıñ zengin edebiy faaliyetleri Azerbaycan ziyalıları

tarafından mutemadiy araştırıldı.

Bugün kene de evellerde olğanı kibi Azerbaycanda qırımtatar medeniyetine,

edebiyatına buyük bir sevgi ve meraq bar. Azerbaycan ziyalılarınıñ

qırımtatar xalqınıñ qadimiy medeniyetine ve zengin edebiyatına

olğan araretli munasebetleriniñ kün-künden yükselmesi devam ete.

Xalqlarımıznıñ qardaşlıq, şu cumleden, medeniy ve edebiy bağlarımıznıñ

umumiy maxsulı kibi artıq soñ devirlerde bir qaç kitap dünya yüzüni

kördiler. Bir sıra eserler ise neşirge azırlana ve yaqın kelecekte olarnıñ da

ZAMANDAŞLARIM

İslâmiy degerlerni amellerinen yaşatqan — mehmet altunbaş......154

Niyara İsmet qızı: Tatar keldi — suv keldi......................................165

ARAŞTIRMALAR

«Bildiriş» gazeti qırım aqqında......................................................178

azerbaycan qolyazmalar İnstitutınıñ arxivindeki

«koroğlu» destanı qırımda neşir olundı...............................189

Qırımda imtian berip, bakuda tasil almağa kelgen

qırımtatar talebeleriniñ cedveli..............................................197

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Kiriş söz (İlgar)

dünya yüzü körmesi bizde zerre qadar şube doğurmay. Qısqa bir zamanda

Azerbaycan matbuatında qırımtatar medeniyeti ve edebiyatınen bağlı

onlarnen araştırmalar derc olundılar. Qısmet olsa, matbuatta yarıqlanğan

alâ nice-nice eserler Azerbaycan oquyıcılarınıñ dıqqatını özüne celp

etecektir. Mevcut istiqametteki alınıp barılğan icadiy faaliyetler sözsüz

ki, bizlerni ğayet quvandıra ve em de soñsız ilxamlandıra.

Al-azırda qırımtatar medeniyeti ve edebiyatı bir sıra Azerbaycan

ziyalılarınıñ diqqat merkezinde özüne qaviy yer aldı. Olarnıñ ilimniñ

çeşit saalarında alıp barğan ciddiy edebiy araştırmalarını önemli bir adise

kibi degerlendirmek mumkün. Qalem saipleriniñ qırımtatar xalqına ve

onıñ medeniyetine olğan saf sevgisi, sıcaq munasebeti olarnıñ eserlerinde

öz aksini tapa.

Ali Hüseyn oğlu Şamil de qırımtatar xalqına ve onıñ zengin medeniy

alemine buyük sayğı ve isteknen yanaşqan istidatlı qalem saiplerindendir.

Bir tamırdan olğan qan qardaşlarına soñsız sevgi beslegen Ali bey ta yaşlıq

çağlarından başlap qırımtatar xalqınıñ acınıqlı taliyini acıdı. Xorluqlar

çekken ve zorbalıqlarğa maruz qalğan xalqnıñ muxteşem tarixine, onıñ

zengin edebiyatına buyük meraq kösterdi.

Mevcut usullardan yararlanıp, bir çoq kerekli ve zarurlı materiallarnı,

edebiyatlarnı qolda etti, emiyetli bilgilerge saip oldı. Qırımtatar ziyalılarınen

bağ qurdı, olarnen sıq munasebetler yarattı. Azaplarğa ve

zulumlarğa oğratılğan xalqnıñ musibetli taqdirini şaxsiy faciası kibi qabul

etip, şu efkârnı qalbinde yaşattı. Qayda barsa — olsun toy-dügünlerde,

olsun körüşüvlerde, olsun toplaşuvlarda qırımtatar mevzusından yan

keçmedi. Subetdeşlerine qırımtatarlarğa qarşı olğan adaletsizlikten,

xalqnıñ meşaqatından laf etti, olarnıñ buyük medeniy-edebiy mirasından

söz açtı. Özüne nice-nice fikirdeş ve dertdeş buldı. Bayağı yıllar devamında

Ali beyniñ xatırasında bir qırımtatar dünyası canlandı. Qırımtatarlarnen

bağlı xatıralar ve şaxsiy tüşünceler bir yerge toplandı, tarixlerde yaşaycaq

kitapqa çevirildi. Şimdi şu xatıralar aleminiñ dünya yüzü körmesiniñ

vaqıtı ve zamanı keldi.

Qırımda Ali beyniñ qırımtatar alemine ilki ziyaret etmek maña

nasip oldı. Daha doğrusı, onıñ xatıralar dünyasınıñ beyaz kâğıtlarğa

köçürilip, qırımtatar oquyıcısına taqdim etilmesi menim qısmetimge

yazıldı. Afızalarğa siñgen kederli ve quvançlı xatıralar artıq bugün canlı

tariximizniñ yañı saifeleridir. Nice-nice kereler şu saifelerniñ seyirine

çıqtım. Bazan ğam-qasevet ateşinde alevlendim, bazan da sevinç

deryasında yaldadım...

Ali bey «Qırım sevgisi» kitabını Azerbaycanda ve Qırımda aynı bir

zamanda neşir ettirmekni qararlaştırdı. Şu maqsatnen muellif kitapnıñ

elektron variantını bizge yolladı. Mezkür kitap bizim tarafımızdan

Azerbaycan türkcesinden qırımtatar türkecesine çevirildi. «Qırım sevgisi

»niñ Qırımda dünya yüzü körmesinde esas maqsat muelifniñ qardaş

xalqnıñ acınıqlı taqdirine olğan munasebetini ve onıñ tarafından qırımtatar

medeniyetiniñ Azerbaycanda nasıl şekilde taqdim etilmesini qırımtatar

oquyıcılarına açıq-aydın köstermekten ibarettir.

Ali beyniñ «Qırım sevgisi» kitabı meni ğayet quvandırdı. Çünki

muellifniñ şu kitabı Azerbaycan oquyıcısına xorluqlarğa oğratılğan

qırımtatar xalqınıñ dramatik ve kergin ayat tarzından, olarnıñ muxteşem

eski tarixinden, qadimiy ve zengin medeniyetinden tafsilâtlı bilgiler

bermek imkânlarına maliktir. Aynı zamanda qalem saibiniñ araştırmaları

meni em de qasevetli tüşüncelerge daldırdı. Qırımtatar faciasından laf

ketkende er daim efkârlanam, qalp alemim sarsıntılarğa maruz qala.

Aceba, uzun yıllar devamında nice-nice xorluqlarnı başlarından keçirgen

qan qardaşlarımıznıñ meşaqatına, deşetli faciasına lâqayt qalmaq mumkün

ekenmi? Zanımızca, yoq!

Evelceden maxsus qayd etmek kerek ki, kitap esasen Azerbaycan

oquyıcısı içün közde tutulıp yazıldı. Qırımtatar qaynaqlarından ve çeşit

menbalardan yararlanğan muelif oquyıcılarnı qırımatatar xalqınıñ

uzunömürli faciasınen, zulumlı ayat tarzınen, yaqın ve uzaq keçmişinen,

klassik ve zemaneviy edebiyatınen yaqından tanış ete. Söz kelimi, şunı

da diqqatıñızğa yetkizmek kerek ki, kitaptaki bir sıra tarixiy, medeniy

ve edebiy bilgiler qırımtatar ziyalılarına, keniş oquyıcı kutlelerine çoqtan

belli eken. Meselâ, muelif Azerbaycan oquyıcısına qırımtatar xalqınıñ

faciasından etraflı bilgiler bermek maqsadınen bir sıra maqalelerde şu

mevzuğa keniş yer berdi. Aynı zamanda bazı bir maqalelerde qırımtatar

qalem saipleriniñ tercimeialı tolusınen tasvirlendi. Qırımtatar oquyıcılarına

çoqtan belli olğan bilgi ve malümatlarnı tekrarlamamaq maqsadınen

kitap neşirge azırlanğanda muellifniñ razılığınen bazı bir maqaleler bizim

tarafımızdan qısqartıldı. Şu maqalelerniñ ekseriyeti Azerbaycanda ve

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Kiriş söz (İlgar)

çetel memleketleriniñ kutleviy informatsiya vastalarında derc olundı,

radio yayınlarında seslendirildi.

Tetqiqatçınıñ araştırmalarınıñ arasında bir sıra yañı bilgilerni de

rastketirmek mumkün. Meselâ, Azerbaycan teatr sanasınıñ sönmez

yıldızlarından biri olğan Fatime Qadriniñ adı ve namı maña ta balalıqtan

belli edi. Lâkin Fatime xanımnıñ babası qırımtatar olğanından ve buyük

sanatkârnıñ keçken acınıqlı ömür yollarından xabersiz edim. Ali bey

«Azerbaycan teatr sanasınıñ Cülleyttası — Fatime Qadri» maqalesinde

Fatime xanım aqqında keniş bilgi ve malümatlar bermege muvafaq oldı.

Azerbaycanda muzıka tasili alıp, sıq medeniy bağlar yaratqan, bir

muddet Bakuda ömür sürgen belli bestekâr Asan Refatov, körümli

qalem saibi, pedagog, içtimayi-siyasiy xadim Asan Sabri Ayvazov ve

«Millet» gazetiniñ Bakuda neşir olunması aqqındaki bilgiler de şubesiz

ki, qırımtatar oquyıcılarınıñ diqqatını özüne celp etecektir. Noman Çelebi

Cihan, Bekir Çobanzade, Cafer Seydamet ve Nasib bey Yusifbeyli

aqqındaki araştırmalar eki qardaş xalq arasında faqat medeniy-edebiy

munasebetlerniñ mevcutlığını degil de, aynı zamanda milliy istiqlâl qolda

etmek içün alınıp barılğan mubarezede sıq siyasiy bağlarnıñ barlığını da

delillernen isbatlay. Yigirminci asırnıñ evellerinde Azerbaycanda ceryân

etken içtimaiy-siyasiy durumnen ve Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ

yaranmasında önemli rol oynağan körümli devlet erbaplarınen bağı olğan

bilgiler de oquyıcılarda keniş meraq doğuracaq.

Ali bey araştırmalarında keçken asırnıñ birinci yarısında Azerbaycan

matbuatında basılğan qırımtatar yazıcılarınıñ eserlerinen xususiy bir

ğurur duya ve türk xalqları arasındaki anâneviy medeniy-edebiy bağlarnıñ

ilmiy maiyetini yüksek degerlendire. Azerbaycan şairi Ali Sengerliniñ

adı Ali Şamilniñ seyleri neticesinde soñ devirlerde qırımtatar oquyıcısına

tanıtıldı. Tetqiqatçı A.Sengerliniñ cesaretli icadından mağrurlanıp, şairniñ

qırımtatar faciasınen bağlı eserlerini terenden araştırdı. O, şiir nümunelerini

degerince qıymetlendirip, öz elemini muelifniñ feryadına qoştı. Şakir

Selim aqqındaki maqalesinde araştırıcı şairniñ yaratıcılığınen bağlı

nazar noqtasını oquyıcılarnen paylaştı. Araştırmalarda Yunus Qandımnıñ

vaqıtsız vefatı Ali beyni ğayet qasevetli tüşüncelerge daldırması duyulıp

qala. İstidatlı şairniñ aydın sıması ve onıñnen bağlı olğan xatıralar muelifniñ

tetqiqatında qaviy yer aldı.

Ali beyniñ Bekir Çobanzadenen bağlı araştırması uzerinde ise bir az

keniş toqtalmağa ixtiyac duyula. Çünki tetqiqatçınıñ buyük türkologalimnen

bağlı şaxsiy oyları ve mulâxazaları oquyıcılarda taacip

doğurması, ya da birde-bir şaşqınlıq yaratması istisna degil. Şuna köre

de muellifniñ baqışlarına ve şaxsiy tüşüncelerine aydınlıq ketirmege

mecburmız. Evelceden xatırlatmaq isteymiz ki, Azerbaycanda ve bir çoq

türk xalqlarına mensüp olğan devletlerde jurnalist, folklorşınas alim kibi

tanınğan Ali Şamil aynı zamanda «türkçilik zenaatı»na da xızmet ete.

Muellifniñ türkçilik baqışları mezkür kitaptaki ekseri maqalelerde öz

parlaq aksini taptı.

Ali bey öz araştırmasında Bekir Çobanzadeniñ ilmiy yaratıcılığınen

bir sırada siyasiy faaliyetini de qıymetlendirmege tırışa. Daha doğrusı,

alimniñ pek murekkep ve dramatik devirdeki amansız rejimge qarşı olğan

siyasiy baqışlarını, onıñ mevcut durumğa iddetli ğadapnen yanaşqanını

açıqlamağa ıntıla. Muellif B.Çobanzadeniñ taxqiqat materialındaki

ifadesini buyük alimniñ itirafı kibi qabul etip, yaza: «KGB-niñ arxivinde

araştırmalar alıp barğanımda körgen eñ kölemli taxqiqat materialı Bekir

Çobanzadenen bağlı. Yani 1021 saifelik bir taxqiqat materialıdır. Şu

taxqiqat materialı bir daha onı köstere ki, 1960-80-nci senelerde aytılıp

yazılğanı kibi Bekir Çobanzade «iç neden», «nafile yerden», «birevlerniñ

oña beftan yaqmasından» aps olunıp qurşunlanmağan edi. Onı böyle

tarzda qorçalamaq asılında Bekir Çobanzadeni ve onıñ meslekdeşlerini

urmetten tüşürmege, olarnıñ millet ve vatan qarşısındaki yapqan buyük

işlerini küçükleştirmege xızmet ete.

Bekir Çobanzade ve SSSR-niñ esareti astında olğan xalqlarnıñ

yüzlernen milletsever oğulları Sovetler Birligini yıqıp, Vahit Türk- Tatar

devletini qurmağa tırıştılar».

Tetqiqatçı maqalesinde türk xalqlarınıñ maariflenmesinde, olarnıñ

siyasiy cehetten savatlanmasında muxteşem yeri olğan Bekir Çobanzadeniñ

ve onıñ ğayedeşleriniñ iradelerini yüksek qıymetlendire, fedaiylerniñ

cesaretli fedakârlığınen soñsız ğururlana: «Bekir Çobanzade ve onıñ

meslekdeşleri aps olunğan soñ da öz aliy arzularından qaçınmadılar,

niyetlerinden çekilmediler. Apsxanede, dört divar arasında olsalar bile,

olarnı suçlağanlarğa qarşı cesaretnen cevap berdiler. Olarğa uküm

10 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Kiriş söz (İlgar) 11

çıqarğanlar bile ittixam olunğanlarnıñ mantıqı qarşısında aciz olıp

qaldılar».

Ali beyniñ yuqarıda qayd olunğan tüşünceleri birde-bir fikir ayırılığınıñ

yaranmasına şarait yarata. Elbette, fevqulade istidatqa saip olğan

Bekir Çobanzadeniñ ve onıñ meslekdeşleriniñ qaviy iradelerge, olarnıñ

alğışlarğa lâyıq cesaretlerge malik olmalarına qarşı bizim iç bir itirazımız

yoq eken. Amma muelifniñ «Bekir Çobanzade ve SSSR-niñ esareti

astında olğan xalqlarnıñ yüzlernen milletsever oğulları Sovetler Birligini

yıqıp, Vahit Türk- Tatar devletini qurmaq» fikiriniñ esaslı olmasına

şubenen yanaşamız. Şu Ali beyniñ şaxsiy subyektiv tüşüncesidir. Sözsüz

ki, araştırma olsun Azerbaycanda, olsun Qırımda ziyalılar ve hatta

adiy oquyıcılar tarafından birmanada qarşılanmayacaqtır ve aks-seda

doğuracaqtır.

Biz Ali beyniñ şaxsiy oylarına urmetnen yanaşamız ve şu fikirniñ

yañlış olğanını isbatlamaq meramında degilmiz. Amma aynı zamanda,

sadece olaraq, biz bu tüşünceni em de desteklemeymiz... Çünki şu

«itirafnı» bizim tarafımızdan ciddiy delil kibi qabul etilmesi mumkün

degil. Hatta onı Bekir Çobanzade öz qolunen yazsa bile! Bugün artıq o

devirdeki maxkemelerniñ nasıl vaxşiy şaraitte keçkeni epimizge belli.

Ali beyniñ tüşünceleriniñ esaslı ya da esassız olğanını yalıñız tarixiy

vesiqalarnen ve esaslı delillernen tasdıqlamaq mumkün. Bizimcesine,

Bekir Çobanzade ve milliy tefekkürge xızmet etken yüzlernen, biñlernen

türk xalqlarınıñ vatanperverleri aqsız ve suçsız yerden iftiralarğa maruz

qalıp, casus adınen lekelendiler, amansızcasına qurşunlandılar...

Bugün de türkçilik baqışlarına malik olğan ziyalılarımıznı rastketirmek

mumkün. Amma Ali bey kibi türk xalqlarınıñ birligini istegen

şaxıslarnıñ aliy arzularınıñ kerçekleşmesi pek muşkül meseledir. Çünki

buña iç bir zaman ne dünyanıñ iqtisadiy ve arbiy cehetten inkişaf etken

küçlü devletleri, ne de türk xalqlarınen sıñırdaş olğan qomşu memleketler

şarait ve imkân yaratmazlar. Doğrusını itiraf etmek kerek ki, dünyanıñ

siyasiy arenasına yañıca qoşulğan genç türk devletleri de bu birlige azır

degiller. Aynı zamanda türk xalqlarınıñ özleri de buña meyilli degiller

ve onıñ zarurlığına ciddiy emiyet köstermeyler. Türkçilik baqışlarınıñ

yükselişi milliy şuurnıñ inkişafına bağlı.

Muellifniñ yararlanğan qaynaqlarınıñ episi bizge belli degil. Şuna

köre de mezkür kitapta birde-bir xata ve yañlışlıqlarnıñ olmasını istisna

etmeymiz. Amma umumiylikte «Qırım sevgisi» Azerbaycan-qırımtatar

medeniy ve edebiy bağlarınıñ inkişafına emiyetli tesir kösterecek itibarlı

menba, anâneviy alâqalarımızğa qıymetli baxşıştır. Eki qardaş xalqnıñ

arzu ve isteklerini, umüt ve maqsatlarını birlige seslegen «Qırım sevgisi»

xalqlarımıznı ve dünyabaqışlarımıznı biri-birine yaqınlaştıracaqtır. «Qırım

sevgisi» xalqlarımız arasındaki qardaşlıq bağlarınıñ qaviyleşmesiniñ

xızmetinde olıp, adaletsizlikke qarşı birlikte kureş alıp barmağa, babadedelerimizniñ

yollarını tutmağa davet etecektir.

Ali Şamilniñ ve onıñ ğayedeşleriniñ aliy, saf arzularınıñ bir zamanlar

aqiqaten de kerçekleşecegine çin yürekten umüt besleymiz. Ulu tarix

kösterdi ki, Muqaddes Tañrıdan ğayrı türk xalqlarını bir kimse biribirinden

ayırıp olamaz. Evel-ezelden qardaşlıq bağlarını yaşatqanlarınıñ

ög sıralarında er daim türkçiler adımlaylar. Şu da türkçilerniñ baş

yazısıdır.

Ali bey qırımtatar medeniyeti ve edebiyatınen bağlı araştırmalarını

bugün de devam ettire. Onıñ qırımtatar alemi kün-künden zenginleşe.

Demek, yaqın kelecekte muelifniñ yañı-yañı eserleri öz oquyıcılarını

quvandırıp, olarğa sırdaş olacaqlar. Qısmet Ulu Tañrıdan olsun...

İlgar

12 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 13

Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?!

Ösmürlik çağlarımdan Qırımğa içimde bir sıcaq sevgi bar. Aceba, bir

zamanlar iç kendim de añlap olamağan edim ki, şu sevgi qaydan eken.

Amma o, araretli muabet qalbimde bar edi ve daima içki alemimge

yaqın sırdaş olıp qalmaqta edi. Şu sevgi göñlümni de quvandıra, de

qasevetlendire, de telyaşlandıra, de ğururlandıra edi. Men öskenimce,

qalbimniñ teren qatlarına siñgen şu saf sevgim de, mennen beraber

yetkinleşti, öz sıcağınen köksümni sarıp aldı.

Men Qırımnı sevdim, şimdi de sevem ve yarınki kün de sevecegim iç

bir şube doğurmay. Elbette, şu sevgim ne onıñ yalıñız guzel tabiatına, ne

deñizlerine, ne de raatlıq ve şifalı tedaviyxanelerine köre degil. Sözsüz

ki, men Qırımnı öz baba-dede yurtlarından marum olğan ve uzun yıllar

devamında Qırımda yaşamağa yasaqlanğan, biñ-biñ xorluqlardan keçken

qırımtatar xalqınen birlikte sevdim. Qırımda yaşamağanları zamanlarda

da men olarnıñ aziz ruhlarını, sıcaq nefeslerini er daim Qırımda duydım.

Şu kün olmasa da, yarınki kün olarnıñ sürgünden mıtlaq tuvğan yurtlarına

qaytacaqlarına içimde qaviy bir işanç oldı. Mına, baq, şu işanç da içimdeki

Qırım sevgisini daima alevlendirip, onı eminliknen yaşattı.

Dünyağa köz açqan, ösüp yetkinleşken tuvğan diyarım Göyçeni

sevgenim kibi sevdim Qırımnı! Ana-babamnı, eñ aziz ve sayğılı

doğmuşlarımnı sevgenim kibi Qırımnı, anda asırlardan berli yaşap kelgen

asıl tamır xalqı olğan qırımtatarlarnen birlikte sevdim! Bazan da oylanıp

qaldım ki, aceba, içimdeki şu sevgi qaydan eken? Ya ne içün Qırımnı men

şu qadar sevem? Şu sırlı suallerge cevab bulmaq içün kimerde uzundanuzun

tüşüncelerge daldım…

Şu kitapnıñ yaratılmasına sebep ise Amerikadan maña unvanlanğan

bir mektüp oldı. Meni yaqından tanığan ve yazılarımdan xaberdar olğan

bir insannıñ ince duyğulı mektübinden çoq eyacanlandım ve ğayet

qasevetlendim. O, mektübinde yazğan edi: «Seniñ soravından (menim

bir vaqıtlar ondan tamırları tatar olıp-olamağanını sorağanımnı közde

tuta — A.Ş.) yayınğanımnıñ esas sebebi şu mevzudan aldığım aqaretlevler

oldı. Sarsıntılarımdan sıqılqanımdan, yañlışlıq ettim, seni sıqmamaq

içün anamnıñ

tatar olğanını söylemekdense, susıp turmaqnı kerekli dep

saydım. Susıp

subetten yayınğan kün xatıramda. Meraqlısı şu ki, öyle bir

ciddiy suçum olmağanı halda kendimni yalıñızlıqtaki kibi duyup qaldım.

...Maqaleñizni oquğanımdan soñ eski turmuşım közlerimniñ ogünde

bir daha canlandı: Menim anam tatar edi. Sovetler deviriniñ ab-havası

maña da sirayet etken edi. Babam gemide çalışqan vaqıtta anamnen

tanış olğan ve onı Bakuğa ketirip evlengen edi. Babamnıñ ailesi, xususen

de, namlı muallim olğan alam şunu iç te xoş qarşılamağan edi. Aileniñ

Bakunıñ köbeginde — Tezepir mescitiniñ yanında buyük mülkü olsa da,

anamnı evge sığdırmağanlar. «Tatar!» — dep, agızlarını qıyışatqanlar.

Qartanam babamğa öz baba mülkünde hatta kirayege böyle yer bermegen

edi. Babam başqa yerde ev kiralav, qorantasınıñ keçinişni teminlegen

edi.

Anamnı ne qadar künleseler de o, şu qıyınlıqlarğa çıdap, babamnıñ

tuvğanlarınen mulayim munasebetlerde olmağa areketlengen edi. 1938-

nci senede ailemizniñ tonğuçı, aptem dünyağa köz açtı. Balanı anamdan

alıp, seve-seve östürtseler de, şu yıllar onıñ ayatınıñ eñ faciaviy añları

kibi xatırasında qaldı.

Men biçare ise ağır cenk yıllarında doğdım. Babamnıñ cenkten

qara kyağıtı keldi. Anamnıñ turmuş tarzı bayağı fenalaşsa da, o, tütün

fabrikasında çalışıp, tek öz qorantasınıñ keçinişini teminlemek degil de,

hatta imkyânı tüşkende qartanamnıñ ailesine de yardım qolunı uzattı.

1944-nci sene mayısta qırımtatarlarnıñ öz tuvğan yurtundan sürgün

olunması tek bizim ailege degil de, SSSR-niñ er bir yerinde yaşağan

qırımtatarlarğa buyükten-buyük felâketler ketirdi. İç bir suçları olmadan

olarnı aqaretlediler, lekelediler, alçaqladılar. Tasavur etiñiz ki, hatta men

aqayğa çıqqanımda bile, yani 1970-nci senelerde anam tatar olğanına

köre qayınanamdan çirkin laflar eşitmege mecbur oldım. Butün şu

tazyıqlarğa ve beftanlarğa baqmadan, men daima anamnen ğururlandım.

Çünki o çoq sade ve pek emeksever bir insan edi.

Lâkin butün şularğa baqmadan, tuvğanlarım sanki anamğa köre

utana ediler, onıñ barlığını qabul etmemege tırışa ediler. Orta mektepte

oquğanımda alam meni episine öz qızı kibi taqdim etken edi. Sanki

şunıñnen anamnı baykot etmege ıntıla ediler. Amma men ruhtan tüşmey,

oquvımnı devam ettirdim. Babamnıñ tuvğanları qaysı bir universitette

14 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 15

tasil

alğanımnen bile meraqlanmadılar. Faqat öz küçüm ve seylerim

neticesinde arzularımğa iriştim. Ayatımnıñ çoq ağır ve acınıqlı keçmesine

baqmadan, umütlerimni üzmeden, episinden baxıtlı olmağa areketlendim.

Xülase, sözümniñ asıl manası, ne yaxşı ki, seni tanıdım, ne yaxşı

ki, seniñ kibileri barlar. Arxivlerde çalışıp, tatarlarnıñ ilim ve sanat

adamlarını tanıtasıñız. Menim kibileri de sıqıla-sıqıla degil de, ğururnen

«Evet, qanımda tatar qanı bar dep, ayta bileler»…

...Mektüpni oquğanımdan soñ Qırım mevzusında yazğan maqalelerimni

bir yerge toplap, olarnı bir daha yañıdan közden keçirdim, bazı

bir yerlerini araştırdım, redakteler ettim. Şu işlerni yapqanımda kene de

qarşımda bir sual peyda olıp, öz cevabını bekledi: «Aceba içimdeki şu

Qırım sevgisi qaydan eken?»

Birinci sırada esimge kelip tüşken, bayağı yıllardan berli afızamğa

siñip qalğan xatıralar oldı. Oyladım ki, belki de şu sevgi tamırlarımnıñ

qıpçaq qanı olması sebepmi?! Tuvğan Göyçe diyarında (şimdiki

Ermenistan Respublikası. XIX asırğa qadar esasen Azerbaycan türkleriniñ

yaşağan bu bölgede Rusiye özüne platsdarm yaratmaq maqsadınen

ermeni devletini qurmağa tırışdı. Osmanlı ve Gacarlar devletlerinden

ermenilerni köçirip mında yerleştirdi. XX yüzyıllıqta ise Rusiyeniñ

ve xristian dünyasınıñ yardımınen ermeniler Azerbaycan türkleriniñ

butünley mal-mülklerini qolundan tutıp aldılar, yüzlernen qabaatsız

insanlarnı vahşiycesine öldirdiler, öz baba-dede yurtından mecburen

çıqardılar. Bölgede Azerbaycan türklerine ve musulmanlarğa qarşı soñ

basqın 1988-ci senede oldı. Bizim aile de biñlernen diger türk-musulman

qorantaları kibi zorbalıqlarnen tuvğan diyarından quvuldı. Şimdi anda

türk-musulman qalmağan), Gürcistan Respublikasınıñ kündoğuşında,

Azerbaycan Respublikasınıñ künbatısında qıpçaq tamırlı qaraqalpaqlarnıñ

yaşağanlarını qaynaqlardan qayta-qayta oquğan edim. Öz memleketini

oğuzlarnıñ basqınlarından qorçalap olamağan gürci çarları şimdiki

Rusiye Federatsiyasınıñ

cenübinden miladiy esabınen XI yüzyıllıqta

qıpçaqlarnı davet etkenler. Olarnı memleketniñ kündoğuşında yerleştirip,

eki türk tayfasını savaştırıp, özleri ise raat ömür sürmege çalışqan ekenler.

Qafqazlarda yurtlaşqan qaraqalpaqlar, qırımtatarlar, noğaylar,

qaraçaylar,

balqarlar, qumıqlar ve ğayrı türk xalqları da aynı şu soydanlar.

Soñ ise tüşündim ki, qırımtatarlarğa olğan içimdeki saf ve sıcaq

duyğularımnı belki de köyümizniñ qartları uyatqan ekenler?! Ekinçi Cian

Savaşına zornen celp etilgen, Qırımda alman orduları tarafından esirlikke

alınğan, esirlikten qaytqan soñ ise Sovetlerden biñ bir zorbalıqlar körgen

qartlarımız ara-sıra köyümizniñ meydanına toplana, olıp keçkenlerni

xatırlay ediler. Olar çoq vaqıt savaş yıllarından subet ete ediler. On-on

eki yaşlarımdan olarnıñ nasıl savaşqa barğanlarını, Qırımğa nasıl etip

tüşkenlerini ve qırımtatarlarnen ilk kere nasıl tanış olğanlarını eşitken

edim. Şu subetlerde qartlarımız qırımtatarlarnı er zaman sayğı ve xoş

duyğularnen xatırlay ediler. Belki de qırımtatarlarğa olğan qalbimniñ eñ

teren qatlarındaki buyük sevgini qartlarımıznıñ xoş xatıraları aşlağanmı!?

Qartlarımıznıñ söylegen meraqlı em de bir az kulkünçli adiseni iç zaman

unutıp olamayım.

Avgustnıñ soñlarında cenkke barğan göyçelilerniñ çoqusını qısqa

arbiy talimden soñ, Qırım cebesine yollaylar. Qartlarımızdan birisi olıp

keçken künlerni böyle xatırlay: «Bizni Qırımğa ketirgen soñ, okoplar

qazdırıp, öz movqelerimizde turmamıznı emir ettiler. Soñ ise arbiy

komandanlıq bizim bölükni tamam unutqandı. Bizler üç kün okoplarda

aşsız-suvsız keçindik. Bir qurşun sesi bile eşitmeyip, açlıqqa çıdamayıp,

çaresizlikten etraftaki qasabağa yol aldıq. Bizler qasabağa kirgenimizde

apansızdan beş-on alman askerlerinen qarşılaştıq. Sovet askerlerini

körgen almanlar şuña ayretlenip pek qorqtılar ve şaşqanlarından

silâlarını taşlap, qollarını yuqarığa köterdiler. Biz zavallılar ise ne

almanlarğa, ne de olarnıñ silâlarına baqtıq, tez çapıp ştapqa kirdik.

Almanlarnıñ ştabında aş-suv qıdırıp, neni bulıp olsaq, paylaşmadan

aşadıq. Bir muddet şaşqınlıq içerisinde olğan almanlar da taaciplerinden

öz vazifelerini unutıp, aç askerlerge yemek qıdırmağa yardımçı oldılar.

Aradan bir az keçken soñ almanlar terciman bulıp biznen qonuştılar,

silâlarımıznı ise ayrı bir odağa qoydılar. Daha soñ almanlar birevlernen

telefon bağlantısı qurdılar. Bayağı bir vaqıt keçken soñ qaydandır bir

maşina silâlı alman askerleri keldiler.

Kelgen almanlar da biznen mulayim davrandılar. Amma bir azdan

bizge öz qollarımıznen tikenlı tellerden qora yaptırdılar ve epimizni onıñ

içerisine saldılar. Şu yer bizim ilk esirlik lagermiz oldı. Andan da bizni

saylap çeşit bölüklerge ayırıp başladılar. Seçim zamanı sünneti olğanlarnı

16 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 17

bir tarafqa, sünnetsizlerni ise başqa bir tarafqa topladılar. Biz nelerniñ

olacağını añlap olamağan edik. Şu zaman qırımtatarlardan alman tilini

bilgen birisi alman zabitine yaqınlaşıp oña añlattı ki, biz çufut-yehudi

degil de, musulmanmız.

Qırımtatarlar şu yolnen tek bizlerni ölümniñ pancasından qurtaruvnen

kifayetlenmediler. Alman tilini bilgen şu qırımtatar adamı zabitlerge

añlattı ki, Sovet ukümeti dinni yasaq etkeni sebebinden biz hatta

qorqañımızdan kelmeyi-şehadetni bile ögrenmegenmiz. Alman zabiti

İslâm dinini añlağan bir qırımtatar adamına avale etti ki, o bizge kelmeyi-

şehadetni, «fatihe» suresini ögretsiñ, seriattan az-çoq bir şeylerni

añlatsıñ. Biz köyde ögrenip olamağan İslâm dinini esirlik lagerinde,

ölümniñ qorqusından ögrenip başladıq.»

Balalıq çağlarımdan afızamğa siñgen şu xatıra — insanlıq boyunborclarını

yerine ketirgen, köydeşlerimizni, tuvğanlarımıznı amansız

ölümniñ pancasından qurtarıp alğan qırımtatarlarğa sevgimnı daha da

arttırdı.

Orta mektepte A.S. Puşkinniñ «Bağçasaray fontanı» eserinen tanış

olğanda artıq men ve aqranlarım bile edik ki, bizimle aynı soydan olğan,

bizim añlağan tilde laf etken insanlar Qırımda da yaşağanlar. Olarğa da

qırımtatarlar deyler.

Aliy mektepte oquğan yıllarımda ise şu bilgilerimni daha da terenleştirdim

ve kenişlendirdim. İsmail bey Gaspralınıñ, Bekir Çobanzadeniñ,

Asan Sabri Ayvazovnıñ ve ğayrılarnıñ icadınen yaqından

tanış

olğan soñ qırımtatarlarğa urmet ve muabetim daha da köterildi.

Olarnıñ,

aynı zamanda Fatime Qadriniñ, Xayri Aliyevniñ Azerbaycan

içün can-yürekten çalışqanlarını ögrendim. Hatta 1970-nci senede

Azerbaycan Devlet Universitetiniñ SSSR mıqyasında ötkergen talebe

ilmiy konferentsiyasında «Terciman» gazeti ve Nariman Narimanov»

mevzusında maruza da yaptım.

Konferentsiyağa maruza azırlağanımda Meryem Necefovanıñ

«Azerbaycam

müellimi» gazetiniñ 1964-ci sene oktyabr 25 sayındakı

«Azerbaycan-

özbek edebiy alâqalarına dair» maqalesindeki bir fikir

de diqqatımnı

özüne celp etken edi. Meryem xanım yaza edi ki, 1902-

ci senede Bağçasarayda A. Navainiñ «Mühakimet ül — lüğeteyn» eseri

İ. Gaspralınıñ kiriş maqalesinen Azerbaycan tilinde kitap şeklinde neşir

olunğan eken.

Qırımtatarlarnıñ, qaraçaylarnıñ, balqarlarnıñ, çeçenlerniñ ve digerleriniñ

sürgün olunğanlarını, olarnıñ başlarına ketirilgen facianı ögrendim.

Haqsızlıqqa qarşı içimde bir gadap ve nefret issi uyandı. Şu mevzuda

qolumğa tüşken yazılarnıñ episini oqup çıqmağa tırıştım. Farqlı

yazılarnı, fikirlerni saf-çürük etmege ıntıldım. Er zaman yürek ağrısınen

taş yürekli cellâtlarnıñ emri ve amelleri sayesinde vahşiycesine sürgün

olunğan insanlarnıñ başına ketirilgen meşaqatlarnı xatırladım, günaxsız

xalqlarnıñ alını butün vücudımnen acıdım, daima olarğa birde-bir yardım

qolu uzatmaqnıñ yollarını aradım.

Şimdiniñ özünde de bir çoqları Sovet devirinde baxıtlı ömür sürgenlerini

qayd eteler. Men tek talebelik yıllarında degil de, hatta jurnalist olıp

çalışqan zamanlarda da er vaqıt maddiy sıqıntılar içerisinde yaşadım. Şunı

da qayd etmekni zarurlı dep sayam ki, xanımım da, özüm de jurnalist olıp

çalışsaq da, epsi bir, alğan maaşlarımız tek çetel memleketlerine degil de,

hatta SSSR-niñ cazibeli ve körmeli yerlerine birde-bir kezintige çıquvğa

yetmey edi. Şu cumleden, bir çoqları da menim künümde ve hatta menden

de beter künde ediler.

1982-nci sene dekabrde Naxçıvan Vilayet Partiya Komitetinde

Qırımdakı Foros sanatoriyasına putyovkalar olğanını ögrendik. Naxçıvan

Vilayet Partiya Komitetinde talimatçı olıp çalışqan xanımımnıñ yardımınen

Qırımdakı Foros sanatoriyasına putyovkalarını qolda ettik. Havanıñ

ayazlı keçmesine, maddiy durumımıznıñ qıyınlıqlarına baqmadan, eski

istegimizni amelge keçirmek maqsadınen Qırımğa yol aldıq. Forostaki

sanatoriyada aftanıñ beş kününi tedaviylene, cumaertesi ve bazar künleri

ise Qırımnıñ cazibeli yerlerinde kezintilerde buluna edik. Şu kezintiler

çoq vaqıt ğam-qasevetnen, asabiyliknen bite edi. Şuña esas sebep biz

barğan muzeylerde, tarixiy abidelerde çalışqan yöneticiler içün azırlanğan

metinler edi. Sanki qırımtatarlarnıñ sürgün etilmesi az olğanı kibi,

muzey xadimleri olar aqqında çeşit türlü yalan iftiralar, beftanlar söyley

ediler. Çıdamayıp olarnıñ yalanlarını betlerine aytıp bergenimde ziy-çuv

ete ediler, butün alem biri-birine qarışıp kete edi.

Bağçasarayda olıp keçken bir adiseni iç zaman unutıp olamayım.

Geray xanlar, olarnıñ sarayları aqqında SSSR-de basılğan kitaplardan,

gazet-jurnal maqalelerinden az-çoq oquğan edim. Bizge muzeyde

yönetiçilik etken dülber yaraşıqlı bir rus qızı edi. O, nutqında tez-tez

18 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 19

«vahşiy tatarlar» ifadesinden faydalana edi. Doğrusını aytsam, onıñ

qırımtatarlarğa qarşı olğan böyle suvuqqanlı ve amansız munasebeti

menı ğaet qasevetlendirdi, em de ğadaplandırdı. Sanki bir ande butün

sabırım bitip tükendi. Açuvımdan kendimni tutıp olamadım, asabiy alda

ondan soradım: «Siz lafıñızda tez-tez «vahşiy tatarlar» dep, aytasıñız.

Ya ne içün onda o, «vahşiy tatarlardan» tarixiy eksponat kibi muzeyde

bile qaldırmadıñız?» Bilmeyim açuvlı olğanımdanmı, yoqsa da, rus tilini

yaxşı bilmegenimniñ sebebindenmi sualim pek sart olıp çıqtı.

Sualimden qız sanki yerinde buz-buzladı, nefretnen közlerimniñ içine

baqtı ve menim iddetli baqışlarımnı sezdi. O menim qırımtatarlarnıñ

tuvğan vatanından vahşiycesine sürgün olunmalarına qarşı itiraz

etkenimni körip, iç bir cevap bermeden, açuvlı-açuvlı qaydadır ketti.

Doğrusı, sualimniñ sart qarşılanacağına, itiraz doğuracağına şubem yoq

edi. Amma onıñ ta bu qadar da «antisovet» tebliğatı tesiri bağışlaması

aqqında bir zaman tüşünmegen edim.

Yönetiçimiz ketken az soñ, sağlam kevdeli bir yaş kelip meni nezaketnen

direktor muavinniñ odasına davet etti. Bizim bölügimizdekilerniñ

ekseriyeti Orta Asiyadan, Tatarıstandan, Başqırtıstandan, Qafqazdan olsa

da, episi susıp, ayretnen şu davetniñ nenen yekünleyecegini bekley ediler.

Olarnıñ arasında ara-sıra sanatoriyanıñ foyesinde menimnen şahmat

oynağan, uzun boylu bir qazax maña yaqınlaşıp, sakin tarzda ayttı: «Men

de sennen baram. Sen anda fikirlerini rusça doğru añlatıp beralmayacaqsıñ.

Açuvlanğanda ise daha da beter şaşmalayacaqsıñ. Sen anda ana tilinde

laf et. Men ise nasıl kerek olsa, öyle de tercime yapıp berecem. Eger de

tercimemni yañlış dep saysañ, menim aytqanlarımnı doğrultmağa tırışma.

Men uquq fakültetinde tasil aldım. Sovet qanunlarını da senden yaxşı

bilem».

Men, xanımım ve Uralsk Şeher Partiya Komitetiniñ kâtibi olğan yaş

qazax Bağçasaraydaki Xancarayı muzeyiniñ direktorınıñ muavinniñ

kabinetine bardıq. Meni davet etken yaş da anda oturdı. Adet uzre böyle

teşkilâtlarda direktornıñ muavinleri vazifelerni becergen KGB zabitleriniñ

olğanı çoqlarımızğa belli edi. KGB xadimleri böyle teşkilâtlarda ya

muavin, ya da kadrlar bolüginiñ mudiri olıp çalışa ediler.

Direktornıñ muavini bizni pek mulayim tarzda qarşılap aldı. Tanışlıqnen

başlanğan subet ket-kete ciddiyleşti. O, Azerbaycanda men rastketirgen

KGB xadimleriniñ bir çoqusından savatlı, em de sabırlı olıp, qonuşuvında

bizimnen pek ixtiyatnen davrandı ve açıqtan-açıq qorqutuvlardan

vazgeçti. Subetinde ziyalı, partiya xadimi olğanımıznı, kommunist

partiyasınıñ siyasetini guzel bilgenimizni qayd etti. Memleketimizniñ

tışındaki duşmanlarnıñ er bir küçük faktnı köpürtip bizge qarşı nasıl

faydalanğanlarından söz açtı. Men bilmegen ve matbuatta basılmağan

faktlarnı söyledi. Bağçasaraydaki Xansaray kompleksindeki muzeyge

er yıl çetel memleketlerinden kelgen turistlerniñ sayısını aytıp keçti.

Olarnıñ arasında çetel memleketleriniñ belli keşfiyatçılarınıñ (razvedçik)

da olğanını, hatta bazı birevlerniñ ad ve soyadlarını da söylep berdi.

O, bar küçünen aramızda samimiyet yaratmağa, meni de subetke

qoşmağa tırıştı. Onıñ maña bergen suallerine ve ritorik soravlarına

aşıqmadan cevap bermeyip «tercimeçimni» bekledim. Direktornıñ muavini

qayd etti ki, çetelden kelgen turistlerniñ arasındaki keşfiyatçılar sualimni

başqaca añlamaları mumkün, şu ise maña kelecekte birde-bir qıyınlıqlar

yarata bile. Yani böyle olıp çıqa ki, o meni çetel keşfiyatçılarından qorçalay

eken. İxtiyatlana ki, olar soñdan meni bulup, öz çirkin niyetlerine qoşa

bileler. O aynı zamanda muzeyniñ xadimleriniñ yeterli derecede savatlı

em de tecribeli olmamağanından, olarnıñ maaşlarınıñ azlığından ve

muzeyge maliye masraflarınıñ vaqıtlı-vaqıtında ayırılmağanından da söz

açtı.

Subetimiz ket-kete uzana ve daha da ciddiyleşe edi. Daha doğrusı, o

laf ete, ögüt-nasiat bere, ara-sıra da sorğu-sual yapa edi. Men Azerbaycan

türkçesinde fikirlerimni ilmiy şekilde esaslandırmağa tırışa edim.

«Tercimeçim» ise menim aytqanlarımnı uquqiyleştire, hatta bazan da

men söylemegen birde-bir oylarnı da ilâve etip, subetimizge qoşa edi.

Direktornıñ muavini biz söylegen laflarğa sart itiraz etmey, aksine

fikrimizge qoltuta ve siyaset namine bazan ilmiy faktlarnı olğanı kibi

taqdim etmekniñ bugün mumkünsizliginden söz aça edi. Bizim de siyasiy

saada çalışqanımıznı, gazetlerde yazğanlarımıznıñ episiniñ aqiqatqa

doğru kelişmegenini qayd etip, ayneciliknen kulümsire edi.

Daha soñ subetdeşim maña muracaat etip, Baykal-Amur magistralınıñ

qurucılığınen bağlı maqaleler yazıp-yazmamağanımnı soradı. Digerleri

kibi menim de şu mevzuda yazğanımnı tasdıqlağanımda, sanki o bir az

da memnün olıp dedi:

20 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 21

Mına köresiñizmi keçmişte Sibirge insanlarnı zornen, ya aps etip, ya da

sürgünnen yibergendiler. Çarizmniñ zamanında da böyle edi, hatta Sovet

ukümetiniñ ilk yıllarında da şunıñ kibi oldı. O vaqıtları aps etilgenlerniñ

ve sürgünge yollanılğanlarnıñ vesiqalarını, maxkeme, prokurorlıq,

jandarma, militsiya, KGB xadimleri azırlay ediler. Şimdi ise yaşlarnı

Sibirge siz gazetçiler ve komsomol xadimleri yibereler. Keçmişte ukümet

iqtisadiy cehetten ağır vaziyette olğanı sebebinden adamlarnı anda zornen

yollay ediler. Azırda ise iqtisadiy durum nisbeten yaxşılaşqanına köre

adamlarnı şu meselege tebliğatnen celp eteler. Er ekisinde maqsat aynıdır.

Esas mesele Sibirni işçi quvetinen teminlevdir! Siz gazetçiler aytasıñız

ki, şu yolnen öz vazife borcuñıznı eda etesiñiz. Şu devirlerde maxkemeler

de, prokurorlar da mına böyle usullardan faydalanıp öz vazife borclarını

yerine ketire ediler. Sizlernen olar arasında ne farq bar?! Epiñiz öz vazife

borcuñıznı yerine ketiresiñiz.

Şimdi keçeyik qırımtatarlarnıñ meselesine, olarnıñ vatanğa avdetine.

Elbette, bir zamanlar olar da vatanğa qaytıp kelecekler. Amma, şuña belli

bir vaqıt kerektir, memleketimizniñ iqtisadiyatınıñ küçlenmesi muimdir.

Sizniñ, ya da menim istegimnen şu mesele çezilmeyecek. Özbekistanda

eali suretnen çoqlaşa. Anda işçi quveti yeterli derecede olğanda,

memleketimizniñ iqtisadiy durumı pekinleşken soñ, ukümet olarnı kerige

qaytaruvğa mecbur olacaq.

Ekinçi Cian Cenkiniñ soñuna yaqın xalqlarnıñ kutleviy surette sürgün

olunmaları da faqat memleketimizniñ iqtisadiyatınen bağlı edi. Suratnen

ösip ketken arbiy sanayınıñ talabını ödemek içün pamuq istisalını

kötermek vacip mesele sayıla edi. Şu devirde Orta Asiyada ealiniñ buyük

bir qısmı kollektivleştirme zamanında açlıqtan, diger bir qısmı da Ekinçi

Dünya Savaşında elâk olğan edi. Bölgeni işçi quvetinen teminlevge ise

devletniñ maliye masrafları yetmey edi. Oña köre de zor kücüne, sürgünle

adamlarnı anda yollap, pamuq istisalını şu usulnen köterip, arbiy sanayınıñ

talabı ödenildi.

İtiraf ettim ki, subetdeşimniñ qırımtatar xalqınıñ amansızcasna sürgün

olunmalarınen bağlı fanatik uydurmaları meni qatiyen qanaatlendirmedi.

Xalqnıñ deşetli faciasınen iqtisadiy durumnıñ ne bağı bar eken!? Aceba,

sen bir mantıqa baq! Demek, böyle olıp çıqa ki, qartlar, qadın-qızlar,

sabiyler, xastalar buyük imperiyanıñ iqtisadiy durumını ğayrıdan tiklemek

içün bir gecede vahşiycesine sürgün olunğanlar? Ya ne içün onda faqat

türk xalqları sürgün olundılar? Ya ne içün onda memleketniñ iqtisadiyatı

içün diger xalqlarnı, ealisi sıq olğan şeherlerdeki adamlarnı da bir

gecede sürgün etmediler? Ya ne içün onda Uraldan, Sibirden köçürilgen

adamlarnı Orta Asiyağa degil de, Qırımda boş qalğan qırımtatar evlerine

yerleştirdiler? Bir ande qalbimni onlarnen, yüzlernen sualler titretti.

Lâkin şu suallerni bermekten vazgeçtim. Çünki er şey artıq maña aydın

edi. Faydalı em de adaletli cevapnı eşitecegimge umütlerim yoq edi.

Bizim subetimiz taxminen üç saatqa qadar devam etti. Forostan

bizni alıp ketirgen turizm idaresiniñ avtobusı artıq çoqtan ketken edi.

Direktornıñ muavini subetini yekünleştirip ayaqqa turdı ve bizimnen

sağlıqlaşmaqnen subetniñ bitkenine işaret berdi.

Xanımım ve tercimeçilik yapqan qazax ketmek içün ayaqqa köterildiler.

Men ise oturğan yerimden iç qıbırdanmadım da. Direktornıñ muavini

taacipnen betime baqıp qaldı. Meni sorğu-suallerden qurtarıp alğan qazax

da ayaqqa turmağımğa işaret etti. Men ise oña Azerbaycan türkcesinde:

«Avtobusımız çoqtan ketken, sanatoriyağa barmağa başqa marşurut da

yoq. Ayda şimdi bizni nasıl isteseler, öyle de ozğarsıñlar,» — dedim.

«Tercimeçim» ayretnen yüzümge baqıp qalsa da, aytqanlarımnı olarğa

tercime etti. Direktornıñ muavini mecbur olıp bizni idareniñ maşinasınen

ozğarmağa qarar berdi. Subetten memnün qalmağanımdan men açuvlıaçuvlı

sanatoriyadaki aqşam yemegine barıp yetiştiramamıznı söyledim.

O, kösteriş berdi ki, bizni aşatqan soñ ozğarsıñlar.

Bizni Forosqa alıp barğan maşina Bağçasaraydaki bir işçi aşxanesiniñ

qarşısında toqtadı. Men içerige kirgen kibi qapıdan kerige qaytıp keldim

ve xanımımnı da qaytarıp aldım. Qazax dostum sebebini sorağanda men

oña bizim raatlanğan sanatoriyanıñ aşlarınıñ restoran seviyesinde olğanını,

mında ise aşlarnıñ keyfiyetiniñ aşağı seviyede olğanını söyledim. Mına

böylece, bizge arqadaşlıq etken «muzey xadimi» istese de, istemese de

mecburiyet qarşısında bizni alıp barıp restoranda aşatmalı oldı.

Bizni Bağçasarayda qaldırıp ketgenler sanatoriyağa qara «Volga»nen

qaytqañımıznı taacipnen qarşılap aldılar. Bazı birevler bizlerni sorğu-sual

etmege tırıştılar. Subetimizniñ mezmunı aqqında iç bir laf aytıp bermesek

de, direktornıñ muavininen qonuşqanımıznı söylemeknen kifayetlendik.

Men Vorontsov sarayında da, «Qarılğaç yuvası»nda da özümni

22 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 23

tutıp olamadım. Vorontsov sarayındaki mermerlerniñ Bağçasaraydaki

Geray xanlarnıñ sarayından çıqarılıp ketirilgenini, «Qarılğaç yuvası»nı

ise azerbaycanlı

neft milyonçısı Esedullayev tarafından qurulğanını

söyledim. Ancaq şu replikalarım sorğu-suallernen neticelenmedi.

Naxçıvanğa qaytqan soñ Qırımdaki siyasiy sebatsızlığımğa köre meni

qorqutıp tazirleseler de, öyle bir ciddiy ceza bermediler. Cünki amelimde

cinayet terkibi yoq edi.

...Mustafa Cemilevnen bağlı bir adiseni ne men, ne de şu adiseniñ şaatı

olğan zenaatdaşlarım unutqanlar. Bir kere gazetimizniñ «Edebiyat ve

sanat» bölüginiñ mudiri, alçaqgoñülli, bazan da baladayın sadedil olğan

şair Hüseyin Razi Mustafa Cemilevnıñ yañıdan aps olunğanını söyledi. O

ve gazetimizniñ bir qaç xadimi muntazam çetel radiolarnı diñlep, andan

eşitkenlerini zenaatdaşlarımıznen paylaşmaqtan özlerini tutıp olamay

ediler.

Hüseyin Razige, onıñ bilgisine, şiirlerine, vatanperverligine, milletçilik

islerni aşılamasına buyük merağım olsa da, meclisni qızıştırmaq

maqsadınen özümni eñqastan siñirli tutıp: «Mustafa Abdülcemil oğlunı

doğru yapıp qapatqanlar. Kerek onı iç apsten azat etmey ediler. Çünki

o, dünyanıñ eñ «tınçlıqsever» ordusı olğan Sovet Ordusında xızmet

etmekten boyun qaçırğan eken. Mustafağa ğururlanmaq kerek ki, «vatan

xaini» dep sayılğan qırımtatarlarnı da Sovet Ordusına askerlikke alalar»,

dep ayttım.

Hüseyin Razi lafımnı bitirmege bile imkân bermedi. Asabiyliknen,

az qala meni taxqir ete-ete, qırımtatarlarnıñ Ekinçi Dünya Savaşında

köstergen qaramanlıqlarından, olarnıñ sebepsiz-sübutsız vahşiycesine

sürgün olunğanından, aqsız-adaletsiz sürgün etilgen bir çoq xalqlarnıñ

öz tarixiy vatanlarına qaytarıluvına razılıq berilgeninden, amma,

qırımtatarlarnıñ alâ de baba-dede yurtuna avdet etip olamağanından,

İsmail bey Gaspralıdan, onıñ neşir ettirgen «Terciman» gazetinden

uzundan-uzun bir maruza oqudı. Söz meclisi daha da qızışıp qaldı. Qırım

mevzusındaki subetimiz eki saatqa yaqın devam etti. Qırımtatarlarnı

tuvğan vatanından sürgün yapqan Sovet ukümetinden çoq men tenqit

olundım. Amma men olarğa ara-sıra itiraz etsem de, içimde quvandım ki,

kommunist partiyasınıñ gazetinde çalışqanlar nasıl içten Qırım meselesini

muzakire eteler, qırımtatarlarnıñ taliyi içün raatsızlanğanlarını bildireler,

passiv de olsa, olarnıñ aq-uquqlarını qorçalaylar.

Şu subetten maña çoq şeyler belli oldı. Ögrendim ki, qalemdeşlerim

Mustafa Cemilevnıñ 40 yaşında olğanını, bir qaç kereler aps etilip,

sürgünge yollanılğanını, defalarca açlıq etkenini bileler ve onıñ cesaretli

kureşine sayğınen yanaşalar. Xülâse, Mustafa Cemilev aqqında çetel

radiolarınıñ bergen xaberlerni diqqatnen izleyler.

Aradan bir qaç kün keçken soñ «Partiya eyetı» bolüginiñ mudiri

Sexavet Kengerli meni öz odasına çağırıp aldı. O, evelceden menim

Mustafanıñ babasınıñ adınıñ Abdülcemil olğanını, onıñ askeri xızmetni

red etmesine köre aps olunğanını qaydan bilip turğanımnen meraqlandı.

Men de kulip: «Sexavet muallim, er kün sizlernen birliktemiz de. Sizler

bir şeyler aytasıñız men de qulaq asıp diñleyim,» — dedim. O, bir az

tüşüngen soñ: «O künü isler alemi meni sarıp alğanından özümni tutıp

olamadım, seniñ canını ağırttım. Amma, sen bizni ayneciliknen aldadıñ.

Er şeyni bizge ayttıruvnen istegine nail oldın. Sen pek muqayt ol. Öyle

belleme ki, er daim şu usulnen adamlarnı laf ettirip oturmağın keçip

keter. Bir-eki kere böyle olması mumkün. Lâkin episi bir, soñra KGB

duyıp qalacaq ki, sen de çetel radiolarına qulaq asıp diñleysiñ ve enqasten

adamlarnı qızıştırtıp lafettiresiñ.»

Şu subetler Mustafa Cemilev mevzusını qapatmadı. Aksine ondan

soñ da tez-tez muzakere mevzusına çevrilip qaldı. Mende bir daha qaviy

işanç yaratıldı ki, epimizniñ içimizde qırımtatarlarğa sıcaq bir sevgi bar

ve bizler olarnıñ aq-uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenilmemesinden ziyade

raatsızlanamız. Amma amansız rejimniñ yaratqan qorqu ve basqısından,

şunı er yerde, er zaman tilimizde em de yazımızda aks ettirip olamaymız.

Fikrimizni daha doğru ve daha da daqiq beyan etsek, adiy ayatta yazıp

tasvirlegenlerimizniñ içimizde aksini tüşünemiz.

Qırımtatar xalqınıñ belli alimi, filologiya ilimleri doktorı Refik

Muzaffarov aqqında «İzvestiya», «Kommunist» gazetlerinde derc olunğan

maqale de mende buyük meraq doğurdı. Ensiklopediyalarğa qırımtatarlar

aqqında maqaleler yazıp turğan meşhur professornı milletçilikte, Sovet

devletiniñ siyasetine qarşı çıqmaqta suçladılar. Diger yerlerde olğanı kibi

Bakuda da şu ilim adamını gazetler tenqit etse de, biz oña buyük sevgi

beslep, yardım qolunı uzatmaq içün yollar arayıp, onıñ cesaretini er daim

alğışlap, ğururlana edik. Lâkin şunıñ kibi yazılarnıñ muim ve emiyetli

bir tarafı da bardı. Böyle maqaleler gazetlerniñ saifelerinde qırımtatar

24 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 25

mevzusını kün-künden canlandıra ve şu problemanıñ barlığını cemiyetke

matbuat vastasınen bir daha isbatlay edi.

...Qırımtatarlarğa olğan sevgim, merağım kün-künden artmaqta edi.

Olarğa yapılğan aqsızlıqqa qarşı öz itirazımnı bildirmekniñ birde-bir

yollarını bulmağa areketlene edim. Aynı zamanda tırışa edim ki, eski

zamanlardaki kibi bugün kene de Azerbaycanda qırımtatarlarğa soñsız

bir sevgi ve teren bir itiramnıñ olğanını olar añlap bilsiñler. Taşkentte

qırımtatar tilinde neşir olunğan «Yıldız» jurnalına ve «Lenin bayrağı»

gazetine abune yazıldım. Dost-tanışlarımnıñ arasında anda derc olunğan

yazılarnı tebliğ ettim. Böyle yolnen olarda da qırımtatarlarğa meraq

uyandırmağa ıntıldım. Şu aynı bir vaqıtta maña fikirdeşlerimni bulmaqta

yardımçı oldı. Böylece etip dost-tanışlarnı da şu neşirlerge abune

yazdırtmağa aveslendirdim. Özüm de ara-sıra redaktsiyalarğa mektüpler

yazıp, şaxsiy fikirlerimni bildirdim.

Qırımtatar tilinde neşir olunğan gazet ve jurnallardaki maqalelerimni

oquğanlar maña mektüpler yazdılar. Meni efkârlandırğan, qasevetlendirgen

şu edi ki, bu mektüplerniñ bir çoqusı apsxanelerden unvanlana ediler.

1993-nci sene iyunde Azerbaycanda yañı qurulğan milliy ukümet tış

memleketleriniñ küçleriniñ tazyığınen devirildi. Sovet devirinde reber

vazifede çalışqanlar yañı partiya yaratıp akimiyetni qolğa aldılar ve xalq

kureşiniñ faallerini çeşit manaçıqlarnen sıqıştırdılar, birevlerni adaletsiz

cezalandırdılar, digerlerini ise muxaciretke barmağa mecbur ettiler.

Akimiyetten ketken Abülfez Elçibeynen tuvğan köyü Kelekite

(Ordubad rayonı) tez-tez körüşip, kelecek planlarımıznı muzakere

yapa edik. O, Azerbaycanda tasil almağa davet etilgen uyğur, qazax,

gagauz, qırımtatar ve Axıska (mesxeti) türklerinden olğan talebelerniñ

problemalarınen oğraşmaq içün menim Bakuğa köçmemni munasip

bildi.

Meraqlı tarafı şunda ki, universitette ve başqa aliy oquv yurtlarında

çetelden kelgen talebelerniñ problemalarınen oğraşqan ştatlı xadimler bar

edi. Şuña köre de talebelerniñ çoqusı menim iç bir resmiy vazifem olmasa

da, olarnıñ problemalarınen yaqından meraqlanğanımğa taacipnen ve em

de bir az işançsız yanaşa ediler.

Amma men beş yılğa yaqın vaqıt devamında talebelerniñ olsun tasil,

olsun da maişiy şaraitlerinen oğraşmaqnen yanaşı, olar içün toplaşuvlar,

milliy bayramlarını, facialı xatıra künlerni qayd etmekni teşkil ettim,

radio-televideniyede, matbuatta olarnıñ ve mensüp olğan xalqlarınıñ

problemalarınıñ keniş mıqyasta darqalmasına tırıştım. Şu devirlerde

Azerbaycanda iqtisadiy durum ağır olğanı sebebinden, talebelerge

ayırılğan nefaqa (stipendiya) hatta olarnıñ ötmeklerine bile yetişmey

edi. Böyle olğan bir zamanda men ayırı-ayırı imkânlı iş adamlarından,

şirketlerden olarğa ilâve nefaqa, yolparası ve ilâxre işlerde yardımçı

olıp qaldum. Amma çoq yazıqlar olsun ki, talebelerniñ episi bizim ne

etkenimizni ve şu işlerni ne içün yapqanımıznı kerekli seviyede añlap

olamay ediler.

Bayramlarda talebelerni dostlarımnıñ, xususen, türkperverlerniñ

— «Xalq gazeti»niñ bolük mudiri Alipenah Bayramovnıñ, Azerbaycan

Televideniyesiniñ redaktsiya mudiri Akif Cabbarovnıñ, Azerbaycan

Profsoyuzlar Birligi Konfederatsiyasınıñ reisiniñ muavini Kâzım

Teymurlunıñ, Azerbaycan Sanat İnstitutınıñ prorektorı Müsevver

Askerovnıñ,

Azerbaycan Xalq Cebhesi Partiyası reisiniñ muavini

Arif Rehimovnıñ, Sumgaitteki qurucılıq idaresiniñ yolbaşçısı Edvard

Guliyevniñ ve başqalarınıñ evine musafirlikke yibere edim. Aynı zamanda

olarnı evlerimizde olıp keçken doğğan künlerine, toy-dügünlerge,

şeñliklerge de davet etip, doğmuşlarımıznen, dost-eşlerimiznen yaqından

tanıştıra edik. Azerbaycan Xalq Cebhesi Partiyasınıñ faalleri Ogtay

Baxşaliyev, Fikret Bağırov ve digerleri talebelerni Azerbaycannıñ guzel

ve cazibeli yerlerinen yaqından tanıştırmağa yardım kösterdiler. İş adamı

Abbas Rzayev talebelerge maddiy yardım köstermeknen yanaşı, aynı

zamanda xastalanğanlarnıñ tedaviylenmesinen de oğraştı. Hatta Dilâra

Ablâkimova xastalanğanda tedaviylenmek içün onı bir muddet Guba

rayonınıñ Mirzemmed koyünde yaşağan, xanımımnıñ emcesiniñ qızı

Metanet xanımnıñ evine yiberdik. Metanet xanımnıñ aqayı Hatem Stepov

da qırımtatardır. Qorantası balaban, maddiy durumı ise pek ağır olsa da,

şu sade ve alçaqgoñülli insan onıñ semereli tedaviylenmesi içün qolundan

kelgenni yaptı, iç bir neni acımadı.

Maqsadım ve istegim tek talebelerniñ keyfietli ğıdalanması ya da

keçinişlerine yaxşı şaraitniñ yaratılması degil edi. Aynı zamanda tırışa

edim ki, olar em de Azerbaycan ailelerinen yaqından qonuşsıñlar, milliy

adet-anânelerimiznen tanış olıp, şu ailelernen alâqalarnı soñralar da

26 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 27

devam ettirsiñler. Yani aliy oquv yurtunı bitirgen soñ da Azerbaycannen

qardaşlıq bağlarını üzmesiñler.

Yalıñız Azerbaycanda yaşağan qırımtatarlarnen degil de, Türkiyege

barğanda da andaki qırımtatarlarnen, olarnıñ derneklerinen, şu işke canyürekten

bağlı olğanlarnen, aliy oquv yurtlarında tasil alğanlarnen meraqlanıp,

bir sıra toplaşuvlarda iştirak ettim. 1995-nci senede Türkiyede

bulunğanımda qırımtatar dernekleriniñ liderlerinen, iş adamları ve

alicenap xayriyeçilerinen körüşip, Türkiye muitinen yaqından tanış

olmaq maqsadınen Bakuda tasil alğan qırımtatar talebelerni bir ayğa

anda yollamaq aqqında añlaşmalar alıp bardıq. Butün masraflarnı da

Türkiyedeki xayriyeçiler öz boyunlarına aldılar. Ancaq yazıqlar olsun ki,

talebeler arasında fikir birligi yaranmadı. Xususen de, oğlan balalarnıñ

qatiyetsizligi şu işke ayaq çaldı, niyetimiz amelge keçip olamadı.

Bakuda yaşağan qırımtatarlar da talebelerge birde-bir işlerde yardımçı

olmağa tırışa ediler. Qırımdan Bakuğa tasil almağa kelgen talebelernen

birlikte er yıl «18 Mayıs» xatıra kününi qayd ete edik. Böyle toplaşuvlarğa

azerbaycanlılar da qatıla, qırımtatarlarnıñ derdlerine şerik olıp çıqa

ediler. Evelce Bakudaki Şehitler Xiyabanına birlikte gül-çeçekler qoyıp,

soñ ise bir salon bulıp anda toplaşuv keçire edik. Ukümet daireleri

şu toplaşuvlarnı ne yasaqlay edi, ne de qoltuta edi. Şu sebepten de

toplaşuvlarını keçirmek içün çeşit idare ve teşkilâtlarnıñ, partiya ve

aliy oquv yurtlarınıñ salonlarından faydalana edik. Böyle toplaşuvlarğa

Azerbaycanda yaşağan qırımtatarlardan — Lir Xalilov, Niyara ve Melâhet

Aliyevalar, Zarema ve Ridvan Şerfedinovlar, Esma Emiraliyeva, Server

Tevfikov, Amet İbrahimov, Azerbaycan Televideniye ve Radio yayınları

Komitetinde rus tili yayınları redaktsiyasınıñ xadimi, jurnalist Leyla

Hacıyeva, Fevziye xanım, Zemine xanım, Emine xanım ve başqaları

faal iştirak ete ediler. Afsus ki, olarnıñ arasında fikir birligi olmaması

sebebinden Azerbaycanda yaşağan qırımtatarlarnıñ cemiyetini meydanğa

ketirip olamadıq.

Şunıñ başqa bir sebebi ise olarnıñ muxalifekâr milliy tüşünceli

insanlarğa, em de siyasiy partiya ve içtimaiy teşkilâtlarğa ixtiyatnen

yanaşması edi. Bir adiseni bugün alâ de yürek ağrısıynen xatırlayım.

Şehitler Xiyabanına gül-çeçekler qoyğan soñ, Qadın Aq-uquqlarını

Qorçalav Cemiyetiniñ salonında qırımtatar xalqınıñ sürgüninen bağlı

toplaşuv keçire edik. Matbuat, radio-ve tele-jurnalistler de davet olunğan

ediler.

Azerbaycan Xalq Cebhesi Partiyasınıñ reisi, milliy azatlıq kureşiniñ

lideri Abülfez Elçibey salonğa kirgende qorqu ve eyecandan esli nesilden

olğan adamlarnıñ çırayınıñ bozulğanını sezdim. Añladım ki, Sovet

ukümeti yıqılsa da, kommunist partiyası lyağu olunsa da, insanlar alâ de

şu rejimniñ qorqusından butünley qurtulıp olamağanlar.

Elbette, olarnı añlamamaq menim içün qıyın mesele degil edi. Çünki

şu devirlerde butünley añlı ömürini tuvğan xalqınıñ azatlıq kureşine

bağışlağan Abülfez Elçibeyniñ ve onıñ meslekdeşleriniñ aleyxine

Azerbaycanda televideniye, radio ve gazetler keskin tebliğat alıp barırdılar.

Men vaziyetniñ ket-kete kerginleşkenini, esli adamlarnıñ telâşlanğanını

duyğanımnen Zemine ve Fevziye xanımlarnı taksige oturtıp evlerine

yollamağa mecbur oldım. Yaşları seksenni keçken şu insanlar bir daha

bizim toplaşuvlarımızda körünmey qaldılar.

Talebeler ketken soñ qırımtatar xalqınıñ «18 Mayıs» xatıra kününi

qayd etmek içün Şehitler Xiyabanında pek az adam toplaşa edi. Lâkin

biz olarnen bağlarını üzmemege ıntıla edik. Xususan da, rahmetli

Abülfez Elçibey talebelerniñ taliyinen tez-tez meraqlana, olarğa kerekli

seviyede yardım berip olamamızğa köre bizni daima tazirleydi. İtiraf

etem ki, olarnıñ işnen teminlevine yeterli derecede yardım qolunı uzatıp

olamadıq.

Niyara İsmet qızı Poloniyanıñ Poznan şeherinde çalışmağa ve aspiranturada

oquvğa ketti. Aspiranturanı oqup bitirgen soñ Qırımğa qayttı,

lâkin vatanda munasip işnen teminlenmegeni sebebinden Türkiyege bardı

ve anda Afyon Karahisar şeherindeki universitette çalışmağa muvafaq

oldı.

Niyara İsmet qızı Poloniyada olğanında Azerbaycanda ötkerilgen

bir simpoziumda iştirak etmek içün Bakuğa kelgen, amma, afsus ki,

bizni evde tapalmağandı. Mından soñ Niyara menim kursdaşım, «Xalq

gazeti»nde çalışqan Alipenah Bayramovnıñ evine barğan. Alipenah

muallimniñ ailesi de onı sevinçnen qarşılap alğan, raatlanması içün er

bir şaraitni yaratqan ve simpoziumnıñ ötkerilecegi yerni bulmaqta oña

yaqından yardım etken edi. Niyara soñ bizimnen körüşüvinde: «Ali

muallim, ne yaxşı ki, biz şu qorantalarnı bilip tanıymız, şimdi de sanki

28 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Ne içün qırımnı şu qadar sevdim?! 29

yaqın doğmuşlarımız kibi olarnıñ qapılarını cesaretnen açamız», —

dedi.

Men ensiklopediyada çalışqanımda xanımımnen bir yerde uylege

azırlaşqanımızda, apansızdan odamnıñ qapısı açıldı ve bir zamanlar

Bakuda tasil alğan Arsen Aşıqov içerige kirdi. Biz onıñnen samimiy

kopüşip, quçaqlaştıq. Arsen Azerbaycanda ötkerilgen saylavlarğa

Ukrainadan bir nezaretçi kibi kelgenini qayd etti. Daha soñ Arsen bizni

öz yapqan işlerinen ve Qırımda olıp keçken adiselernen malümatlandırdı.

Subetimiz bir xayli muddet devam etti. Şu arada xanımım yarışaqa,

yarıciddiy tarzda: «Mında oquğañızda Ali muallimden daim şikâyetlene

ediñiz. Ya şimdi ne oldı sizge? Yoqsam oña şu qadar sağındıñmı? Bir az

da menimle laf et, Leyladan, (Leyla da Bakuda jurnalistika fakültetini

bitirip vatanğa qaytqan soñ, Arsenge aqayğa çıqqan edi — A.Ş.) qızından

subet et,» — dedi.

Arsen de bir az şaşqınlıq içinde bulunıp soñ:

— Azize tize, doğrusını aytsam, biz anda barıp işke yerleşken soñ,

Ali muallimniñ ne içün bizge açuvlanğanını, bizlerden ne istegeninı

añlap başladıq. Biz Ali muallimni er zaman xoş niyetnen xatırlaymız,

onıñnen samimiy korüşüvni daim arzulaymız. Ali muallimniñ kerekli

ogüt-nasiatlarına, onıñ talaplarına vaqıtında ve yeterli derecede qulaq

asmamağımıznı şimdi peşmanlaymız, — dedi.

Bir qaç yıldan soñ ise Arsenniñ ömür arqadaşı Leyla xanım Bakuğa qız

qardaşınıñ dügünine kelgende Türkiyede bir simpoziumğa qatnağanım

sebebinden menimnen korüşip olamağandı. Xanımım onı qarşılap alğan

ve birlikte Leylanıñ azerbaycanlı yaşqa aqayğa çıqqan qız qardaşınıñ

dügüninde şeñlengenler.

Faqat yaqından bilip tanığanlarımnı degil de, uzaqtan-uzağa eşitip

bilgen yaşlarnıñ tasillerinen de meraqlanıp, imkânım olamağanda ise

dost-eşlerimniñ olarğa birde-bir problemalarına yardım etmelerini rica

ete edim. Böyle yaşlardan numüne kibi Zagatala rayonınıñ İlahiyet

kollecinde tasil alğan Eskender Edem oğlu Memetovnı, Emiraslan Sabri

oğlu Umerovnı ve Şevket Qurtmemetovnı köstermek mumkün. Olar

menim ne betimni körgenler, ne de ad-soyadımnı eşitkenler. Amma men

olarnıñ tasil yıllarında olğanı kibi, tuvğan vatanalarına qaytqan soñ da

taliylerinen meraqlanam. Azerbaycanda tasil alğan er bir qırımtatar yaşınıñ

muvafaqietiniñ sedasını eşitkenimde xususiy bir ğurur duyam, olarnıñ

oğursızlıqlarnı xaber tutqanımda ise ğaet raatsızlanam ve qasevetlenem.

Yalıñız tek talebelernen degil de, qırımtatar ziyalılarınen de daima

bağ tutmağa tırışam. Türkiyede, Qüzey Kıbrıs Türk Cumxuriyetinde,

Turkmenistan Respublikasında, İran İslam Respublikasında ötkerilgen

ilmiy simpoziumlarda İsmet Zaatovla, Nariye Seydametovanen, Remziye

Berberovanen, İsmail Kerımovnen, Şevket Yunusovnen, Ayder

Memetovnen, Enver Abdullayevle (Ozenbaşlı), öylece de içtimaiy-siyasiy

toplaşuvlarda Rustem Çiyközle, Türk Assambleyasınıñ prezidenti

İlmiy Umernen, İsmail bey Gaspralı adına qırımtatar kitapxanesiniñ

direktor muavini Gülnar Yahyayevanen ve başqalarınen olıp keçken

samimiy korüşüvlerimizde esas mevzu sürgün etilgenlerniñ vatanğa

avdetleriniñ suretlenmesi, olarnıñ anda meskenleşme şaraitleriniñ qolaylaştırılması,

tasilge diqqatnıñ yükselmesi ve diger meseleler oldı.

İrannıñ Çetel İşler Nazirliginiñ Tarixiy Diplomatik Merkezi 13—14

fevral 2001-nci senede Tehranda «İran ve Turan dünyası» mevzusında

Uluslararası ilmiy konferentsiya keçirdi. Anda Aqmescitteki Tavriya

Milliy Universitetiniñ qırımtatar tili ve edebiyatı fakültetiniñ dekanı,

professor Ayder Memetovnen korüşip, bir sıra meseleler aqqında

samimiy şaraitte subetleştik. Ayder bey Qırımda milliy kadrlarnıñ

yetişmemezliginden şikâyetlenip, qırımtatarlarnıñ vatanda yerleşmesine

ve inkişafına manialar yaratqan meselelerge toqunıp keçti. Fursattan

faydalanıp, nice-nice yıllardan berli meni ğayet tınçlandırmağan bazı bir

meselelerniñ mantıq ve maiyetine aydınlıq ketirmege tırıştım. Dostane

şaraitinde olıp keçken subetimizde birde-bir problemalarnıñ çezilüvindeki

baqışlarımıznıñ biri-birinden keskin farqlanğanını beyan ettim. Xususan,

onıñ İranğa meyilli baqışlarınıñ uzerinde keniş toqtalıp, şu tüşüncelerniñ

zaruriyetsiz em de menfaatsız taraflarını açıqladım.

Şu delillerini talebelerniñ maña yollağan gazetlerden alğan edim.

G. Kerimovanıñ «Avdet» gazetiniñ 16 sentyabr 1996-ncı senede derc

ettirgen «Persidskiye motivı» Aydera Memetova» maqalesindeki fikirlerniñ

episinen olmasa da, bir çoqusınen razılaşqan edim. Hatta maqaleni

közden keçirgenimde Ayder Memetovğa mektüp yazıp, doğru yolda

olmağanını xatırlatmaq isteginde de oldım. Afsuslar olsun ki, buña

vaqıt tapıp olamağanımdan mektüpni yazıp yetiştiralmadım. Soñ ise şu

30 Ali Şamil. Qırım Sevgisi 31

mevzuğa menim de qoşuluvımnı manasız dep saydım. Amma qısmet öyle

ketirdi ki, aradan bayağı bir vaqıt keçken soñ, maña da şaxsiy fikirlerimni

söylemege sıra keldi. Ayder bey menim oylarımnı sabırnen diñledi,

tekliflerimni yımşaq ve sakin tarzda qarşılap aldı.

Yalıñız Qırımda yaşağan musulmanlarnen degil de, aynı zamanda

başqa dinlerge riaet etken ve sayıları yıl-yıldan eksilgen «Qırımçaklar»

cemiyetiniñ reisi Viktor Lombrozo, Qırım qaraimleriniñ «Kırımkaray»

Assosasiyası ilmiy şurasınıñ reisi Yuriy Polkanov, Aleksey Gayvoronskiy

ve ğayrılarınen olıp keçken samimiy qonuşuvlarımız xatıralarda ozüne

yer aldı.

...Azerbaycan Ensiklopediyasınıñ direktorı, professor İsmayıl Veliyevnen

qararlaştırıp «Türk xalqlarınıñ

belli adamları» ensiklopediya

gruppasını yarattıq. Kelecek ensiklopediyanıñ sözlügini de azırladıq.

Ancaq yazıqlar olsun ki, arzularımıznı reallaştırmağa imkân bermediler,

bizni işten çetleştirdiler.

Al-azırda çetelde yaşağan eski tanışım, işxanemge kelgen talebeler içün

qolundan kelgenni acımasa da, bizim türk xalqlarınıñ belli şaxıslarınen sıq

bağlantımıznı, qırımtatarlarğa xususiy diqqat ve rağbet beslegenimizni

izlese de, bir kere bile anasınıñ qırımtatar olğanını söylemegen edi.

Aradan bayağı yıllar keçken soñ, maqalelerimni oqup, mezkür mektüpni

yazğan. Onıñ arzusına binaen Qırım mevzusında yazğan maqalelerimni

bir yerge toplap, kitap şekline ketirdim.

Kitapqa Bakuda tasil alğan talebelerniñ taxminiy sayısını da qoştım ki,

kelecekte Azerbaycan-Qırım bağlarını ögrengen araştırıcılar qıynalmadan

çalışabersinler. Şu yazılar içün de bir ilâveler bölügini ayırdım.

Bu işlerni yapa-yapa daha bir kere tüşündim ki, içimdeki saf ve soñsız

Qırım sevgisi qaydan eken? Soyum qıpçaqlarla bağlı qaraqalpaqlardan

olğanımdanmı eken? Yoqsam da qırımtatarlarnıñ soydaşlarımğa etken

yardımındanmı eken? İçimdeki aqsızlıqlarğa, zulumlarğa itirazdanmı

eken?

Aceba, kitapqa kirsetilgen maqalelerim şu suallerge cevab berip

olurmı eken?

YAQIN

TARİXİMİZNİÑ

ERBAPLARI

32 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 33

Qanınen şiir yazğan, milleti içün devlet qurğan —

noman çelebi cihan

Özet (annotatsiya): Ateşin vatanperver, istidatlı şair, içtimaiy-siyasiy

xadim Noman Çelebi Cihannıñ şerefli ömür yolu kelecek nesillerge parlaq

örnektir. Şehit olmasından 93 yıl keçse de onıñ aydın sıması xatıralarda

ebediy yaşay. Lâkin onıñ ölümine fitva bergenler ve icracılar artıq çoqtan

unutıldılar. Yaşlığından milletiniñ azatlığı ve xalqınıñ baxtlı ayatı içün

tırışqan, gizli teşkilâtlar yaratqan bu cesaretli insan yalıñız doğğan ve

mubareze alıp barğan memlekette degil de, dünyanıñ er yerinde tanıtılmalı,

aq- adalet oğurında kureş alıp barğanlarğa nümune kibi kösterilmelidir.

1885-nci senede Canköy yaqınlığındakı Sonaq köyünde İbraim Çelebiniñ

qorantasında doğğan Noman Aqçoqraqta, Aqmescitte ve Bağçasarayda

medrese tasilini alğan soñ İstanbulğa bardı. Anda Mercan

İdadiyesinde ve universitetniñ uquq fakültetinde tasil aldı.

Onıñ eñ çılğın faaliyeti ise Qırımda yañı devlet qurucılığı devirine

tesadüf etti. Qırım, Poloniya ve Litva musulmanlarınıñ muftisi olğan

Noman Çelebi Cihan Rusiye musulmanlarınıñ qurultaylarında da faal

iştirak etti. 1917-nci senede yañı qurulğan ukümetke yolbaşçılıq yapqan

Noman Çelebi Cihannı bolşeviklerniñ reberliginen 1918-nci sene 23

fevralde Aqyar matrosları ğaddarlıqnen öldürdiler.

Anaxtar sözler: Noman Çelebi Cihan, Qırım, qırımtatar edebiyatı,

Qırım Milliy Ukümeti.

Kiriş

Azerbaycannen Qırım arasında sıq bağlantılar olmasına baqmadan,

qırımtatar xalqınıñ tarixinde ve edebiyatında muim yer tutqan Noman

Çelebi Cihan kibi bir milletsever şaxısnıñ adı mında ne içündir keniş

oquyıcı kutlesine belli degil. Eveller tüşüne edim ki, şuña esas sebep

amansız Sovet rejimidir. Lâkin zaman keçti, Sovetler Birligi yıqıldı,

Azerbaycan mustaqillik qolda etti, amma, episi bir onıñ aqqında matbuatta

ne silsile yazılarnı, ne de radio-televideniye yayınlarını rastketirdim.

Elbette, bazı bir türkçilerniñ şu mevzuda azsayılı gazet ve jurnallarda men

oqup olamağan birde-bir maqalelerniñ derc ettirgeni de istisna degil.

Amma soñ xayalımda canlandı ki, XX yüzyıllıqnıñ başlarında, yani

1905—1920-nci senelerniñ Azerbaycan matbuatında da Noman Çelebi

Cihan aqqında bir yazı bile oqumadım. Şu devirde Azerbaycanda basılğan

gazet ve jurnallarda qırımtatarlarnen bağlı adden ziyade maqalelerni

rastketirmek mumkün. Şu yazılar Azerbaycannen Qırım arasında sıq

tarixiy, medeniy ve edebiy bağlarnıñ mevcutlığına delâlet ete.

Rusiye Qırımnı basıp alğan soñ kütleviy sürgünlerni, köçlerni ve

apslerni ayatqa keçirmek yolunen Osmanlı devletinen sıñırdaş olğan

türk xalqlarnı yoq etmege areketlendi. XVIII—XIX asırlardan başlap

Qırımdan Osmanlığa ve Avropağa kütleviy mecburiy köçler etildi. Ancaq

milletniñ ne azim ve iradesini, ne de azatlıq sevgisini söndürip olamadılar.

Qırımtatarlar öz aq-uquqlarını de silânen, de qalemnen qorçaladılar. Vatan

ve millet içün kureş meydanına atılğanlar hatta bazan biri-birine qarşı

olıp çıqtılar. Şu qarşılaştırma asılında, aynı ğaye, aynı maqsat oğurında

alıp barılğan mubarezeniñ usullarındaki farqtan meydanğa keldi.

Çılğın tabiatli Noman ömürini milletiniñ ve vatanınıñ yolunda

meşâlge çevirgen, xalq arasında buyük sayğı saibi olğan insanlarğa da

qarşı sart movqede turıp, olarnı çar idareçiligine qarşı qatiyetli kureş alıp

barmamaqta suçladı. Ögündeki küçniñ buyükliginiñ, ğaddarlığınıñ farqına

barmadan semetdeşlerini imperiyanıñ küçlerine qarşı açıqtan-açıq kureş

alıp barmağa sesledi. Onıñ tasavurına köre tıştaki deliller, zaman, şarait

şu qadar da önemli sayılmay. Eñ esası ve önemlisi milletniñ içki qudreti

em de yeterli seviyede muqavemet kösterip olmaq beceriği eken.

1. Noman Çelebi Cihannıñ ömür yolu

Noman Çelebi Cihan 1885-nci senede Qırımnıñ şimalinde, Canköy

yaqınlığındeki Sonaq köyinde İbraim Çelebiniñ qorantasında doğdı. O,

başlanğıç tasilini köy mektebinde aldı. Lâkin mektep ukümet tarafından

qapatılğanı sebebinden, evelce tasilini etraftaki Aqçoqraq medresesinde,

soñ ise Aqmescitteki Rüşdiyede ve Bağçasaraydaki meşur Zıncırlı

medresede devam ettirdi (Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:249).

Onıñ teren bilgilerge saip olmasında ve dünya baqışlarınıñ zengin34

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 35

leşmesinde şu devirlerde Qırımda pek namlı olğan Mustafa Efendiniñ

emiyetli derecede xızmetleri oldı. Tasil yıllarında İsmail bey Gaspralınıñ

«Terciman», Reşid Mediyevniñ «Vatan xadimi» gazetlerini ve İstanbuldan

kelgen kitaplarnı diqqatnen oqudı. Qısqa bir zaman içinde rus

tilini mukemmel ögrenip, şu til vastasınen inqilâpçılarnıñ eserleri ve

ğayelerinen yaqından tanış oldı. İnqilâpçılarnıñ miting ve numayışlardaki

ateşin nutqlarını diqqatnen izlegen Noman isyankâr bir ruxta pişkinleşip

yetkinleşti. 1905—1907-nci seneleriniñ inqilâpları neticesinde xalqnıñ

faydasına bazı birde-bir islâtlarnıñ ayatqa keçirilmesi, yaş Nomannı

daha da ruxlandırdı. O, xalqını imperiyanıñ mustemlekeçiliginden azat

etmekniñ, adaletsizlikke ve qanunsızlıqqa soñ qoyuvnıñ yollarını aradı.

2. Ayatınıñ İstanbul deviri

Yaşlıq çağlarından Qırımda ve İstanbulda neşir olunğan gazetlerge

maqaleler yazıp turğan Noman soydaşları Abdülalim Çelebi ve Abubekir

Çelebiniñ maliye yardımınen 1906-ncı senede tasilini devam ettirmek

içün İstanbulğa bardı. Anda evelce Mercan İdadiyesinde diniy bilgilerni

zenginleştirdi. Soñ ise universitetniñ uquq fakültetinde oquvnı devam

ettirdi. Universitette Cafer Seydamet Qırımernen tanış oldı. Şu tanışlıq

dostluqqa cevirildi ve ömüriniñ soñuna qadar devam etti.

1908-nci sene 30 dekabrde Noman Çelebi Cihan, Cafer Seydamet,

Alim Seydcemil, Abdülakim İlmiy ve Abduraim Sükuti ile birlikte «Qırım

Talebeleri» Cemiyetini yarattılar. Teşkilâtqa Noman Çelebi Cihan yolbaşçı

saylandı. Proggrama ve nizamnamede kureşni alıp barmaq yollarında fikir

ayırılığı yaranğanı sebebinden teşkilâtnıñ ömüri pek qısqa oldı. 1909-ncı

seneniñ soñlarında Noman Çelebi Cihan, Cafer Seydamet, Yaqup Kerçi,

Amet Şükrü «Vatan» Cemiyetini yarattılar. Teşkilâtnıñ azaları milletni

uyandırmaq, Qırımnı azat etmek umütinen ikâyeler, şiirler, maqaleler,

xalqqa muracaatlar yazıp, gizli şekilde bastırıp, Qırımda darqattılar. Olar

aynı zamanda Rusiyeniñ esareti astındaki diger türk xalqlarınıñ milliy

azatlıq kureşini de diqqatnen izley, olarnıñ ziyalılarınen sıq bağ tuttılar.

Azerbaycandan Alibey Hüseyinzadeniñ redaktorı olğan «Füyuzat»

jurnalına, «Hayat», «İrşad» gazetlerine xususiy meraq köstermeknen bir

sırada, satirik «Molla Nesreddin» jurnalını da oqup, darqattılar. Gazenfer

qızı Aynur, 2012:5-11 aprel).

1909-ncı senede İstanbulğa kelgen İsmail bey Gaspralınıñ qarşılanıp

alınmasında ve onıñ nutqlarınıñ diñlenilmesinde Noman em de arqadaşları

xususiy faallik kösterdiler. Noman semetdeşi, genç şair, kelecekniñ buyük

türkologı Bekir Çobanzade ile İstanbulda tanış oldılar. Olar mında ekisi

bir yerde şiirlerini toplap, 1911-nci senede kitap şeklinde neşir ettirdiler

(Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:249).

3. İstanbul, Qırım, Peterburg arasında

1912-nci senede İstanbuldan vatanğa qaytqan Noman bilgilerini ve

siyasiy faaliyetini daha da kenişlendirmek maqsadınen Peterburgqa barıp,

anda Psixonevrologiya İnstitutunda tasil aldı. O, keçinişini teminlemek

icün eñ ağır işlerde çalışmağa mecbur oldı. Noman anda yazğan «Tatar

xasta» eserini dostu Cafer Seydametke yolladı. Eser uzun yıllar devamında

öz aktualligini coymamağanı sebebinden 1917-nci senede «Terciman»

gazetinde derc olundı. Aradan bir yıl keçken soñ, yani 1913-nci sene

iyulde fikirdeşi ve meslekdeşi Cafer Seydametnen körüşmek içün yañıdan

İstanbulğa bardı. Bir muddet İstanbulda bulunğan soñ Qırımğa qaytıp

keldi ve Seytabdi Haciniñ qızınen qoranta qurdı (Şamil Ali, 2011:27,

№10).

Meslek dostları 1914-nci senede «Vatan» Cemiyetiniñ bölügini

yarattılar. Şu yılı kuzde Kezlevede Cafer Seydametle körüşken soñ,

cemiyetniñ azalarınen Aqmescitteki Veli İbraimniñ qavexanesinde gizli

bir toplaşuv keçirip kelecek faaliyetlerini belgilediler.

1914-nci sene 11 sentyabrde Bağçasarayğa, «Terciman» gazetiniñ

redaktorınıñ cenaze merasimine kelgenlerniñ qarşısında İsmail bey

Gaspralınıñ ğayelerini beyan etken Noman artıq inqilâpnıñ yaqınlaşqanını

ve vaqıtnı qoldan qaçırmamaq içün yaranacaq oñaytlı şaraitten semereli

yararlanıp, Qırımnı istilâcılardan azat etmekniñ vacipligini qayd etti.

4. Noman Çelebi Cihan arbiy xızmette

Birinci Dünya savaşında Rusiye mağlübiyetke oğrağanını duyıp,

universitet talebelerini arbiy kurslarğa celp etti. Moskvada arbiy kursnı

bitirgen Cafer Seydametni Bessarabiya cebesine, Kezlevede arbiy kursnı

bitirgen Noman Çelebi Cihannı ise Aqmescitke yolladılar. Arbiy xızmetke

ketken zaman çılğın tabiatlı Noman onı ozğarğan dostları ve soydaşları

qarşısında apansızdan sol bileginiñ damarını kesip, qanı ile divarğa

yazdı:

36 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 37

Sağlıqnen qal, tatarlıq!

Men ketemen cenkke,

Episiniñ başı aylandı axiret betke.

Seniñ içün yaşadım, sensiz ölsem,

Bilmem nasıl kirerim boş cennetke...

(Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:250)

5. Vatannıñ azatlığı ve mustaqilligi oğrunda mubarezede

1917-nci sene fevralde Rusiyede siyasiy durum daha da keskin

kerginleşti. Yaranğan akimiyet qarma-qarışıqlıqtan devletni xalâs etmek

maqsadınen çar II Nikolay göñülli olaraq akimiyetten ketti. Rusiyede

Kerenskiyniñ yolbaşçılığınen keçit ukümeti yaratıldı.

Qırımtatar vatanperverleri vatannıñ azat etmek yollarını aradılar.

Gizli faaliyet köstergen «Vatan» Cemiyetiniñ azaları Nomannıñ xastalanğanını

manaçıq etip, onı Odessadaki arbiy gospitalge yerleştirdiler.

Bessarabiya cebesindeki Cafer Seydamet ve meslekdeşleri Xalil Çapçakçı,

Amet Ozenbaşlı da onıñ yanına bardılar. Bayağı muzakerelerden

soñ Qırımda faaliyet köstergen gizli teşkilâtlarnı birleştirmek ve xalqnı

azatlıq kureşine kötermekni qararlaştırıp, vatannen sıq teşkilâti bağlantılar

yaratmağa muvafaq oldılar.

1917-nci sene 25 martta Qırımnıñ şeher, qasaba ve köylerinden kelgen

1500 temsilciniñ iştiraginen qurultay ötkerildi. Qurultay Qırım Musulmanları

Merkeziy İcra Komitetini yaratıp, onıñ erkânına 45 azanı

sayladı. Komitet azalarınıñ ekseriyeti gizli teşkilâttan saylandılar. Şu

komitet medeniy muxtariyet funktsiyasını yerine ketirmeli olğanı alda

Qırımnıñ azatlıq kureşiniñ yolbaşçısına ve yañı mustaqil devletniñ

qurulmasınıñ meydanğa kelmesine yol açtı (Kandımov Yunus, 1991).

Qırım Musulmanları Merkeziy İcra Komiteti Noman Çelebi Cihannı

Qırım Muftiligine, Cafer Seydametni ise Vaqf İşleri Mudirligine sayladı.

Böyleliknen, Noman Çelebi Cihan yalıñız Qırımnıñ degil de,

aynı zamanda Poloniya ve Litva musulmanlarınıñ da muftisi oldı. Yañı

yaranğan Rusiye ukümeti şu vazifelerni tasdıqladı. Odessada adiselerniñ

ketişatını diqqatnen izlegen ve onı idarelegen Noman Çelebi Cihan Cafer

Seydametle birlikte Qırımğa keldiler (Kandımov Yunus, 1991).

Noman öz vazife borcını eda etmege başlağan kibi sart tedbirlerden

faydalandı. 1917-nci sene aprelde Noman Çelebi Cihan, Seytcelil

Xattat, Amet Ozenbaşlı ve Cafer Seydamet tarafından bir nizamname

azırlandı. Qısqa bir zamanda savatsız, cesaretsiz, Rusiye meyilli, milliy

tüşünceden çetleşken muftilerni, qadılarnı işten boşatıp, olarnıñ

yerlerine genç vatanperverlerni tayinlep, milliy mekteplerniñ sayısını

çoqlaştırdılar. Şu yılı mayısta Aqmescitte ötkerilgen muallimler kongresi

açıqtan-açıq ruslaştırma siyasetine qarşı çıqtı. Rusiye ukümetiniñ basıp

alğan erazilerde

özüne küçük memurlar azırlamaq içün açqan rustatar

mekteplerini milliy kadrlar azırlağan mekteplerge çevirdiler. Bu

islâtlarnıñ reallaşmasında, mektepler içün metodik vasait ve programmlar

azırlanmasında

Asan Sabri Ayvazov kibi tecribeli pedagog ve yazıcınıñ

teşkilâtçılıq beceriginden semereli faydalandılar.

Qırımda ana tilinde neşir olunğan gazet ve jurnallarnıñ sayısı

çoqlaştırıldı. Asan Sabri Ayvazov Qırım Musulmanları Merkeziy İcra

Komitetiniñ organı kibi «Millet» gazetini (Qaynaqlarnıñ yazğanına köre

1918—19-ncı senelerde Bakuda gazetniñ 187 sanı basıldı. Afsus ki,

Azerbaycan kitapxanelerinde gazetniñ cemisi olıp 106 sanı saqlana —

A.Ş.), X. Çapçakçı ve A. Bodaninskiy «Golos Kırıma», «Tatar sedası»

gazetlerini neşir ettirdiler. Olarnıñ artından ise «Gökbayrak», «İşçi xalk»

ve «Albayrak» gazetleri de neşir olundı.

Amelge keçirilgen belli islâtlar yarımadadaki mustemlekeçilik oylarından

ayırılıp olamağan ruslarnı ve Rusiye meyilli ğayrı-ruslarnı da

ziyade raatsızladı. Rustilli matbuatta amelge keçirilgen tedbirlerniñ

aleyxine keskin maqaleler derc olundı.

6. Milliy Ukümetniñ yolbaşçısı

Yañı yaratılğan Tatar İrade-i Milliy teşkilâtı Qırımnı muxtar

cumxuriyet kibi idarelemege başladı. Kernskiy ukümetiniñ Tavridadaki

Ayaleti komissarı Bogdanov mından ğaet raatsızlanıp, teşkilâtnı qapattı.

1917-nci sene 20 iyulde Noman Çelebi Cihannı aps ettirip, Aqyarğa

yolladı. Nomannıñ aps olunması yalıñız Qırımda degil de, Rusiyeniñ

butün musulman-türk teşkilâtlarında buyük itiraznen qarşılandı. Miting

ve numayışlar toqtamadı. Aradan 3 kün keçken soñ Çelebi Cihan apsten

azatlıqqa çıqtı, Bogdanov ve muavini Biyanskiy ise öz vazifelerinden

boşatıldılar. Tavrida Ayaleti İnqilâp Komitetiniñ reisi Novitskiy resmen

38 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 39

Noman Çelebi Cihandan afu soradı. Şu adise Qırımda xalqnıñ milliy

azatlıq kureşine olğan işançını ve exval-ruxunı yeterli derecede köterdi.

1917-nci sene 1—11 mayısta Moskvada Rusiye musulmanlarınıñ

qurultayı ötkerildi. Anda esaretke oğratılğan türk-musulmanlarnıñ

xavfsızlığını, milliy-maneviy ve siyasiy aq-uquqlarını qorçalamaq

maqsadınen «Arbiy qurumlar aqqında» qarar qabul olundı. 1917-nci sene

21—31 iyulde Qazanda ötkerilgen nevbetteki qurultaynıñ qararlarından

ileri çıqqan vazifelerniñ reallaşması içün Askeri Şuranıñ yaratılması

zarurlı dep sayıldı. Azerbaycanlı Esadullayevniñ de azası olğan Askeri

Şura tez bir zamanda yalıñız musulman asker ve zabitlerinden ibaret

arbiy birliklerniñ formalaştırılması istiqametinde ameliy faaliyetke

başladı. Qurultaynıñ qararınen şu muim vazifeniñ icracısı umumtürk

ve umummusulman meselelerinde faal movqeyinen belli olğan general

Masey Sulkeviçke avale etildi. Masey Sulkeviç soydaşlarından farqlı

olmamağanını köstermek içün İslâm dinini ve Mehemmed adını qabul

etken edi. Qırımda o, «Süleyman paşa» kibi belli edi.

Birinci Rumıniya cebesinde uruşqan, Qafqaz-Volgaboyu musulmanlarınıñ

çoqluq teşkil etken askeri birlikten «Musulman korpusını»

formalaştırmaq qararğa alındı. Musulman cenkçilerinden ibaret üç

diviziyanıñ yaratılması ve acele surette silâ-sursatnen teminlenilmesi

aqqında general Sulkeviçniñ Memorandumı 1917-nci sene 10 noyabrde

Umumrusiye Musulman Şurasınıñ «Xaberler»inde derc olundı. Memorandumda

kösterile ki, «musulman ordusınıñ» esas vazifesi Rusiye

imperiyasınıñ terkibindeki türk-tatarlarnı birleştirgen devletni yaratmaq

eken. «Musulman korpusı» 1917-nci sene kuzde şimdiki Moldova

erazisinde — Tiraspolde teşkil olunmağa başladı.

Rusiyede yaranğan qarışıqlıq neticesinde Qırımda da milliy, diniy,

meslek çeşitliginen biri-birinden farqlanğan komitetler yaratıldı. Rusiyeniñ

paytaxtı Peterburqta bolşevikler devrim vastasınen akimiyetni

qolğa aldılar. Vaziyetniñ ket-kete daha da beter kerginleşecegini zanetken

Cafer Seydamet Qırımnıñ mudafaasını teşkilâtlandırmaq içün 1917-nci

sene 30 oktyabrde Qırım Erkân-i Harbiyesi (Mudafaa Nazirligi) yaratıp

ve vaqıtnı coymamaq maqsadınen Kiyevge bardı. Cafer Seydamet

Ukraina cebesindeki qırımtatar süvari arbiy birliklerni vatannıñ mudafaasına

celp etmege areketlendi. Lâkin yaranğan qarışıqlıq, xalqara

vaziyetniñ kerginligi, demir ve şosse yollarınıñ kerekli kibi çalışmaması

Cafer Seydametke öz isteklerini amelge keçirmege şarait yaratmadı

(Guliyev Vilayet, 2009:323).

Qırımnı muxtar bir qurum kibi idarelegen yañı qurulğan ukümet

yalıñız mudafaa meselelerini tüşünmeknen kifayetlenmedi. Gaspralı

adına Darulfunni (Pedagogika texnikumı), Sanat ve Sanaye Mektebini,

Bağçasaraydaki Xansarayında Milliy Müzeyni açtılar. Qırımnıñ er yerinde

kök tüsli milliy bayraqlar yelpiredi. Qırımda idarelevniñ respublika

forması seçildi. Şuña ciddiy azırlıqlar alınıp barıldı.

1917-nci sene 17 noyabrde Qırımda ilk kere qadınlarnıñ da tam uquqlı

vatandaş kibi iştiraginen bir Qurultay keçirildi. Qırım Musulmanları İcra

Komiteti adından Noman Çelebi Cihan olarnı selâmlap Qurultaynı açtı.

Aralarında qadınlar da olğan (İsmail bey Gaspralınıñ qızı, Şefiqa xanım

da deputatlar arasında edi — A.Ş.) 76 millet vekili ciddiy muzakerelerle

qanunbericilik aktlarını azırladılar. Qurultay Qırımda yaşağan xalqlarnıñ,

dinine ve tiline, urf-adetlerine sayğı kösterecek, olarnıñ diniy, milliy

ve siyasiy aq-uquqlarını qorçalayacaq Qırım Xalq Cumxuriyetiniñ qurulğanını

ilân etti. Yañı qurulğan ukümetni qorçalamaq maqsadınen I

Dünya Savaşına celp etilgen qırımlı asker ve zabitlerni vatanğa ketirmek

qararlaştırıldı.

Qurultayda Qırım Xalq Cumxuriyetiniñ Anayasasını (konstitutsiya)

azırlamaq içün komissiya yaratıldı. Şu komissiyağa Noman Çelebi

Cihan, Cafer Seydamet, Cafer Ablay, Asan Sabri Ayvazov aza saylandılar.

Olarnıñ azırlağan Anayasa keniş muzakereden soñ Qurultay iştirakçileri

tarafından 13 dekabrde qabul olundı. Şu Anayasasınıñ 3-nci maddesiniñ

1-nci bendine istinaden Qurultaynı Parlamentke çevirdiler.

Yañı qurulğan Milliy Ukümetniñ teşkili Noman Çelebi Cihanğa

avale etildi. 26 dekabrde Noman Çelebi Cihan yañı ukümetniñ erkânını

ilân etti: Noman Çelebi Cihan — Ukümet yolbaşçısı ve Adliye mudiri,

Cafer Seydamet — Arbiy ve Xariciye mudiri, Ahmet Şükrü — Din İşleri

mudiri, İbrahim Özenbaşlı — Maarif mudiri, Seytcelil Xattat — Maliyye

mudiri.

Şu adiselerden soñ bolşevikler ğaet raatsızlandılar. Aqyardaki Arbiy

İnqilâp Komiteti Qara Deñiz Donanmasınıñ (Çernomorskiy voyennomorskoy

flot) gemilerini yarımadanıñ liman şeherlerine doğru arbiy

40 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 41

ameliyatlarını alıp barmağa yolladı. Tınçlıqtan, xalqlarnıñ aq-uquq

beraberliginden, sotsial adaletten laf yürsetken bolşevikler özlerine

duşman bilgen, açıqtan-açıq savaşqa kirgen, beyazgvardiyacı adlanğan

Rusiyeniñ silâlı birleşmelerine yetekçilik yapqan generallarnen ittifaqqa

kirip, keçmiş Rusiyeniñ esareti astında olğan xalqlarnıñ mustaqillik qolda

etmelerine qarşı çıqtılar. Faqat ekseriyeti ruslardan ibaret olğan muxalif

menşevik partiyasınıñ yerli teşkilâtı yañı qurulğan ukümetni destekledi.

Tınçlıq yolunen yañı yaranğan ukümetni özlerine boysundırıp olamayacaqlarnı

añlağan bolşevikler arbiy usullardan faydalandılar. Şuña

manaçıq kibi de Kezlevedeki eki vagon silânıñ Aqmescitke ketirilmesi

oldı. Yarımadanıñ muxtelif yerlerinde — Kezleve, Yalta, Kefe, Kerç ve

başqa yalıboyu şeherlerde arbiy ameliyatlar başlandı. Bolşeviklerniñ

Aqyardaki 10 biñge yaqın arbiy birleşmeleri Aqmescitke ucum etti. Belbek

stantsiyasınıñ yaqınlığındaki savaşta bolşevikler öz movqelerini bıraqıp,

artqa çekilmege mecbur oldılar. Milliy ukümetniñ askeriy birlikleri silâ ve

arbiy sursat yetişmemezliginden, nizam-intizamnıñ zayıflığından uruşnı

soñuna qadar devam ettirip, Aqyarnı azat etip olamadılar.

Savaşnıñ şiddetli vaqıtında Aqmescitteki Narodnıy Dom (Xalq

Evi) binasını milliy küçler basıp aldı. Şu ise yarımadadaki ruslarnıñ

ekseriyetiniñ buyük ğadapına sebep oldı. Er yerden mulkiy (grajdanskiy)

ve silâlı ruslar Aqmescitke kele başladılar. Kerginlikni aradan kötermek

maqsadınen Milliy Ukümetniñ Nazirler Şurası Narodnıy Dom (Xalq Evi)

binasını boşatmaqnı qararlaştırdı. Bunıñnen razılaşmağan Noman Çelebi

Cihan istifa berdi. Siyasiy durumnı muzakerelemek içün parlament azaları

Aqmescitke davet etildiler. Böyle bir zamanda bolşevikler şeherni basıp

aldılar ve Noman Çelebi Cihannı aps etip, Aqyarğa alıp bapdılar.

Netice

Ordusını ve idareleme organlarını yañı formalaştırmaqta olğan genç

Qırım ukümetini bolşevikler qan içinde boğdılar. Noman Çelebi Cihanğa

apsxanede meşaqatlı azaplar bergen soñ, 1918-nci sene 23 fevralde

vahşiycesine öldirip, cesedini deñizge attılar. Lâkin bolşevikler yarımadanı

qolda tutıp olamadılar. Qırımda akimiyet qoldan-qolğa keçip, muvaqat

ukümetler bir-biriniñ artından deñişti. 1920-nci sene noyabrde Sovet

Rusiyesi Qırımnı yañıdan basıp alsa da, episi bir mında Qırım MSSR

qurmaq mecburiyetinde qaldı. Demek, Noman Çelebi Cihan ve onıñ

meslekdeşleri silâlı kureşte mağlüp olsalar da, ğayeleri ğalip çıqtı. Hatta

olarğa duşman olğan bolşevikler bile idarelevniñ Muxtar Cumxuriyet

şeklinen barışmaqnı maqullediler.

Noman Çelebi Cihannıñ tillerde destan olğan «Ant etkenmen» şiiri ise

artıq bugün qırımtatar xalqınıñ Milliy Gimnine çevrilip qaldı.

Qullanılğan edebiyat:

1. Gazenfer qızı Aynur. (2012). İslahatçı müfti Noman Çelebi Cihan,

«Cemiyyet ve din» gezeti, 5—11 aprel.

2. Guliyev Vilayet.(2009). Son illerin yazıları. «Ozan» neşriyyatı, Bakı.

3. Kandımov Yunus. (1991). 1917 sene Qurultay. O nasıl olğan edi (oçerk).

«Avdet» gazetiniñ neşri, Bağçasaray.

4. Fazıl Riza, Nagayev Safter. (2001). Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi (Qısqa

bir nazar), Aqmescit.

5. Şamil Ali. (2011). Qanınen şiir yazğan, milleti içün devlet qurğan Noman

Çelebi Cihan, «Türk eli» jurnalı, № 10, Bakı.

(Mezkür maqale «Türkiyeniñ sesi» radiosında «Türk dünyasınıñ

meşurları» rubrikasınıñ 2010-ncı sene 6 avgustta saat 10.45-te efirde

seslengen «Noman Çelebi Cihan» yayını ve «Türk eli» jurnalınıñ 2011-

nci sene № 10 derc olunğan «Qanınen şiir yazğan, milleti içün devlet

qurğan Noman Çelebi Cihan» maqalesi esasında azırlandı).

42 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 43

Ayatını qırımnen bağlağan azerbaycannıñ Baş naziri —

nasib bey yusifbeyli

Özet (annotatsiya): Azerbaycannıñ körümli içtimaiy-siyasiy xadimi

ve belli devlet erbabı, alevli publitsist, Nasib bey Yusif bey oğlu

Yusifbeyliniñ ömür yolu Qırımnen bağlı oldı. O taxminen 1903—04-

nci senelerde İsmail bey Gaspralınıñ qızı Şefiqa xanımğa nişanlandı.

Eki yaşnıñ — Nariman Narimanovnen Yusif bey Yusifbeyliniñ Şefiqa

xanımğa birden sevda olması olarnıñ dostluğına nifaq saldı. Yaqın dost,

kursdaş ve meslekdeşlerden olğan N. Narimanovnen N. Yusifbeyliniñ

özara munasebetleri Bağçasarayda bozuldı. Sevdalıq duyğularından

peyda olğan zıddiyetli ve dramatik vaziyet o qadar kerginleşti ki, mezkür

meseleniñ facianen neticelenmesiniñ telükesi peyda oldı. Şu adiseniñ

faciasız, yani duelsiz keçmesine Şefiqa xanım sebep oldı. Şefiqa xanım

Nasib bey Yusifbeylini sevgenini beyan etti ve şunıñnen mesele çezildi.

Bu vaqiadan soñ eki dostnıñ ömür yolları ve dünyabaqışları ebediy

ayırıldı.

Meraqlısı şu ki, taliyniñ emrinen er eki şaxıs soñdan Azerbaycannıñ

tarixinde içtimaiy-siyasiy xadim ve devlet erbabı kibi teren izler

qaldırdılar. Lâkin bu meselede de olar aks qutuplerde, biri-birine duşman

olğan cebelerde oldılar. Nasib bey Azerbaycan Xalq Cumxuriyetinde

nazir vazifesinde çalışqan, eki kere de baş nazir kibi kabinetni teşkil etti.

Nasib beyniñ baş nazir olğan ukümetni silâh küçüne devirgen bolşevikler

şu vazifege — Azerbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetiniñ reisligine

N.Narimanovnı tayinlediler.

Bolşevikler Azerbaycannı işğal etken soñ Nasib bey Yusifbeyli

muammalı şekilde ğayıp oldı. Onıñ ölüminen bağlı muxtelif mulâxazalarğa

ve rivayetlerge araştırıcılar alâ de aydınlıq ketirip olamadılar. Nasib beyniñ

ömür arqadaşı Şefiqa xanım ise bayağı qıyınlıqlarnen olsa da evlâtlarını

alıp, Türkiyege bardı ve ayatınıñ soñuna qadar muxacirlikte yaşadı.

Anaxtar sözler: Nasib bey Yusifbeyli, Şefiqa xanım Gaspralı, Azerbaycan

Xalq Cumxuriyeti, Nariman Narimanov.

Kiriş

Neft ve milyonlar saltanatı olğan Bakuda bir zamanlar milyoncılar

samovarnıñ otluğına kömür, odun yerine para taşlap yaqqan ekenler. Bilip

körmek istegenler ki, paranen yaqılğan samovarlardan qaysı birisi daha tez

qaynaycaq eken. Ya da birde-bir yırcı xanımnıñ şerefine bir yılnıñ içinde

balaban kontsert sarayını qurdırmaq isteginde olğan milyoncınen, böyle

bir qocaman binanıñ bir yılda qurulacağınıñ mümkünsizliginiñ iddiasını

etken başqa bir milyoncı arasında, kontsert sarayınıñ meblâğinden qavil

etkenler. Xulâsa, qumarxanelerde, restoranlarda ve başqa yerlerde para

suv kibi aqa edi.

Böyle bir maddiy baylıqlarğa, bitip-tükenmez servetlerge malik olğan

memleketni Rusiye imperiyasınıñ esaretiniñ pancasından qurtarıp almağa

ıntılğan, Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ qurucılarından biri olıp,

Nazirler Kabinetini teşkil etken Nasib bey Yusifbeyli ise özüne kostyum

alması içün mektübinde babasından oña para yollamasını rica etken edi.

Eki kere ukümetni teşkil etken Nasib beyniñ doğrulığı, saflığı, meslegine

sadaqatı, milletseverligi ve vatanperverligi beşeriy alemge parlaq bir

numünedir.

1. Nasib beyniñ tasil yılları

Nasib bey Yusif bey oğlu Yusifbeyli 1881-nci senede Azerbaycannıñ

qadimiy medeniyet merkezi olğan Gence şeherinde dünyağa köz açtı.

Onıñ soyadı qaynaqlarda Yusifbeyov, Usubbeyov, Yusifbeyli kibi yazıldı.

Ziyalı ailesinde doğğan Nasib bey evelce başlanğıç mektebinde tasil aldı.

Soñ ise tasilini «Medreseyi-ruhaniyede» ve gimnaziyada devam ettirdi.

1900-ncı senede Gence gimnaziyasını bitirip, müxendislik tasili almaq

içün Peterburgqa bardı ve Texnologiya İnstitutuna qabul olundı. Amma

ne içündir anda tasilini devam ettirmedi. 1902-nci senede Odessağa

barıp, evelce Novorossiysk İmperator Universitetinin tibb, soñ ise uquq

fakültetinde

tasil aldı (Guliyev Vilayet, 2010:11 dekabr). N. Yusifbeyli

N. Narimanovnen universitet yıllarında dostlaştı.

Şu devirde Odessa bir inqilâp beşigine çevirilgen edi. 1902-nci sene

oktyabrde Odessada darqatılğan «Arqadaşlar!» adlı muracaatnamede

yazılğan edi: «Çoqtan berli universitetimizde ayat şimdiki kibi böyle coşqun

olmağan edi, cesaretnen aytmaq mumkün ki, iç bir zaman talebelerimizniñ

44 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 45

içtimaiy fikri şu qadar kergin çalışmağan edi. Talebelerniñ ileri tabaqaları

tüşünilgen, saf-çürük yapılğan yetkin dünyabaqışlarına malik olmaq ve

qızğın inqilâbi faaliyetke keçmek zaruriyetini kün-künden daha da guzel

añlaylar — olar şimdi bunıñnen yaşay, bunıñnen nefes alalar» (Ahmedov

Teymur, 1982:68).

Novorossiysk İmperator Universitetinde çeşit xalqlarnıñ vekilleri

tasil ala ediler. Olarnıñ arasında tatarlar ve qafqazlılar çoqluqnı teşkil ete

edi. Oña köre de mında «Musulman Talebeleriniñ» cemiyeti yaratılğan

edi. Qafqazlı gençler tatil vaqıtında tez-tez Qırımğa bara ediler. Şefiqa

xanım xatıralarında N.Yusifbeyliniñ Bağçasarayğa ilk kelişini böyle

tasvirley edi: «1902-nci sene qanunievel (noyabr-V.G.) ayı içinde Odessa

universitetiniñ Türk Talebeler Derneginiñ azaları (azeriler, şimaliy

qafqazlılar, qırımlılar ve s.) körüşmek, tanış olmaq, ağıl paylaşmaq

maqsadınen Qırıma keldiler. Bağçasarayda ve Aqmescitte olarnıñ şerefine

ziyafetler berildi, toplaşuvlar keçirildi. Qırım gençleri lâzim olğan tarzda

hüsnü qabuldan artta qalmadılar» (Guliyev Vilayet, 2010:11 dekabr).

Universitette tasil alğan Nariman Narimanov 1903-nci sene yanvarde

olıp keçken Qırım seferleri aqqında Bakuğa yollağan bir mektübinde böyle

yazğan edi: «...Daxi özümge borc bilip Bağçasarayğa ve Simferopolğa

studentlerniñ seyâxatını yazam, yani 5 yanvarde sekiz adam olıp Bağçasarayda

bulundıq. Şeherniñ mutexasıs adamlarınen tapışıp, biri-birimizniñ

derdinden ve maqsadından xaberleştik. ...Soñ Bağçasaray

muallimleri epimizni uylege davet etip, buyük sayğınen bizni sıyladılar.

7 yanvarde olarnıñ sayğı ve urmetleriniñ şerefine biz de Bağçasarayda

musulmanlar içün teatr kösterip berdik. Bağçasaray xalqı studentlerden

razı olıp qaldılar. Bağçasarayda olğan musulman mekteplernide ana

tilinde bülbül kibi yırlağan tatar balaları bizni ğayet ayretlendirdi ve

quvandırdı. Böyle ğayret, böyle fedakârlıq men alâ daa körmegen edim.

Qaysı mektepke barsaq, episinde yedi ve sekiz yaşında tatar balaları

anda serbest türkce yazıp oquylar. Şundan ilâve tarixten, coğrafiyadan

ve ğayrı-dünyeviy ilimlerden bergen cevapları da insannı taaciplendire.

Xulâsa, on yıl daha böyle devam etse, demek mumkün ki, Bağçasaray

mekteplerinden eñ ğayretli, eñ maarifli ve malümatlı musulman balaları

yetkinleşip milletni yaraştıracaqlar!

Bağçasaray mektepleri ve mında olğan muallimler bir ğayrı alemdir!

Şu mekteplerden Qafqazda er şeherde bir mektep olsa, belki de bir

az tez zamanda qaide-qanunnı, mekteplerniñ programmasını bilmek

daha da qolay edi. Şular şimdiki vaqıtta vacip olğan işlerden biri

sayıla. Bağçasarayda qız mektepleri çoq. Sağ ve var olsun Bağçasaray

mektepleri.

12 yanvarde Bağçasaraydan Simferopolğa barıp, anda da musulmanlar

içün teatr kösterip berdik. Simferopol faalleri bizlerge buyük sayğılarnen

yanaştılar...» (Ahmedov Teymur, 1982:69—70).

Qırımda bulunğan talebeler arasında şu yıllarda N. Narimanovnıñ

dostu ve meslekdeşi Nasib bey Yusifbeyli de bar edi. «Terciman» gazeti

de talebelerniñ şu seferi aqqında 15 yanvar 1903-nci sene sayında

«Qafqazlılar Qırımda» maqalesinde keniş yer bergen edi. Maqalede

talebelerniñ Bağçasarayda ve Simferopolda V. Medetovnıñ «Qırt-qırt»,

N. Narimanovnıñ «Nadanlıq» eserlerini temaşağa qoyğanlarını yazğanlar.

Gazet onı da qayd etip köstergen ki, Simferopol polismeysteri «Nadanlıq»

eseriniñ temaşağa qoyulmasına ruxset bermegen edi. Şu zaman

N. Narimanov Qafqaz Senzor Komitetiniñ baş senzorı A.O. Kişmişovnen

telegramma vastasınen bağlanıp, razılıq vesiqasınıñ kopiyasını ketirip

taqdim etken soñ, temaşanıñ sanada kösterilmesine izin berilgen edi

(Ahmedov Teymur, 1982:71).

Nasib beyniñ Qırımğa barması iç te tesadüf degil edi. O devirde Qırım

buyük Rusiyeniñ ösüp, inkişaf etken medeniy merkezlerinden biri sayıla

edi. Rusiyeniñ imkânlı adamları, yazıcı ve şairleri, sanat adamları mında

kelip raatlana ediler. Qırımnıñ tamır xalqınıñ esas qısımını musulman

dinine riayet etken türkler (qırımtatarlar) teşkil etken edi.

N. Narimanov ve Nasib bey Yusifbeyli sotsialistlernen meslekdeş

ediler.

Er ekisi de sotsial adalet oğurında kureşni alıp bara ve

insanlar arasında

beraberlik olmasına tarafdar ediler. Eki yaşnıñ —

Nariman Narimanovnen Yusif bey Yusifbeyliniñ Şefiqa xanımğa birden

sevda olması olarnıñ dostluğına nifaq saldı. Yaqın dost, kursdaş ve

meslekdeşlerden olğan N. Narimanovnen N. Yusifbeyliniñ özara munasebetleri

Bağçasarayda bozuldı. Sevdalıq duyğularından peyda olğan

zıddiyetli ve dramatik vaziyet o qadar kerginleşti ki, mezkür meseleniñ

facianen neticelenmesi telükesi yarandı. Şu adiseniñ faciasız, yani duelsiz

bitmesine Şefiqa xanım sebep oldı. Şefiqa xanım Nasib bey Yusifbeylini

sevgenini beyan etti ve şunıñnen mesele çezildi.

46 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 47

Bazı bir araştırıcılar Şefiqa xanımnıñ N. Narimanovnıñ fuqare qorantasında

doğğanı içün saylamağanını, N. Yusifbeyliniñ ise zadekân

neslinden olğanına köre, oña aqayğa çıqmasını munasip dep sayalar.

N. Yusifbeylinen N. Narimanov arasındaki zıddiyet, N. Yusifbeyli Azerbaycanda

Baş Nazir olğanda N. Narimanovnıñ oña unvanlağan keskin

siyasiy suçla tolu mektübi de siyasiy baqışlarnıñ fikir ayırılığı kibi degil

de, Şefiqa xanım içün yapılqan qovğanıñ tesiridayın da izalaylar.

Şefiqa xanım ise öz xatırlavlarında şu adiselerni tamamınen başqaca

tasvirlegen edi. Onıñ fikrince, İsmail bey Gaspralınen Nasib bey

Yusifbeyli arasında uzundan-uzun kergin subetler olıp keçken edi.

Gaspralı kommunist ğayeleriniñ aliyligine işanğan Nasib beyge añlatıp

bermege muvafaq olğan ki, esaret astında iñlegen xalqnıñ evlâtları sınfiy

kureşke qoşuluvınen sotsial adaletke nail olamazlar. Evelce vatannıñ ve

esaret astında iñlegen xalqnıñ azatlıq qolda etmesi vacip em de pek muim

meseledir. Şu qonuşmalarda Yusifbeyli sotsialistlerniñ menbalarından

faydalansa da Gaspralınıñ mantıqı ve isbatlağan delilleri qarşısında aciz

olıp qalğan edi. Bağçasaray ayatı Yusifbeyliniñ dünyabaqışlarında öz

teren izlerini qaldırdı, o tedricen sotsial-demokrat ğayelerinden çetleşip,

milletçi-türkçü kibi dünyabaqışlarını zenginleştirdi.

Novorossiysk İmperator Universiteti Rusiyedeki siyasiy durumnen

bağlı ara-sıra qapanıp, açılğanından N. Yusifbeyli Bağçasarayğa köçe

ve «Terciman» gazetinde çalışıp başlay. Nasib bey babası Yusifbey ve

qardaşı Hemid beyle birlikte 1905-nci senede Gencede «Geyret» adlı gizli

teşkilât ve şu teşkilâtnıñ nezdindeki «Difai» gruppasınıñ yaratılmasında

faal iştirak etti. Rusiye xususiy xızmet organları vastasınen ermeni

cellâtları musulmanlarnı kutleviy surette qırğanda «Difai» gruppası şu

faciağa qarşı kureşni alıp barmağa qadir olğan, belki de yekâne musulman

teşkilâtı edi.

2. Nasib beyniñ Qırımdaki içtimaiy faaliyeti

Nasib bey 1906-ncı sene yazda Bağçasarayda Şefiqa xanımnen qoranta

qurdı ve ömür arqadaşınen birlikte Yelizavetapol (Gence) şeherine

keldiler. Mında bir ayğa yaqın yaşadılar. Şefiqa xanım Gence ve Baku

teessuratlarını Bağçasarayğa qaytqan soñ «Alemi-nisvan» (1907, № 4)

jurnalında derc ettirdi.

Jurnalnıñ «Bakuda qadınlar cemiyeti» serlevalı yazısında qayd olunğan

edi: «Bu soñ vaqıtlarda Bakuda musulman qadınları «Elm ve heyat»

adlı bir cemiyet teşkil etkenler. Mezkür cemiyet bugünden soñ qadınqızlar

arasında ilim ve maarifni darqatacaq eken. Toplanğan paralarnı

Gencedeki aç ve fuqarelerge yollağanlar. Böyle cemiyetlerniñ teşkili

bizim musulman qadınlarnıñ aqıl ve zekâlarınıñ yarıqlanğanını köstere...

Böyle bir cemiyet butün Rusiye muslimeleri arasında birinci olmaqtan

ğayrı, onıñ misliniñ (beñzeri) Türkiyede de, Mısırde de, başqa musulman

memleketlerinde de bulunmağanı bellidir. Bu kibi işlerge igdam etmek

içün ilim ve maarif nurunen munever olmaq ve milliyetçilik duyğularına

saiplenmek dexi lâzimdir».

Nasib bey Qırımda çalışqan vaqıtında «Terciman» gazetine maqaleler

yazmaqnen yanaştı, «Alemi-nisvan» jurnalınıñ neşir olunmasında

da xanımına yaqından yardımcı oldı ve qırımtatarlarnıñ edebiy-medeniy

ayatında faal iştirak etti. Bir sıra Azerbaycan dramaturglarınıñ

eserlerini Qırımda sanalaştırılmasında, olarnıñ tebliğinde, yırcılarnıñ

gastrol seferiniñ teşkilinde qolundan kelgenini yaptı. Hatta qırımtatar

aveskârlarınıñ sanalaştırğan Abdürrahim bey Hagverdiyevniñ «Dağılğan

tifaq» eserinde Necef bey rolini oynadı.

Şefiqa xanım xatırlavlarında yaza ki, «Nasib bey babamnen birlikte

qavexanelerge, toy-dügünlerge, cemiyet toplaşuvlarına bara, muzıqamızdan,

oyunlarımızdan pek memnün ola edi. Bir çoq toy-dügünlerde

«toy ağası» seçile ve sabağace ziyafetni alıp bara edi».

Nasib beyniñ Qırımğa kelişi İsmail bey Gaspralığa Rusiye musulmanlarınıñ

II ve III qurultaylarınıñ azırlanıp keçirilmesine, «İttifaqimüsliman

» partiyasınıñ yaratılmasına, Devlet Dumasına saylavlarğa,

«üsuli-cedid» mektepleriniñ teşkiline, «Kitap şirketiniñ» tasisine ve diger

meselelerge daha çoq vaqıt ayırmasına şarait yarattı.

3. Nasib beyniñ ömüriniñ İstanbul deviri

Çar xafiyeleriniñ taqibinden yaqasını qurtarıp almaq maqsadınen

Nasib bey 1908-nci senede Şefiqa xanımnen birlikte İstanbulğa bardı.

Anda publitsistika faaliyetini devam ettirmeknen yanaşı, içtimaiy işlernen

de yaqından oğraştı. «Türk dernegi» cemiyetiniñ faal yaratıcılarından

biri oldı.

48 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 49

Nasib beynen Şefiqa xanımnıñ 1908-nci senede ilk evlâdı — Zöhre

adlı qızları dünyağa köz açtı. Aradan daha bir yıl keçken soñ ise olarnıñ

Niyaz adlı oğlanları doğdı.

4. Gencedeki işi ve içtimaiy-siyasiy faaliyeti

1909-ncı senede Gencege qaytqan Nasib bey ösmürliginde tasil alğan

«Medreseyi-ruhaniyede» muallim olıp çalıştı. Şu künlerni Şefiqa xanım

böyle xatırlay: «Nasib bey universitette tasil alğan yıllarında Gencedeki

«Medreseyi-ruhaniye» etrafında buyük faaliyetke kirişti, medreseniñ

islâxı meselesini öz qoluna aldı. Mirze Ağası ve Mirze Mehemmed

Pişnamazzadenen bayağı işler yaptılar. Evelce Türkiyeden muallimler

celp olundı. Bu işte taliy Nasib beyni quvandırdı. Odessada o, Akif beyni

rastketirdi. Daha soñ ise kene de Akif bey kibi Abdülhemid rejiminiñ

taqiplerinden Türkiyeden qaçıp ketkenlerden — Faig, Riza ve Zeki beyler

peyda oldılar. Böyleliknen, muallim meselesi qısmen çezildi. Şu türklerge

İran pasportları berildi, olar resmen medresede çalışıp başladılar. Nasib

bey özü de medresede teneffüslernen bir yıl devamında rus tili muallimi

olıp çalıştı. Tedris kitapları Türkiyeden ketirildi» (Guliyev Vilayet,

2010:11 dekabr).

Nasib bey aynı zamanda içtimaiy cemiyetlerniñ işinen de faal oğraştı,

şeherde ilk kere türk tilinde kitapxaneniñ yaratıcılarından oldı. Nasib

bey 1911-nci senesine qadar şeher belediyesine saylandı. İçtimaiy

işlerde faal olğan N.Yusifbeyli «Molla Nesreddin» jurnalına ve diger

gazetlerge maqaleler yazıp yolladı. Aynı zamanda «Musulman Xayriye»

Cemiyeti, «Musulmanlarnıñ Maariflenmesi» Cemiyeti, «Aktyorlar»

Cemiyeti kibi içtimaiy qurumlarnıñ yaranmasında yaqından iştirak etti.

Onıñ Mehemmedemin Resulzade ile tanışlığı da evelceden ğıyabiy, yani

matbuattaki maqaleleri vastasınen oldı. Tez-tez Bakuğa kelip turğan

Nasib bey «Açıg söz» gazetinde redaktor olıp çalışqan Mehemmedemin

Resulzade ile şaxsen tanış oldı ve şu tanışlıq olarnıñ arasında sıq iş

birligine em de dostluqqa cevirilip qaldı.

İçtimaiy-siyasiy faaliyetinde numüneviy olğan Nasib bey aile munasebetlerinde

musulmancasına davrandı, Eynülhayat xanım adlı genç,

guzel ve ziyalı bir qadınnen de yaşadı. Şefiqa xanımnıñ mından xaberi

olsa da, babasından gizli saqladı. Amma Gencede de qalmadı. O, 1912-

nci seneniñ soñlarında evelce evlâtlarını Qırımğa yolladı, soñ ise özü

bardı. Lâkin bu ayırılıq olar arasında teren uçurım yaratmadı. İsmail bey

Gaspralınıñ yas merasiminiñ teşkilâtçıları sırasında N. Yusifbeyli de bar

edi. Ulu mutefekkir dünyasını deñişkende «Terciman»nıñ saiplik uquqını

evlâtlarına ve kievine bergen edi.

5. Yañı partiya yaratmaq oğrunda mubarezesi

1917-nci sene martta Nasib bey Yusifbeyli «Difai»niñ yetekçi

azalarından olğan Hesen bey Ağayev, Şefi bey Rüstembeyov, Xelil bey

Xasmemmedov ve başqalarınen birlikte «Türk Edemi-Merkeziyet»

Fırqasını yarattılar. Şu qurum Azerbaycannıñ siyasiy tarixinde keyfiyetce

yañı partiya dep sayıla edi. Partiyanıñ esas ğayesi Azerbaycannı Rusiyeniñ

mustemlekesinden azat etip, mustaqil devlet kibi formalaştırmaqtan ibaret

edi. 1917-nci sene aprelde Bakuda ötkerilgen Qafqaz ve şu yılı mayısta

Moskvada olıp keçken Rusiye musulmanlarınıñ qurultaylarında iştirak

etken Nasib bey esaret astında xorlanğan xalqlarnıñ uriyetke qavuşıp,

mustaqil devletlerini qurmaq ideyasını ögge sürdi.

1917-nci sene iyulde şu partiya M.Resulzadeniñ yolbaşçılıq yapqan

«Musulman Demokratik Musavat» Partiyasınen birleşip, «Türk Edemi-

Merkeziyet Fırqası Musavat» dep adlandırıldı. Nasib bey şu partiyanıñ

26—31 oktyabrde Bakuda keçirilgen ve Azerbaycannıñ siyasiy ayatında

buyük adisege çevirilgen I qurultaynıñ azırlanılıp ötkerilmesinde faal

iştirak etti. Onı partiyanıñ merkeziy komitetiniñ azası ve Gence bölüginiñ

yolbaşçısı sayladılar.

6. Nazir vazifesine yükselmesi ve Ukümetni teşkil etmesi

Bolşeviklerniñ Oktyabr devlet devriminden soñ Rusiye Muassisler

Meclisine saylanğan vekiller Petrogradqa barıp olamağanlarına köre

Zaqafqaziya Seymini yarattılar. Seymniñ ve 1918-nci sene 22 aprelde

ilân olunğan Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası ukümetini

meydanğa ketirgenlerden biri de Nasib bey Yusifbeyli oldı. Oña yañı

ukümtte Maarif Nazirligini yaratmaq vazifesi berildi. N.Yusifbeyli qısqa

vaqıtta çoqmilletli bir bölgede xalqlarnıñ ve etnik gruppalarnıñ episiniñ

menfaatını közde tutıp olğan programmanı azırladı.

Amma tıştaki küçlerniñ tazyığı ve içkiy zıddiyetler neticesinde Za50

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 51

qafqaziya Demokratik Federativ Respublikasınıñ ömüri pek qısqa oldı.

1918-nci sene 26 mayısta Gürcistan, 28 mayısta ise Ermenistan ve

Azerbaycan Tbiliside mustaqil devletlerini qurğanlarını beyan ettiler. Yañı

ilân etilgen Azerbaycan Xalq Cumxuriyetinde Nasib beyge Maliye ve

Xalq Maarifi Nazirligini yaratmaq vazifesi berildi. (Feteli xan Xoyskiyniñ

2-nci ve 3-nci ukümet kabinetlerinde de o, Xalq Maarifi ve Diniy İtiqat

Naziri vazifelerini eda etti.)

Nasib bey Yusifbeyliniñ amelge keçirgen ilk tedbirlerden biri Azerbaycan

tiliniñ devlet tili kibi ilân etilmesi oldı. Bunıñ içün tasil sistemini

milliy zemin uzerinde yañıdan tikledi ve Azerbaycan tilini mukemmel

bilgen ixtisaslı milliy kadrlarnıñ yetiştirilmesine diqqatnı küçlendirdi.

1918-nci sene 28 avgustta Azerbaycan mektepleriniñ milliyleştirilmesi

aqqında qarar qabul etildi. Xalq Maarifi Nazirliginiñ seyleri neticesinde

artıq 1919-ncı seneniñ evellerinde Azerbaycanda devlet esabına 637

başlanğıç ve 23 orta ixtisaslı tasil mektepleri faaliyet kösterdi.

1919-ncı sene martta Feteli xan Xoyskiy ukümeti istifa bergen soñ,

yañı ukümetniñ teşkili meselesi Nasib bey Yusifbeylige avale olundı.

Şu devirde Baku Devlet Universiteti açıldı, 100-ge yaqın Azerbaycan

gençi devlet esabına Avropanıñ aliy mekteplerinde oquvğa yollanıldı.

Topraq islâxatı aqqında qanun leyxası azırlandı. Azerbaycannıñ milliy

parası — manat peyda oldı.

Nasib bey Yusifbeyli Baş Nazir vazifesinen yanaşı, aynı bir zamanda

em de İçki İşler Naziri kibi de faaliyet kösterdi. Onıñ yolbaşçılıq etken

ukümet tıştan Denikinniñ arbiy birleşmelerine, içten ise bolşeviklerniñ

yapqan xavfsızlığına qarşı kureşmege mecbur oldı. 1919-ncı sene 5 iyunde

keçirilgen parlament toplaşuvında Denikinniñ Göñülli Ordularınen bağlı

mesele kündelikte tekraren muzakere olundı. Denikinniñ telükesinen

bağlı Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ Ukümeti Devlet Mudafaa Komitetiniñ

teşkili aqqında qarar qabul etti. Az bir zamanda Azerbaycan

milliy ordusında xızmet etkenlerniñ sayısı 40 biñ adamğa yetkizildi.

Nasib bey 29 aprel 1919-ncı senede Qırımğa yollağan bir mektübinde

Şefiqa xanımdan evlâtlarınen birlikte Bakuğa qaytmasını rica etken edi.

Qırımda içtimaiy-siyasiy işlernen faal oğraşqan Sefiqa xanım Nasib

beyniñ ricasını memnünliknen qabul etti ve 1919-ncı sene 15 avgustta

Qırımdan yolğa tüşti, Sevastopol-Novorossiysk-Petrovsk (Mahaçgala-

V.G.) yolunen Bakuğa qayttı. Mında kelgeni kibi de faaliyetke başladı.

Xalq Maarifi Nazirligi yanında balalar bağçaları içün terbiyeciler azırlağan

kurslarnı teşkil etti.

Nasib bey Qırımda ailesiniñ, ömür arqadaşınıñ soydaşlarınıñ, dosteşlerniñ

taliyinen yanaşı anda olıp keçken içtimayiy-siyasiy durumnen

de ciddiy meraqlana, vacip meselelerniñ çezilmesine yardım etmege

areketlene edi. Qırımtatarlar da Azerbaycana buyük sevginen yanaşa

ediler. Vilayet Guliyev yaza: «Meraqlı ki, Qırım ukümetinde kifayet

qadar yüksek movqe tutmasına baqmadan Cafer Seydamet kelecek

siyasiy faaliyetini Azerbaycanda devam ettirmesini arzu ete edi. Onıñnen

İstanbulda körüşken yazıcı-diplomat Yusif Vezir Çemenzeminli bu

aqta çetel işler naziri M.Y. Ceferovğa yazğan edi: «Cafer Seydamet

Azerbaycana xızmet etmek arzusında olğanını bildirdi. Fikrimizce, onıñ

kelişinen ziyalı qüvvelerimiz daha bir körümli şaxısiyet qazanğan ola»

(Guliyev Vilayet, 2009:325).

N. Yusifbeyliniñ 1919-ncı sene dekabrde özüniñ teşkil etken ekinçi

ukümet kabineti 1920-nci seneniñ martına qadar faaliyet kösterdi. Onıñ

baş nazir olğan devirinde Azerbaycan xalqınıñ ve em de devletiniñ

tarixinde eñ muim ve quvançlı adise olıp keçti. 1920-nci sene 11 yanvarde

Azerbaycannıñ istiqlaliyetini buyük devletler defakto tanıdılar. M. Resulzade

Nasib beyniñ milleti qarşısındaki xızmetlerini: «Azerbaycan

ideyasını siyasiy bir metlep maddesi şeklinde formula etmek şerefi Nasib

beyge maxsustır,» — dep degerlendirdi.

Nasib bey Yusifbeyli Azerbaycannıñ istiqlaliyetiniñ buyük devletler

tarafından tanığandan üç kün soñ xalqqa muracaatında aytqan edi:

«Azerbaycannıñ mustaqilligi Buyük Avropa milletleriniñ Aliy Şurası

tarafından birlikteki reynen tanınğandır. Azerbaycannıñ Ğarp xalqları

ailesiniñ tamuquqlı azalığına kirsetilmesi onıñ tarixinde eñ yarıqlı kündir.

Şu künden itibaren onıñ maneviy küçleriniñ yañı çeçeklenme deviri

başlay. Ukümet işana ki, butün vatandaşlar yañıdan birde-bir mania ve

telüke yaratilsa bile, azat ve mustaqil Vatannıñ baxtlılığını teminlemek

içün birleşecekler. Yaşasın mustaqil Azerbaycan xalqı!»

Azerbaycannıñ iqtisadiy durumı ağır vaziyette olmasına baqmadan

Nasib bey Yusifbeyliniñ ukümeti Qurtulış savaşına yardım olaraq 1

milyon frank, 19 biñ türk liresi ve bayağı mıqdarda rus altını yolladı.

52 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 53

7. Nasib beyniñ ölüminen bağlı araştırmalar

1920-nci sene 28 aprelde Sovet Rusiyesi Azerbaycannı basıp alğan

soñ, milliy ukümetniñ qurucılarınıñ ve faalleriniñ taqibi başlandı. Bir

çoq araştırıcılar yazğanlar ki, Nasib bey «inqilâpnıñ yaqınlaşqanını

duyıp qalğan ve ömür arqadaşı Şefiqa xanımnı İstanbulğa yollağan edi».

«Özü ise Azerbaycannı terk etkeninde, Ucarnıñ demiryolı stantsiyasında

tüşip, dostu Eşrefniñ musafiri oldı. Eşref Nasib beyniñ uzaqtan yıltıravuq

sakvoyajınıñ içinde bayağı mıqdarda altun ve para olğanını bellep,

geceyken dostunı öldirdi ve cesedini Kür ozenine taşladı».

Rus tilinde neşir olunğan «Kommunist» gazeti ise 1920-nci sene

30 iyun sanında yaza: «Gence. 28 iyunde Tiflisten kelgen arqadaşlar

söylegenler ki, Azerbaycannıñ aksinqilâpçılarınıñ episi Tiflisniñ soqaqlarında

boş-boşuna kezineler. Azırda Rafiyevler ailesiniñ episi, general

Cavad bey Şıxlinskiy, Teymur bey Novruzov ve butün Şamxor beyleri

andadırlar. Nasib bey Usubbeyov Konstantinapolğa barğan eken. Tifliste

böyle bir emiş-demiş keze ki, Feteli xan Xoyskiy musavatçılar tarafından

öldirildi…»

Gürcistan uquq muafaza organlarınıñ çoqqa barmadan alıp barğan

taxqiqatı neticesinde bes-belli ola ki, Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ

Nazirler Kabinetine reberlik yapqan ve Tışqı İşler Naziri vazifesini

becergen Feteli xan Xoyskiyni musavatçılar degil de, bolşeviklerniñ

muzdlı qatili (nayomnıy ubiytsa), ermeni menşeli Aram Yevkanyan

tarafından 1920-nci sene 19 iyunde Tifliste sırtından qurşunlandı.

Nasib bey Yusifbeyliniñ ölümine ait kitabında xususiy diqqat ayipağan

Nazif Qahramanlı yaza: «Bu aqta Memmedemin Resulzade, Feyzi

Ağüzüm, Nağı Şeyxzamanlı, zemaneviy araştırıcılardan Mövsüm

Aliyev, Hafiz Sadıg, jurnalist Şemistan Nezerli, Ahmed İsayev, tetqiqatçı

Nazim Mustafa, Nasib beyniñ qız qardaşınıñ torunı Azer Abdullayevniñ

ve başqalarınıñ fikir ve mulâxazaları bardır. Mulâxazalarda qatlniñ

aşağıdaki yerlerde yapılğanı extimal oluna: 1. Kürdemirde, 2. Yevlaxda,

3. Gürcistannıñ Sığnaq bölgesinde, 4. Tifliste, 5. Tiflisnen Baku arasında

»(Qahramanlı Nazif, 2008:34—35).

Qaynaqlardan yararlanğan Nazif Qahramanlı soñda fikirini böyle

yekünleştire: «…Nasib bey Yusifbeyliniñ qatliniñ yeriniñ Azerbaycanda

degil de, Gürcistanda olğanını extimal etip, siyasiy cinayetniñ mında

yapılğanı tüşüncesini ögge çekemiz. Birincisi, M. Resulzadeniñ qolda

etken malümatı daha daqiq olması mumkün edi. Ekincisi, tek Tifliste

eki siyasiy qatl adisesi (Feteli xan Xoyskiy ve Hesen bey Ağayevniñ

öldirilmesi) yapıldı.

…Asif Rüstemliniñ basqan vesiqa da tesadüfiy degil eken. Fikirimizce

mında yañlışlıq Nasib beyniñ Tifliste degil de, Gürcistannıñ başqa

bir erazisinde (şu cumleden tarixen mubaxaseli erazi dep sayılğan ve

azerbaycanlılarnıñ sıq yaşağan Sığnaq bölgesindeki qatlinen bağlıdır»

(Qahramanlı Nazif, 2008:43—44).

Tetqiqatçılar Nasib beyniñ yardımcısı Yusif İbrahimnen birlikte

Gürcistannıñ Sığnaq bölgesine keçkeni aqqında da yazalar.

Araştırıcı Vilayet Guliyev de «Baş nazirniñ xanımı» («525-nci gazet,

2010-ncı sene 4 dekabr) serlevalı maqalesinde Nasib beyniñ qatle

yetirilmesine xususiy diqqat ayırdı. Lâkin çalışmada daqiq bir fikir

qayd etilmedi.

Şu devirde Nasib beyniñ Türkiyede olğanı aqqında uydurmalar da

kezip dolaştı. Türkiyede Nasib beyniñ keçinişiniñ çoq fena olğanını

söylep, oña alıp barmaq maqsadınen babasından para alğanlar da tapıldı.

Nasib bey Yusifbeyliniñ qızı Zöhre xanım 1990-ncı yıllarğa qadar

İstanbulda yaşadı. O, qorantalarınıñ İstanbulğa köçmesini böyle xatırlay:

«1920-nci sene 27 aprelde geceden bayağı keçken soñ, babam perişan

alda rus menşeli aydavcısınen evge keldi. Çoq teşvişnen ayttı ki, fena bir

zaman keldi. Er tarafta adamlarnı qapatalar!..

Soñ ise cebindeki paranıñ bir qısımını stolnıñ ustüne qoyıp, «özünizni

qorçalañız» — dep, biznen vedalaştı. Bizge qayda baracağını söylemeden,

aşıqıp ketti ve bir daha biz onı körip olamadıq. O zamandan bugüngece

babamdan iç bir türlü xaber-teber çıqmadı.

Ertesi künü bolşevikler bizni Bakuda Filarmoniyanıñ yanındaki

evimizden çıqarıp taşladılar. Bir az keçken soñ xayırxaq insanlarnıñ

yardımınen şeherniñ çetinde bir bozuq ve küçük evde meskenleşip,

qıyınlıqlar içinde yaşap başladıq. Aradan eki yıl keçken soñ Türkiyeniñ

o zamanki Baku konsulı, qartbabam İsmail bey Gaspralınıñ eski dostu

Memdux Şevket bey ailemizniñ accı taliyinden xaber tuttı. O, anamnıñ

yanına adam yollap, İstanbulğa barıp-barmamaq niyetini bilip ögrendi.

Anam da babamnı İstanbulda bulmaqnı tüşünip, anda barmağa razı

oldı. Memdux Şevket bey ailemizge vesiqalar azırlap, bizni Rusiyeden

vagonlarnen kelgen türk esirlerinen bir yerde Batumğa ozğardı. Men,

54 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 55

qardaşım Niyazi ve anam Şefiqa zar-zornen Batumğa yetip keldik. Andan

da küçük bir gemide bayağı qıyınlıqlarnen Trabzonğa barıp yettik.

Trabzonda xoş bir tesadüf neticesinde Azerbaycan Xalq Cumxuriyeti

parlamentiniñ azası, o devirde rusça neşir olunğan «Azerbayjan» gazetiniñ

baş redaktorı olıp çalışqan Şefi bey Rüstembeylini rastketirdik.

Ş. Rüstembeyli ailemizge buyük urmetnen yanaştı ve bizni İstanbulğa

alıp ketirip, anda yaşağan Gaspralılarnen körüştirdi. İstanbulda yaşağan

sayğılı Gaspralı neslinden olğan soydaşlarımız bizge yeterli derecede

yardım ettiler. Anamnıñ alası Nigar xanım bizge qolundan kelgenini

yaptı. Anam İstanbulda «Qızıl ay» cemiyetinde işke yerleşip, ömüriniñ

soñuna qadar anda çalıştı».

Sovetler Birligi yıqılğan soñ alıp barılğan araştırmalar bir daha

isbatladı ki, Nasib bey Yusifbeyli ömür arqadaşı Şefiqa xanımnı İstanbulğa

yollamağan eken. Şefiqa xanım ise xatırlavlarında yaza ki, Nasib beyniñ

Kürdemirden yazğan küçük bir mektübini alğan edim. Mektüpni ketirgen

adam menden, men de ondan qorqa-qorqa açıp oqudım. Nasib bey

sağ-selâmet Kürdemirge kelip yetkenini ve Kür ozenini keçmek içün

beklegenini yazğan edi. Ondan soñ ne bir ses, ne de bir nefes keldi...

Araştırıcılar bugün de onıñ qayda ve qaysı bir şaraitte şehit olğanını

daqiqleştirip olamasalar da, Nasib bey 1920-nci sene 31 mayısta öldirildi

dep yazalar. Meraq doğurğan şu ki, Nasib bey evden rus menşeli

aydavcısınen çıqıp ketken edi. Şu aydavcını soñralar İstanbulda körip,

onıñnen laf etkenler de olğan edi. Lâkin o, Nasib beyniñ taliyinen bağlı

iç bir bilgiler bermegen edi. Nasib beynen evden çıqıp ketken soñ

qayda barğanlarını, qayda biri-birinden ayırılğanlarını, özüniñ ise nasıl

etip İstanbulğa tüşkenini söylemegen edi. Şu aydavcınıñ da soñki taliyi

aqqında araştırıcılarnıñ qolunda daqiq malümatlar yoq eken.

Netice

Nasib bey Yusifbeyli gizli ve muammalı şekilde ğayıp olsa da,

qorantası deşetli facialarnen qarşılaşsa da, onıñ ğayelerini maxv etip

olamadılar. 1991-nci sene 18 oktyabrde Azerbaycan Respublikasınıñ

parlamenti suverenlik aktını imzalamaqnen Nasib bey Yusifbeyli ve onıñ

meslekdeşleriniñ qurğan devletiniñ varisi olğanlarını butün dünyağa

beyan ettiler.

1918-nci sene 22 aprelde ilân olunğan Zaqafqaziya Demokratik

Federativ Respublikası ukümetinde Maarif Naziri, Azerbaycan Xalq

Cumxuriyeti qurulğandan soñ ise F.x. Xoyskiyniñ teşkil etken 1-nci

ukümet kabinetinde Maliye ve Xalq Maarifi Naziri, F.x. Xoyskiyniñ 2-

nci ve 3-nci ukümet kabinetlerinde de Xalq Maarifi ve Diniy İtiqat Naziri

vazifelerini eda etken, 1919-ncı senede 4-nci ve 5-nci ukümet kabinetini

teşkil etken, Baş Nazir vazifesinden ğayrı, İçki İşler Naziri vazifesini

de becergen bir insannıñ şubeli şekilde ğayıp olmasınen afsus ki, alâ de

ukümet organları yeterli seviyede meraqlanmaylar.

Yazıqlar olsun ki, Azerbaycannıñ suverenliginiden 20 yıl keçse

de Nasib bey ve onıñ meslekdeşleriniñ ömür yollarınıñ ciddiy şekilde

ögrenilmesine, siyasiy faaliyetleriniñ qıymetlendirilmesine, adlarınıñ

ebediyleştirilmesine akimiyet daireleri tarafından birde-bir resmiy

teşebbüs yoq. Şu işlernen ayırı-ayırı fedakâr araştırıcılar oğraşalar, olarnı

ise akimiyetdekiler «muxalifçi dep», muxtelif vastalarnen sıqıştıralar.

Qullanılğan edebiyat:

1. Ahmedov Teymur. (1982). Nariman Narimanov, «Yazıçı» neşriyyatı,

Bakı.

2. Guliyev Vilayet. (2010). Baş nazirin xanımı. 525-ci gazet, dekabr.

3. Guliyev Vilayet. (2009). Son illerin yazıları, «Ozan» neşriyyatı, Bakı.

4. İbrahimli Xaleddin.(1996). Azerbaycan siyasiy mühacireti, «Elm»

neşiriyyatı, Bakı.

5. Nağı Şeyxzamanlının xatireleri (1997). (Tertib edenler ve çapa hazırlayanlar:

filologiya elmleri namizedi Celal Gasımov ve Mirze Enserli (Lembeli)),

«Qartal» neşriyyatı, Bakı.

6. Nasibzade Nasib. (1996). Azerbaycanın xarici siyaseti (1918—1920),

«Ay- ulduz» neşriyyatı, Bakı.

7. Oruclu Meryem. (2001). Azerbaycanda ve muhaciretde Musavat

partiyasınıñ faaliyeti (1911—1992), «Azerneşir», Bakı.

8. Topçibaşev A.A. (1994). Diplomatiçeskie besedı v Stanbule (1918—

1919). «Ergün» neşriyyatı, Bakı.

9. Yaqublu Nasiman. (1997). Musavat partiyasının tarixinden, «Ay-ulduz»

neşriyyatı, Bakı.

(Mezkür maqale «Türkiyeniñ sesi» radiosında «Türk dünyasınıñ

meşurları» rubrikasınen 2011-nci sene 29 aprelde saat 10.35-de efirde

seslengen «Nasib bey Yusifbeyli» yayını esasında azırlandı).

56 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 57

Azerbaycannen sıq bağı olğan —

Asan sabri ayvazov

Özet (annotatsiya): Çoqsaalı icadınen oquyıcılarnıñ rağbetini qazanğan

Asan Sabri Ayvazov yalıñız tuvğan vatanı Qırımda degil de, butün

türk dünyasında belli olğan körümli şaxsiyetlerden biridir. Sovetler

Birligi devirinde sayğılı qalem saibini urmetten tüşürmek maqsadınen

onıñ aqqında adaletsiz tenqit ve taxqir tolu maqaleler yazıldı. Lâkin

şu aqsız tenqitler öz aks tesirini kösterdi ve Asan Sabri Ayvazovnıñ

icadı unutılmadı, namı xatıralarğa siñip qaldı. Sovetler Birligi yıqılğan

soñ araştırıcılar yañıdan türk dünyasınıñ milletsever evlâdınıñ ayat ve

yaratıcılığınıñ ögrenilmesine ve tebliğine diqqatnı küçlendirdi.

A.S. Ayvazov yaratıcılığınıñ çiceklengen çağında, eñ maxsuldar yazıpyaratqan

bir zamanda Sovet repressiya maşinasınıñ qurbanı oldı, eserleri

ise yasaqlandı. Amma onıñ ideyaları yaşadı. Yañı devir öz ukümini

oqudı. A.S. Ayvazovnıñ eserleri eski gazet ve jurnallarnıñ saifelerinden,

kitapxanelerden, arxivlerden, mutxiş devirniñ qorqubilmez insanlarınıñ

şaxsiy arxivlerinden toplanıp, yañıdan neşir olundı. Çünki bu eserlerniñ

ekseriyeti alâ daa öz aktuallıgini coymadı.

Anaxtar sözler: Asan Sabri Ayvazov, Qırım, Azerbaycan, milliy

mesele, türkçilik.

Kiriş

Azerbaycannen sıq bağı olğan qırımtatar ziyalılarından biri de Asan

Sabri Ayvazovdır. Kursdaşlarımız kimerde Asan (onıñ ad ve soyadını

Azerbaycanda adeten Hesen Eyvazov kibi yazalar — A.Ş.) Sabriniñ

azerbaycanlımı, ya da qırımlımı dep olması aqqında davalaşıp otura ediler.

Çünki Azerbaycanda da Eyvaz adı, Eyvazov soyadı pek darqalğandır.

Bazı bölgelerimizde ise şu adnı Ayvaz kibi telafüz eteler ve yazalar.

1. A.S. Ayvazovğa qarşı aqsız ucümler

Sovet devirinde Azerbaycannıñ orta ve aliy oquv yurtlarındaki derslik

programmasına Asan Sabri Ayvazovnıñ adı kirsetilmese de, kimer maqale

ve monografiyalarda tenqitke oğratılğan Alibey Hüseyinzade, Ahmed bey

Ağayev (Ağaoğlu), Haşımbey Vezirov ve digerlerinen bir sırada onıñ da

adı añılıp keçile edi. Böyle xatırlamalar çoq vaqıt tenqit seviyesini aşıp,

hatta taxqir sıñırına barıp yete edi. Meselâ, A.S.Ayvazovnıñ 1907-nci sene

Bakuda «Füyuzat» jurnalında (29 aprel, №15) derc olunğan maqalesi

aqqında G.Mustafayev yazğan edi: «A.S.Ayvazov arsızcasına bildire edi

ki, «bugün aramızda taqlit olmağan nasıl bir şey bardır ki, lisanımız da

taqlit olunmasın? Elbisemizni firenklerden, qalpaqlarımıznı yehudilerden,

botinlerimizni rumlardan alıyoruz, lisanımıznı da osmanlı türklerini taqlit

edersek, ne lazım kelir? Osmanlılar...çalışmışlar, çabalamışlar, araptan

almışlar, farstan exz etmişler... mukemmel bir lisan sahibi olmuşlar...

Lisanımızda qullanılğan arabi, farsi sözlerine kelince muabbeti milliyesi

olğanlar ögrene bilerler» (Mustafayev Gadim, 1973:49).

G.Mustafayev ve Sovet deviriniñ terennümçileri ömürlerini ortaq türk

tiliniñ, em de ortaq türk medeniyetiniñ tebliğine bağışlağanlarnı tenqit ve

taxqir etmeknen yanaşı, olarnıñ maqalelerini basqan gazet ve jurnallarğa

da ucümler etmege areketlendiler. Mezkür kitapnıñ 32-nci saifesinde

oquymız: «Kaspi»niñ, «Terciman»nıñ milletçilik, islâmçılıq meyillerine

qarşı çıqış etken gazet («Şergi-Rus» — A.Ş.), aynı zamanda panislâmist,

pantürkist Abdürreşid İbrahimovnıñ, şu cumleden, Ertoğrul oğlunıñ

(Qazan), Reşid bey İsmayılovnıñ (Buxara), Asan Sabri Ayvazovnıñ

(Qırım) ve başqalarınıñ milletçilik ve diniy ideologiyanı tebliğ etken

maqalelerine yer bergendir» (Mustafayev Gadim, 1973:32).

Muelif tek bir-eki gazet-jurnalnı tenqit etmeknen kifayetlenmedi. XX

yüzyıllıqnıñ ilk onyıllıqlarında neşir olunğan milliy ruxtaki matbuatnı

közde tutıp yazğan edi: «Şergi-Rus» gazetinden başlap butün klerikal,

feodal-burjua, liberal-burjua matbuatında A. İbrahimov, A.S. Ayvazov,

Y. Akçuraoğlu, S. İbrahimov, İ. Gasprinskiy ve başqa tatar ziyalıları

panislâmizmniñ, pantürkizmniñ tebliği içün keniş faaliyet kösterdiler»

(Mustafayev Gadim, 1973:150).

Sovet devirinde eñ çoq tenqitke oğratılğan «Füyuzat» ve füyuzatçılar

edi. Azerbaycan Devlet Universitetiniñ ocası Gadim Mustafayev

«Füyuzat»nı tenqitlep yazğan edi: «O, («Füyuzat» — A.Ş.) milliy

mecmua olmaqtan çoq, tek umumrusiye musulmanlarınıñ degil de, hatta

58 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 59

umumdünya musulmanlarınıñ mecmuası olmaq iddasını öz boynuna

alğan

edi. «Füyuzat»ta A. Hüseyinzadeniñ, «Abdulla Cövdet», «Midhet

paşa», «Şamil ve hefidi», «Bageyi-alemge bir nazar», «Ehvali alem»,

«Mecnun ve Leylayi-islâm», «Tolstoyçılıq ne eken?», «Türk tiliniñ

vazifeyi-medeniyesi» ve i. A.S. Ayvazovnıñ «Hayatı-egvam», «Telimietfal

» ve i. kibi silsile maqalelerini, «Neden bu xala qaldıq?» adlı diniymilletçi

mezmunını taşığan pyesasını, A.Y. Talıbzadeniñ «Cameyi-islâm

ne demektir?

» ve i. maqalelerni, şu cumleden, onıñ «İslâm ve mezahib» adlı

«risalesi» aqqında A. Kamalnıñ Türkiye, Mısır ayatına, «edebiy-tenqidi»

meselelerge ait maqaleleri derc olunğan edi. Şu maqalelerde «islâmnıñ

keçirgen buxrannıñ» sebepleri, «ittihadi-islâmnıñ» mezmunı, ilimnen

islâmnıñ barıştırılması diniy idealist-milliyetçi movqeden izalana, «islâm

medeniyeti» Avropa medeniyetine qarşı qoyula, musulman aleminde

içtimaiy-siyasiy ayatnıñ sanki «özünemaxsus yolla» ösecegi kösterile,

«necat muabette» şiarı ögge sürülip «sınfiy sulx» ideyası tebliğ etile edi

(Mustafayev Gadim, 1973:103—104).

Şu tenqitler, yasaqlar kimerde aks tebliğat rolini de oynap, meselege

meraqnı daha da küçlendire edi. Menim de Asan Sabri Ayvazovnıñ

ömür ve icadı yolunı araştırmağımğa ve oña buyükten-buyük sevgiler

beslemegimge şu yasaqlar şarait em de istiqamet yarattı.

2. Tenqitniñ aks tesiri

Azerbaycan Devlet Universitetiniñ jurnalistika fakültetinde

tasil alğan

yıllarımızda ilmiy ateizmden ders bergen Gadim Mustafayevle ara-sıra

körüşkenimizde, kitabında yazğanlarınen bağlı mubaxasege (diskussiya)

kirişmek istegenimizde onıñ közleriniñ terenliginde bir sevgi ve quvanç

duyğuları sezilip tura edi. Amma qısqa lafında ise o: «Kitabımnı

diqqatnen oquğañızğa köre çoq sağ oluñız!» dep, subetten çetleşe edi.

Tek Gadim muallim degil de, milletçilerni, pantürkist ve panislâmistlerni

tenqit etken ekseriyet muellifler olarnıñ maqale ve kitaplarını diqqatnen

oquğañımızdan memnün olsalar da, amma, birde-bir muzakerelerden er

daim vazgeçe ediler.

Aliy mekteplerde ana tilindeki bir sıra derslikleriniñ yetişmemesi

sebebinden esas bilgi menbamız ocalarımıznıñ oquğan muhazereleri

(lektsiya) edi. Bazı atik olğan talebeler ise ocalarnıñ muhazerelerinen

kifayetlenmey, ilkin menbalardan faydalanmağa tırışa ediler. İlkin

qaynaqlarnıñ ise bir çoqusını ne kitapxanelerde ne de arxivlerde

rastketirmek mumkün edi. Çünki olarnıñ ekseriyetiniñ uzerine «gizli»

(sekretno), «eñ gizli» (soverşenno sekretno) grifleri yazğanları sebebinden

faqat talebeler degil de, hatta ocalar bile faydalanıp olmaq imkânlarına

qadir degil ediler. Ocalarımıznıñ muhazerelerinde, bazı alimlerniñ

araştırmalarında milletçi burjua ideologları arasında tez-tez İsmail bey

Gaspralı, Ali bey Hüseyinzade, Âhmed bey Ağayev, Haşım bey Vezirov,

Aliabbas Müznib ve başqa ideologlarnen yanaşı, Asan Sabri Ayvazovnıñ

da adı añıla edi. Şu mevzunen bağlı ocalarımızğa sualler bergeñimizde ise

daqiq ve tafsilâtlı cevaplar alıp olamazdıq.

Respublika kitapxanesinde, universitetniñ ve İlimler Akademiyasınıñ

kitapxanelerinde, bazı aile arxivlerinde XX asırdan evel neşir olunğan

gazetlerniñ saqlanıp qalması arap elifbesini bilgenlerniñ işini bayağı

qolaylaştıra edi. Olar şu gazetlerniñ saifelerinde ocalarından eşitkenleriniñ

tamam aksinen yaqından tanış ola ediler.

Aqiqatlarnı bilip ögrenmek, yazılğanlarnı oqup bilgi qolda etmek içün

ve em de özüm netice çıqarmaq içün, bayağı qıyınlıqlarnen olsa da, arap

elifbesini ögrendim. Şundan soñ istegen vaqıtımda «Terciman», «Hayat»,

«İrşad», «Açıg söz» ve başqa gazet-jurnallarnı közden keçire edim. Asan

Sabri Ayvazovnıñ ömür yolu ve yaratıcılığınen de mına böylece, eski

gazetlerniñ saifelerinden tanış oldım.

İnsafen, onı da qayd etmek kerek ki, ocalarımıznıñ episi Asan Sabri

Ayvazovnı keskin tenqit etmey edi. Olar xususiy xızmet organlarınıñ,

reberlikniñ cezasından qorqsalar da, mulayim şekilde böyle şaxıslar

aqqında xoş sözler söylep ve soñ qoşıp, «eger de olar tenqit yazmağan

olsalar, siz çoqlarınıñ adını iç bilip tanımazdıñız da», — dep, milliy

tüşünceli aydınlarnı tenqitlegen muelliflerni de çılğın gençlerniñ

ucümından qorçalamağa tırışa ediler.

3. A.S. Ayvazovnıñ Azerbaycandaki faaliyeti

Bakuda 1963-nci senede neşir etilgen «Azerbaycan kitabı»nıñ (Bibliografiya)

3-nci cıltınıñ, 31-nci ve 53-nci saifelerinde Asan Sabri Ayvazovnıñ

aqqında böyle malümat berildi:

Ayvazov Asan Sabri. «Usuli-Tedris ve talim terbiye». Muharriri Asan

60 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 61

Sabri Ayvazov Alupka mektebi muallimi-sabiqi Qırım, Bakı, «Kaspi

metbeesi», 1906, kitabxaneyi — «Hayat» edeb. 233, saife. 23x15.

Ayvazov Asan Sabri. «Neden bu xala qaldıq?» Teatr muharriri ve

naşiri Asan Sabri Ayvazov 1907, 78 saife. 1 portret 21X14 sm.

Azerbaycannıñ pedagogika tarixiniñ araştırıcısı A.Abdullayev 1966-

ncı senede neşir ettirgen «Azerbaycan tiliniñ tedrisi tarixinden» kitabında

yazdı: «Muelif şu eserde (Subet «Usuli-Tedris ve talim terbiye»

kitabından kete — A.Ş.) ders usullearı ve pedagogika aqqında keniş

malümat bergendir. Asan Sabri til muallimlerine 12 qaide boyunca ders

bermekni mesleat kördi. Meselâ, o köstere ki:

1. Muallimniñ nutqı qısqa ve aydın olmalı;

2. Tedriste ayanilikke emiyet berilmeli;

3. Muallimniñ izaatı işandırıcı olmalı;

4. Ögretilgen birde-bir saanıñ sebebi şegirtke aydınlaştırılmalı;

5. Şegirtlerge qısqadan, lâkin teren malümat berilmeli;

6. İlimlerniñ esasını ögretkende nazariye ile ameliy iş arasında bağ

yaratılmalı ve ameliy cehetke daha çoq diqqat ayırılmalı;

7. Er mevzunı keçken soñ, şegirtlerge şu mevzuğa ait muayen neticeler

qolda ettirilmeli;

8. Tedris tedricen qolaydan qıyınğa doğru, tekmilleştirmege doğru

ilerilemeli;

9. Derste mulaaza, sual-cevap usullarına keniş yer berilmeli;

10. Meşğuliyetlerde şifai ve yazılı suallerden qullanılmalı;

11. Muallim mevzunen bağlı sınıfnıñ seviyesine munasip olğan

usullarnı saylamalı;

12. Yazı işlerine diqqat etilmeli, yazısız ders alınıp barılmamalı,

elifbeden başlap ta yuqarı sınıflarğa qadar daima yazı işlerine xususiy

emiyet berilmeli;

Şulardan soñ muellif «Usuli-sevti» serlevasınen sevti usulınıñ maiyeti

ve alıp barılması yollarını da keniş surette izalağandır. Kitapnıñ soñunda

«Mektepniñ muallimlerine ait nizamnamesi», «Mektepniñ şegirtlerge ait

nizamnamesi» adınen mektep rejimi aqqında talimat berilgen ve kitapqa

tasil muddeti 5 yıl olğan mektepler içün programma numünesi de ilâve

olunğandır» (Abdullayev A. 1966:255).

Sovet devirinde A.S. Ayvazov keskin tenqit olunğanına baqmadan, şu

tenqitlerniñ arasında guzel itiraflarnı da rastketirmek mumkün. Meselâ,

Azerbaycan Devlet Universitetiniñ professorı, deviriniñ nüfuzlı alimi

ve pedagogı sayılğan Ali Sultanlı 1964-nci senede özüniñ «Azerbaycan

dramaturgiyasınıñ inkişaf tarixi» kitabında yazdı: «Füyuzat» dramaturgiyası

romantizmniñ eñ seciyeviy alâmetlerini özünde toplağan bir

dramaturgiya edi». (Sultanlı A., 1964:194).

«Şu dramaturgiyanıñ esası ise A.S.Ayvazovnıñ «Füyuzat» jurnalınıñ

№ 12 (Asılında pyesa jurnalnıñ 1907-nci senede neşir etilgen № 12

187—190-ncı saifelerinde, № 14 217—222-nci saifelerinde, № 15

232—235-nci saifelerinde, № 16 254—256-ncı saifelerinde, № 16 287—

288-nci saifelerinde, № 20 317—320-nci saifelerinde, № 21 335—336-

ncı saifelerinde, № 22 334—352-nci saifelerinde derc olundı — A.Ş.)

basılğan «Neden bu xala qaldıq?» pyesasınen qoyulğan edi. Andan soñ 15

yıl devamında yazılğan 20-ge qadar pyesanıñ «umumiy xususiyeti ondan

ibaret edi ki, olar tarixiy keçmişke qaytmaqta ediler. Olardan bir qısımı

islâm tarixine, ekinçi qısımı ise Türkiyege ve Türkiye tarixine nazar

taşlap, olardan özlerine mevzu saylamaqta ediler» (Kengerli-Aliyeva

Aybeniz, 2008:58—59).

4. Medeniyet melegi

Şu cumleler bizni quvandırıp, içimizde birde-bir raatlıq yaratqanı

kibi, onıñ mueliflerine sayğı ve urmetimizni de köterir edi. D.P. Ursunıñ

A.S. Ayvazovnı «Medeniyet melegi» dep adlandırması milletsever gençlerniñ

tillerinde destan olıp qaldı. Sovet devirinde çoq vaqıt ukümet

dairelerinden ve ya yanımızdaki insannıñ xaberçiliginden ixtiyatlı

davranıp, A.S. Ayvazovnıñ adınıñ yerine «medeniyet melegi» dep,

aytmaqnen kifayetlene edik.

O zamanlar çoqlarımız içün belli degil edi ki, 1878-nci sene 6 mayısta

Alupkadaki fuqare bir qorantada doğğan, oqup bitirgen medresede

ocalıq yapqan, İstanbulda, Qaxirede tasilini devam ettirgen, «Terciman»

gazetine maqaleler yazıp turğan, hatta bir muddet gazetniñ redaktorı olıp

çalışqan Asan Sabri Ayvazov ne içün Azerbaycannen şu qadar sıq bağlı

olğan eken? Aqmescitte 1917-nci senede basmağa başlağan, kündelik olıp

çıqqan içtimaiy-siyasiy, iqtisadiy, edebiy «Millet» gazetini 1918—1919-

ncı senelerde ne içün Bakuda neşir ettirgen eken?

62 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 63

Peterburgtaki Merkeziy Devlet Tarixiy Arxivindeki 821-nci fondnıñ

133 sayılı, 472 işinde olğan Rusiye İçkiy İşler Nazirliginiñ bir

malümatında yazılğan edi: «İstanbul musulman cemiyetiniñ rusiyeli

yolbaşçıları, meselâ, Abdürreşid İbrahimov, şair Aqçurin ve publitsist

Ağayev soñ zamanlar öz ideyalarınıñ darqalması yolunda buyük seyler

köstereler. Rusiye musulmanları arasındaki küçlü ösüv olarnıñ işi içün

elverişli zemin yaratqan. Olar Rusiye musulman ealisi arasında belli

olmalarından faydalanalar. Türkiye ve Mısır deviri matbuatında türk

ve arap tillerinde derc etilgen kinli russofob maqalelerniñ episi olarnıñ

qalemine maxsustırlar. Añılğan şaxıslar Rusiyeni daimi terk etseler

de, azırda şaxsiy yazışmalar yolunen rus musulmanlarınen qaviy bağ

tutalar. Aynı zamanda olar İstanbuldaki panislâmist teşkilâtınıñ körümli

xadimleridirler».

«Rusiye musulmanları arasındaki küclü yükseliş»ni teminlegenler

ise Asan Sabri Ayvazov ve onıñ meslekdeşleri edi. Rusiyeniñ akimiyet

organları Bakudan A. Ağayevni, A. Hüseyinzadeni, Ahmed Kamal Rasim

oğlunı, Xalid Xürrem Sabribeyzadeni, em de Rusiyeniñ başqa yerlerinden

A. İbrahimovnı, A.S. Ayvazovnı, Y. Aqçuraoğlunı ve digerlerini vatanlarını

terk etip, İstanbulğa barmağa mecbur etti. Şu zamanlarda Asan Sabriniñ

Qırımda olğanı kibi Azerbaycanda da meslekdeşleri yeterli derecede edi.

Olar Rusiyedeki meslekdeşleriniñ tayağınen İstanbulda «İttihadi-islâm»

(1909), «İttihadi Mehemmediye» (1909), «Türk dernegi» (1908), «Türk

ocaqları» (1910), «Türk yurtu cemiyeti» (1911), «Cemiyeti-ilimiyeyiislâmiye

» ve i. yaratıp, «Taarifi-musulman» (1910), «Siratül mustegim»

(1908), «Sebil ül-Reşad» (1911-nci seneden «Siratül mustegim» devamı

kibi), «Türk yurtu» (1911-nci seneden) kibi gazet- jurnallarnı neşir ettirip,

muxtelif yollarnen vatanlarında darqattılar. Butün bular ise Rusiyeniñ

akimiyet organlarını ğayet ziyade raatsızladı.

«Terciman»da, «Füyuzat»ta, «Vatan xadimi»nde, «Millet»te ve ğayrı

gazet-jurnallarda A.S.Ayvazovnıñ derc ettirgen maqaleleri şimdigece

öz aktualligini coymadı. «Füyuzat» jurnalınıñ 1906-ncı senede neşir

olunğan «Hayat»nıñ ğurubından «Füyuzat»nıñ tülulından hasil olğan

tesuratım» (№ 2, 25—27 s.), «Hayati-egvan nenen qaimdir?» (№ 3,

42—43 s., № 4, 59—60 s., № 7, 106—108 s.), «Beşer ve sey» (№ 5,

74—76 s.), «Qırımlılar ne içün tenqit etilgendir?» ve «Hayatı aile ve

aileçilerimiz» (№ 6, 93—96 s.), 1907-nci senede neşir olunğan «Qivai

meneviye» (№ 7, 107—108 s.), «Talimi-etraflı meselesi» (№ 13, 200—

203 s.), «A.S.E. lisan qovğası» (№ 16, 251—254 s.), «Esaret qurbanları»

(№ 17, 263—265 s.), «Qadınlar ve qadınlarnıñ emiyeti» (№ 25, 415—

416 s.) maqaleleri muelifniñ semereli maxsuldar yaratıcılığından xaber

bere («Füyuzat», 2002).

Köylüler tarafından Rusiye II Devlet Dumasına deputat saylanğan

istidatlı publitsist, islâtçı baqışlarınen digerlerinden farqlanğan Reşid

Mediyev 1906-ncı sene 1 mayıstan başlap Qarasuvbazarda «Vatan xadimi»

gazetini neşir ettirdi. Aftada dörd sayısı çıqqan şu gazetke redaktorlıqnı

Asan Sabri Ayvzaov yaptı. Milletniñ ğaflet yuqusından uyanmasında,

tarixiy keçmişini ögrenmesinde, azatlıq oğurında savaşqa azırlanmasında

gazetniñ roli emiyetli derecede oldı. Mından qorqqan ukümet daireleri

«Vatan xadimi» gazetini 1908-nci senede qapattılar.

Özüni daima İsmail bey Gaspralınıñ talebesi sayğan Asan Sabri

onıñ em de yaqın yardımcısı ve meslekdeşi oldı. «Terciman» gazetiniñ

redaktorlığını da İsmail bey Gaspralı tek A.S. Ayvazovğa avale etken edi.

İsmail bey Gaspralı dünyasını deñişkende de onıñ başı uzerinde turıp,

daiy sımanıñ soñ sözlerini butün türk dünyasına beyan etken de Asan

Sabri Ayvazov oldı.

Xalqnı ğaflet yuqusından uyandırıp, olarnı zulumlarğa, istismarğa,

esaretke qarşı mubarezege seslegen Asan Sabri taqip ve tazyıqlardan

qurtulmaq maqsadınen bir muddet Moskvağa bardı. Andaki Lazarev

adına Şarqşınaslıq İnstitutında ders berdi. Lâkin Azerbaycannen bağlarını

üzmedi. Bakuda neşir etilgen gazetlerniñ Moskva muxbiri kibi de faaliyet

kösterdi.

1910-ncı senede Osmanlı Türk devletiniñ Sedrezemi (Baş Naziri)

olıp çalışqan Hüseyin Hilmi Paşa ekinçi kere istifa bergen soñ, Avropa

seyâxatına çıqtı. Andan da Rusiyege qaytqan Hüseyin Hilmi Paşa

Rusiye çarı II Nikolay ve xanımı, em de o zamanki Baş Nazir Stolıpin

tarafından sayğı ve itiramnen qarşılanıp alındı. Rusiyege sefer etken

Osmanlınıñ ilk baş naziri Hüseyin Hilmi Paşa Peterburqnen tanış

olmaqnen kifayetlenmedi. O, 1910-ncı sene 8 aprelde Moskvağa keldi.

Moskvada A.S. Ayvazov Hüseyin Hilmi Paşağa tercimanlıq yapmaqnen

yanaşı, onıñ aqqında xaberlerni ve alğan musaxabelerni Bakuda neşir

64 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 65

etilgen «Hegiget» gazetine yolladı. Diqqatnı celp etken şu ki, Osmanlı

devletiniñ istifadaki baş nazirini Rusiyeniñ devlet reberleriniñ degil de,

azerbaycanlı milyoncılar — Murtuza Muxtarov ve Şemsi Esedullayevge

maxsus avtomobiller kezdirip aylandırdı.

Moskvada mescitlerge barğan, musulman önderlerinen körüşken

Hüseyin Hilmi Paşa andan Nijniy Novgorodqa ketti. Qazan şeherinde

oña kösterilgen sayğı ve diqqatqa köre üç kün anda bulunğan H.H.Paşa

Qazandan da Samarağa bardı. O, Heşterxanğa (Astraxan) da barmasını

evelceden közde tutsa da, lâkin ne içündir Samaradan keri qaytıp,

Rusiyeniñ tabiliginde olğan Varşavağa, andan ise İstanbulğa bardı.

Osmanlı devletiniñ istifadaki sedrezeminiñ Rusiye seferiniñ Qafqazda,

Türkistanda, İranda ve başqa yerlerde tebliğinde Asan Sabriniñ Bakuda

derc ettirgen maqaleleriniñ semereli ve muim emiyeti oldı.

5. Siyasiy mubarezeniñ ögünde

Asan Sabri Ayvazov birde-bir yerde yaşamasına ve çalışmasına

baqmadan er daim maarifçiliknen yanaşı, ictimaiy-siyasiy işlernen de faal

oğraştı. Vatannıñ ve milletiniñ ağır künlerinde ona yaqın olıp, bar küçüni

milliy kureşke bağışladı. 1917-nci sene fevraldeki Rusiyeni sarsıtqan

inqiâp Qırımdan da yan keçip olamadı. Milletniñ vatanperverleri ve

azatlıqseverleri tuvğan yurtunı mustaqil körmek içün ayaqqa turdılar.

Qırımda çağırılğan meşur I Qurultaynıñ esas teşkilâtçılarından biri de

Asan Sabri Ayvazov edi.

1917-nci sene 26 noyabrde Qurultay vekilleri Qırım Xalq Cumxuriyetiniñ

Anayasasını azırlamaq içün komissiya yarattılar. Şu komissiyağa

Noman Çelebi Cihan, Cafer Seydamet, Cafer Ablay, Asan Sabri

Ayvazov aza saylandılar. Qurultay Qırımda butün saalarını idarelemek

içün ciddiy adımlar atıp, memlekette Parlamentli Respublika yaratılğanı

ilân olundı. Asan Sabri Ayvazov yañı yaratılğan Parlamentke yolbaşçı

saylandı (Kandımov Yunus, 1991:16).

Qırımnıñ mustaqilligini qorçalamaq içün bir qaç istiqamette ardı-sıralı

ve tüşünilgen faaliyet kösterilse de, xalqara durum pek merekep ve kergin

olıp qalmaqta edi. Bir taraftan Ukraina Radası Qurultaynıñ iştirakçilerine

xayırlav mektübini yollay, o biri taraftan ise Qırımnı «tarixiy topraqları»

kibi öz terkibine kirsetmege ıntıla edi.

Asan Sabri Ayvazovnıñ 1917-nci sene 27 iyulde neşirine başlağan

kündelik ictimaiy-siyasiy, iqtisadiy, edebiy «Millet» gazetiniñ 132 sayını

dekabrniñ 19-na kibi basmağa muvafaq oldı. Yañı qurulğan ukümetniñ

bolşevikler tarafından qan içinde boğulıp maxv etilmesi, akimyetniñ

yolbaşçısı Noman Çelebi Cihannıñ şehit olması, memlekette yaranğan

qarışıqlıq Asan Sabrini yañıdan Bakuğa barmağa mecbur etti. Nazim

Axundov öz araştırmalarında «Millet» gazetiniñ Bakuda 1918-nci sene

1 fevralden, 30 dekabrgece 186, 1919-ncı sene 15 avgustte ise yalıñız bir

sayınıñ neşir etilgenini açıqladı (Axundov Nazim, 1965).

Sovet akimiyeti yıllarında daima tenqitke oğratılğan «Millet» gazetiniñ

Azerbaycannıñ kitapxanelerinde 65, 67, 68, 70—86, 89, 91—176

sayılarınıñ saqlanıp qalmasını önemli bir adise kibi degerlendirmrek

mumkün.

1918-nci senede Alman orduları bolşeviklerden yarımadanı azat etken

soñ, qırımtatar milletçileri ve antibolşevik Rus siyasetçileri Süleyman

Sulkeviçniñ reberliginde bir ukümet qurdılar. Siyasiy baqışlarınen biribirinden

çoq farqlanğan şu grupplar arasında daima kerginlik uküm

sürdi.

Yaranğan kergin ve dramatik vaziyetten faydalanğan Getman Skoropadskiyniñ

yolbaşçılıq etken Ukraina ukümeti Qırımnı terkibine qoşmaq

maqsadınen çeşit vastalardan yararlanıp, 1918-nci sene iyulde yarımadanı

iqtisadiy blokadağa aldı. Durumnıñ ket-kete ağırlaşqanını körgen Cafer

Seydamet, Seytcelil Xattat, Asan Sabri Ayvazov, Amet Özenbaşlı, Amdi

Bekirzade ve Xalil Çapçaqçınıñ iştiraginen gizli bir toplaşuv ötkerildi.

Toplaşuvda A.S. Ayvazovnıñ Osmanlı devletine sefir yollanılması qararlaştırıldı.

Olar Osmanlı devletine duşman közünen baqqan ruslarnıñ

bunıñnen razılaşmayacaqlarını evelceden bile ediler. Şuña köre de olar

öz qararlarını yalıñız Baş Nazir Süleyman Sulkeviçke aytıp ve ondan rica

ettiler ki, mesele çezilmegenge qadar bir kimsege iç bir söz söylemesiñ.

Asılınde ise şu mesele yañı degil edi. Tışqı İşler Naziri Cafer Seydamet

1918-nci sene aprelde Osmanlı Devletiniñ Sedrezemi (Baş Naziri) Talât

Paşadan Qırımda sefirlik açmalarını rica etken edi. O da şunıñ çezilmesi

içün Qırım ukümetiniñ İstanbulda bir elçilik açmasınıñ zarurlığını qayd

etken edi.

1918-nci sene 1 avgustta İstanbulğa kelgen A.S. Ayvazov acele

66 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 67

surette matbuat konferentsiyasını çağırıp, kelgeniniñ maqsadını beyan

etti ve Qırım Ukümeti Dersaadet Mümessili Siyasiligi adınen konsullıq

faaliyetine başladı. Türkçülikniñ ideologlarından biri kibi belli olğan Asan

Sabri İstanbulda buyük urmetnen qarşılandı. O, Qırımnıñ mustaqilligi

ideyasına Osmanlı devletiniñ maneviy-siyasiy destek bermesine nail

oldı. Azerbaycan ukümetiniñ yolbaşçısı Mehemmedemin Resulzade

Osmanlı paytaxtındaki Azerbaycan vekilleriniñ reberi, Tışqı İşler Naziri

M.H. Hacınskiyge 1918-nci sene 4 avgustte yazğan mektübinde de

qalemdeşi ve meslekdeşi Asan Sabri Ayvazovnıñ İstanbuldaki diplomatik

faaliyetinen sıq bağlar yaratmalarını tevsiye etti (Guliyev Vilayet,

2009:324).

Qırım ukümetiniñ rus azaları A.S. Ayvazovnıñ İstanbulda çalışmasından

ğadaplanıp, onıñ faaliyetini qanunsız dep saydılar, lâkin Asan

Sabri ruxtan tüşmeyip, öz faaliyetini devam ettirdi. O, bar küçünen

Qırımnıñ Almaniyanıñ koloniyasına çevirilmemesine tırıştı. Osmanlı

ukümetiniñ azalarınen, İstanbul ziyalılarınen yaqından tanışlığı ve

dostluq bağları onıñ semereli faaliyetine keniş meydanlar açtı. Osmanlı

Arbiy Nazirliginiñ gizli taxsisatından Qırımtatar Milliy İdaresine

100.000 Osmanlı liresi ayırılmasına nail oldı. Birinci Dünya Savaşında

Almaniyanıñ ve Osmanlınıñ mağlübiyetke oğraması, Talât Paşanıñ

istifası, ayırılğan paranıñ Qırımğa ketirilmesine mania olıp çıqtı. Lâkin

o kene de öz faaliyetini devam ettirip, Ahmed İzzet Paşanıñ yolbaşçılıq

yapqan ukümetnen, xususen, Tışqı İşler Naziri Nabi beynen alâqasını

üzmedi. O, 1919-ncı sene yanvarnıñ ortalarına qadar İstanbulda bulunıp,

Qırımnıñ uquqlarını qorçaladı.

Yañı qurulğan ve pekinleşmege doğru areketlengen Azerbaycan

Xalq Cumxuriyeti de Qırımdaki soydaşlarınıñ taliyinen diqqatnen

meraqlana edi. «1918-nci sene 1 noyabrde Azerbaycannıñ Ukrainadaki

diplomatik vekili Mir Yusif Vezirovğa (Çemenzeminli) Azerbaycan Xalq

Cumxuriyetini Qırımda da temsil etmek vazifesi berildi. Qırım ukümeti

de bir sıra siyasiy, iqtisadiy meselelerniñ çezilmesi ve qarşılıqlı bağlar

yaratmaq maqsadınen öz vekili Ali Aleksandroviçni 1918-nci seneniñ

noyabrniñ başlarında Azerbaycanğa yolladı.

Azerbaycan ukümetiniñ elçisi M.Y. Vezirov 1919-ncı sene yanvarde

Simferopolda Qırım türk parlamentiniñ yolbaşçısı Seyt Camal Xattatovnen

ve milliy direktoriyanıñ reberi S. Misxarlınen körüşti ve Cumxuriyetniñ

Qırım türkleriniñ milliy mustaqillik oğurında alıp barğan

kureşini mudafaa etkenini bildirdi. Azerbaycan Ukümetiniñ yolbaşçısı

Feteli xan Xoyskiy 1919-ncı sene 14 yanvarde Qırım türk milliy

direktoriyasınıñ reberi S.Misxarlığa yollağan mektüpte onıñ ukümetiniñ

Qırımnı mustaqil devlet kibi körmek arzusında olğanını ve Paris tınçlıq

konferentsiyasında Qırım vekiliniñ Azerbaycan vekillerinen sıq alâqada

faaliyet köstermesiniñ zarurlıgını beyan etti.

1919-ncı sene 19 martta doktor Cafer bey Rüstembeyov Azerbaycan

Xalq Cumxuriyetiniñ Qırımda ve Kubande diplomatik vekili ve ticaret

agenti tayinlendi. Lâkin 1919-ncı sene 9 aprelde Qırımnıñ Qızıl Ordu

tarafından basılıp alınması ve onıñ 1 iyulden yañıdan Denikin ordusınıñ

qoluna keçmesi, Qırımnıñ mustaqilligine soñ qoydı ve şu sebepten de

C.Rüstembeyovnıñ bu missiyanı becermesi mumkün olmadı. Şuna

köre de Azerbaycan Tışqı İşler Nazirligi bölgede olıp keçken adiselerni

yaqından izlemek maqsadınen 1919-ncı sene 22 sentyabrde iqtisatçı alim

Şeyx Ali Hüseynovnı Azerbaycannıñ Qırımda konsul agenti tayinledi»

(Azerbaycan Xalq Cumxuriyet Ensiklopediyası, 2004: 203—204).

6. Siyasiy faaliyetinden içtimaiy faaliyetke

1920-nci sene noyabrde bolşevikler beyazgvardiyacılarnı yeñip,

Qırımnı yañıdan basıp aldılar ve 1921-nci sene 18 oktyabrde RSFSR-niñ

terkibinde Qırım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasını yaratqanını ilân

ettiler. Zor küçünen akimiyetni qollarına alğan bolşeviklerniñ sıralarında

devlet idarelerinde ve diger saalarda çalışacaq kadrları kifayet qadar

olmaması sebebinden, olar burjua kadrları adlandırılğan mutexasıslardan

faydalanmağa mecbur oldılar.

Bolşevikler Asan Sabri Ayvazovnıñ eski faaliyetini yaxşı xatırlasalar

da, episi bir onıñ yardımına muxtac oldılar. Evelce onı Qırım MSSR

Merkeziy İcraiy Komitetiniñ tercime bölügine işke aldılar. Lâkin bölgeniñ

iqtisadiy durumınıñ adden ziyade ağırlığı, uküm sürgen deşetli açlıq

bolşevik reberlerini maddiy yardım soramaq içün Türkiyege muracaat

etmege mecbur etti. Qırım Merkeziy İcraiy Komitetiniñ 1922-nci sene

2—4 martta ötkergen ekinçi sessiyasında Türkiye Buyük Millet Meclisine

maddiy yardım içün muracaat etmekni ve şu maqsatnen vekillerniñ

68 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 69

anda yollanılması qararlaştırıldı. A.S. Ayvazov yañıdan genç Türk Respublikasına

elçi olıp yollanıldı. O, Türkiyedeki Sovet buyük elçisi

Semyon Aralovnıñ muşaviri vazifesinde, Mamut Nedim ise onıñ kâtibi

olıp çalıştılar. Bir qaç künden soñ ise Qırımdakilerge maddiy yardım

toplamaq maqsadınen C. Seydametniñ yolbaşçılığınen Ankarağa daha

bir vekiller eyeti keldi.

A.S. Ayvazov ve C. Seydametniñ birlikte alıp barğan faaliyeti neticesinde

Türkiyede Qırımğa yardım toplama kampaniyası başladı. Qırımdaki

açlıq çekken xalqqa yardım içün teşkil etilgen merkeziy komitet kenişlendirildi.

Mında mebuslar, paşalar, Ankara gubernatorı, Ankara

Muftüsi ve başqa nüfuzlı şaxıslar iştirak ettiler. Teşkilâtnıñ reberligine

belli generallerden Refet Paşa saylandı. Onıñ yolbaşçılığınen 25 aprelde

ötkerilgen ilk toplaşuvda butünley Anadolu ve İstanbul xalqına yardım

içün muracaat olundı. Toplanacaq yardımlarnıñ Hilal-i Ehmer (Qızılay)

Cemiyeti esabına cıyılması qararlaştırıldı. Şu toplaşuvlarda Azerbaycannıñ

Türkiyedeki elçisi İbrahim Ebilov, yazıçı ve ictimaiy-siyasiy xadimlerden

Yunus Nadi, Yusuf Aqçura ve Ağa Gündüz, deputatlar Mahmut Esad ve

Tevfik Rüşdü kibi belli adamlar iştirak ettiler.

Türkiyeden Qırımğa yollanılğan birinçi yardım kampaniyasında

Anadoludan ve İstanbuldan toplanğan 1000 çuval un, ekinçi kere ise

2000 çuval un, 696 sandıq sebze ve et konservleri oldı. Xalqını açlıqtan

qurtarğan, bunıñnen de bolşeviklerniñ problemasını bayağı yengilleştirgen

A.S. Ayvazov 1922-nci seneniñ soñunda vatanğa qaytıp keldi. Lâkin

ket-kete savatsız sovet memurlarınıñ A.S. Ayvazov kibi nüfuzlı, işkir

ve becerikli insanlarğa munasebetleri deñişip turdı. Tecribesiz, maxdud

dünya baqışlı, tasili olmağan adamlarnıñ reberligi astında çalışmaqnıñ

mumkünsizligini añlağan, üç cılıtlı «Qırımtatar tili ve edebiyatı tarixı»nıñ

muelifi Asan Sabri Ayvazov 1922-nci seneniñ soñlarında Qırım Pedagogika

İnstitutında arap ve türk tillerinden derslernı alıp bardı.

Daima Azerbaycannen sıq bağları olğan Asan Sabri Ayvazov 1926-

ncı sene 26 fevralde Bakuda keçirilgen I Türkologiya Qurultayınıñ

131 vekiliniñ arasında eñ faal iştirakçilerden biri oldı. Qurultay iştirakçisi

milliyetce alman olğan T. Menzel Qurultaynı meşur türkoloq

V. Radlovnıñ şerefine, Türkiyeli vekiller ise İsmail bey Gaspralınıñ

şerefine keçirilmesini teklif ettiler. Er eki teklif qabul olunğan soñ, Türk

xalqlarınıñ tiline, tarixine, etnogenezine, etnografiyasına, edebiyatına

ve medeniyetine bağışlanğan 17 toplaşuvda 38 maruza diñlenildi. Asan

Sabri mında türk xalqlarınıñ tilleriniñ añlayışlı olması aqqında fikir

yürseterken, qayd etip kösterdi ki, Türkiyede, Qazanda, Özbekistanda

birde-bir ziyalı, medeniy türk yoq ki, Navainiñ eserlerini avesnen oqup

olamasın (1926-ncı sene, Bakı Türkoloji…, 2006:206).

7. İlmiy pedagogik faaliyeti

1926-ncı sene 6 martta yekünlengen Qurultayda qırımtatar xalqınıñ

vekillerinden Asan Sabri Ayvazovnen yanaşı Useyn Aqçoqraqlı, Şevqi

Bektöre, İsmail Lemanov, Mamut Nedim, Abibulla Odabaşı, Bekir

Çobanzade ve Yaqub Yaqubkemal iştirak ettiler. Şu da o zamanlar ealisiniñ

sayısına köre qırımtatarlarnıñ daha da çoq olğanına delâlet ete edi.

Türk xalqlarınıñ latin elifbesine keçmesinde buyük xızmetleri olğan,

1927—29-ncı senelerde keçirilgen I ve II Umumqırım til konferentsiyalarında

maruzalernen çıqışta bulunğan Asan Sabri Ayvazov 1927-

nci senede «Latin elifbesine dair», «Oktyabr inqilâbı ve tatar muneverleri»,

1928-nci senede «Qıraat kitabı», «Meyüs şairlerimiz» ve başqa eserlerini

tab ettirdi. «Yeni dünya», «İleri», «Oquv işleri» kibi gazet-jurnallarğa

tilşınaslıqnen bağlı silsile maqaleler yazdı, latin elifbesinen neşir olunğan

«Közaydın» jurnalına redaktorlıq yaptı.

V. Şeksprniñ «Otello» faciasını Haşımbey Vezirovla birlikte tercime

etken (Azerbaycan teatriniñ salnamesi, 1975:565) Asan Sabri Ayvazov

İ.S. Turgenevniñ «Babalar ve balalar» eserinden parçalarnı, A.P. Çexovnıñ

20-den ziyade ikâyesini, L. Tolstoynıñ ve başqa rus klassikleriniñ,

Longelliniñ «Tayfun», K. Gamsunnıñ «Yarım ay astında» dramasını

ana tiline tercime etti (Fazıl Riza, Nagayev Safter 2001:226).

Netice

Azerbaycannen daim bağ tutmağa tırışqan Asan Sabri Ayvazov

Azerbaycan teatrlerinde sanağa qoyulğan eserler aqqında «Na rubeje

Vostoka» jurnalına ve diger rustilli matbuatqa kerekli em de çoq degerli

maqaleler de yazdı (Cavid-ömüri boyu, 1982., 207—219). Şu

maqalelerden böyle qanaatlenmek mumkün ki, A.S. Ayvazov 1927—

28-nci senelerde Bakuda bulunğan ve şu teatr sanalarını canlı seyir

etken edi.

70 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 71

Asan Sabri Ayvazovnı eski içtimaiy-siyasiy ve icadiy faaliyetine köre

1932-nci senede çalışqan pedagogika institutından işten boşattılar. Lâkin

bunıñnen de onı tınç qoymadılar. 1937-nci senede 59 yaşlı vatanperver

edipni aps etip, 1938-nci sene 4 aprelde qurşunladılar (Fazıl Riza,

Nagayev Safter 2001:227).

Diqqatnı celp etken şu ki, 1937-nci senede Azerbaycanda aps

olunıp, qurşunlanğan aydınlarnıñ taxqiqat materiallarında da Asan Sabri

Ayvazovnıñ adı tez-tez añıla. Demek, KGB-niñ xadimleri taxqiqat

materiallarında da onı azerbaycanlı meslekdeşlerinden «ayırmaqnı» kerekli

dep, saymağan ediler.

Qullanılğan edebiyat:

1. Abdullayev A. (1966). Azerbaycan tiliniñ tedrisi tarixinden, «Maarif»

neşriyyatı, Bakı.

2. Axundov Nazim (1965). Azerbaycan matbuatı, Azerbaycan Devlet

Neşriyyatı, Bakı.

3. Azerbaycan kitabı (1963). (Bibliografiya) 3 cılıtta I cılıt 1720—1920.

(I cılıtnı tertip ekeni A.Y. Aliyev), Bakı.

4. Azerbaycan teatriniñ salnamesi.1850—1920 (toplağanı, tertip etkeni ve

izaalarnıñ muelifi Gulam Memmedli). (1975). Azerbaycan Devlet Neşriyyatı,

Bakı.

5. Azerbaycan Xalq Cümhuriyyet Ensiklopediyası. (2004). İki cildde, I cild,

«Lider» neşriyyatı, Bakı.

6. Cavid-ömrü boyu (Hayat ve yaratıcılıq salnamesi 1882—1941). (1982).

«Yazıçı» neşriyyatı, Bakı.

7. Kandımov Yunus. (1991). 1917 sene Qurultay. O nasıl olğan edi (oçerk).

«Avdet» gazetiniñ neşiri, Bağçasaray.

8. Kengerli-Aliyeva Aybeniz. (2008). Azerbaycanda romantik türkçülük,

İstanbul.

9. Guliyev Vilayet. (2009). Polşa tatarları Azerbaycan devletçiliyinin

xidmetinde: General Masey Sulkeviç, Son illerin yazıları, «Ozan» neşriyyatı,

Bakı.

10. Mustafayev G. (1973). XX esrin evvellerinde Azerbaycanda islam

ideologiyası ve onun tenqidi, «Maarif» neşriyyatı, Bakı.

11. Sultanlı A. (1964). Azerbaycan dramaturgiyasınıñ inkişaf tarixi,

Bakı.

12. Fazıl Riza, Nagayev Safter. (2001) Qırımtatar edebiyatınıñ tarixı. (Qısqa

bir nazar), Aqmescit.

13. «Füyuzat» jurnalı. (2002). Bibliografiya (tertib etkeni Aydın Xalilov),

Az.Ata.M. neşriyyatı, Bakı.

14. 1926-ncı senesi Bakı Türkoloji qurultayı (Stenogramma materialları,

bibliografiya ve foto senetler) (2006). Rusçadan tercime, ön söz ve şerxlerniñ

muellifleri professor Narimanoğlu Kamil Veli, elmi işçi Ağakişiyev Aliayder.

«Çinar Çap» neşriyyatı, Bakı.

(Mezkür maqale «Türkiyeniñ sesi» radiosında «Türk dünyasınıñ

meşurları» rubrikasınen 2010-ncı sene 18 oktyabrde saat 10.38-de

efirde seslengen «Asan Sabri Ayvazov» yayını ve «Kimlik» (№ 7, 2012)

dergisinde derc olunğan «Azerbaycannen sıq bağı olğan Asan Sabri

Ayvazov»maqalesi esasında azırlandı).

72 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 73

Vahit türk-tatar devletini yaratmaq oğrunda

şehit olğan — bekir çobanzade

Özet (annotatsiya): 1893-nçi sene 15 mayısta Qırımnıñ Qarasuvbazar

qasabası yaqınlığındaki Argun köyünde dünyağa köz açqan ve 1937-

nci sene 12 oktyabrde Bakuda, KGB-niñ apsxanesinde qurşunlanğan

Bekir Çobanzadeniñ yaratıcılıq qabiliyetine, işkirligine ayretlenmemek

mumkün degil. Macarıstanda Budapeşt Universitetini bitirip, Şarqşınaslıq

Akademiyasında «Codex Cumanicus»da körüngen aenk qanunnıñ bozuluvı

ve Türk tillerinde telâfuznıñ temel problemaları» mevzusında ilmiy

dissertatsiya yazdı. 1919-ncı sene 18 mayısta dissertatsiyanı qorçaladı ve

felsefe doktorı ilmiy unvanını aldı. Bekir Çobanzade Bakuda yaşağan ve

çalışqan yıllarda Buyük Britaniya ve Erdebil nusxaları esasında Xatainiñ

divannıñ teñeştirilgen metinni azırladı. «Türk tili ve edebiyatınıñ tedris

usulı», «Türk grameri», «Qumıq tili ve edebiyatınıñ tetqiqleri», «Türktatar

dialektologiyası», «Türk-tatar lisaniyetine medxel», «Qırımtatar

edebiyatında qurultayçılıq ve milletçilik», «Azeri edebiyatınıñ yañı

deviri, natsionalizmden internatsionalizmge» ve i. kibi ilmiy eserlerini

derc ettirgen alim er daim Sovetlerniñ taqip ve tazyıqlarınen qarşılaştı.

Muntazam surette matbuatta onı ve yaratıcılığını keskin tenqit eken

maqaleler derc olundı. Butün bularğa baqmadan A. Tahirzade ve V. Xuluflu

ile birlikte üç cılıtlıq azerbaycanca-almanca-rusça luğatnıñ uzerinde

çalıştı.

B. Çobanzade SSSR-de türk xalqlarından filologiya saasında Sovet

ukümetiniñ professor unvanı bergen ilk alim oldı. O, universitetlerde

Azerbaycan türkcesinde, özbekçe, qumuqça, tatarca, türkmence derslerni

alıp bardı. Universitetlerde kurslarnı teşkil ettirgen ilk alim olmaqnen

yanaşı edebiyat tarixiy ve nazariyesinden, tilşınaslıqtan 150-den çoq

maqale yazdı. Olarnıñ da 100-ge yaqını Azerbaycan türkcesinde edi.

O, «boş bir yerde yüzlerle tilşınas ve edebiyatşınas kadr yetiştirgenini,

olarnıñ arasında SSSR-de ve çetelde belli olğan onlarnen yüksek ixtisaslı

ilmiy xadimler, assistentler olğanını » yazdı.

O, em de SSSR-ni yıqıp, Vahit Türk-Tatar devletini qurmaq isteginde

olğan gizli teşkilâtnıñ reberlerinden biri edi.

Anaxtar sözler: Bekir Çobanzade, Qırım, Azerbaycan, Vahit Türk-

Tatar devleti.

Kiriş

Universitette tasil alğan yıllarımızda Bekir Çobanzadege olğan

munasebet birmanalı degil edi. Mubaxaselerde oña can-yürekten sevgi ve

sayğı beslegenler de, aqqında keskin tenqitiy fikir söylegenler de bar edi.

Onıñ aqqında fikir yürsetilgende bazı birevler ise indemeyip, subetten

çetleşe ediler. Xulâse, Bekir Çobanzade ve onıñ kibileriniñ ömür ve

icadiy yolları bir mutxiş qarışıqlıqnıñ, añlaşılmağan xaosnıñ içinde edi.

Şu qarışıqlıq yalıñız ilim aleminde, edebiy muitte degil de, cemiyetniñ

butünley tabaqalarını sarıp alğan edi.

Sanki birde-bir burulmalar, furtunalar içinde bulunmaqta edik. Bir

taraftan Stalin ve onıñ devirinde reber vazife başında oturğanlarınıñ

buyük ekseriyeti pek keskin tenqit etile edi. O biri taraftan ise insanlar

Stalinni ve onıñ zamanını açıq-aşkâr maqtaydılar ve tüşüncelerni meraqlı

delillernen esaslandıra ediler. Maşinalarnıñ ög camlarına yapıştırılğan

Stalinniñ resimlerine, evlerni yaraştırıp turğan buyük portret ve büstlerine

tez-tez rastkeline edi. Kitap tükânlerinde ne Stalinniñ resmi, ne de

kitapları satıla edi. Şeherlerniñ soqaq ve meydanlarında onıñ eykeline

ya da büstine rastkelmek mumkün degil edi. Amma küçük qasabalardan

başlap ta buyük şeherlerniñ bazarlarınıñ kiriş-çıqışında, soqaqlarnıñ

çetlerinde Stalinniñ resimleri ve büstleri serbest satıla edi. Şularnı nezaret

organlarınıñ xadimleri ve yüksek vazife başında oturğanlar körseler de,

olarnıñ yanından indemeyip keçip kete ediler.

1. Bekir Çobanzadege munasebet

1956-ncı senede çağırılğan KPSS-niñ XX Qurultayında demek mumkün

ki, onyıllarnen cemiyette olıp keçken butün facia ve günaxlar tek

Stalinniñ adına yazıldı. 1920—50-nci senelerde aps olunıp qurşunlanğan

insanlarnıñ buyük bir qısımınıñ aqlanılması beyan etildi. Birde-bir siyasiy

sebeplerge köre aps etilip, cezalanğanlarnıñ ekseriyeti sözde aqlanıldı.

Amma aqiqat ise tamamınen başqaca edi. Şu aq qazanmaq da siyasiy bir

74 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 75

kampaniya edi. Şuña köre de insanlar bu aqlanılmanı birmanalı qarşılap

almadılar. Çünki qurşunlanğan, apsxanelerde biñ bir xorluqlarnen

öldirilgen insanlarnıñ aqlanılmasına ixtiyac da yoq edi. Uzundan-uzun

meşaqatlı qıynavlardan soñ apsxanelerden azat olunğanlar öyle bir ağır

künde edi ki, biçarelerniñ yañıdan içtimaiy-siyasiy, ya da ilmiy-edebiy

faaliyetnen oğraşmağa istek ve taqatları bile qalmağan edi. Söz kelimi,

şunı da qayd etmek zarurlı ki, aq qazandırılğan mueliflerniñ eserleri

aqlanılmay qaldı. Olarnıñ aqqında olğan arxiv vesiqalarınen yaqından

tanış olmağa bir kimsege ruxset berilmegen edi. Hatta eñ sayğılı ve

nüfuzlı alimlerniñ yüzüne bile şu vesiqalarnıñ ekseriyeti qapalı edi.

Buña köre de digerleri kibi Bekir Çobanzadeniñ de eserleri bayağı

yıllar devamında neşir olunmadı, ilmiy nazar noqtasından araştırılmadı.

1920—30-ncı senelerde basılğan kitaplarnıñ çoqusı vaxşiycesine maxv

etildi, gazetlerde, jurnallarda derc olunğan maqalelerniñ buyük bir qısımı

ise yırtılıp alındı. Anda-mında qalğan azsayılı kitaplarnı ise kitapxanelerniñ

maxsus bölükleirnde, nadir fondlarında qapalı tarzda saqlap tuttılar.

Lâkin episi bir butün qıyınlıqlarğa ve yasaqlarğa baqmadan yetkinleşip

pişkinleşken yañı neslin az bir qısımında olsa da, Bekir Çobanzadege

ve onıñ meslekdeşlerine yeterli derecede meraq bar edi. Gazet ve

jurnallardan, qolumızğa tüşken eski kitaplardan oqup, bilgilerimizni

biri-birimiznen paylaşa edik. Derslerde, şair ve yazıcılarnen, içtimaiy

xadimlernen keçirilgen körüşüvlerde Bekir Çobanzade ve onıñ fikirdeşleri

aqqında sualler bergenimizde faqat bir cevapnı eşite edik: «Qabaatsız

insanlar nafile yerden öldirildiler! Olar iç bir yaramay iş yapmadılar,

Sovet ukümetiniñ aleyxine iç bir tebliğat alıp barmadılar. Olar sotsializm

qurucılığına bar küçlerinen xızmet yaptılar. Olarğa iftiralar ve beftanlar

yaqıp maxv ettiler!»

Kimer alimler, ziyalılar, partiya-sovet xadimleri, adiy kommunistler

ise olıp keçkenlerni tamam özcesine añlap, oylarını gizletmeden açıqlay

ediler. Böyle şaxıslar Bekir Çobanzadeni pantürkist, xalq duşmanı,

sotsializm qurucılığına ayaq çalğan, hatta çetel memleketleriniñ xususiy

xızmet organlarınıñ casusı kibi suçlandıra ediler.

Biz Bekir Çobanzadege qoltutqanlarnı desteklep, onı sebepsiz suçlağanlarğa

ise lâyıqlı cevap bermege tıraşa edik, amma, öz munasebetlerni

gizli tutıp, subetten çetleşkenlerni ise iç nasıl añlap olamaz edik. Milliy

degerlerni yüksek qıymetlendirgen ve «Qızıl terrorğa» oğratılğan alim

ve ziyalılar aqqında ara-sıra matbuatta xoş meramlı maqaleler yazğan

qalem saiplerinden tüşüncelerimizniñ aydınlaşmasına, oylarımıznıñ

tınıqlaşmasına yardım bermeleri içün ricada bulunğanımızda ise olardan

birde-bir qanaatlendirici cevaplarnı alıp olamaz edik. Milletsever kibi

tasavur etken sayğılı ziyalılarımıznıñ pervasızlığını, indememezligini

böyle degerlendire edik:

1. Olarnıñ canından 1930-ncı senelerniñ qorqusı alâ de çıqmağan.

Qorqalar ki, şu yıllar kene de qaytadan tekrarlanacaq ve olarnı da aps

etecek ekenler.

2. Olar maxkemelerde yalğandan şaatlıq etmeknen günax işletkenlerini

yaxşı añlaylar. Oña köre de şimdi vicdan azabına oğrap, daima qorqu

içinde yaşaylar ki, ya eger de maxkeme ve taxqiqat vesiqaları belli olsa,

onda olar nasıl olacaq ekenler.

3. Olar aps olunğanlarnıñ ve qurşunlanğanlarnıñ eserlerini xırsızlap

öz adlarından basqanlar. Qorqalar ki, subetke qoşulıp bu ve ya başqa

bir tarafnıñ movqeyine qoltutsalar edebiy, ilmiy xırsızlığı aşkârlanacaq

eken.

Çoq vaqıt böyle xırsızlarnıñ adlarını da dep, hatta maxkemege

berdiklerinden de söz kete edi. Kitapları aliy ve orta mektep derslikleri

olğan ilim xırsızları cemiyette buyük urmetke malik ediler. Er kün

dersliklerinden faydalanğan alimlerimizniñ xırsızlıqta suçlanması iç

de xoş bir adise degil edi. Amma men ve fikirdeşlerim bu ittixamnı

memnünliknen qarşılap alıp, aqranlarımız arasında suretnen darqalmasına

tırışa edik. Çünki, ilimimizniñ, medeniyetimizniñ nasıl buyük darbeler

alğanını ağrısız añlamaq mumkün degil edi.

Biz talebe olğanımızda Bekir Çobanzadeniñ deşetli ve facialı ölüminden

30 yıldan ziyade bir vaqıt keçken edi. Aradan bayağı bir vaqıt

keçse de, onıñ yerini toldurıp olacag, onıñ becerip olğan işlerini yapa

bilecek alim alâ de yetişmegen edi. Onı yaqından tanıp bilgenler bu

buyük alimniñ yalıñız eserlerinden degil de, pedagogik mearetinden

de ayretnen laf yürsete ediler. Buyük bir yürek ağrısınen biz yaşlarğa

añlata ediler ki, ertemi-keçmi bir zaman kelecek, eserlerini oqup, Bekir

Çobanzadeniñ nasıl meşur bir alim olğanından xaber bilip tutacaqsıñız,

amma, onıñ pedagogik mearetinden, auditoriyada özüni nasıl alıp bar76

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 77

masından, diñleyicilerni nasıl qolğaalma beceriginden ise bir zaman

xaberiñiz olmayacaq eken!

O, yıllarda Bekir Çobanzadeni onlarnen alimniñ nafile yerden aps

etilmesine sebep olmasında suçlağanlar da bar edi. Bizler ise şu yalğan

iftiralarğa qarşı muqavemet köstermege areketlene edik. Amma çoq

yazıqlar olsun ki, şu devirlerde uydurma fitne ve beftanlarnıñ aksini

tasdıqlağan mulâxaze ve tüşüncelerimizni isbatlayacaq delillerni qoldaetmege

muvafaq olamadıq. Yıllar keçti, Sovetler Birligi yıqıldı, KGBniñ

arxivleri açıldı. Taxqiqat materiallarınen yaqından tanış olğan soñ

añladım ki, Bekir Çobanzadeni onlarnen alimniñ ve reber vazifeli şaxısnıñ

nafile yerden aps olunmalarına şarait yaratmaqta suçlağanlar qaysı bir

delillerden yararlanğanlar.

Bekir Çobanzade ve onıñ meslekdeşleri aps olunğan soñ da öz aliy

arzu ve niyetlerinden çetlenmediler. Apsxanede, dört divar arasında

olsalar bile, olarnı suçlağanlarğa qarşı cesaretnen cevap berdiler. Olarğa

uküm çıqarğanlar bile ittixam olunğanlarnıñ mantıqı qarşısında aciz olıp

qaldılar.

Bekir Çobanzade öz ifadesinde 1937-nci sene 28 yanvarde aps

olunğanğa qadar Sovet akimiyetine qarşı mubareze alıp barğanını, Zeki

Yaqup, Kentagoy Bilal, Askerzade Salman Mümtaz, Adıgözelzade

Alekber, Şirinskaya Reveda xanım, Termatevosov Aleksandr Grigoryeviç,

Hagverdiyev Abdürrehim, Axundov Ruhulla, Hesenov İdris, Bukşpan

Aleksandr Semyonoviç, Zeynallı Henefi, Zifeld Artur Rudolfoviç, Bagri

Aleksandr Vasilyeviç, Bilenderli Hüseyin, Giyasbeyli Medine xanım,

Feyzullayev K., Abbasov İsmayıl, Askerov Baba, Akimova Asya, Refatov

Asan, Axundov Ağa, Sultanov Rüstembey, Alim Paşa-Solgar, Abusufyan,

Edem Fevzi, Şevqi Bektöre, Yunusov Fitret, Hadi Alim, Aliyev, Tulâganov

Dusura, Geyyum Ramazan, Haşimov Ataxan, Şakircan Rakim, Konkinbek

Abdulla, Dursun, Keldenov, Borkev, Perenganev ve başqalarınen birlikte

teşkilât qurğanlarını söyledi (Babayev Adil, 2003:86—89).

Bekir Çobanzade 100-ten çoq qırımlı talebeniñ Bakuda tasil almasını

teşkilâtlandırğan edi. Olarnıñ episi aynı bir dünya baqışlarına malik degil

edi. Biz Bekir Çobanzadeniñ izaatından qırımlı milletçi talebelerni tanıp

bildik. Bekir Çobanzadeniñ reberi olğan ekinçi qırımlılar gruppası Zeki

Yaqup, Kürkçi Useyn, Akimova Asya, Toplu Osman, Ametov İsmail,

Refatov Reşit, Enan Abduraman, Refatov Asan, Tanabeyli Aqmolla,

Gegarbayev Osman, Tarki Zeki, Bayasanov Bilal, Bayasanov Osman,

Şeyxamirov Osman, Celilov Receb, Hacı oğlu Mehemmed ve Yurqçi

Ömerden ibaret edi (Babayev Adil, 2003:88).

O, sadece olaraq memleket içinde gruppalar yaratıp, olarnı istiqametlendirmeknen

yanaşı Tatarıstan, Qırım, Özbekistan, Türkmenistan,

Qazaxıstan ve Azerbaycan antisovet teşkilâtlarınıñ işini alâqalendirip,

olarnı merkeziy birlikten idarelemege tırışıp, muxacirette yaşağan Cafer

Seydametnen daima bağ tutqan edi.

KGB-niñ arxivinde araştırmalar alıp barğanımda körgen eñ kölemli

taxqiqat materialı Bekir Çobanzadenindir. Yani 1021 saifelik bir taxqiqat

materialıdır. Şu taxqiqat materialı bir daha onı köstere ki, 1960-80-nci

senelerde aytılıp yazılğanı kibi Bekir Çobanzade «iç neden», «nafile

yerden», «birevlerniñ oña beftan yaqmasından» aps olunıp qurşunlanmağan

edi. Onı böyle tarzda qorçalamaq asılında Bekir Çobanzadeni ve onıñ

meslekdeşlerini urmetten tüşürmege, olarnıñ millet ve vatan qarşısındaki

yapqan buyük işlerini küçükleştirmege xızmet ete.

Bekir Çobanzade ve SSSR-niñ esareti astında olğan xalqlarnıñ yüzlernen

milletsever oğulları Sovetler Birligini yıqıp, Vahit Türk-Tatar

devletini qurmağa tırıştılar.

2. Bekir Çobanzadeniñ ömür yolu

Milletiniñ azatlığı va baxtlılığı yolunda ölümden bile qorqmağan

B. Çobanzade şerefli bir ömür yaşadı. İlim aleminde Bekir Vahab oğlu

Çobanzade kibi tanınğan insannıñ adı, babasınıñ adı ve lâğabı arasında

bir xayli farqlar mevcuttır. Bekir Çobanzade Qırımda, Tavrida vilayeti

Simferopol qazasınıñ Qarasuvbazar qasabası yaqınlığındaki Argun

köyünde 1893-nçi sene 15 mayısta dünyağa köz açtı. Abdülvahab ağanıñ

qorantasında doğğan balağa Abubekir adı berildi ve o devirniñ anânesine

köre adına ve dinine sadıqlıq añlayışını bergen Sıdqiy sözü qoşuldı.

Çobanlıq yapqan babasınıñ adı bazan Qurt Vahab, Abdulvahab Bavbek,

Bavbek ağa kibi xatırlansa da, esas vesiqalarda öz adı ve babasınıñ adı

qısqadan Bekir Vahab oğlu Çobanzade şeklinde yazıldı (Otar İsmail,

1999:13).

7—8 yaşlarına qadar qorantasınen bir yerde Qarabiy yaylağında

78 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 79

olğan Bekir anda atqa minmekni, kureşni ögrendi. Yusif Ziya efendiniñ

reberliginen 1905-nci senede qurulğan Cemiyeti Xayriyeniñ açqan

Rüşdiye mektebinde oqudı. Rüşdiyeni oqup bitirgen soñ onı İstanbuldaki

Galatasaray sultaniyesine yolladılar. (Şu yıllarda Osmanlı devletiniñ

erazisindeki bir çoq litseyler sultaniye adlana edi.)

Qabul imtianlarınıñ vaqıtı bitkeni sebebinden onı sultaniyege qabul

etmediler, lâkin Bekir Maarif Nazirine muracaat yapqandan soñ oquvğa

ruxset almağa muvafaq oldı. Onıñ litseyde oquğan yıllarında qırımlılar

İstanbulda içtimaiy-siyasiy faallıqlarınen digerlernden seçile ediler.

Qırımlı talebeler 1908-nci sene dekabrde Qırım Talebe Cemiyeti ve 1909-

ncı seneniñ soñlarında ise Vatan Cemiyetini yarattılar. Bu cemiyetlerniñ

faal azası olğan Bekir Çobanzade, kelecekte mustaqil Qırım devletiniñ

qurucılarından biri olğan Noman Çelebi Cihanla birlikte 1911-nci senede

şiirlerini kitap şeklinde neşir ettirdiler (Fazıl Riza, Nagayev Safter,

2001:249).

O, sultaniyenen paralel şekilde İstanbul Universitetiniñ nezdindeki üç

yıllıq arap ve fransız tillerini ögretken aliy kursta da tasil aldı. Şu kurslarnı

oqup bitirgenler orta mekteplerde ve sultaniyelerde ders bermek uquqını

qoldaete ediler. 1914-nci senede vatanğa qaytqan B. Çobanzade İsmail

bey Gaspralı, Asan Sabri Ayvazov ve başqa ziyalılarla yaqından tanış

oldı. «Terciman» gazetine maqaleler yazıp turdı, rus tilindeki bilgilerini

zenginleştirmek maqsadınen Odessağa bardı. Lâkin Birinci Dünya Savaşı

başlağanı sebebinden andan Bessarabiyağa bardı, Kişinyovnı, Rumıniyanı

kezip dolaştı. Soñ ise yañıdan İstanbulğa qaytıp keldi ve universitette azat

diñleyici oldı. Mında derslerni alıp barğan Lipot Masoniyi Çobanzadeniñ

istidadına ayretlenip, onı Macarıstanğa oquvğa davet etti.

Galatasaray sultaniyesinden 1916-ncı sene dekabrde vesiqalarını

alğan B. Çobanzade Macarıstanğa bardı. O, 1916-ncı sene 7 fevralde

vesiqalarını Budapeşt Universitetine ve unversitetniñ nezdindeki baron

Yozef Etveyş adına kollecke berdi. Amma macar tilini yeterli derecede

bilmegeni sebebinden onı anda qabul etmediler. Bir baronnıñ köy

xocalığında çalışmaqnen yanaşı, azırlıq kursında macar tilini kerekli

seviyede ögrengen soñ B. Çobanzade 1916-ncı sene 12 oktyabrde Budapeştteki

Peter Pazmannıñ tarafından temeli qoyulğan universitetniñ

(Şu universitetni Peter Pazmanı 1635-nci senede yaratsa da, universitet

yalıñız 1921—50-nci senelerde onıñ adını taşıdı, soñ ise ğayrı adamnıñ

adına deñiştirildi — A.Ş.) tarix-filologiya fakültetine qabul oldı. O zamanlarda

şu universitette G. Nemet, D. Mesaroş, A. Vamberi, L. Feketi,

A. Çoma de Kyeryeşi, L. Ligeti, İ. Goldziher kibi belli alimler çalışa

ediler. B. Çobanzade professorlardan İ. Goldziherden, G. Nemetten,

A. Latiften ders aldı, İ. Konuşnıñ reberliginen doktorlıq dissertatsiyasını

yazdı (Otar İsmail, 1999:16).

Vatandan uzaqta yaşaması genç şairniñ qalbiniñ ince tellerine toqundı.

Tuvğan yurtını ve doğmuşlarnı sağınğan şairniñ zarifane duyğuları

mısralarğa çevirildiler. B. Çobanzade «Ezan sesi», «Anname»,

«Babama», «Bilmiyim», «Biñ doquz yüz on doquz», «Bir esirniñ baş

taşına», «Budapeşt aqşamları», «Xaber aldım», «Asret» ve diger şiirlerini

Macarıstanda yazdı. Onıñ icadını diqqatnen közetkenimizde B. Çobanzade

şiirlerini esasen gençlik çağlarında yazğanınıñ şaatı olamız.

Graf Kunnıñ 1881-nci senede tam metinni ve tercimesini neşir ettirgen

«Codex Cumanicus»la yaqından tanış olğan B. Çobanzade Şarqşınaslıq

Akademiyasında «Codex Cumanicus»da körüngen aenk qanunnıñ bozuluvı

ve Türk tillerinde telâfuznıñ temel problemaları» mevzusında

doktorlıq dissertatsiyasını yazdı. Qıpçaq lexcesinde yazılğan şu qanun

kitabınıñ ögrenilmesi Avropada buyük meraqnen qarşılanıp alındı. 1919-

ncı sene aprelde doktorlıqqa imtiannı berip, B. Çobanzade 18 mayısta

dissertatsiyanı qorçaladı ve felsefe doktorı ilmiy unvanını aldı (Fazıl

Riza, Nagayev Safter, 2001:288).

B. Çobanzade doktorlıq dissertatsiyasını qorçalağan devirde Macarıstannı

inqilâp exval-ruxiyesi sarıp alğan edi. Rusiyedeki bolşeviklerniñ

inqilâbından ilxamlanğan macar kommunistleri de Bela Kunnıñ (1886—

1938) yolbaçılığınen 1919-ncı sene 21 martta Macarıstan Sovet Sotsialist

Respublikasını qurğanlarını ilân ettiler. Kommunistlerniñ yalğan vedlerine

ve celpetici şiarlarına işanğan B.Çobanzade de macar kommunistlerine

qoltuttı. Sotsialist inqilâbınıñ Avropağa darqalmasınıñ qarşısını almaq

maqsadınen Antanta devletleri rumınlardan yararlanıp genç Macar

devletini boğıp, sustırmağa mecbur ettiler. Macarıstan Sovet Sotsialist

Respublikası 1919-ncı sene avgustta mağlübiyetke oğratıldı.

B. Çobanzade 1920-nci sene martnıñ soñlarında Budapeştni terk etip,

İsveçrege bardı. Lozannada muxacirette olğan qırımtatarlarnıñ milliy

80 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 81

teşkilâtı Milliy Firqanıñ reberi Cafer Seydametle körüşip, partiyanıñ

kâtibi olıp çalıştı. Bu körüş ve işbirligi B. Çobanzadeniñ dünya baqışlarına

pek küçlü tesir etti. O, ömüriniñ soñuna qadar Cafer Seydametle qaviy

dostluq bağlarnı tuttı. Lozannadan İtaliyanıñ Neapol şeherine barıp, qısqa

bir muddet anda bulunğan soñ, B.Çobanzade 1920-nci sene 17 iyulde

yañıdan İstanbulğa qaytıp keldi.

İstanbuldan Qırımğa qaytqan Bekir Çobanzade Aqmescitte yaşap

qırımtatar milliy demokratik respublikası yaratmaq niyetinde olğan

Milliy Firqanıñ (Xalq Partiyasınıñ) işinde faal iştirak etti. O, 1921-nci

senede Totayköy Pedagogika Texnikumınıñ açılmasına nail oldı ve mında

qırımtatar tili ve edebiyatından derslerni alıp bardı. 1922-nci sene martta

onı Tavrida Universitetiniñ tilşınaslıq kafedrasına dotsent olıp çalışmağa

davet ettiler.

Veli İbrahimovnıñ seyleri neticesinde Aqmescitte Universitet açılğan

soñ Bekir Çobanzade anda çalışmağa davet olundı. 1924-nci senede ise

onı professor ve Qırım Universitetine rektor olıp sayladılar. Qırımda

Muxtar Respublika Xalq Maarifi Komissarlığında Tatar Tili ve Edebiyatı

Bölügine mudirlik, Xalq Maarifi Komissarlığının Aliy İxtisas İlimleri

ve Devlet İlmiy Şurasına reberlik yaptı. Bir sıra reber organlarğa aza

saylanğan B.Çobanzadeniñ ayatında 1924-nci senede muim adiseler olıp

keçti (Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:288).

Latin elifbesini darqatmaq ve yañı elifbege keçitni suretlendirmek

maqsadınen Qırımğa kelgen Azerbaycan SSR Merkeziy İcraiy Komitetiniñ

yolbaşçısı Semedağa Ağamalı oğlu onı Bakuda çalışmağa davet etti.

B. Çobanzade Kezlevede bulunğanında Mırza Ali Bulgakovnıñ qızı

Dilâre xanımnen qoranta qurdı. Lâkin olarnıñ qoranta seadeti birmanalı

qarşılanmadı ve şu nikâxnıñ ömüri pek qısqa oldı. B. Çobanzade Dilâre

xanımnıñ ekinçi aqayı edi. O, qadınnıñ yanında ketirgen oğlu Mustafanı

öz soyadına keçirse bile, kene de söz-subetlerden, öşeklerden qurtulıp

olamadı.

3. Azerbaycanğa barmasınıñ sebepleri

Qırımnı can-yürekten sevgen B. Çobanzadeniñ öz etrafındaki doğmuşlarnı

ve sarıp alğan yaqın adamlarnı, alıp başlağan yañı işlerni,

rektorlıq vazifesini bıraqıp Bakuğa barması sebeplerini çeşit türlü

izalamaq mumkün:

1. Dilâre xanımnen, yani evelce başqasınıñ ömür arqadşı olğan bir

qadınnen qoranta qurmaqtan peyda olğan emiş-demişlerden, öşeklerden

bezip ve kereksiz laflardan qurtılmaq maqsadınen Qırımdan ketken edi.

B. Çobanzadeniñ şaxsiy ayatınıñ ögrenilmesine, şu devirde yaşap

kelgen ve onı yaqından bilip turğan, tanığan adamlarnıñ xatırlavları

toplanıp neşir olunmasına diqqat yetirilmegeni sebebinden şu delilni

isbatlaycaq vesiqa ortalıqta yoq eken.

2. Resmiy daireleriniñ, xususiy xızmet organlarınıñ tazyıq ve

taqibinden qurtılmaq içün Bakuğa barğan edi.

KGB-niñ ve devlet arxivlerindeki vesiqalar kerekli seviyede ögrenilmegeni

em de derc olunmağanı sebeplerinden şu mulâxazanı da

tasdıqlamaq mumkün degil.

3. Birde-bir gizli teşkilât, meselâ «Teşkilâti Maxsuse» onı ve onıñ

fikirdeşlerini Bakuğa yollağan edi.

«Teşkilâti Maxsuse»niñ vesiqaları de araştırılmaması sebebinden

bu mulâxazanı da tasdıqlamaq mumkün degil. Amma meraq doğurğan

şu ki, B. Çobanzade ile aynı bir zamanda Kazandan Aziz Ubaydullin,

Taşkentten Xalid Said Xocayev, Tomsktan Abdulla Şerifov ve digerleri

de Bakuğa kelğen ediler. B. Çobanzade KGB tergevcisine bergen ifadede

Cafer Seydametle daim bağ tutqanını ve Vahit Türk-Tatar devleti qurmaq

içün teşkilâtlanmalarnı söylegen edi. Mezkür meselenen bağı olğan şu ve

diger vesiqalarnıñ ciddiy ve diqqatnen talil etilip ögrenilmesine ixtiyac

duyula.

Yuqarıda söylenilgen üç mulâxazanıñ birde-birini ve yaqut üçini de

tasdıqlayacaq vesiqalar meydanğa çıqqanğa qadar resmiy versiyanıñ

uzerinde toqtamağa mecburmız. 1924-nci senede S. Ağamalı oğlundan

davet alğan B. Çobanzade 1925-nci senede Bakuğa kelip, Azerbaycan

Devlet Universitetiniñ Şarqşınaslıq fakültetinde kafedra mudiri ve dekan

vazifelerinde çalışıp başladı. 1926-ncı seneniñ evellerinde Dilâre

xanımdan ayırılğan B. Çobanzade Azerbaycan Opera ve Balet Teatriniñ

solisti, qazantatar Ruqiye Gireyevna ile qoranta qurdı. Söz kelimi, şunı da

qayd etmek zarurlı ki, 1937-nci senede Bekir Çobanzade aps olunğanda,

Ruqiye Gireyevnanı da aps etip, 8 yıl muddetine azatlıqtan marum

ettiler.

82 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 83

4. İlmiy, pedagogik faaliyeti

Universitette professor saylanğan alim Peterburgqa ve başqa şeherlerge

ilmiy mühazereler (lektsiya) oquvğa davet etildi. O, ilmiy eserleriniñ

buyük ekseriyetini Azerbaycanda yazdı, içtimaiy, ilmiy faaliyetnen ciddiy

ve faal oğraştı.

Bekir Çobanzade universitette derslerni alıp barmaqnen yanaşı Azerbaycannı

Ögrenme Cemiyetinde ilmiy kâtiplik ve tarix, tilşınaslıq bölügine

reberlik yaptı. Sovetler Birliginde yaşağan türk, musulman xalqlarınıñ

qullanğan arap elifbesiniñ latin elifbesinen deñiştirilmesinde qolundan

kelgenini yaptı. Buyük alim yalıñız Azerbaycanda faaliyet köstermeknen

kifayetlenmedi. 1926-ncı senede Samarqantqa barıp, ziyalılar ve ukümet

adamları arasında yañı elifbeniñ ustün cehetlerini ilmiy esaslarnen añlatıp

berdi. Özbek tili ve edebiyatına ait kerekli materiallarnı toplap qolda etti.

Mına şu yerde kene de bir sual peyda olıp çıqa. Eger de bu seferler tek

ilmiy maietke malik olsa edi, ya ne içün onda 1937-nci senede KGB-niñ

tergevcisi B. Çobanzadeden gizli teşkilâtqa Samarqanttan, Buxaradan,

Taşkentten kimlerni celp etkenini dep, sorağan edi?

B. Çobanzade 1926-ncı sene fevral-mart aylarında Bakuda keçirilgen

Birinci Türkologik Qurultaynıñ faal teşkilâtçılarından biri oldı. Qurultayda

«Türk-Tatar tilleriniñ qarşılıqlı munasebetleri» ve «Türk-tatar

tilleriniñ ilmiy terminologiyasınıñ tizimi printsipleri» kibi yüksek

ilmiy degerli maruzalarnı yaptı. Bu maruzalarnıñ ilmiy degeri Qurultay

iştirakçileri tarafından yüksek qıymetlendirildi. Boldurvnıñ ne olğanını

duymağan buyük türkolog-alim ardı-sıra Türk bölgelerini kezip dolaştı,

maruzalar oqudı, kerekli ilmiy materiallarnı toplap qolda etti. O, 1927-

nci sene noyabrde ve 1929-ncı sene oktyabrde Qırımda, 1928-nci sene

yanvarde Azerbaycanda, 1929-ncı sene mayısta Özbekistanda keçirilgen

İmlâ Konferentsiylarında çıqışlarda bulunıp, latin elifbesine keçüvni

suretlendirdi.

1925—29-ncı senelerde Azerbaycan Baş İlmiy İdaresinde Terminologik

Komitetke, 1929-ncı seneden Azerbaycan Devlet İlmiy-Tetqiqat

İnstitutınıñ aspirantura bölügine, Yañı Türk Elifbesi Umumittifaq Merkeziy

Komitetine reberlik yaptı. Bekir Çobanzadeni, şu yılı Moskva Şarq

Xalqlarınıñ İlmiy Tetqiqat İnstitutuna ve 1935-nci sene 16 martta Paristeki

Milletlerara Tilşınaslıq Cemiyetine aqiqiy aza sayladılar (Babayev Adil,

1999).

Qırımtatar yaşları İstanbulda tasil almağa daima buyük meraq köstere

ediler. Lâkin Sovet akimiyeti yıllarında Türkiyege barmaqnıñ problemağa

çevirilgenini körgen Bekir Çobanzade 100-ge yaqın qırımtatar yaşnıñ

Azerbaycannıñ çeşit aliy oquv yurtlarında tasil almalarına nail oldı.

Buyük Britaniya ve Erdebil nusxaları esasında Azerbaycan şairi Xatainiñ

divanınıñ teñeştirilgen metinni azırladı. «Türk tili ve edebiyatınıñ tedris

usulı», «Türk grameri», «Qumık tili ve edebiyatınıñ tetqiqleri», «Türktatar

dialektologiyası», «Türk-tatar lisaniyetine medxel», «Qırımtatar

edebiyatında

qurultayçılıq ve milletçilik», «Azeri edebiyatınıñ yañı

deviri,

natsionalizmden internatsionalizmge» ve i. kibi ilmiy eserlerini

derc ettirgen alim er daim Sovetlerniñ taqip ve tazyıqlarınen qarşılaştı.

Muntazam surette matbuatta onı ve yaratıcılığını keskin tenqit eken

maqaleler derc olundı. Butün bularğa baqmadan A.Tahirzade ve V.Xuluflu

ile birlikte üç cılıtlıq azerbaycanca-almanca-rusça luğatnıñ uzerinde

çalıştı (Gehramanlı Nazif, 1994).

B. Çobanzade SSSR-de türk xalqlarından filologiya saasında Sovet

ukümetiniñ professor unvanı bergen ilk alim edi. O, universitetlerde

Azerbaycan türkcesinde, özbekçe, qumuqça, tatarca, türkmence derslerni

alıp bardı. Universitetlerde kurslarnı teşkil ettirgen ilk alim olmaqnen

yanaşı edebiyat tarixiy ve nazariyesinden, tilşınaslıqtan 150-den çoq

maqale yazdı. Olarnıñ da 100-ge yaqını Azerbaycan türkcesinde edi.

O, «boş bir yerde yüzlerle tilşınas ve edebiyatşınas kadr yetiştirgenini,

olarnıñ arasında SSSR-de ve çetelde belli olğan onlarnen yüksek ixtisaslı

ilmiy xadimler, assistentler olğanını » yazdı.

5. Vahit Türk-Tatar devleti qurmaq oğrunda kureşi

Butün bular iç de sebepsiz degil edi. Taşkent, Ferğana ve Buxara aliy

oquv yurtlarında türkologiya bölüginiñ açılmasında onıñ emiyetli roli oldı.

Dağıstanda, Başqırtıstanda, Tatarıstanda mühazereler oqup kelgen Bekir

Çobanzade Moskva ve Leningradnıñ aliy oquv yurtlarında Türk tillerinden,

edebiyatından, tarixinden derslerni alıp barmaqnen türkologlarnıñ yetiştirilmesine

tırıştı. Aynı zamanda o bulunğan yerlerindeki ziyalılarnıñ

arasında köprü rolini de oynadı. Bu seferlerde maqsat ilmiy faaliyetinen

bir sırada em de Sovetler Birligini yıqıp, Vahit Türk-Tatar Respublikasını

yaratmaq istegenlerni bir arağa toplamaq da oldı.

84 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 85

Sovet ukümetiniñ Bekir Çobanzade kibi istidatlı kadrğa buyük

ixtiyacı olğanına köre bir muddet onıñ milletçi faaliyetine «köz yumsa»

da diqqatından çette qaldırmadı. Er daim gizli izlengen, taqip olunğan

alimni 1930-ncı seneden başlap matbuatta tenqit etmek yolunen onı öz

maqsadından yayındırmağa ıntıldılar. 1931-nci senede matbuatta oña

qarşı keskin tenqit, qorqu ve taxqir tolu maqalelerniñ sayısı kün-künden

çoqlaştı.

Şu maqaleler arasında Mikayıl Refiliniñ, Mustafa Guliyevniñ, Osman

Efendiyevniñ, Mehdi Hüseyinniñ yazıları xususen ayırılıp turalar. Alimniñ

tek özünni degil de, hatta aile azalarını, soydaşlarını da sıqıştırmağa

başladılar. Onıñ aliy tasilli qız qardaşı Züleyxanı (Zılxa) 1933-nci

senede Qarasuvbazardaki 9 sayılı mektepte çalışqan vazifesinden azat

ettiler. Bugünimizge yetip kelgen vesiqalardan belli ola ki, Züleyxa

ağasından farqlı olaraq kureşni açıq yolnen alıp barmaqnı sevgen ve

ağasınıñ maqalelerindeki bazı mulâxazalarğa köre onı suçlandırğan

eken. B. Çobanzade de qız qardaşınıñ suçlarına cevap olaraq 1930-ncı

senede yazğan eken: «Maña böyle bir maqaleni yazmaqnı qolay dep

sayasıñmı? Yüregim yana-yana yazdım. Yapğanlarımnıñ epsini kendi

qolumnen silmek qolay olmadı. Lâkin maqalede az da olsa kendi ilmiy

ve içtimaiy faaliyetimden ne içün vaz keçkenimni anlatmaqnen birlikte,

olarnıñ ileride kene de dünya yüzüne cıqaracaqlarına ve menim adımnı

lekelemege degil de, ebediyleştirmege xızmet eteceklerine emin olğanımı

ifadeledim. Sen şunı añlamalısıñ, bunıñ içün meni suçlamağa aqqıñ bar,

amma, başqa çarem qalmadı. Ast-üst oldım, bu daha çoq devam etecek

ekenmi, bilmiyorım» (Adilov Memmed, 2007:11).

Arxiv vesiqaları B. Çobanzadeniñ daima nezaret astında olğanını kösterip

tura. Özü bunı duysa da, lâkin o ne mesleginden, ne de maqsadından

bir zaman çetlenmedi. 1935-nci seneniñ soñunda Moskvadan, merkeziy

aparattan Azerbaycan SSR İçki İşler Komissarı (şu devirde KGB-ge de

o reberlik yapqan edi) Y.D. Sumbatov-Topuridzege B. Çobanzadeniñ aps

olunması aqqında kösteriş keldi. Y.D. Sumbatov-Topuridze ise Moskvadaki

merkeziy aparatqa yazğan mektübinde yeterli qadar deliller olmağanı

sebebinden B. Çobanzadenni aps etip olamayacaqlarını bildirdi.

O devirniñ qaide-qanunlarından az-çoq xaberdar olğanlar yaxşı bileler

ki, Moskvanıñ kösterişini böyle qolay yolnen cevaplandırmaq mumkün

degil edi. Y.D. Sumbatov-Topuridze de Azerbaycan K(b)P MK-niñ

birinci

kâtibi M.C. Bağırovnen razılaşmadan böyle cevap bermege cesaret

etip olamazdı. 1920—30-ncı senelerniñ vesiqalarınen tanış olğanda

M.C. Bağırovnıñ istidatlı insanlarnı qorçalavğa ıntılğanını, şuña köre de

onı milletçilikte suçlandırğanlarını, hatta vazifeden çetleştirilgeni körünip

tura.

Ekinçi Dünya Savaşınıñ yaqınlaşqanını duyğan Sovet ukümetiniñ

yolbaşçıları Bekir Çobanzade kibi insanlarnı aradan yoq etmekni közde

tuttı. Yerlerden yeterince delil olmağanı aqqında mektüp alğandan soñ,

körünip tura ki, yuqarıdan kerekli deliller ve kösterişler keldi. Bu deliller

ise B. Çobanzadeniñ tıştaki antisovet teşkilâtlarınen ve SSSR Merkeziy

Aparatlarında çalısqan, gizli teşkilâtlarnıñ azası olğan milletçilernen bağ

tutması edi. Taxqiqat zamanı da şu meseleler xususen qayd olundı.

Azerbaycan SSR İçki İşler Komissarı Y.D. Sumbatov-Topuridze bir yıl

evelsi B. Çobanzadeni aps etmek içün yeterince delil olmağanını yazmasına

baqmadan, 1937-nci sene yanvarde onıñ aps olunmasına kösteriş

berdi. Uzun zamandan berli çalışqan SSSR İlimler Akademiyasınıñ

Azerbaycan Bölügindeki vazifesinden ve tasil müesseselerinden çetleştirildi.

O raatlanmaq ve kerginlikten uzaqlaşmaq maqsadınen ömür

arqadaşı Rugiye xanımnen birlikte Kislovodskteki «Gornyak» sanatoriyasına

bardı. Lâkin onıñ raatlanması çoqqa barmadı. Buyük alim

aps etilip, evelce Pâtigorsk apsxanesine, andan soñ ise Bakuğa ketirildi.

Taxqiqat materiallarında onıñ ne vaqıt Bakuğa ketirilgeni kösterilmedi.

KGB xadimleri Şer ve Ohanesovnıñ 7 fevralde başlağan sorğusı üç

kün devam etti. B.Çobanzade teşkilâtlarınıñ faaliyeti aqqında keniş bilgi

berdi. Şunı B. Çobanzadeniñ taxqiqat materiallarınen yaqından tanış olğan

Adil Babayev böyle izalay: «Birinci sorğuda oña «añlatalar» ki, er şeyni

aytsa, azat etecekler. Filologlar sadedil olalar, er şeyge işanalar. Oña köre

de o, taxqiqatçınıñ ayneciligine işandı» (Babayev Adil, 2003:84).

Keniş dünyabaqışlı, Avropanıñ bir qaç memleketlerinde ömür sürgen,

olarnıñ xususiy xızmet organlarınıñ sorğu-suallerini cevaplandırğan,

gizli ve siyasiy teşkilâtlarada olğan bir professornıñ böyle sadedil olması

bizge işandırıcı körünmey. Bizimcesine, taxqiqatqa bergen cevabında öz

cesaretini köstermeknen bir sırada, em de o, faaliyetleriniñ tarixini de

yaza edi. Böyle tüşünmemiz iç de tesadüfi degil eken. Taxqiqatçılarğa öz

86 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 87

cesaretlerini köstergen, cemiyetniñ nuqsanlarını söylegen qorqubilmez

mubarezlerniñ cevaplarına 1930-ncı senelerdeki taxqiqat materiallarında

sıq-sıq rastkeline.

Taxqiqat muddetinde B. Çobanzade 57 kere sorğuğa tutuldı. Ekseriyetni

2 ve ya 3 taxqiqatçınıñ alıp barğan sorğu-sualniñ 11-i 3 kün

devam etti. 17—20, 23—25 aprelde ve 7 mayıstaki sorğularda Xalq

İçki İşler Komissarınıñ muavini Gerasimov özü iştirak etti. Umumen,

B. Çobanzadeniñ sorğusında o devirde ğaddarlığınen belli olğan Grigoryan,

Ohanesov, Zıkov iştirak ettiler. Taxqiqat neticesinde 1021 saifelik

bir cinaiy işi azırlanıldı.

Taxqiqattan belli ola ki, Bekir Çobanzade reberlik yapqan gizli

teşkilâtnıñ terkibi yalıñız alimlerden ibaret degil eken. RSFSR Xalq

Komissarlar Şurası reisiniñ muavini Rıskulov (Qazax menşeli Turar

Rısqulov 1920-nci senede Türkistan Merkeziy İcraiy Komitetiniñ yolbaşçısı,

1921—22-nci senelerde ise RSFSR Xalq Komissarlar Şurası

yolbaşçısınıñ milliy meseleler boyunca muavini olıp çalıştı. O, 1938-

nci sene 10 fevralde 43 yaşında qurşunlandı.), RSFSR Merkeziy İcraiy

Komitetiniñ sabıq kâtibi Sancar İsfandiyarov (Qazax menşeli Sancar

İsfandiyarov Almaata Tibb Universitetiniñ teşkilâtçısı ve ilk rektorı

oldı. 1919—20-nci senelerde Türkistan SSR-niñ Sağlıq ve Topraq-Suv

Xocalığı Naziri, Türkistan Kommunist partiyasınıñ mesül kâtibi, 1927—

28-nci senelerde ise Moskvadaki N. Narimanov adına Şarqşınaslıq

İnstitutınıñ rektorı, 1931—32-nci senelerde Qazaxıstan SSR Sağlıq

Naziri ve diger vazifelerde çalıştı. O, 1938-nci sene 25 fevralde 39

yaşında qurşunlandı.), RSFSR Xalq Maarif Komissarı Jumangulov,

Özbekistan K(b)P MK kâtibi Raximbayev (Özbek menşeli Abdolla

Raximbayev 1920-nci senede Türkistan MSSR MİK yolbaşçısı, 1922-

nci senede SSSR MİK yolbaşçısı, 1934—37-nci senelerde ise Tacikistan

SSR Xalq Komissarlar Şurasınıñ yolbaşçısı ve başqa vazifelerde çalıştı.

O, 1938-nci sene 7 mayısta 42 yaşında qurşunlandı.), Qırım MSSR

Xalq Komissarlar Şurasınıñ yolbaşçısı Şugu Emirasan, Dağıstan MSSR

Xalq Maarif Komissarı Taxo Godi, Qaraçay-Çerkez MSSR Merkeziy

İcraiy Komitetiniñ yolbaşçısı Soltanmecid Efendiyev, Zaqafqaziya

Sovet Fedarativ Sotsialist Respublikası Xalq Topraq Komissarı Dadaş

Bünyadzade, Azerbaycan SSR Xalq Maarif Komissarı Mustafa Guliyev,

Azerbaycan K(b)P Merkeziy komitetiniñ sabıq kâtibi Ruhulla

Axundov ve başqaları da gizli teşkilâtnıñ azaları ediler. Taxqiqat zamanı

Moskvada, Leningradda, Samarada, Heşterxanda (Astraxan), Saratovda,

Ulyanovskiyde, Orenburgda, Donbasda ve Sibirde teşkilâtnıñ bölükleri

olğanı belli ola (Bünyadov Ziya, 1993:92—93). Asılında şu bölüklerniñ

faaliyeti aqqında yerli xususiy xızmet organlarında az-çoq malümatlar

bar edi. Lâkin olar birde-bir tedbirlerni amelge keçirmege aşıqmağanlar

ve yuqarıdan kerekli kösterişlerni beklegenler. Böyle bir kösteriş 1936-

ncı senede berildi.

Yaşlığında sotsialistlerge meyil etken, Macarıstanda kommunistlernen

bir safta olğan, sovet professorınıñ antisovet faaliyeti bugün de çoqlarına

işançlı körünmey. Taxqiqat materialları ise onıñ dünyabaqışlarındaki

deñişmelerge aydınlıq ketire. 3—5 marttaki taxqiqatta pantürkizm

ideyasına İstanbulda tasil alğan yıllarda saip olğanını, 1925-nci seneden

ise aksinqilâbi ruxta olğanını söylegen B. Çobanzade taxqiqatçınıñ

«Siz mubarezeni nasıl tüşüne ediñiz?» sualine, «Men birincisi, Tatarıstan,

Özbekistan, Türkmenistan, Qırım, Qazaxıstan ve Azerbaycan

aksinqilâpçılarınıñ işini alâqalendirip, birleşken merkezden idarelemekni,

ekinçisi emigratsiyada olğan pantürkist ruxtaki dairelernen bağ yaratmaqnı

közde tuta edim. Şu cehetten C.Seydametke ve professor Köpürlüzadege

umüt ete edim». Taxqiqatçınıñ «Şu tedbirlerni amelge keçirmek içün siz

ne yapqansıñız? sualine B.Çobanzade Bakuda yaratqan 5 aksinqilâpçı

gruppadan ve şu gruppanıñ azalarınıñ faaliyetinden söz açtı (Babayev

Adil, 2003:85—86).

Buyük alim, coşqun türkçü, ömürini esarette olğan türk xalqlarınıñ

azatlığına bağışlağan Bekir Çobanzade 1937-nci sene 12 oktyabrde

meslekdeşlerinen birlikte qurşunlandı.

Netice

Zaman B. Çobanzade ve onıñ meslekdeşleriniñ doğru yolda olğanını

isbatladı. Sovetler Birligi yıqıldı, esarette olğan türk xalqlarınıñ bazıları

mustaqillik qolda ettiler. Amma Bekir Çobanzadeniñ vatanı Qırım ise âle

de burulmalar ve boranlar içindedir.

Azerbaycanda Bekir Çobanzadeniñ «Saylama eserleri»niñ 5 cılıtlığınıñ

er birisi 25 biñ tirajnen neşir olunıp, respublikanıñ kitapxanelerine

88 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 89

paylaştırıldı. Cıyıntıqqa manalı ve tolğun kiriş söz yazğan Memmed

Adilov köstere ki, muelifniñ ana tilinde yazğan ve başqaları tarafından

rus tiline tercimede neşir olunğan bazı maqalelerinde uslüp xatalarınıñ

adden ziyade olması sebebinden olarnıñ bu neşirge kirsetilmesi şimdilik

mesleat körülmedi (Adilov Memmed, 2007:13).

Baku Devlet Universitetiniñ Türk xalqları edebiyatı kafedrasınıñ

mudiri Ramiz Asker Bekir Çobanzadeniñ bediiy eserlerini Azerbaycan

türkcesine uyğunlaştırıp, keniş kiriş söznen birlikte neşir ettirdi.

TÜRKSOY kitapxanesi seriyasından 2011-nci senede neşir olunğan

birinci kitap «Saylama şiirler», 2012-nci senede neşir olunğan ekinçi kitap

«Saylama bediiy eserler» adlana. Onıñ xızmeti 2012-nci sene Xalqara

Bekir Çobanzade mukâfatına lâyiq körüldi.

Qullanılğan edebiyat:

1. Adilov Memmed. (2007). Ön söz, Bekir Çobanzade «Seçilmiş eserleri» ,

«Şarq-Qarb» neşriyyatı, Bakı.

2. Babayev Adil. (1998). Bekir Çobanzade, Bakı.

3. Babayev Adil. (2003). Elimizin ve elmimizin soyqırımı (I kitab), Bakı

Unversiteti neşriyyatı, Bakı.

4. Bünyadzade Ziya. (1993). Qırmızı terror, Azerneşir, Bakı.

5. Gahramanlı Nazif. (1994). Qarasubazardan olan professor, Bakı.

6. Asker Ramiz. (2011). Seçilmiş şeirler, Bakı.

7. Asker Ramiz. (2012). Seçilmiş bedii eserleri, Bakı.

8. Otar İsmail. (1999). Kırımlı Türk şairi ve bilgili Bekir Sıdkı Çobanzade,

Lebib yalkın yayımları ve basım işleri A.Ş., Bakı.

9. Fazıl Riza, Nagayev Safter. (2001). Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi (Qısqa

bir nazar), Aqmescit.

(Mezkür maqale «Türkiyeniñ sesi» radiosında «Türk dünyasınıñ meşurları

» rubrikasınen 2011-ncu sene 20 mayısta saat 10.35-de efirde

seslengen «Bekir Çobanzade» yayını esasında azırlandı).

İlk qırımtatar opera bestekârı —

Asan refatov

Özet (annotatsiya): Aqmescitteki Qızıl Asker klubında 1923-nci senede

kösterilgen 3 perdeli, 6 şekilli «Çorabatır» operasınıñ bestekârı 21

yaşlı Asan Refatov edi. Qırımtatarlarnıñ ilk operası olğan «Çorabatır»

ekinçi kere 1924-nci sene fevralde Qırım Devlet Dram Teatrinde

kösterilgen soñ yasaq olundı.

Asan Refatov 1926-ncı senede muzıka tasili almaq içün Azerbaycanğa

kelip, Konservatoriyanıñ bestekârlıq ve drijorlıq fakültetine qabul oldı.

Orada Şarqta ilk opera yazğan Üzeyir Hacıbeyovnen yaqından tanış olıp,

onıñ eserlerini menimsedi. 1928-nci seneden itibaren Konservatoriyanıñ

nezdindeki muzıka mektebinde muzıka nazariyesinden derslerni alıp

bardı.

Asan 1930-ncı senede Konservatoriyanı oqup bitirgen soñ, vatanğa

qaytmadı, Bakuda çalışıp başladı. 1931-nci seneden Azerbaycan Konservatoriyasınıñ

prorektorı olıp çalıştı. O, Bakuda yaşağan zaman İşçi —

Köyli Teatrinde Riza Şövqiniñ «İleri» (1929), Hacıbaba Nezerliniñ

«Yolda» (1930), Seyit Hüseynniñ «Kölge» (1932), Gavril Karnelliniñ

«Efiler» ve «Pamuq berek» (1932), Azerbaycan Devlet Drama Teatrinde

Cafer Cabbarlınıñ «Elmaz» (1931) ve M. Danilovnıñ «Qara suv» (çevirgeni:

Bayramlı) (1931), Hüseyn Cavidniñ «Knyaz» (1934) pyesalarına

muzıka yazdı.

1934-nci senede Azerbaycanda fars şairi Firdevsiyniñ doğğanınıñ

1000 yıllıq yubileyine bağışlanğan bir konkurs teşkil olundı. Asan

Refatov şu konkursqa «Gave» operasınen qatıldı.

1934-nci sene 30 iyunde 32 yaşlı Asan Refatov Azerbaycan Bestekârlar

İttifaqına yolbaşçı saylandı.

Qırım Merkeziy İcraiy Komiteti Asan Refatovnı 1935-nci senede

tuvğan vatanına davet etip, Aqmesçitteki Tatar Muzıka Texnikumında

oca olıp çalışmağa tayinledi. 1936-ncı senede Moskvada «Qızıl

asker

90 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 91

marşı», «Pioner marşı», «Qırım süitası» ve notqa köçürgen yırlarından

«Eki puğa», «Armut dalda sallana» ve «Şompul» plastinkağa yazıldı.

Aynı şu yılda onıñ «Toy devam ete» eseri Sovetler Birliginde ötkerilgen

radio festivaline ve «Şüşter» süitası ise Azerbaycan Bestekârları Üzeyir

Hacıbeyov ve Asef Zeynallınıñ eserlerinen birlikte Paris festivaline

yollanıldı.

Asan Refatov, Bekir Çobanzade, Salman Mümtaz, Henefi Zeynallı,

Medine Giyasbeyli, Asiya Akimova, Alekber Adıgözelov, Rüstem

bey Sultanov, İdris Hesenov, Ruhulla Axundov ve digerleri Sovetler

Birligini yıqıp, Türk-Tatar xalqlarınıñ vahit mustaqil devletini — Vahit

Turan Devleti qurmaq istegenleri içün 1937-nci senede aps olunıp

qurşunlandılar.

Anaxtar sözler: Asan ve Refatovlar ailesi, «Çorabatır» operası, Qırımda

muzıka ayatı, Azerbaycan Bestekârlar İttifaqı.

Kiriş

Rusiyeniñ esaretinde olğan xalqlar istiqlal mucadilesinde açıq ve gizli

şekilde biri-birilerine qoltuta ediler. Bu durum Rusiye jandarmlarınıñ ve

Sovet KGB xadimleriniñ de diqqatından çette qalmadı. Olar da xalqlarnıñ

istiqlal kureşçilerine qarşı açıq ve gizli ceza tedbirlerini tetbiq ettiler.

Xususen de, Türk-Musulman xalqlarınıñ ziyalılarını nezarette tuta ediler.

Amma butün ağır ve qıyın şaraitlerğe baqmadan türk-musulman xalqları,

ziyalıları da birleşip teşkilâtlar qura, biri-birilerine yardımlaşa ediler.

Qırımdan Bakuğa muzıka tasili almağa kelgen bir yaşnıñ — Asan

Refatovnıñ qısqa vaqıt devamında mında Bestekârlar İttifaqınıñ yolbaşçısı

vazifesine saylanması da böyle qarşılıqlı yardımlaşmalardan xaber bere

edi.

Azerbaycan Bestekârlar İttifaqınıñ ilk yolbaşçısınıñ (Azerbaycan

Bestekârlar İttifaqı, 1996:5-6) adı ve soyadı qaynaqlarda Asan Refatov,

Hesen Rüfetov ve Gasan Rıfatov kibi yazıla. Yañlışlıq ilk baqışta körünip

tura. Şu aynı ad ve soyadnıñ rus, Azerbaycan ve qırımtatar türkcelerinde

imlâ variantlarından ileri kelgen çeşitliktir. Türkiyede, Azerbaycanda,

İranda, İraqta yaşağan türkler h sesinden keniş faydalanğan olsalar,

qırımtatarlar sözniñ ögünde h sesini qullanmaylar. Rus tilinde h sesi

olmağanı sebebinden başqa tillerden kirgen sözlerde bu ses yerine köre

g ve ya x sesi işletile. Oña köre Azerbaycanda, Türkiyede «Hesen»,

«Hasan» kibi çağırılğan ad qırımtatarlarda «Asan», ruslarda ise «Gasan»,

«Xasan» kibi yazıla ve aytıla (Hüseyinoğlu Ali, 2008:185).

Bugünki Azerbaycan oquyıcısına bir zamanlar Azerbaycan Bestekârlar

İttifaqınıñ ilk yolbaşçınıñ qırımtatar olması meraqlı ve bir az

da taacipli kibi körünip tura. Çünki azırda ilim, edebiyat, sanat, em de

ictimaiy-siyasiy xadimlerimiz arasında qırımtatarlar yoqlar, olğanlar

ise yetekçiler sırasında degiller. Amma yaqın keçmişimizde ise Bekir

Çobanzade, Xayri Aliyev, Fatime Qadri, Aziz Ubaydullin, Abdulla

Şerifov, Hesen ve Âli Törequlovlar, Merziye Davudova ve başqaları eñ

belli ve körümli Azerbaycan ziyalıları sayıla ediler. İç kimse de olarnıñ

diger türk xalqlarınıñ vekilleri olıp da Azerbaycanda çalışmalarına,

şan-şuret qolda etmelerine taaciplenmeydiler. Qırımdan, Kazandan,

Astraxanden, Samarqanttan, İstanbuldan ve başqa şeherlerden ziyalılar

kelip Azerbaycanda jurnalistlik, doktorluk, ocalıq, aktyorlıq, muxendislik

faaliyeti köstergenleri kibi, Âli bey Hüseynzade, Âhmed bey Ağaoğlu,

Seyid Rza Âlizade, Mehemmedemin Resulzade ve başqaları da Türkiyede,

İranda, Özbekistanda ve i. memleketlerde gazetler açıp, teatr temaşalarnı

teşkil yapıp, oca, ekim, muxendis olıp çalıştılar (Şamil Ali, 2008:58).

1. Asan Refatovnıñ balalığı ve yaşlığı

Azerbaycanda aliy tasil alğan, çalışqan, muzıka eserlerini yaratqan

ve bestekârlar ittifaqınıñ yolbaşçısı vazifesine qadar köterilgen Asan

Refatovnıñ babası Mamut ağa yalıñız yaşağan yeri Bağçasarayda degil

de, bölgede de bilimli, yañılıqçı, vatanperver bir insan kibi belli edi.

Şuña köre de onı 1890-ncı senelerde açılğan «Qaytaz ağanıñ usulicedid

(yañı usul) mektebi»nde çalışmağa davet etken ediler. Mamut ağa

sadece olaraq balalarğa ders bermeknen kifayetlenmey edi. O, mearetnen

santur çalğanından, aynı zamanda balalarğa muzıka aletlerinde çalmaqnı

da ögrete edi. 1902-nci sene 19 dekabrde Mamut ağanıñ qorantasında

dünyağa köz açqan oğlan balanıñ adını Asan qoydılar. Babası qamıştan

yasağan muzıka aletlerini 3-4 yaşındaki oğluna bere edi. Şu oyunçaqlar

küçük Asannıñ kelecek ömür yolunı belgiledi (Bektöre Yalqın, 1993:17—

19, № 3).

Asan ilk tasilini babası ders bergen mektepte alğan vaqıtında qardaşları

ve qomşu balalarınen birlikte küçük muzıka programması azırlay

ediler. Bir az ösken soñ ise telli instrumental aletlerde, hatta pianinoda

92 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 93

çalmaqnı becerip oldı. İlk notnı kemane (skripka) çalğan ağası Midattan

ögrenip aldı.

1893-nci senede doğğan Midat Qırımda gimnaziyanı oqup bitirdi.

Ösmürliginden ilimge, edebiyatqa, muzıkağa buyük meraq kösterdi. 16

yaşındaken Nikolay Gogolniñ «Taras Bulba», Lev Tolstoynıñ «Ölüm»,

«Ayat felsefesi», 1912—1913-nci senelerde «Anna Karenina», «Canlı

meyit» eserlerini ana tiline çevirdi. 1908-nci senede tasilini devam

ettirip, uquqiy bilgilerge saip olmaq maqsadınen İstanbulğa bardı. Lâkin

anda jurnalistikağa ve ictimaiy-siyasiy işlerge buyük meraq kösterdi.

Birinci Dünya Savaşı başlağan soñ Qırımğa qaytıp kelmege mecbur oldı.

Mında bolşeviklerle sıq bağ tuttı. «Rusiyede siyasiy partiyalar» kitabını

yazıp, 1918-nci senede Aqmesçitte neşir ettirdi. Qırımda bolşeviklerniñ

qırımtatar tilinde «Emekdar xalq» adlı gazetini de ilk kere Midat neşir

ettirdi (Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:257).

Asan ağası Midattan çoq şeyler ögrense de, onıñ solçu baqışlarınen

razılaşmadı. Bağçasarayda İdadiye mektebi adınen belli olğan gimnaziyada

oquğanda Asan milliy muzıkanı notlarğa köçürmeknen kifayetlenmedi,

«La Traviata», «Aida», «Karmen» operalarınıñ ve rus bestekârlarınıñ

klassik eserleriniñ partiyalarını yazıp, özüniñ teşkil etken orkestrde

seslendire edi. 16—17 yaşlı ösmürniñ muzıkanı nota köçürmesi, orkestrni

ustalıqla idarelemegi, muxtelif muzıka aletlerinde, xususen de klarnette

mearetnen çalması yalıñız tamır xalqnı degil de, mında raatlanmağa kelgen

musafirlernin de diqqatını özüne celp etti. Şu sebepten Bağçasarayda

teşkil olunğan bayram şeñliklerine, çeşit meclislerge onı davet ettiler.

Bağçasarayğa raatlanmağa kelgen muzıkacılarnıñ çıqışları, xususen,

Azerbaycandan barğan teatr ve muzıka kollektivleri qırımtatar seyiricileri

tarafından quvançnen qarşılana edi. Qırımlı ziyalılar, iş adamları Moskva,

Peterburq şeherlerine, Avropa memleketlerine ziyaretleri zamanı anda

opera ve simfonik orkestrlerniñ konsertlerini seyirete ediler. Milletniñ

medeniy inkişafına bu tedbirlerniñ küçlü tesir köstergenine şaat ola

ediler.

2. «Leyli ve Mecnun»nıñ tesirinden yaranğan ilk qırımtatar operası

«Corabatır»

1908-nci sene yanvarde Bakuda Üzeyir Hacıbeyovnıñ «Leyli ve

Mecnun» operasınıñ temaşağa qoyuluvı tek Rusiyedeki türk-musulmanlarınıñ

degil de, em de butün Şarqnıñ bir çoq xalqlarınıñ quvançına

sebep oldı. Qırımtatarlar da Azerbaycanlılarnıñ teatr ve opera

temaşalarınen tanış ediler.

Qırımtatarlar «Çorabatır» xalq destanınen daima ğurur duyğanlar.

Belli ziyalı, tarixçi-etnograf Osman Aqçoqraqlı butün türk dünyasında,

xususen de, qıpçaqlar arasında daha da meşur olğan «Çorabatır» xalq

destanı mevzusında opera yazmaqnı Asan Refatovqa mesleat kördi (Bektöre

Yalqın, 1993:17—19, № 3).

Şu zaman Asan orta mektepni yañıca oqup bitirgen, iç bir muzıka tasili

almağan 18 yaşında bir yaş edi. Oña libretto yazmaqta, orkestr yaratmaqta

ve ğayrı işlerde yardım kösterecek bir kimse yoq edi. Böyle bir vaqıtta

operanıñ librettosını yazmaqta şair, dramaturg Osman Aqçoqraqlı genç

Asanğa yardımçı oldı. Asan bu işniñ ağırlığını añlasa da, vatandaşlıq

boyun-borcını yerine ketirmege tırıştı. Milliy muzıkadan yararlanıp,

klarnetni esas bilip, ilk qırımtatar operasını yazmağa başladı.

Vrangelniñ reberlik etken rus arbiyçileri — beyazgvardiyacılar

milliy azatlıq areketınde faal iştirak etken, bolşeviklerniñ «Musulman

sektsiyası»nıñ yetekçileri Midat Refatovnı ve Xasan Urmanovnı meslekdeşleri

Reşit Asanov, Useyin Sakayev, Abdulla Baliçiyev ve Yevgeniya

Jigalinle birlikte 1920-nci sene 21 aprelde qurşunladılar (Fazıl Riza,

Nagayev Safter, 2001:258).

Bölgede buyük qarışıqlıq yarandı ve Qırım kureş meydanına çevirilip,

er şey biri-birine qarışıp ketti. 1921-nci senede açlıq yarımadanı sarıp

aldı ve Asan ağır xastalandı. Bu sebepten de «Çorabatır» operasınıñ

yaranması bir muddet uzanıp qaldı.

Asan 1922-nci senede Aqmesçitteki Totaykoy Tatar Texnikumında

muzıka ocası olıp çalıştı. Çoqqa barmadan mında nefesli orkestr yarattı

(İsmail Otar, 1996:3, № 17). Kündüzleri muzıka derslerni alıp barğan,

geceleri ise yañı-yañı muzıka eserleri yazğan Asan Refatov qısqa zamanda

«Totaykoy marşı», B.Çobanzadeniñ şiirine «İgid marşı», Şevqi Bektörenin

şiirine «Qış kününde dilegim», Umer İpçiniñ sözlerine «Yaş bülbülçik

» yırlarını, em de «Leyli ve Mecnun», «Tair ve Zöre» dramalarına,

A.S. Puşkinniñ «Bağçasaray çeşmesi» (qırımtatarcasına çevirgen: Osman

Aqçoqraqlı) poeması esasında azırlanğan temaşağa da muzıkalar yazdı.

Evinde pianinosı bile olmağan yaş bestekâr klublardaki, mekteplerdeki

aletleden faydalanıp, temaşalarğa muzıka yazmaqnen kifayetlenmedi.

94 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 95

O, icadını devam ettirip, «Çorabatır» operasını yazıp bitirdi. Bir çoq

manialarğa — muzıka aletleriniñ, peşekâr kadrlarnıñ, dekorlarnıñ ve i.

yetişmemezligine baqmadan, 3 perdeli, 6 şekilli opera 1923-nci sene

sentyabrde Aqmesçitteki Qızıl Asker klubunda temaşağa qoyuldı. Qırımtatar

muzıka tarixinde birinci opera olğan «Çorabatır» xalqnıñ coşqun

sevgisi ve alğışlarınen qarşılanıp alındı. Professor Bekir Çobanzade

temaşa aqqında yazdı: «Şu qırımtatar sanatı tarixinde ilk körülgen eñ

küçlü, eñ sevimli medeniy, siyasiy vaqiye oldı. Eserniñ muelifleri Osman

Aqçoqraqlı ve Asan Refatov bunıñnen xalqnıñ medeniy ayatında silinmez

izler qoydular» (Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:231).

1924-nci sene fevralde Qırım Devlet Drama Teatrinde «Çorabatır»

operası ekinçi kere sanağa qoyuldı. Kommunist reberligi operanıñ özüne

çoqlu seyirici celp etkenini, xalqnıñ rağbetini qazanğanını, insanlarda

vatanperverlik, milliy duyğular oyatqanını añlap ğayet raatsızlandılar,

eserniñ seyir etilmesine qarşı bir sıra manialar yarattılar.

1924-nci senede Sovetler Birliginiñ bir çoq yerlerindeki kibi, Qırımda

da etnografik ve arxeologik bir ilmiy teşkilât quruldı. Şu teşkilâtnıñ

faaliyetinde professorlardan Başkirov, Gorozdin, Kaylanskiy ve qırımtatar

alimlerinden Osman Aqçoqraqlı, ressam Useyn Bodaninskiy, Muxtar

Xayreddinov, Bilâl Cebbar, Asan Refatov ve başqaları yaqından

iştirak ettiler. 1925-nci senede Useyn Bodaninskiyniñ reberliginen teşkil

olunğan etnografiya ekspeditsiyasınada iştirak etken Osman Aqçoqraqlı

Sudak rayonnıñ Qapısxor köyünde XVII asırda yaşap yaratqan şair Canmuxamedniñ

1892 satırlıq «Toğaybey» eseriniñ qolyazmasını qolda etti

(Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:229). Asan Refatov ise çoqlu sayda

folklor numünelerini, xalq yırlarını, manelerni toplap, nota köçürip yazdı.

1932-nci senede olardan yalıñız 150-ni bastırmağa muvafaq oldı.

Asan Refatov 1926-ncı senede muzıka tasili almaq maqsadınen

Azerbaycanğa

bardı. Baku Konservatoriyasınıñ bestekârlıq ve dirijorlıq

fakültetinde Boris Karagiçyevniñ sınıfında muzıka nazariyesinden ders

aldı. O, Üzeyir Hacıbeyovla yaqından tanış olıp, onıñ yaratıcılığını

terenden ögrendi. 1928-nci seneden itibaren Konservatoriyanıñ nezdindeki

muzıka mektebinde nazariyeden derslerni alıp bardı. Onıñ

talebeleri arasında Gara Garayev, Cevdet Hacıyev, Tofig Guliyev, Sâid

Rüstemov kibi körümli bestekârlar yetişti.

Asan Konservatoriyada oquvnen yanaşı, aynı zamanda icadını da

muvafaqiyetnen devam ettirdi. Küçük kölemli eserlernen bir sırada,

temaşalarğa da muzıka besteledi. «E.T.» imzalı muelif «Kommunist»

gazetiniñ 1929-ncı sene 26 mayıs sayındaki «Şarq kontserti» maqalesinde

yazğan edi: «Eki kün evel Devlet Konservatoriyası tarafından tertip

olunğan Şarq kontserti butün köstericilerimizni isbatlayıcı delildir.

Şu kontsertte Konservatoriya professorlarından Karagiçyev, Aysberg,

Hacıbeyli, Mailyan ve konservatoriyanıñ talebelerinden Zeynalov ve

Refatovnıñ eserlerinden bazı parçalar çalındı» (E.T., 1929:26 Mayıs).

Ü. Hacıbeyovnıñ reberliginen keçirilgen bu kontsertten bir ay soñ,

27 iyunde Konservatoriyada B.V. Karagiçyevniñ talebeleri A. Zeynallınıñ,

G. Bruşteynniñ, A. Refatovnıñ ve N. Karnitskiyniñ Azerbaycan xalq

muzıkası esasında azırlağan eserlerden ibaret kontsert keçirilgen edi

(Azerbaydjanskaya Gosudarstvennaya Konservatoriya, 1972:59).

Asan Refatov 1930-ncı senede Konservatoriyada oquvnı bitirse de,

vatanğa qaytuvğa aşıqmadı. 1931-nci senede onı Konservatoriyanıñ

prorektorı tayinlediler. Yaş bestekârğa şu buyük işanç edi. O, Bakuda

bulunğan vaqıtta İşçi-Köyli Teatrinde Riza Şövqüniñ «İleri» (1929-ncı

sene, 22 aprel), Hacıbaba Nezerliniñ «Yolda» (1930-ncı sene, 2 dekabr),

Seyid Hüseynniñ «Kölge» (1932-nci sene, 6 noyabr), Gavril Karnelliniñ

«Efiler» ve «Pamuq berek» (1932-nci sene), Azerbaycan Devlet Drama

Teatrinde Cafer Cabbarlınıñ «Elmaz» (1931-nci sene, 13 aprel) ve

M. Danilovnıñ «Qara suv» (tercime etken: Bayramlı) (1931-nci sene,

19 fevral), Hüseyn Cavidniñ (Rasizade) «Knyaz» (1929-nci sene, 17

noyabr) temaşalarına muzıka besteledi. Hüseyn Cavid Asan Refatovnıñ

yazğan muzıkasından o qadar ilxamlanğan ki, «Knyaz» eserini opera

şekiline salmaq içün «Deli knyaz» adlı libretto yazdı ve şunıñnen bağlı

M.F. Axundov adına Azerbaycan Devlet Opera ve Balet Teatrinde çalışqan

Sultan Dadaşovnen bir qaç kere körüşip, mesleatlaştı (Memmedli

Gulam, 1982:228).

Şu devirde fars şairi Firdevsiyniñ doğğanınıñ 1000 yıllıq yubileyine

Azerbaycanda da ciddiy azırlıq işleri körüldi, eserleri tercime olundı,

«Şahname» mevzusında çeşit musabaqalar ötkerildi. Asan da bu musabaqa

içün «Gave» operasını yazdı. Azerbaycanlı araştırıcı Amin Abid

bu aqta yazğan edi: «Soñ senelerde Asan Refatov «Gave»niñ asılından

faydalanmaq şartınen opera şeklinde destelemege başlap, onıñ bazı

parçalarını azırlağandır» (Abid Emin, 1934:105).

96 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 97

«Kommunist» gazeti 26 sentyabr 1932-nci senede 226-ncı sayındaki

bir ilânda yazğan edi: «M.F. Axundov adına Buyük Devlet Opera Teatri

Türk Sektorınıñ, 1932—1933-nci yıl mevsimi.

…Yañı operalar: «Koroğlu», «Sefa», «Gave»

…Kompozitorlar: Hacıbeyli, Magomayev, Zeynallı, Refatov». («Kommunist

» gazeti, 1932, 26 sentyabr).

«Kommunist» ve «Bakinskiy raboçiy» gazetleri 1933-nci sene 25

iyulde Baku teatrleriniñ 1932—1933-nci yıl temaşa mevsimi işleri

boyunca muşavere çağırğanı aqqında böyle yazğan edi: «Meselenen

bağlı Maarif Komissarı Cuvarlinskiy maruza yapacaq. Bediiy issege

aşağıdaki arqadaşlar çağıralar: Âli Kerimov, M. Magomayev, Ordubadi,

Bülbül, Ü. Hacıbeyov, A. Refatov, Afrasiyab…» («Kommunist» gazeti,

1933 s., 24 iyul).

1934-nci senede A.Refatovnıñ ayatında eñ önemli bir adise olıp keçti.

Şu yılnıñ 30 iyunde keçirilgen tesis toplaşuvında 32 yaşlı Asan Refatov

Azerbaycan Bestekârlar İttifaqınıñ yobaşçısı, N. Karnitskiy (muavin),

B. Çebanenko (mesül kâtip), G. Bruşteyn (icadiy bölükniñ mudiri),

A. İtâkov, M. Kriştul, N. Tağızade ise teftiş komissiyasına aza saylandılar.

1935-nci sene 15 mayısta keçirilgen toplaşuvda Azerbaycan Bestekârlar

İttifaqınıñ yolbaşçısı Asan Refatov esabatnen çıqışta bulunıp, faaliyet

köstergen vaqıtta 14 toplaşuv, 16 muşavere keçirilgenini qayd etti.

1935-nci sene 19 iyulde Azerbaycan Bestekârlar İttifaqınıñ esabat

saylav toplaşuvı ötkerildi. İdare eyetine Â. Kerimov (yolbaşçı), Ü. Hacıbeyov

(muavin), A. Refatov, M. Magomayev, K. Çernetsov ise İttifaqqa

aza saylandılar (Azerbaycan Bestekârlar İttifaqı, 1996:5—6).

3. Qırımğa davet ve ağır künler

Qırım Merkeziy İcraiy Komiteti Asan Refatovnı 1935-nci senede

vatanğa davet etti. Şu davetni memnünkiknen qarşılap alğan Asan Refatov

çalışmaq ve icadını devam ettirmek maqsadınen tuvğan yurtuna

qaytıp keldi ve Aqmesçitteki Tatar Muzıka Texnikumında oca olıp çalıştı.

Lâkin onıñ semereli çalışıp, icat etmesi içün yeterli derecede şaraitler

yaratılmadı. Bakudan Qırımğa qaytqan soñ, anda qazanğan paranıñ bayağı

bir qısımını muzıka aletlerini satıp almağa, yerleşken musafirxaneniñ bir

odasınıñ kirada oturmasına masraf etti. Keçinişi ağır olsa da, xalqına

xızmet etmek istegi onıñ ilxamını söndüralmadı. Ders keçmeknen yanaşı,

yaratıcılığınen de faal oğraştı. Qısqa bir vaqıt devamında Yusuf Bolatnıñ

«Toy devam ete», «Nesredin oca», İlyas Tarxannıñ «Ucum» pyesalarına

muzıka bestelemeknen yanaşı, qırımtatar xalq yırlarınıñ muzıkasını da

nota köçürip aldı. Eveller nota köçürgen yırlar uzerinde yañıdan çalışıp

başladı, olarnı aranjiman yaptı. Butün bular onı xalq muzıkası esasında

«Qırım süitası» adlı klassik eserini yazmağa aveslendirdi.

1936-ncı senede Moskvada azırlanğan plastinkağa Asan Refatovnıñ

«Qızıl

asker marşı», «Pioner marşı», «Qırım süitası» kibi eserleri ve

nota köçürip alğan xalq yırlarından «Eki puğu», «Armut dalda sallana»

ve «Şompul» kirsetildi. Bu onıñ eserleri yazılğan ilk ve soñ plastinka

oldı. Şu yıl onıñ «Toy devam ete» eseri Sovetler Birliginde keçirilgen

radio festivaline ve «Şüşter» süitası ise Azerbaycan

Bestekârlar İttifaqı

tarafından Üzeyir Hacıbeyovnıñ ve Asef Zeynallınıñ eserlerinen birlikte

sentyabr ayında Pariste ötkerilgen festivalge yollanıldı.

Qırımda em de Özbekistanda guzel ve cazibeli sesi, yüksek aktyorlıq

beceriginen şuretlengen Sabirye Erecepova şu künlerni xatırlavlarında

böyle tasvirley: «O devirde maña çoq yardım etken Reşat ağanıñ (Reşat

şu devirde Qırım radiosınıñ muzıka redaktsiyasına yolbaşçılıq yapqan

edi — A.Ş.), babası Mamut efendiniñ, qardaşı Asan Refatovnıñ bizim

milliy muzıka medeniyetimizniñ tarixinde muim yeri bar. Reşat ağa özü

ğayet istidatlı adam edi, butün qırımtatar yırlarını, xususen de Bağçasaray

etrafınıñ yırlarını mukemmel bile edi. Özü guzel mandalina çala ve

yırlaydı. Menim yırlamağımğa onıñ coq faydası oldı. Birincisi, Reşat ağa

bizim edebiy tilimizni terenden bile edi. Menim tilimniñ ve diktsiyamnıñ

doğrultuvında o, emiyetli derecede rol oynadı. Men Reşat ağadan çoqlu

sayda Bağçasaray yırlarını ögrenip aldım.

Reşat ağanıñ babası Qırımnıñ eñ usta santurçısı edi. Santur özbek

xalqınıñ çan degen muzıka aletidir. Mamut efendi santurnı ustalıqnen

öyle çala edi ki, işitkenler onıñ mearetine ayretlene ediler, onıñ ustalığını

unutıp olamazdılar...

1936-ncı senede men Moskvağa Umumittifaq Radio Festivaline

Qırımdan yırçı kibi bardım, anda taqdirlengenler sırasında oldım.

...Kontsert Çaykovskiy adına kontsert zalında olıp keçti. Kontsertte men

Asan Refatovnıñ veolençel, pianino ve menim sesim içün işlenilgen

98 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 99

«Eki puğu» yırını ve «Noğay beytleri»ni yırladım. Bu kontsert menim

xatıramda ebediy yer aldı» (Erecepova Sabriye, 1995:68).

Sabriye Erecepovanıñ tasvirlegen şu kontsertte Asan ve Reşat Refatov

ağa-qardaşları, Mamut Nedim kibi Qırımnıñ belli muzıkacıları da iştirak

etken ediler. Şunı da xatırlatmaq kerek ki, Reşat da Bakuda aliy tasil aldı

ve Qırımğa qayttı. KGB-niñ taxqiqat materiallarında onıñ da adı SSSRni

yıqıp Vahit Türk-Tatar Devleti qurmaq istegenlerniñ sırasında tez-tez

añıla (Babayev Adil, 2003:88).

Asan Refatov xalq efsanesi esasında «Arzı qız» adlı opera yazmağa

başladı. Üzeyir Hacıbeyov «Koroğlu» operasını Buyük Oktyabr Sotsialist

İnqilâbınıñ 20 yıllıq yubileyine bağışlağanı kibi, Asan da onıñ

tutqan yolunı devam ettirip, «Arzı qız» operasını yaza edi. 1937-nci

sene 24 aprelde texnikumda keçirilgen bir toplaşuvda o, ders yılında

yapılğan işlerden aytıp keçerken söylegen edi: «Arzı qız» operasını yazıp

bitireyatım. Qısmet olsa, Oktyabr bayramı künlerinde sanağa qoyulacaq

eken».

Lâkin afsuslar olsun ki, onıñ bir çoq arzuları kibi «Arzı qız» operasınıñ

sanağa qoyuluvı da amelge keçip olamadı. Şu toplaşuvdaki talebelerden

birisi: «Refatov bizge Sovet gazetlerni oquvnı yasaqlay... Opera

yazmağa başqaları da tapılır...» kibi iddialı ve ittixamlayıcı bir çıqış

yaptı. Bu toplaşuvdan üç kün soñ ağa-qardaş Refatovlarnıñ aps olunması,

toplaşuvnıñ evelceden qararlaştırılğanına delâlet ete edi.

Çünki artıq Sovetler Birliginiñ er yerind kutleviy apsler başlanğan

edi. Rusiyeniñ esreti astındaki türk-tatar xalqlarını azat etip mustaqil

devletlerini yaratmaq istegen teşkilâtnıñ azalarınıñ çoqusı artıq aps

olunğandı. Kislovodskte aps olunıp Bakuğa ketirilgen professor Bekir

Çobanzadeniñ 12493 saylı taxqiqat materialında «aps olunğan künge

qadar men (B. Çobanzade — A.Ş.) aksinqilâbi, milletçi movqede turğanım

ve SSSR-den ayırılmaq şartınen türk-tatar xalqlarınıñ vahit mustaqil

devlet şeklinde birleşmesi (Vahit Turan Devleti) maqsadını qarşığa

qoyğanım» kibi ifadesi de bar. 1937-nci sene 16 fevralde tergevciniñ

«Siz daha kimlernen bağ tutqandıñız?» sualine cevabında o, 1929-ncı

seneden bestekâr A.Refatov, 1925-nci seneden Yaqup Zeki, Salman

Mümtaz, Henefi Zeynallı, Medine Giyasbeyli, Asiya Akimova, 1930-ncı

seneden Âlekber Adıgözelov, Rustem bey Sultanov, İdris Hesenov, 1933-

nci seneden Ruhulla Axundov ve başqalarınen birlikte mubarezelerini

devam ettirgenini söylegen edi (Bünyadov Ziya, 1993:91, Babayev Adil,

2003:87).

Yalıñız Azerbaycanda degil de, SSSR-niñ diger yerlerinde olğanı

kibi Qırımda yaşağan milletçiler de repressiyanıñ amansız pancasından

qurtulıp olamadılar. 1937-nci sene 27 aprelde Asan ve Reşat ağaqardaşlarnı

burjua millietçisi ve xalq duşmanı dep aps ettiler. Olarnıñ

butün eserlerini müsadere (konfiskatsiya) yapmaqnen kifayetlenmediler,

1938-nci sene 8 avgustta 78 yaşlı babaları Mamut ağanı da aps ettiler.

Professor Bekir Çobanzade 1937-nci senede taxqiqat zamanı Sovet

ukümetine qarşı mubareze alıp barmaq içün 5 gruppa teşkil olunğanını

söylegendi. Bu gruppalarnıñ biri Bakuda tasil alğan Qırımlı talebelerden

ibaret olğandı. Gruppağa Bekir Çobanzade reberlik yapqandı. Olarnıñ

arasında Kürkçü Hüseyn, Toplu Osman, İsmail Ametov, Ennan

Abduraman, Aqmolla Tanabeyli, Tarki Zeki ve başqalarınen yanaşı,

Qırımda — Simferopolda oca olıp çalışqan Reşat ve Asan Refatovlarnıñ

da adı añıla (Babayev Adil, 2003:88).

Lâkin şu apslernen de Refatovlar qorantasınıñ meşaqatları bitip

tükenmedi. Taqip ve tazyıqlarğa çıdalmağan anaları Fatime Refatova

1943-nci senede ağır xastalıqtan soñ vefat etti. Bir yıldan soñ ise qız

qardaşları Ayşe Refatovanı Özbekistanğa sürgünge yolladılar.

Netice

Böyleliknen, Qırımda maarif ve medeniyetni darqatıp, onıñ semereli

inkişafına ömür ve seylerini bağışlağan daha bir qoranta mustemlekeçilerniñ

amansız amellerinen zorbalıqlarğa, meşaqatlarğa oğratıldı. Qorantanıñ

soñ taliyi ağrılı facianen neticelendi.

Şu qorantanıñ Azerbaycanla bağlılığı ise alâ de butünley aydınlaşmay

tura. Araştırıcılar faal bolşevik olğan Midat Refatovnıñ Azerbaycanda

milliy degerlerni, türk birligini tebliğ etken «Şelâle» jurnalınıñ

(19.01.1913 — 21.03.1914) neşirine yardımçı olğanını qayd eteler

(Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:257). Şu qorantağa yaqın olğan, Asan

Refatovnen birlikte bir qaç eserni temaşağa azırlağan Osman Aqçoqraqlı

1934-nci senede milletçilikte ittixamlanıp, pedagogika institutından

çetleştirilip, taqip olunğan vaqıtta, o da Bakuğa qız qardaşınıñ yanına

bara (Fazıl Riza, Nagayev Safter, 2001:231).

100 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Yaqın tariximizniñ erbapları 101

Butün bular onı köstere ki, Asan Refatov muzıka tasili almağa

kelgenden evel de bu qorantanıñ Azerbaycannen sıq bağları olğandı.

Yazıqlar olsun ki, körümli sanatkârnıñ xızmetleri kerekli seviyede

qıymetlendirilmegen,

faaliyeti ve icadı semereli tetqiq etilip, tebliğ

olunmağandı. Azerbaycan Konservatoriyasına bağışlanğan balaban

bir kitapta onıñ adı üç yerde — 58, 64 ve 68-nci saifelerde añılğandı.

Meger şu prorektor çalışqan, bestekârlar ittifaqına yolbaşçılıq yapqan,

temaşalarğa muzıka yazğan, opera bestelegen, muzıkacılar azırlağan

insanğa qarşı aqsızlıq degilmi?! (Azerbaydjanskaya Gosudarstvennaya

Konservatoriya, 1972).

Qullanılğan edebiyat:

1. Abid Emin. (1934) Firdovsi «Şahname» saylanğan destanlar, «Azerneşir»,

Bakı.

2. Azerbaycan Bestekârlar İttifagı (1934—1994). (1996). «Seda» neşriyyatı,

Bakı.

3. Azerbaycan teatrının salnamesi. (1983). II qısım (1920—1930), «Yazıçı»

neşriyyatı, Bakı.

4. Babayev Adil. (2003). Elimiznin ve ilimimiznin soygırımı (I kitap), «Bakı

Universitetinin neşriyyatı», Bakı.

5. Bektöre Yalqın (1993). Asan Refat («Qırım» üç aylıq fikir ve kültür

jurnalsi, № 3).

6. Bünyadov Ziya. (1993). Gırmızı terror. Azerbaycan devlet neşriyyatı,

Bakı.

7. Erecepova Sabriye. (1995). Menim enişli-yoquşlı yollarım, «Tavriya

»

neşriyatı, Aqmesçit.

8. «Hücum» jurnalı. (1930—1932).

9. Kerimov İngilab. (1969). Sovet Azerbaycanının genclik teatrı, Bakı.

10. «Kommunist» gazeti .(1932). 26 sentyabr, № 226.

11. «Kommunist» gazeti. (1933). 24 iyul, № 170.

12. Memmedli Gulam. (1982). Cavid ömrü boyu, heyatı ve yaradıcılıq

salnamesi (1882—1941), «Yazıçı» neşriyyatı, Bakı.

13. Otar İsmail. (1996). Qırımda Totayköy Pedagogika texnikumı aqqında.

(«Qırım» üç aylıq fikir ve kültür jurnalsi № 17).

14. Fazıl Riza, Nagayev Safter. (2001). Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi. (Qısqa

bir nazar), Aqmesçit.

15. T.E. (Tahir Esad) (1929). Şarq konserti. «Kommunist» gazeti, 26 may,

№ 119).

16. Азербайджанская Государственная Консерватория имени Узеи­ра

Гаджибекова. 1921—1971. (1972) Составитель, Э.Г. Аббасова, Д.Х. Данилов,

Л.Б. Карагичева, К.К. Сафар-Алиева. Азербайджанское

Государственное

Издательство, Баку.

(Mezkür maqale Azerbaycandaki «Yom»(Türk dünyası medeniyet

dergisi-çeriklik Yaz. 2008-nci sene, №9, saife 8—14, «Muzıka dünyası»

(2008-nci sene, № 1—2, saife 58—61, Dağıstandaki «Вестник Тюркского

Мира». 2009-nci sene, № 1, saife 95—101 jurnallarında, Türkiyedeki

«Avrasya Qurumı simpozium bildiriler (Hazırlayan Hayrrettin

İvgin, Anqara, 2008-nci sene saife 185—190) kitabındaki, ve Zeitschrift

für die Welt der Türken / Journal of World of Turkish, ZfWT (Vol 1, No1

(2009) saife 83—92) saytındaki maqaleler ve konferentsiya maruzam

esasında azırlandı).

P.S. Asan Refatov aqqında maqalem derc olunğan soñ Zafer Karataydan

aşağıdaki mektüplerni aldım.

Hürmetli Âli bey!

«Emel» jurnalsinin gelecek sayılarından birine sizin Asan Refat

hakkındakı makalenizi basmayı arzu ediyoruz. Eger uyğun görur de o

makalenizin Turkiyedeki latin alfabesindeki halını yollayabilirmisiniz?

Aslında Azerbaycan-Kırım münasebetleri ve Azerbaycanda yaşamış

Kırım Türkü ziyalıların işleri ve takdirleri bizim ep ilgimizi çekiyor... Bu

mevzuda baska yazılar var midir? «Emel»in 230 sayısın postaya verdik

Bir kaç güne elinizde olur…

Başka isteyenler olur ise adreslerini bize bildirmeleri yeterli...

Türkiyeden ve Kırımdan istediginiz bir sey olursa lutfen bildiriniz.

Bekir Çobanzade yarışması hakkında malumat yollamıştım...

Bu vesileyle yeni senenizi de tebrik ederim. Yeni sene de Allah size

sağlık ve kaleminize güc küvvet versin...

Selam ve ürmetlerimle Zafer Karatay.

14 Aralık 2010

102 Ali Şamil. Qırım Sevgisi 103

Hürmetli Âli bey!

Çok-çok tesekkür ederim. Dün akşam dernekte Saim bey ile sizi andık.

O yazınızı (Âli Sengerli hakkında yazmış olduğum makaleni — A.Ş.)

«Bahcesaray»a koymayı arzu edir. Asan Refat makalenizi de «Emel» de

nesir edecegiz.

Merak etmeyin bundan sonra yazıda gözden kaçanları düzeltirik.

Bir kere daha yeni yılınızı tebrik ederim. Saglıgınız hep güzel, kaleminiz

ve beyniniz hep islek olsun…

İstanbuldan samimiy selam ve sayğılarımla Zafer Karatay.

20 Aralık 2010

SANAT

DÜNYASINIÑ

FEDAİYLERİNDEN

104 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 105

Azerbaycan teatr sanasınıñ Cülyettası —

fatime qadri

Rusiye Qafqaznı basıp alğan soñ, bölgeni tarixen anâneviy bağları

olğan Şarq memleketlerinden çetleştirmek içün bir sıra tedbirlerni amelge

keçirmege başladı. Xususen, musulmanlarğa daha ziyade nezaret etip,

olarınıñ Gacarlar ve Osmanlı devletlerinen bağlarını maxdutlaştırmağa

areketlendi. Bölgede Rusiyeniñ tesirini küçlendirmek ve akimiyetke

sadaqatnen xızmet yapacaq küçük memurlarnı azırlamaq içün mektepler

açtı, asılzadelerniñ balalarını arbiy mekteplerge qabul etti, rus medeniyetiniñ

tebliğine xususiy diqqat ayırdı.

Butün bular tamır xalqlarınıñ milliy ziyalılarınıñ yetişmesine de

elverişli şarait yarattı. Avropa tarzında mektepler, teatrler, kontsert

sarayları, parklar, raatlıq yerleri yaratıldı. Azerbaycan dramaturgı

M.F. Axundov 1850—55-nci senelerde Şarqta ilk kere Avropa tarzında

teatr eserlerni yazdı. Lâkin şu eserlerni sanalaştıracaq rejissorlar, sanada

oynaycaq aktyorlar yoq edi. Baku gimnaziyasınıñ ocası Hesen bey

Zerdabi-Malikov öz şegirtleriniñ iştiraginen ilk kere 1873-nci sene Novruz

bayramı künlerinde M.F. Axundovnıñ komediyalarını sanalaştırmaqnen

Azerbaycanda Avropa tarzlı teatrniñ temelini qoydı.

Lâkin bayağı yıllar devamında teatrlerde ve operada qadın rollerini

oynağan aktyorlar bulunmadı. Mına şu sebepten de erkekler qadın rollerini

oynamağa mecbur oldılar. Soñralar ise türk teatrlerınde qadın rollerini

xristian qadınları oynamağa başladılar. Lâkin bu qadınlar Azerbaycan

türkcesini serbest bilmegenleri sebebinden sözlerni doğru telâfüz etip

olamazdılar. Facianıñ kergin ve dramatik sanasında aktyor birde-bir sözni

doğru söylemegende, ya da yañlış aytqanda kulkü peyda ola edi. Milliy

kadrlarnıñ yoqlığından faydalanğan diger milletlerden olğan aktyorlar

daha da iddialı davrana ediler, niyetlerine yetişmegenlerinde ise temaşanıñ

ortasında öz vazifelerini soñuna qadar becermeden bıraqıp kete ediler.

Hatta şu problema bediiy eserlerniñ mevzusına da çevirilgen edi. Cafer

Cabbarlı milliy teatrde qadın rollerini başqa milletten olğan aktyorlarnıñ

oynamasını, olarnıñ iddialı davranışını «Oqtay Eloğlu» eserinde buyük

mearet ve yürek ağrısınen tasvirlegendir. Baş qaraman Oqtay Eloğlu qadın

roliniñ icracısı Tamaranıñ iddialı davranışından bezip böyle dey: «Bugün

bir qoy sürüsi kibi tasavur etken ayağıçarıqlı, töpelengen, şu zavallı kutle

fil adımlarınen ileriley. O, bir yıl mından evelki degil! O yaratacaq, o

xariqalar yaratmağa qadirdi!

Bir zaman kelir, sen, Tamara, öz közlerinnen seni aradan sıqıştırıp

«çetke tur, bu zavallı ananıñ doğmuş yavrusı menem! — dep sart

yürüşlernen sanamıznı şeñletken bir Azerbaycanlını köreceksiñ. O kün

menim içün bir idealdır. Ant etem butün barlığımnı feda etken, Mekkem,

Medinem, Tañrım qadar sevgen bu sanağa ki, şu künni körmegence

ölmem!» (Cabbarlı Cefer, (1983:200)

1920-nci sene 28 aprelde Azerbaycannı zapt etken bolşevikler öz

ğayelerini cail ve nadan kutleler arasında darqatmaq maqsadınen

teatrlerden

semereli faydalandılar. Devlet teatrlerni yarattılar, olarnı

mutexasıslarnen teminlemek içün mektepler açtılar. Milliy mutexasıslarnıñ

azırlanmasına xususiy diqqat ayırıldı. Şu yolnen Azerbaycanda türk

teatrleri qadın aktyorlarınen teminlenmege başladı. Teatr saasında tasil

alğan ilk qadın aktyorlarından biri de Fatime Qadri (Azerbaycanda Fatma

Gedri kibi belli) oldı. 1926-ncı senede Baku Teatr Texnikumını oqup

bitirgen 11 talebeden yalıñız Fatime xanım qadın edi. Buña köre de bazan

oña «on qardaşnıñ bir qız qardaşı» dep ayta ediler.

Menbalar Fatime Qadır qızı Qadriniñ 1907-nci sene 14 aprelde

Odessada doğğanını qayd eteler. Onıñ babası Qadır aqay qırımtatardır.

Qorantanıñ tamırları ve olarnıñ ne vaqıt, nasıl yolnen Odessağa kelip

tüşkenleri aqqında, ne Fatime xanım öz kündeliklerinde bilgi bergendi,

ne de başqa qaynaqlarda şunı rastketirip olamadıq.

Fatime Qadri babasınıñ şeker fabrikasında, soñ ise tuccarnıñ yanında

çalışqanını yazğandı. Qorantası balaban, babasınıñ aylığı az olğanı

sebebinden keçinişleri pek ağır keçkendi. Anası azsavatlı olsa da, balalarınıñ

tasil almalarına areketlengendi. Medresede oquğan qızınıñ tasil

aqqını ödep olamağanda, onı 9 yaşında imkânlı bir qorantağa bala

baqmaqqa bergenler. Fatimege ayda 50 qapik para bergenler. O şu paranı

medresege berip, eki yıl anda oquğandı.

106 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 107

Fatime qorantasından ayırı tüşip, ağır işlerde çalışıp qıynalsa da,

ana-babasından bir zaman şikâyetlenmegendi. Onıñ butün şikâyetleri

ve nefreti zamanğa, cemiyetke qarşı olğandı. Afızasına siñip qalğan eski

künlerniñ ağrılarnı o böyle xatırlay: «Aqranlarım il-ilvan kiyip kezintige

barğanda men de evde içimde ağlay edim. Gece-kündüz Allaha yalvara

edim ki, ya canımnı alsıñ, ya da baxtımnı açsıñ».

Mektepte ifadeli nutqına ve zekiy zeinine köre daima onı maqtasalar

da, baylarnıñ balalarına olğan xususiy munasebet qızçıqnı daima tüşüncelerge

daldıra edi. Eki yıl anda oquğan soñ, daha eki yıl da Rus xalq

mektebinde tasil aldı.

Ne Fatime Qadriniñ kündeliklerinde, ne de Azerbaycan teatr tarixiniñ

araştırmalarında onıñ Bakuğa nasıl yolnen ve kimlernen kelip tüşkenine

ait bilgilerni rastketirip olamadıq. Tek onı yazğanlar ki, 14 yaşında Bakuğa

kelip tüşken, tasil alğanda ve çalışqanda oña esasen anası yardımçı

olğandı. Faqat bir de o qayd olunğan ki, teatr texnikumında tasil almasını

Fatime soydaşlarından gizli tutqan edi. Mından belli ola ki, şu devirlerde

olarnıñ Bakuda diger tuvğanları da yaşağan edi.

1923—26-ncı senelerde Baku Devlet Teatr Texnikumında (Azerbaycan

Teatr Mektebi) tasil alğan Fatime Qadrini Aliy Pedagogika

Qadınlar İnstitutınıñ aqşam bölüginiñ ekinçi kursına qabul ettiler. O

aynı bir zamanda eki aliy oquv yurtunda tasil ala-ala, pek yaş çağlarında

soñralar KGB adınen belli olğan, Devlet Siyasiy İdaresinde çalışqan Esad

Axundovnen qoranta qurdı ve olarnıñ Tarzan adlı bir oğulları da oldı.

Lâkin şu qorantanıñ baxıtlı ömüri çoq uzun sürmedi.

1922-nci sene noyabrde Azerbaycan Xalq Maarif Komissarlığı Bakuda

Azerbaycan Devlet Teatr Mektebiniñ açılması aqqında qarar berdi. 1923-

nci senede kecirilgen ilk qabulda konkurstan 40 talebe keçti. Şulardan

12-si qız edi. Eki yıldan soñ texnikumnı 11 talebe oqup bitirdi.

O devirlerde Teatr Mektebine İtaliyada muzıka tasili alğan, belli opera

yırcısı Şevket Memmedova reberlik etken edi. Texnikumda dramaturg,

şarq tillerinen yanaşı rus ve frantsız tillerini mukemmel bilgen A. Hagverdiyev

(edebiyat), tanınğan aktyor ve rejissor M. Kirmanşahlı (ifadeli

sana nutqı), N. Bogolyubov (teatr tarixi), V. İvanov (antik edebiyatı),

V. Karagiçev (ğarp edebiyatı), Bakuğa köçken Kiyev Teatr Universitetiniñ

professorı V.V. Sladkopovskiy (aktyor sanatı), rejissor A.A. Tuganov

kibi talapkâr ve ciddiy muallimler derslerni alıp bardılar (Sultanov Fikret,

1985:1, 65).

Texnikumda tasil alğan yıllarda Fatimeniñ içki aleminde birde-bir

şubeler peyda oldı. O, mende aktyorlıq istidatı bar ekenmi, yoq ekenmi

dep, daima tüşüncelerge daldı. Şu şubelerni aydınlaştırmaq maqsadınen

bilgilerine ve tecribesine işanğan, mair pedagog ve istidatlı rejissor

A. Tuganovnen aqıl paylaştı. Eger mende aktyorlıq istidadı yoqsa, onda

Teatr Mektebindeki tasilini bıraqıp, yalıñız Pedagogika İnistitutında

oquvnen kifayetlenmek niyetini oña bildirdi. A. Tuganov ise oña: —

Seniñ vaziyetini yaxşı añlayım, amma, buña baqmadan, şubesiz, tasilini

devam ettirmelisiñ. Nasıl aktrisa olacağın ise Allahnıñ merametine bağlı

eken, — dep ayttı.

O, Teatr Mektebini oqup bitirgen soñ A. Tuganovnıñ teşebbüsi ve

yardımınen Moskvağa tecribesini zenginleştirmege bardı. Moskvanıñ

sart ayazları urbaları yufqa olğan, parasız cenüpli qızğa bir sıra qıyınlıqlar

yarattı. Lâkin Bedaye Teatrinde, Küçük Teatrde, Meyerxold Teatrinde

tecribe keçirgen künleri ömüriniñ eñ manalı çağları kibi xatırasında

ebediy yer aldı. Moskvadan tecribesini zenginleştirip qaytqan Fatime

Qadrini Azerbaycan Türk Dram Teatrinde ve Baku Türk İşçi Teatrinde

işke davet ettiler. O, Baku Türk İşçi Teatrini sayladı.

Sovet ideologiyasını tebliğ etmek, bolşeviklerge rağbet oyatmaq

maqsadınen 1921-nci sene 13 noyabrde Bakuda Azat Tenqit-Tebliğ Teatri

(Satir-agit) yaratıldı (Memmedov Mehdi, 1977:34). Teatrniñ kollektivi

küçük temaşalar köstere, daha çoq muzıkanıñ iştiraginen satirik şiirlerni

duetler kibi yırlağan ediler. Sovet devletinı terennüm etken şu sanaçıqlarda

nadanlıq, caillik, diniy mevxumat, bürokrat memurlar tenqitlene ediler.

Bazan ise memurlarnı tenqit etken sanaçıqlar Sovet ukümetiniñ siyasetine

qarşı olıp çıqa edi. Şu noqtaiy nazardan Azerbaycannıñ meşur şairi

Semed Mansurnıñ yazğan bir qaç sanaçığı diqqatnı celp etkendir. «Eki

aşıqnıñ söyleşmesi» adlı sanaçıqta aktyorlar aşıq qıyafesinde muzıkanıñ

iştiraginen böyle yırlağan ediler.

Qart aşıq:

O ne eken ki, betlerni soldura?

O ne eken ki, ceplerni toldura?

O ne eken ki, tavuqlarnı kuldüre?

Şuña cevap bergen aşıq bar olsun!

108 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 109

Yaş aşıq:

O ÇEKA-dır betlerini soldura,

O qabardır ceplerini toldura,

Maqtanuvlar tavuqlarnı kuldüre,

Söz sorağan aşığa Allah yar olsun.

(Mansur Semed, 2008:124)

Şu sanaçıqlarda soñralar KGB adlanğan teşkilâtnıñ ğaddarlığınen

insanlarda bir qorqu yaratqanı, memlekette qabarnıñ, yaltaqlıqnıñ, boşboş

maqtanuvlarnıñ ukümranlıqlarını tenqit etmeknen yanaşı, bularğa

şarait yaratqan yuksek vazifeli devlet memurları da keskin tenqitke

oğratıldı. Meselâ, mezkür sanaçıqta ermeni milletinden olğan, türklerni

nefretlegen, Rusiye Kommunist (Bolşevikler) Partiyasınıñ Azerbaycan

ve Baku şeher Komitetleriniñ kâtibi Levon İsayeviç Mirzoyan (1897—

1939), Azerbaycan Xalq Komissarları Sovetiniñ yolbaşçısı Gazanfer

Mahmud oğlu Musabeyov (1888—1938), Azerbaycan Merkeziy İcraiy

Komitetiniñ reisiniñ muavini Mirbeşir Fattah oğlu Gasımov (1879—

1949) aqqında böyle yırlağan ediler.

Qart aşıq:

O kim eken, alev yağa közünden?

O kim eken, mana çıqmay sözünden?

O kim eken, qorqa özü-özünden?

Şuña cevap bergen aşıq bar olsun.

Yaş aşıq:

Mirzoyandır alev yağa közünden,

Mirbeşirdir mana çıqmay sözünden,

Gazanferdir qorqa özü-özünden,

Söz sorağan aşığa Allah yar olsun.

(Mansur Semed, 2008:125)

Söz kelimi şunı da qayd etmeknı zarurlı dep sayam ki, cail, hatta

başlanğıç tasili bile olmağan, aqqında çoqlu satirik şiirler yazılğan

M. Gasımov soñralar Azerbaycan SSR Yuqarı Şurasınıñ yolbaşçısı ve

SSSR Yuqarı Şurası yolbaşçısınıñ muavini vazifelerine tayinlengendir.

Azat Tenqit-Tebliğ Teatri (Satir-agit) Sovet ideologiyasınıñ yolbaşçılarınıñ

istegini yerine ketirmegenine, bazan ise Sovet rejimini,

onıñ yararsız kadrlarını keskin tenqit etkenine köre 1925-nci senede

qapatıldı. Onıñ yerine Baku İşçi-Koylü Teatri yaratıldı ve Kâzim Ziya,

İ. Talıbov, R. Kâzimov, Fatime Qadri, Maxfure xanım, A. Salahlı kibi

aktyorlarnı anda işke aldılar (Memmedov Mehdi, 1977:36). Fatime

xanım şu teatrni saylama sebebini Memmedsadıq Efendiyevnen bağlı

olğanını öz xatırlavlarında böyle tasvirlegendi: «...Men alâ Xalq Maarifi

Komissarlığına barmazdan evel de M. Efendiyevniñ çoq medeni ve teatr

sanatını terenden añlağan adam olğanını, aqiqiy teatr yaratmaq içün

buyük meraq köstergenini bilgendim».

O, tüşüncelerinde yañılmağan edi. Baku Türk İşçi-Koylü Teatriniñ

direktorı M.Efendiyev ilk körüşüvden Fatime Qadrige çoq mulayim

yanaştı. Ertesi küni işke çıqmasını ve aylıq maaşınıñ da 80 kumüş

olacağını

söyledi. 25 kumüş nefaqanen yaşavğa alışqan talebege şu

para sanki butün masraflarına yetişecek kibi olıp köründi, bu xaberden

pek xoşnut oldı. 1926-ncı seneden çalışmağa başlağan Fatime xanım

N.N. Şapavalenkonıñ «1881-nci senesi» temaşasında knyagina Yuryevskaya

rolini icra etti. Bu roli muvafaqiyetli olğanına köre tez bir zamanda

oña daha yañı bir rol berdiler. 1926-ncı sene noyabrde «Şuret silâhları»

temaşasında baş rollerden biri olğan Kaynanı oynamaq oña avale olundı.

Soñ ise Fatime xanım fransız yazıcısı Viktor Gügonıñ «Noterdam kilsesi»

eseri esasında azırlanğan temaşada mearetnen Esmeralda obrazını yarattı.

Biri-biriniñ artından oğurnen oynanılğan roller qısqa vaqıt içinde oña şanşerefler

qazandırdı, seyiricilerniñ buyük quvanç ve sevgisine sebep oldı.

Azerbaycannıñ teatr semasında Fatime Qadri adlı bir yıldız yıltıradı.

Teatr mevsiminiñ ortalarında oña Aleksandr Şirvanzadeniñ «Margonıñ

kirvesi» pyesasında Nataşa rolini repetitsiya etmesi vazifesini berdiler.

Pariste muaxcir ayatını yaşağan Nataşa pek meraqlı bir obrazdır. Ayatınıñ

bayağı bir qıyınlıqlarını yengen, murekkep xarakterli bir qadınnıñ

obrazını yaratmaq yaş Fatimge o qadar da qolay olmadı. O, qaramannıñ

içki alemini seyiricilerge açıp köstermek içün sanada em oynamalı, em

yırlamalı, em de yüksek sesnen kulmeli, bazan da sakin, lirik bir şekilde

temaşacığa muracaat etmeli edi. Teatrde repetitsiyağa keniş imkânlar

olmağanı sebebinden o, binanıñ bodrumında tek özü defalarca Nataşa

kibi yüksekten kulmekni meşq etip ögrendi. Böyle kulüşten şubelenip

taaciplengenler yaş aktrisanı aqıldan azdı dep, zan ettiler.

11 0 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 111

Temaşa muvafaqiyetnen keçti. İlk temaşadan soñ teatrniñ direktorı

M. Efendiyev onıñ aylığınıñ eki kere köterilgenini söyledi. Fatime xanım

az bir zamanda teatrniñ yetekçi aktrisası oldı. Yañı teatr mevsiminde

oña A. Hamitniñ «Hint qızı» ve F. Pavlovnıñ «Tunç eykel» eserlerinde

yañı-yañı obrazlarnı yaratmaq vazifesini berdiler. O şu rollerini de sanada

yüksek mearetnen oynadı.

Fatime Qadriniñ şu teatrde Bagdasaryannıñ «Qanlı sexra» pyesasında

yaratqan obrazını Azerbaycannıñ meşur teatrşınası ve rejissorı

Mehdi Memmedov «Teatr tüşünceleri» kitabında böyle degerlendirgendi:

«…Kâzim Ziyanıñ qartbaba, Fatime Qadriniñ Fatma… obrazları asıl

sanatkârlıq numünesi, aktyor sanatınıñ tekmil basamağıdır» (Memmedov

Mehdi, 1977:38).

Azerbaycan dramaturgı C. Cabbarlınıñ «Sevil» pyesası alâ sanağa

qoyuluvından evel buyük meraq doğura edi. Çünki eser zamannıñ siyasiy

sımarışına çoq uyğun kele edi. Eserniñ baş qaramanı Sevil bölşevikler

akimiyetke kelmezden önce cail, köle ayatı yaşağan bir ev qadını kibi

tasvirlengendi. Bölşevikler akimiyetke kelgen soñ ise Sevil bir isyânkârğa

çevirilgen, qorantasını, küçük oğlu Gündüzni bıraqıp, bir kimsege

iç bir şey aytmadan Moskvağa barıp, anda tasil alğan soñ, mubarez bir

ruxnen yañıdan Bakuğa qaytqandı.

Yalıñız teatr ve matbuatta çalışqanlarnı degil de, em de devlet xadimlerini

de şu rolni kimniñ oynayacağı meraqlandırğan edi. Çünki şu

devirde musulmanlar arasında çadranıñ red etilmesiniñ qızğın kampaniyası

kete edi. «Sevil» pyesası da şu kampaniya içün pek muim bir vasta edi.

Fatime Qadri oña avale olunğan işançnı beñzersiz istidatınen doğrulttı,

sanada Sevil obrazını buyük ustalıqnen yarattı. Şu devirdeki matbuatta

yazğanlar ki, Sevil sanada çadrasını aqayı Balaşnıñ betine taşlap perde

arqasına keçkende, seyiriciler Fatime xanımnı tek gurdeli alğışlarnen

qarşılamaqnen kifayetlenmegenler, salondaki qaç-qaç qadınlar da, öz

çadralarını anda bıraqıp ketken ediler.

Fatime Qadriniñ Azerbaycan türkcesinde ve rusça serbest qonuşması

oña er eki tilde olıp keçken temaşalarda faaliyet köstermege keniş

meydanlar açtı. Lâkin kergin keçken repetitsiyalar, sanada oynağan ağır

roller bazan da onıñ ayatında birde-bir ciddiy telükeler de yarattı. Bir kere

Rus İşçi Teatrinde C. Cabbarlınıñ «1905-nci senede» pyesasında Sona

rolini oynağan zaman o sürünip yıqılğan ve sana dekorasiyasınıñ astına

tüşip ketkendi. Onıñ ciddiy ezilgenini körip ekim çağırğanlar. Ekim

oña raatlanmasını mesleât körip, lâkin inatkâr Fatime butün ağrılarğa

baqmadan öz rolini temaşanıñ soñuna qadar oynap devam ettirdi.

(Şu devirlerde Bakuda çoqlu sayda qırımtatarlar yaşağanlar ve olar

çeşit saalarda çalışqanlar. Fatime Qadri teatrde afızalarğa siñip qalğan

rollerini oynağan zaman 1904-nci senede Qırımda doğğan ve ADUnıñ

şarqşınaslıq fakültetini bitirip, oca olıp çalışqan Asya Murad qızı

Akimova, 1908-nci senede Qarasuvbazarda doğğan, aliy tasilli ekim

olıp çalışqan Esma Amet qızı Celâlova-Âhmedova, Azerbaycan Devlet

Opera Balet Teatriniñ solisti Rugiye Geray qızı ve başqaları şu vaqıtlarda

Bakuda yaşay ediler. (Şamil Ali, 2008: 60).

Olarnıñ Fatime Qadrinen tanışlığı ve bağları şimdigece araştırılmadı.

Adlarını añğan er üç qadınnı 1937—1938-nci senelerde Azerbaycan SSR

Cinaiy Mecellesiniñ 72 ve 73-nci maddelerinen aqayları «vatan xaini»

olğanına köre 8 yıl aps cezasına maxkum ettiler.)

Bölgelerde Sovet tebliğatını küclendirmek, medeniyetni östürmek

maqsadınen Baku Türk İşçi-Köylü Teatrni 1932-nci sene teatr mevsiminde

Azerbaycannıñ qadimiy medeniyet merkeziy sayılğan Gence şeherine

köçürdiler. Teatr ve aktyorlar içün kerekli şarait yaratılmadan amelge

keçirilgen bu teşebbüsniñ ağrı-acısı kollektivniñ semereli çalışmasına

bayağı problemalar yarattı. Şu sebepten de kollektiv seyiricilerge yüksek

seviyeli temaşalar taqdim etip olamadı. Mından ğayet raatsızlanğan yaş

ve çılğın tabiatlı Fatime xanım Bakuğa qaytmağa ıntılsa da, lâkin oña

imkân bermediler. Hatta H. Cavidniñ «Şeyx Senan» pyesası temaşağa

azırlanğanda Bakudan meşur aktyor ve rejissor Abbas Mirze Şerifzade

Gencege davet etilgen edi. Adı Londonda V. Şekspirniñ eserleriniñ eñ

mair icracıları sırasına kirsetilgen Abbas Mirze Şerifzade ile sanada taraf

muqabili (partnyor) olmaq Fatime xanımnı ziyadecesine quvandırdı.

Fatime temaşada baş rollerden biri olğan, buyük sevginen Şeyx Senannı

dininden döndürgen gürci qızı Xumarnı oynadı.

Şunıñ artından A. Şirvanzadeniñ «Namus» povesti esasında azırlanğan

pyesanıñ repetitsiyaları başladı. Teatrge yañı tayinlengen direktor,

belli aktyor Âlekber Seyfi teatrniñ semereli inkişafına bar küçüni ve

ğayretini sarf etti. O, yañı kadrlarnıñ yetişmesine emiyetli derecede

112 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 113

diqqat ayırdı. Kelecekniñ meşur aktrisaları olacaq — Barat Şekinskayanı,

Susanna Mecitovanı ve Remziye Veyselovanı sanağa azırlamaq vazifesi

tecribeli aktrisağa avale olundı. Fatime xanım şu vazifeni şerefnen

becerdi.

Fatime xanım «Hint qızı» temaşasına azırlanayatqanında grim zamanı

boyunındaki beñi yanğanından çoq qıynaldı. O, Bakuğa barıp, ekimlerge

muracaat yaptı. Ekimler acele surette onıñ boynunda cerraxiy ameliyat

alıp bardılar. Cerraxiy ameliyat ilk baqıştan muvafaqiyetnen keçse de, bir

qaç künden soñ boyunı şişti, tikişleri sökülip ketti ve onıñ sağlıq durumı

daha da fenalaştı.

Aktyornıñ taliyinen meraqlanğan teatrniñ direktorı A. Seyfi Bakuğa

Fatime xanımnı körmege kelgende, onıñ alını acıdı. Genceden işten

boşatılıp, Bakuda qalmasınen razılaştı. Fatime xanım tedaviylenmesini

devam ettirmek ve em ge qaytmağa mecbur oldılar.

Evge qaytqan soñ Azerbaycan Akademik Dram Teatrine onı işke

almaq içün qıdırğanlarnı xaber berdiler. Bu xaber Fatime xanım içün

buyük ğurur edi. Çünki aktyorlarnıñ ekseriyeti respubilikanıñ eñ önemli

teatri sayılğan Azerbaycan Akademik Dram Teatrinde çalışmağa aves

ete ediler. Aynı zamanda Fatime xanım Moskvağa barıp anda tecribesini

zenginleştirmek arzusında edi. Şu istegini amelge keçirmek içün o,

Azerbaycan SSR Xalq Maarifi Komissarınıñ muavini Ayna Sultanovağa

muracaat yaptı. A. Sultanova ise oña: «Bilem, Moskvağa barsañ, daha

mında qaytıp kelmezsiñ, seni muvaqatı Rus İşçi Teatrine yollaymız», —

dep ayttı. Şu yolnen A. Sultanova Fatime xanımnı Bakuda qaldırdı.

Amma onıñ ömür arqadaşınıñ xastalığı kün-künden şiddetlendi.

Ekimlerniñ em de Fatime xanımnıñ küç ve seylerine baqmadan onı ölümniñ

pancasından qurtarıp olamadılar. Ömür arqadaşınıñ yas merasiminden soñ

bir az özüne kelip, Fatime xanım teatr faaliyetini devam ettirdi. O, Rus İşçi

Teatrinde «İnterventsiya» temaşasında Janna Barmen obrazında yañıdan

sanağa çıqtı ve bir daha öz mearetini sevgili seyiricilerge kösterdi. 1935-

nci sene baarde onı icadını ve tecribesini zenginleştirmek maqsadınen

Moskvağa yolladılar. Şu yılı kuzde ise Fatime Qadrini yañıdan Akademik

Dram Teatrine işke davet ettiler.

Mından soñ muallimi Aleksandr Tuganovla bir yerde işke başlap, onıñ

qurulış bergen «Romeo ve Cülyetta» temaşasında Cülyettanı oynadı. Şu rol

Fatime xanımğa buyükten-buyük şuret qazandırdı. Gazetler onıñ aqqında

«Azerbaycan sanasınıñ Cülyettası» dep yazdılar. A. Tuganovnıñ azırlağan

nevbeti eserinde de Fatime xanım öz seyiricilerni ayretlendirdi.

1933-nci seneden Baku Teatr Mektebinde oca olıp çalışqan Fatime

xanım mında Özbekistandan, Dağıstandan, Qırımdan ve diger yerlerden

tasil almağa kelgen yaşlarnen sıq-sıq qonuştı. Sanat aleminiñ sırlarını ve

inceliklerini talebelerge añlatıp, öz tecribesinen paylaştı, olarnıñ kelecekte

istidatlı sana mutexasısı olmaları içün qolundan kelgenini yaptı.

1937-nci sene Fatime xanımnıñ xatırasına ağrılı, dertli yıllar kibi siñip

qaldı. Bir taraftan onıñ eski aqayı KGB xadimi olsa da, «xalq duşmanı»

kibi aps olundı. Bu ad oğlu Tarzannıñ da, Fatime xanımnıñ da ustüne

bir qara leke kibi yaqıldı. 9—10 yıl evelsi ayırılğan olsalar da, Fatime

xanımnı nice-nice kereler sorğuğa çekip, eski aqayınıñ aleyxine ifadeler

bermege mecbur ettiler. Diger taraftan ise bazı temaşalardaki sanada taraf

muqabili olğan buyük sanatkârlar kibi sayğılarnen yanaşqan Abbas Mirze

Şerifzade ve Ülvü Recebov da aps olunğan edi. Olarnıñ da aleyxine ifade

bermek maqsadınen defalarca Fatime xanımnı sorğuğa tuttular. Soñralar

Fatime xanım şu deşetli künlerni xatırlap, aktyor arqadaşlarına söylegen

ki, geceleri qorqu ve telâşlardan yuqlap olamazdım, daima eyecanlana

edim.

Sanki butün bu dertler az olğan eken. 1937-nci sene 9 fefralde yaş

şair Süleyman Rüstemniñ teatrge direktor tayinlenmesi oña bayağı

bir problemalar yarattı. Süleyman Rüstem istidatlı şair olsa da, teatr

medeniyetiniñ inceliklerini terenden añlamağan edi. O, teatrge medeniyet

merkeziy kibi degil de, bir ideologiya merkezi kibi baqa edi. Şu da

aktyorlarla, rejissorlarla, bestekârlarla yaş direktor arasında añlaşılmamazlıq

yarattı. Fatime xanımnıñ baş rollerde oynağan temaşalarnıñ bir çoqusı

repertuardan çıqarıldı. Hüseyn Cavid «xalq duşmanı» kibi aps olundı,

çoqsaylı seyiriciler toplağan pyesalarınıñ sanada oynanılması yasaqlandı.

Teatr demek mumkin ki, dramaturgsız, yañı esersiz, aktyorsız qaldı.

Qorqmaz, doğrulıqnı sevgen, sanatnı ideologiyadan ustün tutqan, Fatime

xanım bir vaqıtlar Baku şeher Sovetiniñ deputatı olıp, ictimaiy-siyasiy

faaliyetnen oğraşsa da, yañı direktorla munasebetleri bayağı bir muddette

kergin ve munaqaşalı olıp qaldı.

Fatime Qadri oğlu Tarzannı «xalq duşmannıñ oğlu» lekesinden qurtarmaq

maqsadınen onı vaqıtından evel askeriy xızmetke yolladı. Lâkin

afsuslar olsun ki, oğlu askerlikte elâk oldı. Biri-biriniñ artından olıp

11 4 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 11 5

keçken dramatik ve kergin adiseler onı ğayet sıqtı, semereli faaliyetine

keder etti. Fatime xanım butün ağrı ve azaplarğa çıdadı, sana ömürini

devam ettirip, yañı-yañı obrazlarnı yaratmağa özünde sabır ve taqat

buldı. Teatrge yañı muelifler, yañı rejissorlar, yañı aktyorlar keldiler.

Şimdi ise yañı kelgenlerle tecribeliler arasında zıddıyetler, munaqaşalar

başladı. Baş rollerde çıqış etmek içün sanatkârlar yalıñız istidatlarından,

zametlerinden, qabiliyetlerinden faydalanmadılar. Bazan öz istek ve

arzularına yetmek içün hatta etik em de aqlâqiy qanunlarnı bozıp eñ çirkin

vastalardan bile yararlanıp maqsatlarına iriştiler.

İlxamı sönmegen Fatime xanım ise sana ayatını yañıdan canlandırdı.

Tekrarsız mearetinen seyiricilerniñ qalplerni titretip, goñüllerge

yol açtı. O, S. Vurğunnıñ «Vagif»inde Xuramannı, «İnsan»nıñda Amaliyanı,

V. Şeksprniñ «Romeo ve Cülyetta»sında Cülyettanı ve Emilyanı,

F. Şillerniñ «Mekr ve muabet»niñde Luizanı, O. Balzaknıñ

«Ögey ana»sında Polinanı, C. Cabbarlınıñ «Aydın»nıñda Gültekinni,

A. Ostrovskiyniñ

«Cehizsiz qız»nıñda Larisanı, «Tufan»nıñda Katrinanı,

M. İbrahimovnıñ

«Muabet»niñde Muabetni ve diger biri-birinden keskin

farqlanğan obrazlarnı yaratıp, seyiricilerniñ xatıralarına siñdi.

O, temaşaçılarınıñ sevgisini bir aktrisa kibi, em de bir xayrxaq

insan kibi qazandı. Ömürini sana alemine bağışlağan Fatime xanım özü

xastalıqlar, ağrı-azaplar içinde qavrulsa da, etrafındakilerge yardım qolunı

uzatmaqnı, olarnıñ dertlerine şerik çıqmaqnı bir zaman unutmadı.

Ekinçi Dünya Savaşı yıllarında cebeden yaralı kelgenlerge maneviy

destek bermek içün, Fatime xanım xastaxanelerde küçük sanaçıqlar teşkil

etti, olarnen bir yerde ağladı, bir yerde kuldi.

Fatime Qadri aktyorlıq ve ocalıq etmeknen yanaşı, em de deviriniñ

tarixçisi kibi öz kündeligini de yazdı. Şu kündelik yalıñız teatr tarixiy

baqımından degil de, devirniñ ictimaiy-siyasiy manzarasını aks ettirmek

nazar noqtasından da meraq doğura.

Fatime xanımnıñ kündeliginden:

Yuqlap olamayım. Çoq qıyın eken. Spazma azap bere. Özümni zornen

tutıp olam. Ruxtan tüşmege ixtiyarım yoq. Meni alâ ileride buyük işler

bekley.

27 dekabr 1945-nci sene

Bayramlar keçti. Qalbimde ağırlıq duyam. Tünevin «Teren tamırlar»nı

oqudım. Guzel pyesadır. Belki, men de iştirak ettim.

17 noyabr 1947-nci sene

Eki mevsimde ilk ciddiy rolimdir. Kelecekte meni ne bekley, bilmeyim.

Bir aktyor kibi çalışuv, eyecanlanmaq ve bar küçümnen çalışmaq

isteyim...

15 mart 1948-nci sene

Mevsim menim içün pek ağır keçti. Evelden soñuna qadar em

repetitsiya ettim, em de aqşamlar oynadım. Muzıka mektebinde ve teatr

institutında ders berdim. Sanki bir qaç yerge bölüngendim...

5 yanvar 1950-nci sene

5 sentyabrde mevsimni qapattıq. Butün mevsimde «Eski dudman»da

baş xarem yañı rolim oldı. Daha iç ne. Mevsim meraqsız ve quru keçti...

25 noyabr 1951-nci sene

Teatrdeki işlerim iç bir meraq oyatmay. Eski repertuarnen çıqış etem.

Maña yañı iç bir rol berilmedi. Ne yapmaq kerek? Belki, teatrden ketkenim

kerek? Pek ağır tüşüncedir! Tuvğan teatrden ketmek mumkünmi? Ya men

ömrüminiñ esasını oña bağışladım da!

6 oktyabr 1950-nci sene (Gedri Fatma, 1980:10)

Fatime Qadri aliy ve orta ixtisas mekteplerinde derslerni alıp barmaqnen

ve Azerbaycan Devlet Universitetiniñ dram dernegine yolbaşçılıq

yapmaqnen oğraşsa da, özüni bir zaman sanasız tasavur etip olamadı.

O kene de sanada Sona («1905-nci senede»), Solmaz («Od kelini»),

Novbar («Çançur Semed»), Gülbaar («Anamnıñ kitabı»), Şerefnise

(«Müsyö Jordan ve devriş Mesteli şah»), Susanna («Namus»), Raya

(«Özge balası»), Aydavcı («Hint qızı»), Baronessa Ştral («Maskarad»),

Esmeralda (Noterdam kilsesi»), Polina («Kâr yeri») obrazlarını yaratmaq

istedi. O kene de «Sevil» temaşasındaki kibi sananı titretip, gurdeli

11 6 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Sanat dünyasınıñ fedaiylerinden 11 7

alğışlarnı qazanmağa niyetlendi (Mukerremoğlu M., 2009). Amma daha

keç edi. Çünki artıq zaman «seniñ vaqıtın keçti», dep öz amansız ukümini

oquğan edi.

Fatime Qadri sana ayatınen 1958-nci senede vidalaştı. Şu yıl

noyabrde Moskvada keçirilgen festivalge Fatime xanım öz kollektivinen

C. Cabbarlınıñ «Elmaz» ve M. Hüseynniñ «Cavanşir» temaşalarınen

bardı. Temaşalarnı Puşkin adına teatrde köstermek qararlaştırılğan

edi. Fatime Qadri festivalge o qadar ciddiy ve mesüliyetnen azırlaşqan

ki, hatta öz xastalıqlarını bile tamam unuttı. Kün-künden şiddetlengen

ağrılarına ciddiy emiyet bermedi. Ağrılarını toqtatqan ilâçlar onıñ sağlıq

durumını nisbeten muvaqatı yengilleştirse de, ket-kete onıñ xastalığı

daha da beter şiddetlendi. Fatime xanım sanada areketler etip, öz rolini

oynağanda onıñ ağrıları da keskinleşti. Deşetli ağrılarğa baqmadan o,

temaşanıñ doquzıncı şekline qadar öz rolini ustalıqnen oynadı. Sanada

Fatime xanımnıñ sağlıq durumınıñ fenalaşqanını körip, acele surette ekim

çağırdılar. Ekim muayeneden soñ oña sanağa çıqmasını yasaqladı. Lâkin

o, ekimniñ sözlerine qulaq asmayıp, temaşanıñ soñuna qadar oynamaq

içün bir daha sanağa atıldı ve anda da yıqılıp qaldı. Amma közlerini şu

keresinde sanada degil de, xastaxanede açtı.

Azerbaycan Devlet Dram Teatri festivalni muvafaqiyetnen soñuna

yetkizip Bakuğa qayttı. Fatime xanım ise 20 künden ziyade xastaxanede

tedaviylendi. Sana yıldızı 1959-ncı sene iyunde yañıdan işke çıqsa da,

ekimler onıñ bir daha sanağa çıqmasına razılıq bermediler.

Azerbaycan teatr medeniyetiniñ inkişaf tarixinde muim yeri olğan

Fatime Qadri lâyıqlı ve ğayretli sana faaliyetine köre Qızıl Emek Bayrağı

ve «Şeref Nişanı» ordenlerinen, bir qaç medallernen mukâfatlandı.

Onlarnen sana yıldızı yetiştirgen buyük aktrisa Azerbaycan SSR-niñ Xalq

artisti unvanına lâyıq körüldi.

Facialar, tenalıq, xastalıqlar sana yıldızına tolğun ve manalı ömür

sürmege aman bermediler. Bayağı yıllar devamında ömürini tenalıqta

keçirgen Fatime Qadriniñ xastalığı kün-künden ağırlaştı. Deşetli ağrılarğa

çıdamağa onda artıq daha taqat qalmadı, sabırı tamam bitip tükendi.

Ket-kete şiddetlengen xastalıqnıñ keskin ağrılarına çıdap olamağan

«Azerbaycan Sanasınıñ Cülleytası» ayatnen facialı surette vidalaştı.

Fatime Qadri 1968-nci sene 29 fevralde intixar etti. Defn merasimindeki

vida nutqında Azerbaycan SSR-niñ xalq artisti Nasibe xanım Zeynalova

söylegen edi: «Fatime, seniñ ömüriñ aktrisalıqtan daha çoq masal

qaramanlarınıñ ömürine beñzey. Saña Ulu Tañrımız buyük istidat bergen

edi. Sen er bir seyiricini canından artıq seve ediñ. Olar da seni doğmuşları

kibi seve ediler. Ne qadar xalqımız bar, sen unutılmayacaqsıñ».

Qullanılğan edebiyat:

1. Azerbaycan teatrının salnamesi (II hisse, 1920—1930). (1983). Toplayanı,

tertib edeni ve izahların müellifi Gulam Memmedli, «Yazıcı» neşriyyatı, Bakı.

2. Cabbarlı Cefer. (1983). Eserleri, IV cildde, I cild, «Yazıçı» neşriyyatı,

Bakı.

3. Gedri Fatma.(1980). Hayatımdan sahifeler, «Azerbaycan» jurnalı, № 8,

№ 9, № 10.

4. Memmedov Mehdi. (1977). Teatr düşünceleri, «İşıg» neşriyyatı, Bakı.

5. Mehdixanli Telman, Zirveden eşidilen sorag, «Azerbaycan» gazeti.

6. Mansur Semed. ( 2008). Eserleri, «Nurlan» neşriyyatı, Bakı.

7. Mukerremoğlu M. (2009). Sahnamızın ilk ulduzlarından biri, «Xalg»

gazeti 15 aprel, s. 7.

8. Sultanov Fikret. (1985). İlk teatr tahsil ocağı, «Gobustan» jurnalı, № 1(65),

s. 67—68.

9. Şamil Ali. (2008). Asan Refatovun şerefli ömrü, acı taleyi. «Musigi dünyası

»

jurnalı

(Azerbaycan Musigi Akademiyası), № 1—2.

11 8 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 11 9

AQ

DÜNYASINA

QAVUŞQANLAR

Özüni körmegen dostum —

şakir selim

İnternetniñ saifesinden körümli qırımtatar şairi, belli terciman ve

içtimaiy xadim Şakir Selimniñ 2008-nci sene 18 noyabrde dünyasını

deñişkenini ögrendim. Kederli ve ağrılı xaberden ğayet efkârlandım,

teren tüşüncelerge daldım, bayağı bir muddet içinde ne yapacağımnı

qararlaştırıp olamadım. Onıñ ölüminiñ qırqıncı kününe bağışlap evimizde

dua merasimini keçirdim. Dostlarımnen birlikte Şakir Selimniñ

ruxuna

dualar oqudıq. Şairniñ afızalarımızğa siñip qalğan bir sıra şiirleri

xayâller alemimizde yañıdan canlandı, onıñ zengin icadı etrafında devamlı

subetleştik. Şu xatıra merasiminde qalemdeşlerim edipni Azerbaycanda

keniş oquyıcı kutlesine tanıtmaq maqsadınen onıñ icadınen bağlı oy ve

tüşüncelerimni yazıp, derc ettirmekni zarurlı dep saydılar. Dostlarımnıñ

mesleâtlarınen tamam razılaştım. Çünki Şakir Selim kibi söz ustaları faqat

Qırımda degil de, butün türk dünyasında tetqiq ve tebliğ (propaganda)

olunmağa lâyıqlar.

Şakir Selim Qırımda doğğsa da, añlı ömüriniñ bayağı bir qısımını

Özbekistanda keçirdi. Balalıqtan öksüz qalğan Şakirge Özbekistan ekinçi

ana, ekinçi vatan, birinci oca, birinci ustaz oldı. O, qalem tutmaqnı da,

yazuv-oquvnı da, şiir yazmaqnı da, milliy kureşni alıp barmaqnı da anda

ögrendi. Qırımtatar ve özbek edebiyatlarını mukemmel menimsedi.

Zemaneviy qırımtatar poeziyasınıñ önemli inkişafında Şakir Selimniñ

yaratıcılığı muimden-muimden rol oynadı.

Menim onıñnen bağlarımnıñ yigirmi yıllıq bir tarixi bar edi. Eserlerinen

yaqından tanış olsam da, yazıqlar olsun ki, aradan keçken bayağı

şu muddette bir kere olsun bile Şakir ağanen körüşip, dertleşmek nasip

olmadı.

Naxçıvanda Azerbaycan Kommunist Partiyası Naxçıvan Vilayet Komitetiniñ,

Naxçıvan MSSR Yuqarı Şurasınıñ ve Naxçıvan

MSSR Nazirler

Şurasınıñ organı olğan «Şarg gapısı» (gazetniñ 1980—90-ncı senelerde

rus tilinde ilâvesi neşir olunğanına köre şu yıllarda «Sovet Naxçıvanı» dep

120 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 121

adlana edi) gazetinde muxbir olıp çalışqanımda dost-eşlerimnen laf etip,

qararlaştırğan edik ki, bizge yarı zor, yarı da xoş abune yazdırtılğan rustilli

merkeziy matbuattan ğayrı er birimiz muttefiq ve muxtar respublikalarnıñ

gazet-jurnallarına da abune yazılayıq. Şu gazet ve jurnallarnı oquğan soñ,

meraqlı yazılarnen bağlı bilgilerimizni paylaşa edik. Men abune olğan

neşirler arasında qırımtatar tilinde basılğan «Yıldız» jurnalı da bar edi.

Şakir Selimniñ şiirlerini de ilk kere şu jurnaldan oquğan edim. Türk şiir

anânesini yaşatqan, daima yañılıqqa tırışqan, Avropa ve Rus poeziyasını

terenden bilgen şairniñ şiirleri ilxamımnı ruxlandıra edi. Şu devirlerde

bizim xaberimiz bar edi ki, qırımtatar yazarlarınıñ uzerinde küçlü senzor

nezareti bar ve olar içki duyğularını, ağrılı dertlerini, arzu-isteklerini

serbest ifadelevden marumlar. Hatta olarğa öz icatlarında «deñiz» ve ya

«vatan» kibi adiy sözlerden faydalanmaqnıñ yasaqlanması da bizge

belli edi.

Biz abune olğan gazet ve jurnallarnı oquvnen yanaşı, aynı zamanda

olarnı tebliğ etip, dost-tanışlarımıznı da abune yazılmağa aveslendirmeknen

oğraşıp, çeşit mevzularda redaktsiyalarğa ve mueliflerge mektüpler

yaza edik. Olar da bizge teşekkürler bildirmeknen bir sırada, bazan öz

neşirlerinde yazğanlarımıznı olğanı kibi derc ete ediler.

Şakir Selim 1989-ncı senede Qırımğa qaytqan son ana tilinde neşir

olunğan «Dostluq» gazetiniñ yaranmasında yaqından iştirak etti ve özü

de anda redaktor muavini olıp çalıştı. Biz «Dostluq»nıñ ana vatanda

neşir olunmasını quvançlı ve önemli bir adise kibi qarşılap aldıq.

Xoşnutlığımızdan Naxçıvanda «Dostluq»nıñ abunecileriniñ sayısınıñ

çoqlaşmasına ıntıldıq. Bunıñnen yanaşı em de gazetke maqaleler de

yiberdik. Bizim küçük xızmetimiz Şakir ağanı pek memnün etken

edi. Onıñ maña yazğan mektüpleri er daim «Dostum Ali Şamilov!»

muracaatınen başlana edi. Şakir ağanıñ mektüpni böyle başlaması menim

içün añlaşılmay edi. Şu maña şaxsiy

munasebetiniñ yaxşı olğanını

bildirmek içün edimi, yoqsa bu onıñ yazı uslübi edi?

Şakir Selim (Selimov) 1942-nci sene 10 aprelde Qırımnıñ Aqşeyx

rayonındaki Buyük As köyünde doğdı. Qorantada 8 balanıñ eñ küçügi

Şakir edi. 1944-nci sene 18 mayısta eki yaşlı Şakir de xalqınen birlikte

tuvğan vatanından sürgün etildi. Amansız sürgünlik çağlarınıñ

xorluqlarına, deşetli açlıqlarına çıdalmağan anası 5 yıldan soñ ğurbette

dünyasını deñişti. Şakir küçük yaşlarından öksüz qalsa da ruxtan tüşmedi.

Butün qıyınlıqlarğa baqmadan er daim alâcı şegirt kibi belli olğan Şakir

1958-nci senede orta mektepni muvafaqiyetnen oqup bitirdi. Samarqand

Devlet Universitetiniñ rus tili ve edebiyatı fakültetinde tasil aldı.

...Şakir Selim askerlikten yazıp yollağan «Annem» şiiri o zaman

Sovetler Birliginde qırımtatarcasında yekâne matbuat organı olğan «Lenin

bayrağı» gazetinde derc olundı. Yedi yaşından öksüz qalğan Şakir şu

şiirini anasınıñ aziz xatırasına bağışlağan edi. 1963-nci senede o, edebiy

muitke ilk adımlarını attı.

Sovetler Birliginde 60-ncı senelerde olıp keçken tarixiy vaqialar

edebiyattan da yan keçmedi. Olıp keçken deñişmeler Sovet edebiyatşınaslığında

«60-ncı senelerniñ edebiyatı» termininiñ meydanğa ketirmesine

sebep oldı. Cemiyetteki nisbeten mulayimleşme qırımtatar

edebiyatına da bir az öz tesirini kösterdi. 60-ncı senelerniñ qırımtatar

edebiyatınıñ ög sıralarında diger qalem saiplerinen yanaşı Şakir Selimniñ

de adı añıldı.

Şakir Selimniñ «Lenin bayrağı» gazetinde ve «Yıldız» jurnalında

derc ettirgen şiirleri em de A.S. Puşkinden, M.Y. Lermontovdan, A. Tvardovskiyden,

T. Şevçenkodan yapqan tercimeleri qırımtatar oquyıcılarınıñ

diqqatını özüne celp etti. Edipniñ Çerkez Ali ile birlikte özbek yazıcısı

Xamit Ğulamnıñ «Ebediylik» romanını qırımtatar tiline çevirip, 1981-nci

senede neşir ettirmesi, onıñ bir şair em de terciman kibi pişkinleşmesinden

xaber berdi.

1972-nci senede Taşkentte «Aqbardaq» adlı şiir toplusı basılğan Şakir

Selimnıñ daha soñ «Duyğularım» (1979), «Sevgi alevi» (1981), «Uyanuv»

(1986), «Yellerni diñle» (1990) ve «Tüşünce» (1997) adlı şiir kitapları

dünya yüzü kördiler. «Tüşünce» kitabını Riza Fazıl ve Safter Nagayev

pek yüksek degerlendirip yazğanlar: «Bu cıyıntıqta onıñ siiriy ustalığının

daha da ziyade pişkinleşkeni, tilinin mukemmelleşkeni ve özüniñ xususiy

şairlik uslubı yüz alğanı közge çarpmaqta. Onıñ devriy matbuatta basılmaqta

olğan ve bu cıyıntıqta yer alğan şiirleri zamanımıznıñ aktual

mevzularında yazılğan olıp, yüksek bediiy seviyege maliktirler ki, mezkür

cıyıntıq Şakir Selimniñ devirimizniñ yetekçi şairlerinden biri olğanını

kösterdi» (Riza Fazıl ve Safter Nagayev «Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi»

(Qısqa bir nazar Aqmescit, 2001 s. 578).

Sart sovet senzurasınıñ tazyığı astında yazıp yaratqan qırımtatar qa122

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 123

lem saiplerine vatanperverlik mevzusında yazmaq, sürgünni xatırlatmaq,

Qırımnıñ, Qara deñizniñ ve anda zorbalıqnen qaldırılğan yer-yurtlarnıñ

adlarınıñ añılması yasaqlanğanı sebebinden, olar tüşüncelerni icatlarında

bazan mucerret, bazan da gizli şekilde tasvirlemege mecbur ediler. Olar

sanki soydaşlarını daha da sabırlı olıp turmağa, esas küç ve seylerini

ileride olacaq buyük kureşlerge yönetmege çağıra ediler. Şakir Selimniñ

fikrince, ömür bitip tükenmegen manialarnı şerefnen keçkende daha da

manalı olıp tura. Şairniñ «Yıldız» jurnalınıñ 1986-ncı sene 6-ncı sayında

derc olunğan «Bar küçnen» eseri qırımtatar edebiyatında yañı bir adise

kibi qarşılanıp alındı. Qarılğaç baarniñ kelgeniniñ xabercisi olğanı kibi,

sanki şu poema da qırımtatarlarnıñ pek yaqın vaqıtlarda tuvğan yurtlarına

avdet eteceklerinden xaber berdi.

Şakir Selim ana vatanda edebiy icadında dünya klassikleriniñ eserleriniñ

qırımtatar tiline tercime olunmasınıñ vacipligini zarurlı dep saydı.

O, ana tilinde yañı faaliyetke başlağan milliy teatrniñ repertuarınıñ

zenginleşmesi maqsadınen V. Şekspirniñ «Makbet», N. Gogolniñ «Evlilik

», Mustay Kerimniñ «Ay tutulğan gece» eserlerini qırımtatar tiline

tercime yaptı.

Şakir Selim « Tüşünce» eserinde zamannıñ nabızını tutıp, milliy

kureşte yañı peyda olğan problemalarnı ustalıqnen tasvirledi. Xalqnıñ

bolünmesinden ğayet raatsızlanğan şair xalqnı birdemlige davet etip

yazdı:

Nasıl bir künlerge qaldıq, qardaşlar.

Bu uzun yollarda taldıq, qardaşlar,

Aman-aman bitip-yandıq, qardaşlar,

Közümiz ögünde sabiyler öle —

Dünya bizge baqıp, bir köznen ağlay, bir köznen küle.

Şair şu eserinde milliy kureşni soñuna qadar önemli alıp barmaq ve

aliy maqsatlarğa irişmek içün mıtlaq xalqnıñ birdemligini muimden-muim

ve vacip meselelerden biri kibi qıymetlendirdi. Xalqnıñ eski tarixiniñ

muxteşem ve şerefli saifelerini xatırlatqan muelif milletni umummilliy

menfaatqa xızmet etmege çağırıp yazdı:

Dünyağa nam bergen bir millet edik,

Asırlar tübünden tirilip keldik,

Vatanğa köz tikip qurbanlar berdik,

Bizni kene böleler bir şına ile, —

Düny bizge baqıp, bir köznen ağlay,

Bir köznen küle.

Qalmadı aramızda birlik keñeşi,

Şunıñçün qızdırmay Vatan kuneşi,

Şunuñçün yürüşmey, ey, xalqım, işiñ,

Şunıñçün bağrıñnı xancerler tile, —

Dünya bizge baqıp, bir köznen ağlay,

Bir köznen küle.

Şairniñ «Bağçasaray», «Senı unutmağan vatannıñ olsun», «Vatan

ve şiiriyat», «Qırımname», «Yaralanğan türküler», «Qızıltaşnıñ asretlik

türküsi», «Qırım cennet degil, dostlar» ve diger eserleri az bir zamanda

soydaşlarınıñ qalbinde özüne yer aldılar. Sovetler Birliginiñ xalqına

yapqan mutxiş zorbalıqlarını bir zaman unutıp olamağan şair yernenyeksan

etilgen vatan topraqlarınıñ yürek ağrılarını «Bağçasaray»şiirinde

mearetrnen ifadeledi:

Yeşil caplar arasında esken yeliñ

Tar soqaqlı maallelerde kimni aray?

Niçün qurup qaldı «Sırlı çeşme»leriñ?

Söyle maña, Bağçasaray, Bağçasaray.

«Çürük Suv»nıñ boylarında tamır atqan

Selbileriñ niçün ösmey, niçün qavray?

Otuz eki Ay-Yıldızıñ qayda batqan?

Söyle maña, Bağçasaray, Bağçasaray.

...Bu künge de, taqdirime biñ evalla!

Keldim saña boranlarğa oğray-oğray,

Sevem seni olsan bile nasıl alda,

Bağçasaray, Bağçasaray, Bağçasaray.

Mecburen qaldırılğan yurtunıñ berbat ve virane olğanını körgen şair

yürek ağrılarını, göñülini yaqıp-yaqqan islerini oquyıcılarnen paylaşsa

124 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 125

da, soñ mısralarnı nisbeten köterenki ruxta tamamlamağa muvafaq oldı.

Olıp keçkenlerni bir belâ, bir felâket kibi qıymetlendirgen şair vatanğa

qaytqanından memnün olıp quvanadı, Ulu Tañrığa biñ-biñ şukürler etti.

Boranlardan keçip, biñ bir azaplarğa, xorluqlarğa çıdap, Bağçasarağa

yetip kelgeninen ğurur duyğan Şakir Selim Bağçasarayğa muracaatnen

nasıl alda olmasına baqmadan, oña soñsız sevda olğanını beyan etip

söyledi.

Şairlerni biri-birinden mesafe ve zaman ayırsa da yaşnıñ em de yaşağan

devirniñ tesiri astında aynı birde-bir islerni keçirmelerinde, şiirleriniñ

mevzusında, hatta bazan ifadelerinde de bir yaqınlıqnı rastketiresiñ.

Şakir Selimniñ «Qalmadı» şiirini oquğanımda sanki közlerim ögünde on

sekizinci asırnıñ klassik Azerbaycan şairi Molla Penah Vagif canlandı.

Sarayda vezir olğan, biñlernen çağdaşlarınen muqayesede keçinişi iç

te yaman olmağan, lâkin ixtiyar yaşlarında İbrahim xannıñ qardaşı

oğlu Mehemmed xan tarafından zindanğa atılğan Vagif de bir zamanlar

öz devirinden şikâyetlene edi. Onıñ «Körmegenim» muxemmesinen

Ş.Selimniñ «Qalmadı» şiiri arasında bir yaqınlıqnı sezdim.

M.P. Vagif kibi Şakir Selim de öz icadında devri zamandan, cail

insanlardan, adaletsizlikten şikâyetlendi:

Ey, göñül, bu alem uzre iç adalet qalmadı,

Qalmadı, dostluq-aşinalıq, urmet qalmadı.

Qalmadı, devletimizde şanı-şevket qalmadı,

Qalmadı, baq, xalqımızda Ummet-mamet qalmadı.

Qalmadı, Noman, Eşrefler kibi zade qalmadı,

Qalmadı, şiiriyetimizde seadet qalmadı.

Şakir Selimniñ icadında ana ve qadın mevzusı xususiy bir boyalarnen

tasvirlendi. Onıñ «Anam seni pek sağındım», «Ana qıymeti», «Elvida

anam!», «Qadınlarğa», «Yüklü qadın», «Çöl qadını», «Qadınizm biñ

yaşasın!», «Qadınlarımızğa arzuxalım» ve diger şiirleri qadınlarğa

olğan diqqat ve sevginiñ maiyetini açıqlay, olarğa daima sayğı ve

ixtiramnen yanaşmağa davet ete. Şair bugünki ağır ve kergin bir şaraitte

qadınnıñ cemiyetteki roliniñ emiyetini beyan etip, «Qadınlarımızğa

arzuxalım!»şiirinde yazdı:

Ey bizim qadınlar! Sizge şeref-şan,

Der edik Avcıköyde doğsa bir insan!

Bu yurtnıñ gülüni soldurmayacaq-siz,

Saf nesil doğurmaqtan boldurmayacaq-siz!

Qırımtatarlar sürgünlikten qaytqan soñ tuvğan vatanlarında baxıtlı

ve seadetli ömür sürecek umüdinde degil ediler. Çünki yarım asırnıñ

devamında mında bayağı deñişmeler olıp keçken edi. Qırımtatar xalqınıñ

tarixiy ve medeniy abideleri yıqılğan, camiler ve mezarlıqlar yoq etilgen

edi. Şeher ve köylerniñ manzaraları deñiştirilgen edi. Buña köre de olar

çoqyıllıq arzu-isteklerine nail olmaları içün, işançnen kureşni devam

ettirip, vatanda milliy ruxnı canlandırmağa tırıştılar. Ş.Selim öz eserlerinde

Qırımnıñ bir zamanlar guzel cennet-mekân olğanını, bugün ise afsus ki,

onıñ ceennemge çevirilgenini teessüf ve telâşnen añdı. Şair içün Qırım

yalıñız cennet ya da raatlanmaq içün guzel bir koşe degil edi. Oña Qırım

tarixiy bir vatandır ve Vatannı ise er bir şaxıs can-yurekten sevmege

borclı eken. Qırımnı cennet-mekân sayğan soydaşlarına muracaat etip,

onıñ vatan olmasını ve faqat vatan kibi de sevilmesini xatırlatıp «Qırım

cennet degil, dostlar» eserinde yazdı:

Qırım cennet degil, dostlar,

Berilse de Alladan,

Mında çoqtan ne uriyler,

Ne melekler qalmağan.

Qırım cennet degil, dostlar,

Siz cennetke qızmañız!

Allandırıp-ballandırıp

Yalan resim sızmañız.

O, tek Qara deñiz degil,

Sazlığı bar, gölü bar,

Suvından tuz damı kelgen

Qavrap qalğan çölü bar.

...Qırım, belki birevlerge

Sen bir cennet mekânsıñ.

Bizge ise cennet degil,

Qırım, bizge Vatansıñ!

126 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 127

Qırımtatar edebiyatında lirik eserlerniñ muelifi kibi belli olğan

Şakir Selimnıñ şiirlerine yazığan türküler xalq tarafından daima sevilesevile

diñlenildi ve şimdi de sevgilernen diñlenilmekte. Er daim ana

tiliniñ saflığına tırışqan şair em de genç şair ve yazıcılarnıñ yetişmesine

sey kösterdi. İstidatlı qalem saibi qırımtatar yazıcılarınıñ keñeşiniñ

yaranmasında faal iştirak etti. 1992-nci senede Qırımda keçirilgen qurultayda

Şakir Selim Qırımtatar Yazıcılar Keñeşiniñ yolbaşçısı saylandı.

Aynı zamanda xalq oña buyük sayğı kösterip, Qırımtatar Xalqınıñ Milliy

Meclisine aza sayladı.

Şairniñ ğayet ağır ve mesülyetli emeginiñ qıymetlendirilmesi, icadiy

faaliyetiniñ degerlendirilmesi yalıñız vatanğa qaytqan soñ amelge keçti.

1996-ncı senede Anqarada Ulu Peyğamberimizniñ doğuvına bağışlanğan

«Qutlu Doğum Aftası» munasebetinen ötkerilgen şiir yarışında Ş. Selimniñ

«Tüşünce» eseri eñ yüksek mukâfatqa lâyıq körüldi. Kene de şu

yılı Türkiye Yazarlar Birliginiñ ve Quzey Qıbrıs Türk Cumxuriyetiniñ

Anqarada keçirgen «Türk dünyasınıñ dördinci Uluslararası şiiriyet

yarışı»nda Şakir Selim Arif Nihat Asiya mukâfatınen taqdirlendi. Şair

Adam Mitskeviçniñ «Qırım sonetleri» eserini qırımtatar tiline tercime

etkenine köre, Poloniya medeniyetine köstergen xızmeti içün tasis etilgen

«Polkul» fondı tarafından mukâfatandı.

Şakir Selim Ablâziz Veliyev ve Yunus Kandımovla birlikte Taras

Şevçenkonıñ eserlerini qırımtatar tiline tercime yaptılar. Ukrainalı edebiyatşınas

A.İ. Gubar ön söz yazğan şu kitap 1999-ncı senede eki tilde

guzel tertibatta neşir olundı. Şakir Selim 1998-nci senede Qırımtatar

Akademik Muzukalı Dram Teatriniñ rejissor ve aktyor gruppasınen

birlikte Taras Şevçenko adına Ukraina Devlet mukâfatına lâyıq körüldi.

Onıñ eserleri bir sıra türk xalqlarınıñ tillerine tercime olundı. Muelifniñ

sağlığında neşir olunğan soñ şiirler kitabı 2006-ncı senede oquyıcılarğa

taqdim etilgen «Qırımname» oldı.

Lirik şair, terciman ve coşqun içtimaiy xadim Şakir Selimniñ vefatı

yalıñız qırımtatarlarnıñ degil de, butün türk dünyasınıñ aydınlarınıñ

umumiy ağrısına çevirildi. Umumtürk poeziyasınıñ zenginleşmesinde

xususiy xızmetleri olğan Şakir Selim türk xalqlarınıñ edebiyatında özüne

ebediy yer aldı. Şairniñ aziz sıması qırımtatar ve em de türk xalqlarınıñ

xatıralarında daima yaşaycaqtır.

(Mezkür maqaleniñ tolu variantı «Türküstan» gazetiniñ 15—28 mart

2009-ncı senedeki sayında, Gürcistandaki «Yazı» jurnalınıñ 2008-nci

sene 3-nci sayında ve Türkiyede neşir olunğan «Emel» (üç aylıq fikirkültür

jurnalsi) 2009-ncı sene 228-nci sayında derc olunğan maqalelerim

esasında azırlandı).

(Mezkür maqale bizim tarafımızdan qısqartıldı. İ.K.).

P.S. «Yüzüni körmegen dostum — Şakir Selim» maqalesi derc

olunğan bir az soñ elektron poçtamğa İstanbuldan bir mektüp keldi.

Mektüp mezkür maqalenen bağlı olğanı içün mında ilâve etmekni zarur

dep saydım.

Hürmetli, Ali bey!

Sizin adresinizi Niyara Kurtbelal hanımdan aldım. Sizin rahmetlik

Şakir Selim hakkında yazdığınız makaleyi de bana gönderdi. Çok

duyğulandım. Ne tesirli yazmışsınız! Onun size dostum diye yazdığını

belirtiyorsunuz. Bana uç-dört defa sizden çok sıcak, samimi, içten duygularla

bahsettiğini hatırlıyorum. O da derdi, hiç tanışmıyoruz, ama, Türk

dünyası sevdalısı, kendi arzusu istegiyle bizimle irtibat kurdu, bizi hep

destekledi-derdi. Söz Azerbaycandan açıldığında orada benim pek yahşı

dostum var derdi ve sizi anardı...

Hiç görmeden, onun hakkında böyle doğru ve güzel sözler söylemek

sizin ne kadar hissli, samimi ve derin görus sahibi olduğunuzu

gösteriyor...

Ben şimdi İstanbulda «Emel Kırım Vakfi» başkanıyım. Kurulduğundan

beri Kırım Tatar Milli Meclisinin Turkiye temsilçisi olarak işliyorum.

Biz on senedir ara verdigimiz «Emel» jurnalsini yeniden neşretmek için

hazırlık yapıyoruz. Eger müsaideniz olursa sizin Şakir ağam hakkındakı

makalenizi «Emel»in ilk çikacak sayında basmak istiyoruz...

Jurnalmiz Mart başında basılması planlanıyor.

En derin hürmetlerimle... Zafer Karatay.

2 Şubat 2009

Hürmetli, Ali bey!

Sizinle dört, beş ay evvel haberlesmis idik. Şimdi Afyonda ders veren

Niyara Kurtbelal hanim sizin Şakir Selim hakkındakı makalenizi vermişti.

Ben de sizden bunu neşretmek için izin sormuştum. Sagolun.

128 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 129

«Emel» jurnalsini bu hafta postaya verecegiz. Sizinde adresinize

yollayacağız.

Rahmetli Şakir Selim de sizden hep bahsederdi. O da rahmetli Yunus

Kandım de çok-çok iyi dostlarımdı.

Bakıye gelirsem mütlaka ziyaretinize gelmek isterim.

Ben esas olarak İstanbulda yaşıyorum. «Emel Kırım Vakfi» başkanıyım

ve aynı zamanda TRT İstanbul Televizyonunda rejisor olarak çalısıyorum.

Belki Ankaraya konferansınız vaktınde gelme imkanım olur. Olursa sizi

bulurum…

Kırım Turklerine verdiginiz yardımlar için, size minnettarız. Çok-çok

sağ olun. Aceba büyük turkolog Bekir Cobanzade’nin Azerbaycandaki

çalışmaları ve Azerbaycan için ehemmiyeti akkında bir makale yazan

olabilir mi? «Emel» jurnalsi oxuyucularına oradakı hizmetlerini de

tanıtmak isterdik.

Size sağlikli ve başarılı ömürler diliyorum. Kaleminiz daima işlek

olsun.

Sayğılarımla… Zafer Karatay.

6 Eylül 2009

Zafer beynen soñralar da internet ve telefon vastasınen bağ tuttıq,

amma körüşmege sıra kelmedi. Keçenlerde isteklerimizge yetiştik.

2010-ncı sene 1—4 noyabrde Türkiyeniñ Alanya şeherinde Atatürk

Kültür Merkeziy, Aqdeñiz Universiteti, Alanya Belediyesi, Alanya Ticaret

Odası Başqanlığı «Alanyada (Kilim, Cicim, Sumak) simpozium»nı

ötkerdi. Simpoziumnıñ maruzacıları arasında men de bulundım. Andan

da 2010-ncı sene 3—6 noyabrde İstanbulda Türk Tıp Tarihi Qurumınıñ

«Avrupa Kültür Başkenti — İstanbul 2010, Geçmişten Günümüze

İstanbul’da Sağlık» Uluslararası Kongresine qatıldım.

Türkiye seferine şu keresinde xanımım Azize Ağaali qızınen birlikte

barğan edim. Vaqıtımız pek az olsa da, başqa planlarımızdan vazgeçip,

Alanyadan İstanbulğa qaytqanda niayet ki, Zafer Karatayla körüşüvge

sıra keldi. Zafer bey biznı sıcaqqanlıqnen qarşılap aldı ve guzel de sıyladı.

Samimiy dostluq ve qardaşlıq ruxunda olıp keçken subetimiz bir qaç saat

devam etti. Zafer beynen bağlarımız bugünde-bugün de devam etmekte.

Yunus qandımovnen bir afta bakuda

Şair ve şarqşınas alim Nariman Gasım oğlu telefon bağlantısında meni

1989-ncı sene 4—8 dekabrde Bakuda ötkerilecek «Xazar» forumına davet

etti. Eserlerinen esasen «Lenin bayrağı» gazeti vastasınen yaqından tanış

olğan qırımtatar şair-publitsisti, terciman Yunus qandımovnen de ilk kere

mında körüşip, dostane bağlar yarattıq. O zamanlar şu bizim ilk ve em de

soñki körüşüvimiz olacağını iç bir vaqıt tasavurımğa ketirip olamazdım.

Amma...

Asılında onıñ adı maña çoqtan belli edi. Dost-eşlernen birlikte

abune olğan «Lenin bayrağı» gazetinde ve «Yıldız» jurnalında basılğan

maqale ve şiirlerniñ ekseriyetini közden keçire edik. Yunusnıñ da şiir ve

maqalelerini anda rastketirgen edim. Lâkin doğrusını itiraf etim ki, onıñ

«Lenin bayrağı» gazetiniñ 21 mart 1987-nci sene sayında basılğan «Buz

yerinden köçtü» maqalesi meni ğayet ayretlendirip, diqqatımnı daha da

ziyade özüne celp etken edi. Maqaleni oquğanımdan soñ oña teşekkür

mektüpni yazıp, ateşin ilxamını daha da ruxlandırmağa sey köstergen

edim. İlk körüşüvimizde de bizni sarıp alğan arqadaşlarğa Yunusnıñ «Buz

yerinden köçtü» maqalesinden söz açtım. Yunus bey bizim xoş meramlı

diqqat ve merağımızdan pek memnün olıp quvandı.

«Xazar» forumına davet olunğan türk xalqlarınıñ temsilcileri bilip

tanığanları ve tanımağan insanlarnen sanki uzun yıllardan berli ayırı

tüşip qalğan doğmuşları, soy-sopları kibi körüşip, subetleşe ediler.

Qırımtatarlarğa içimde buyük sevgi olğanımdan, olarnıñ dertlerine can

yurekten şerik çıqqanımdan Yunus qandımovğa daha ziyade diqqat ve

sayğı kösterdim. Ondan ğayet deşetli ve vaximeli sürgünlik ayatları

aqqında tolu, keniş bilgiler almağa tırıştım. O da buyük sabır ve yürek

ağrısınen sorağanlarımnı cevaplandırdı, men bilmegen inceliklerni

aydınlaştırmağa areketlendi.

Yunus bey maña öz tercimeialını — qayda doğğanını, qayda tasil

alğanını, qayda çalışqanını ve icadiy faaliyetini tafsilâtlı aytıp berdi. O,

Qırımğa nasıl etip köçmesinden, «Dostluq» gazetiniñ yaranmasından

130 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 131

söz açtı. Soñ ise Yunus qandımov 1988-nci senede Taşkentteki Ğafur

Ğulam adına Edebiyat ve Sanat neşriyatında neşir etken «Sen deñizge

beñzeysiñ» adlı şiirler kitapçasını «Ali muallimge buyük urmet ve sayğı

ile muelif. 6.XII.89» avtografınen maña bağışladı.

Foruma qatılğan azerbaycanlılarnıñ oña olğan sayğısına, qırımtatarlar

aqqında bilgilerine, olarnıñ alıp barğan kureşni nasıl yürekten qoltutqanlarına

Yunus bey ğayet ayretlendi ve em de ziyade memnün oldı.

Yunus bey çılğın tabiatlı, vatannıñ ve milletiniñ menfaatı içün kerek

olğan er bir eñ ağır vazifeni bile becermege azır mubariz şaxıs edi. O,

buyük ve cefakeş xalqınıñ ulu em de şerefli keçmişinen xususiy ğururlana

edi. Yunus bey sevgi ve meraqnen yañı şiir formaları yaratqanından,

daha doğrusı, bir zamanlar eski qırımtatar edebiyatında mevcut olğan

ve soñralardan unutılıp qalğan «palindrom»lar, «akroşiir»ler yazğanı

aqqında fikir yürsetti. XVII yüzyıllıqta yaşağan qırımtatar şahzadesi Şahin

Geraynıñ poeziyağa ketirgen janr yañılığını devam ettirgenini söyledi.

Diñlegenlerniñ onıñ aytqan terminlerni añlamağanlarını körgeninde, özü

yazğan numünelernen oylarını izalamağa areketlendi.

Onıñ söylegenine köre «palindrom» janrında mısralar qısqa ola,

sağdan da, soldan da oquğanında episi bir aynı bir mana olıp añlaşıla.

«Akroşiir»de ise er mısranıñ ilk arifini yuqarıdan aşağığa oquğanda

şiirniñ kimge bağışlanğanı bilinip tura. Yani şiir kimge itaf olunğan olsa,

onıñ da adı oqunıp tura.

Yunus beyge köre «akroşiir»ni 1930-ncı senelerde qırımtatar şairi

Yunus Temirqaya yaratqandı. Azerbaycanlı şairler ise böyle şiirlerniñ

bizde de yazılğanından ve şu şiirlerniñ muelifleri matbuatta tenqit

olunğanınlarından söz açqanda Yunus qandımov taaciplenip qaldı.

Programmağa esasen, 1989-ncı sene 4—8 dekabrde ötkerilgen «Xazar

» forumı bir aftağa qadar devam etti. Toplaşuvğa bir qaç yañı yaranğan

ictimaiy teşkilâtlarnıñ reberleri de davet olunğan edi. Foruma davet

etilgen ictimaiy teşkilâtlarnıñ yolbaşçılarından, eger yañılmasam, yalıñız

Azerbaycan Xalq Cebesiniñ lideri kibi Abülfez Elçibey toplaşuvğa qatıldı

ve çoq meraq doğurıcı da çıqış yaptı. Afsus ki, soñralar onıñ nutqınıñ

matbuatta derc olunğanını körip olamadım. Abülfez beyniñ söylegen

nutqından muim dep sayğan yerlerni em de türk xalqlarınıñ temsilcileriniñ

onıñnen olğan sebetindeki bazı sual ve cevaplarnı cep defterçemde

qayd ettim:

Niyazi Arifoviç Arumin (qazantatar): — Bakuda keçirilgen numayışlrda

Rus, Ryazan, Qazantatar Şurası yaratılğanı ilân etildi. Buña

munasebetiñiz nasıl eken?

Abülfez bey: — Pek yaman. Biz buña qarşı kureşemiz. Azerbaycanda

yaşağan, özüni Azerbaycan vatandaşı dep sayğan er bir şaxıs demokratik

arekette, ğayrıdan quruvda iştirak etmek istese, tiline, dinine, ırqına bağlı

olmadan, AXC-niñ (Azerbaycan Xalq Cebesi) terkibinde kureşni alıp

barması munkün. Böyle şuralarnıñ yaranması küçlerni bölmege, yarın ise

olarnı qarşı-qarşığa qoyuvğa xızmet ete.

Yunus qandımov (qırımtatar): — Qırımtatarlarnıñ vatanğa

qaytmaq oğurında alıp barğan kureşine nasıl baqasıñız ve bizge yardım

yapmaq istegiñiz barmı?

Abülfez bey: — Şimdi degil de, alâ 60-ncı senelerden, talebelik

yıllarımdan qırımtatarlarnıñ alıp barğan mubarezesini diqqatnen izlegenim.

Mustafa Cemilevnıñ aqqında çetel radiolarınıñ darqatqan

malümatları, onıñ apsxanede açlıq ilân etmesi bayağı bir vaqıt devamında

Azerbaycan çayxaneleriniñ mevzusı oldı. Sizge faal qoşuluv olamasaq

da, er daim qırımtatarlarğa qarşı aqsızlıq etilgenini söylegenmiz. Eger

xatırañızda olsa, Ferğanada mesxeti türklerinen özbekler arasında qavğadava

yaratılğanında biz Sovet akimiyeti organlarınıñ irticaçı siyasetini,

Rusiyeniñ fitneci faaliyetini yamanladıq, mesxeti türkleriniñ Azerbaycanda

yerleşmeleri içün qolumızdan kelgenini yaptıq. Qırımtatarlarnen

bağlı xususiy programmanı azırlaymız. Qısmet olsa, qırımtatar yaşlarınıñ

Bakuda aliy tasil almalarına nail olacaqmız. Epiñizniñ vatanğa qaytıp,

baba-dede yurtunda yerleşmeñiz içün sizlerle birlikte kureşni alıp

baracaqmız. Faaliyet birligine nail olmaq içün mıtlaq koordinatsiya

şurasını yaratmaq kerekmiz.

Rafael Nurettinoviç Bedrkin (qazantatar): — AXC-niñ qurultayına

kibi Bakuda yaşağan türk xalqlarınıñ merkeziniñ yaratılması

pek eyi adım olması mumkündi.

Abülfez bey: — Biz de bu yönetimde işlerni alıp baramız. Amma

tek Bakuda ve Azerbaycanda yaşağan türk xalqlarınıñ merkezini degil de,

dünya türkleriniñ koordinatsiya merkezi olacaq teşkilâtlarnıñ temeliniñ

qoyuluvı vacip meseledir. Kelecek seneniñ aprelinde Türkiyede keçirilecek

Buyük Azerbaycan Kongresi de bu istiqamette atılğan adımlardan bir

olacaqtır. Bizim temsilciler de anda iştirak etecekler.

132 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 133

Todur Zanet (gagauz şairi): — Xalqımız qurultay çağırdı. Öz

mustaqilligini ilân etti. Lâkin Moldova Aliy Soveti qurultaynıñ qararlarını

maqullemek istemey. Buña, siz, nasıl baqasıñız?

Abülfez bey: — Sizniñ problemağa xalqara uquq nazar noqtasından

eki prizmadan baqmaq mumkündi. Xalqlarnıñ öz muqadderatını al

etmesi baqımından siz doğrusıñız. Bir de bar, devletlerniñ erazi butünligi

meselesi. Keliñiz baqayıq, sizniñ bölgede Gagauz devletni yaratmaq

mumkünmi eken? Birincisi, etnik baqımdan bölge pek qarışıqtır.

Anda gagauz da, bolgar da, ukrain de, moldov da, rus da bar eken. Siz

devletiñizni qurğanda olar ayaqqa köterilip şamata qoparacaqlar ki, bizim

aq-uquqlarımız bozula. Ekinçisi, xalqara uquq normaları bozulacaqtır.

Küçük bir qurumnıñ yaratqan devlet ise küçlü devletlerniñ qolunda qomşu

devletlerge tazyıq vastasına çevirilecektir. Tek Moldova degil de, hatta

Ukraina, Rumıniya, Bolgarıstan da böyle bir devletniñ yaratılmasınen iç

zaman barışmaz eken. Eñ eyisi şu ki, muttefiq respublika statusını almaq

oğurında degil de, önceden medeniy muxtariyet, soñ ise Moldovanıñ

terkibinde inzibatiy-eraziy muxtariyetni (administrativno-territorialnaya

avtonomiya) qolda etmek istiqametinde siz kureşni alıp barmaqnı maqsat

etmelisiñiz.

Niyazi Arifoviç: — Tatarıstan ve Başqırtıstan birlikte bir muttefiq

respublika yaratmaq isteyler. Şu bölgelerden saylanğan mebuslarnıñ

ekseriyeti rus olğanına köre, şuña imkân bermeyler.

Abülfez bey: — Tarixte er daim tatarlarnen başqırtlar bir devletniñ

terkibinde olğanlar. Bu ğaye şimdi çezilmese de, bir qaç yıldan soñ

amelge keçecektir. Buña zaman kerektir. Meseleniñ yetişmesi zarurdır.

Bir siyasiy aktsiya kibi şunı biz de qorçalamalı, mebuslarğa tesir yollarnı

qıdırmalımız.

Rafael Nurattinoviç: — Tümende tatarlarla azerbaycanlılar birlikte

cemiyet yaratqanlar. Buña nasıl baqasıñız?

Abülfez bey: — Tabiiy, böyle de olmalı eken. Biz de qolumızdan

kelgenini yapmağa tırışmalımız, yardım etmelimiz.

Vagif Cebrayılzade (Azerbaycan şairi): — Abülfez bey, mitingler

pek çoq vaqıt coya, adamlarnı boldurta. Kerçektenmi, bu qadar laf

etmege ixtiyac bar eken?

Abülfez bey: — Mustaqil gazetler neşir etilgenden, insanlarğa öz

tüşüncelerini serbest söylemege şarait yaratılğandan soñ mitinglerde

uzundan-uzun laflarğa ixtiyac qalmayacaqtır.

Abülfez Elçibey «Xazar» forumında çıqış etip ketken soñ, onıñ

iştirakçilerinen bağnı üzmedi. (Şu devirde tek Bakuda degil de, butünley

Azerbaycanda içtimaiy-siyasiy durum pek murekkep ve kergin bir

şaraitte edi. Bakuda er kün mitingler toqtamay edi. Xalq Cebhesiniñ

faalları qarşı turma yaranmaması maqsadınen partiya-sovet xadimleriniñ

mesül şaxıslarınen añlaşmalar alıp bara ediler. Muxafazakâr partiya-sovet

xadimleri ise merkeziy ukümetniñ yürsetken rejimni yımşatmaq siyasetini

sözde qabul etkenlerini söyleseler de, amelde xalqqa qarşı daha da sart

movqe tuta ediler. Yerli memurlar kerginlikniñ daha da terenleşmesine

meyil köstere ediler. Öz vazifeleriniñ ömürini uzatmağa areketlengen

memurlar küç tetbiq etmek vastasınen qan tökülmesiniñ ve şu usulnen

xalqnı qorqutmağa tırışa edler. Olarnıñ çirkin amelleri siyasiy adiselerniñ

ketişatınıñ dramatikleşmesine elverişli şarait yarata edi. 1990-ncı sene

yanvar 19-tan 20-ne keçken gece Bakuğa Sovet arbiy birleşmeleri

kirsetildi. Faqat Bakuda degil de, Azerbaycannıñ diger bölgelerinde de

sovet arbiy birleşmeleri tarafından yüzlernen tınç eali amansızcasına

öldirildi ve yaralandı.

Lâkin bu ğaddarlıq da xalqnıñ iradesini yeñip olamadı. Aksina SSSRniñ

yıqılmasını suretlendirdi. Küçük Naxçıvan MSSR-niñ Yuqarı Şurası

fevqulade toplaşuvında SSSR-niñ terkibinden çıqqanını ilân etti.) O,

toplaşuvğa ilk künden qatılıp olamasa da, andaki subetlerni diqqatnen

izledi, musafirlerniñ baqışlarınen ciddiy meraqlandı, foruma kelgen

yaşlarnen ayırı-ayırılıqta körüşti.

Körüşecegi adamlar aqqında önceden bilgilerni qolda etmege alışqan

Abülfez Elçibeyniñ Yunus qandımov aqqında maña bergen sualleri

taxminen böyle mevzuda edi: Yunus qandımov milletiniñ adınıñ Qırımlımı,

Qırımtatarmı, Qırım türkümi yazılmasını istegen qaysı bir gruppadan eken?

O, Qırımnıñ Ukrainanıñmı, yoqsa da Rusiyeniñmi terkibinde olmasınıñ

taraftarı eken? Yunus qandımov sürgün olunğanlarnıñ köçürilgen köy

ve şeherlerge qaytmalarını istey, yoqsa da Qırımnıñ istenilgen koşesinde

yerleşmesine razı eken? Sürgünden avdet etkenlerniñ Türkieyege, AQŞqa

köçmelerine nasıl baqa?

Men Yunus qandımovnen subetlerimde Abülfez Elçibeyniñ meraqlanğan

meselelerge onıñ munasebetini ögrendim. Onıñnen baqışlarımız

134 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 135

biri-birine uyğun kelişgen edi. Yunus bey milletiniñ adınıñ Qırım türkü

dep yazılmasınıñ, avdet etkenlerniñ yarımadanıñ istenilgen koşesinde

yerleşmeleriniñ, çetel memleketlerine köçmemeleriniñ, yaqın planda

Ukrainanıñ terkibinde qalmasını taraftarı edi.

Yunus qandımov Elçibeynen körüşkende Qırım mevzusındaki subetleri

pek keniş oldı. Elçibeyge köre Qırımğa köçken soñ eger qırımtatarlar

milletiniñ adını türk dep yazdırtsalar, andaki diger türk xalqlarınıñ

vekilleri — azerbaycanlılar da, türkmenler de, özbekler de, qazaxlar

da, qırğızlar ve başqaları da kelecekte özlerini türk dep yazdırtacaq

ekenler. Bu yolnen yarımadada türk milleti sayısına köre ruslardan soñ

ekinçi yerde olıp, sözge saip olacaq ekenler. (Çoqqa barmadı Elçibeyniñ

söylegenleri reallaştı. Azerbaycanda çoqluqnı teşkil etken milletniñ adı

ve tili türk dep yazıldı. Amma yazıqlar ki, Azerbaycanda 1993-nci senede

olıp keçken adiselerden soñ, milletniñ adı ve tili kene de Sovet devirinde

kibi — azerbaycanlı dep yazılmağa başlandı.)

Qırımnıñ Ukrainanıñ terkibinde qalması meselesinde de Elçibeyle

Kandımov arasında fikir ayırılığı yaranmadı. Er ekisiniñ fikrince, Ukraina

da Rusiyeniñ mustemlekesinden qurtulğanından iqtisadiy cehetten nisbeten

zayıf olsa da, Qırım türklerine daha çoq qoltutuvğa, olarnıñ vatanlarına

avdetine taraftar çıqacaqlar. Rusiyege qarşı muqavemet köstermek

içün Ukrainalılar Qırım türklerile birlikte olmağa mecburlar.

Yunus qandımov vatanğa köçken soydaşlarınıñ rus şovinistlerinüñ ve

xuliganlarınıñ aydutçasına tazyıqlarına maruz qalğanını, avdet etkenlerniñ

evler qurup yerleşmelerinde bayağı qıyınlıqlarla qarşılaşqanını aytqanında,

Elçibey oña teselli berdi. O bildirdi ki, eger Azerbaycan kergin

vaziyetten çıqıp olsa, bu problemanıñ sade yolnen çezilmesi mumkündi.

Er yıl elli biñge yaqın azerbaycanlı yaşlarnı çeşit vaqıtlarda Qırımğa

talebe inşaat bölüginiñ azaları kibi yollanılmasına çare bulunır. Talebeler

anda qan qardaşlarına qurucılıq, köy xocalığı işlerinde yardımlaşıp,

şovinistlerge ve olarnı desteklegenlerge lâyıqlı muqavemet köstermege

qadir olacaqlar.

«Terciman» gazetiniñ yañıdan neşir olunmasından, Qırımdan Azerbaycanğa

tasil almağa çoq sayda talebelerniñ yollanılmasından, ortaq

televideniye yaratılmasından, ortaq qonuşuv tiliniñ formalaştırılmasından

ve başqa mevzularda da keniş subetler ettiler.

«Xazar» forumından soñ da bizim Yunus qandımovnen bağlarımız

devam etti. O menim Noman Çelebi Cihan, Asan Sabri Ayvazov, Cafer

Seydamet ve Qırımnıñ azatlığı oğurında kureş alıp barğan insanlarnen

em de ziyalılarnen yaqından meraqlanğanımnı körip, eki yıldan soñ

Bakuda tasil alğan talebelerden «1917-nci sene Qurultay o nasıl olğan

edi» kitabını maña yiberdi.

Şu satırlarnı yazğanımda Yunus beynen olıp keçken samimiy bağlarımıznıñ

xatıramğa siñip qalğan manalı saifeleri kene de közlerim

ögünde canlandı. O, menim «Abune yazılmaq isteymiz» mektübimni

«Dostluq» gazetiniñ 10 noyabr 1990-ncı senedeki sayında basqanını,

böyle mektüplerniñ meşaqatlı yollardan keçip, vatanğa avdet etken cefakeş

xalqnı daha da ruxlandırğanını qayd etken edi. Men de öz nevbetimde

gazetniñ şu sayında onıñ Şevket Ramazanovnen birlikte Ekinçi Dünya

Savaşı yıllarında Qırımda partizan bolükleriniñ komandiri olğan, RSFSR

Devlet Mukâfatınıñ laureatı, bir qaç kitapnıñ, em de kinonıñ ssenari

muelifi Georgiy Leonidoviç Severskiyden alıp barğan «Aqiqat ve tek

aqiqat» musaxabesini Naxçıvanda vatanseverler arasında darqattım. Şu

subet oquyıcılar tarafından buyük sevinç ve meraqnen qarşılandı.

Y. qandımov maña bir qaç mektüpler de yazğan edi. Lâkin evimde

arbiçilerniñ ve militsiya xadimleriniñ alıp barğan tintüvi zamanı, olar

alıp ketken kâğıt ve senetlerniñ arasında, afusus ki, onıñ mektüpleri de

bar edi. Soñralar çoq tırışsam da, evimden alıp ketken senet ve yazılarnıñ

iç birisini kendimge qaytaralmadım. Bakuğa köçip, xalq cebesi faallerine

qarşı taqipler toqtağan soñ, dostlarımnıñ evlerinde tutqan senetlerniñ

arasında Yunus beyniñ maña yazğan bir mektübini rastketirdim. O yazğan

edi:

«Selâm, Ali muallim!

Sağ selâmetsiñizmi? İşleriñiz nasıl? Bizim işlerimiz yaxşı kete, desem

de olacaq. Kureş devam ete.

Ali muallim, 29 mayısta bir telegramma aldım. Telegrammadan

añlaşılğanına köre 28 mayısta Naxçıvanda Milliy Azatlıq Künü —

Azerbaycan Demokratik Respublikasınıñ 72 yıllığına bağışlanğan

tantanalarğa davet etilgenim. Lâkin telegrammanı maña pek keç bergenler.

Çoq yazıq ki, men fırsattan faydalanıp, sizlernen, azeri dostlarımnen

körüşip olamadım.

Men sizlerni, azerilerniñ azatlığı içün canlarını ayamğan azerbaycan

136 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 137

evlâtlarını, butün xalqnı mezkür künnen xayırlayım. Epinizge sabır-taqat,

küç-kuvet tileyim. Qırımtatar milletine urmet bildirgeniñiz içün çoq sağ

oluñız, aziz dostlar. Ali muallim, dostlarımıznıñ episine selâm söyleñiz».

Urmetnen Yunus qandımov.

29.05.1990

Maxsuldar çalışqan Yunus qandımovnıñ xaberini de Türkiyedeki

Uluslararası şiir festivalinden (Bursada, 1992), Avropa Yazıcılarınıñ Rumınyada

keçirilgen II Uluslararası körüşüvinden (Köstence, 2001), de

Avropa Şairleriniñ Rigada ötkerilgen III Degirmi stolından (Litva) de,

Ukraina şairi Taras Şevçenkoğa bağışlanğan Uluslararası toplaşuvlardan

(Lugansk, 1998, Kamensk-Podolsk, 2000, İvano-Frankovsk, 2001) eşitken

edim. Tedbirlerde bu qadar faal iştirak etmeknen, soydaşlarınıñ

sürgünden qaytqanda qarşılaşqan problemalarını dünya ictimaiyetine

yettirmeknen bir sırada, em de boldurmadan edbiy icadınen oğraşıp,

yazıp yarata edi.

O, qısqa bir zamada Londonda yaşağan ve romanlarını Türkiye

türkcesinde yazğan qırımtatar klassigi Cenğız Dağcınıñ «Olar da insan

ediler», «Anamğa mektüpler», «Yurdunı ğayıp etken adam», «Qorqunç

yıllar» romanlarını, «Cenğız Dağçı: yazıcınıñ öz qalemile» xatırlavlarını

ana tiline çevirip, neşir ettirdi. Mından ğayrı Taras Şevçenkonıñ şiirlerini

ve «Qafqaz» poemasını, Lesya Ukrainkanıñ şiir ve poemalarını, Mixaylo

Kotsyubinskiniñ ikâye ve povestlerini, Y. Muşketkinniñ, P. Movçaniniñ,

M. Miroşniçenkonıñ, V. Basırovnıñ ve diger ediplerniñ eserlerinden numünelerni

qırımtatarcasına tercime etip bastırdı. Lâkin tercime yapqan

qaç-qaç eserlerniñ ve alıp barğan araştırmalarınıñ episini tamamlap

olamadı... Amansız ölüm buyük şairni apansızdan aramızdan alıp ketti.

Şairniñ ömüri xatıralar alemine köçti.

Çılğın tabiatlı şairniñ, vatanperver insannıñ, Türk dünyasınıñ

birdemligi içün canını feda etmege azır olğan buyük milletseverniñ

vaqıtsız vefatı epimizni sarsıttı ve ğayet kederlendirdi. Yunus beyniñ

aydın sıması xatıralarımızda ebediy yaşayacaqtır.

(Mezkür maqale Yunus qandımovnıñ vefatınıñ yıldönümine bağışlanıp

yazılsa da, matbuatta derc olunmadı).

(Maqale neşirge azırlanğanda qısqartıldı. İ.K.).

İçimdeki ağrı, yaqut ali sengerli ne içün tanılmay?!

Ulu dedelerim şimdiki Ermenistan Respublikası adınen belli olğan,

tarixiy adı ise İrevan xanlığının Göyçe maxalinde (bölge) ömür sürip

keldiler. 1828-nci senede Rusiye şu xanlıqnı basıp aldı ve Qafqazda öz

menfaatına xızmet etecek bir devlet yaratmaqnı qararlaştırdı. Şu maqsatnen

de bölgedeki Azerbaycan türkleriniñ sayısını azaltmaq siyasetini amelge

keçirdi. Bunıñ içün ermenilerni İrandan, Osmanlıdan ve başqa devletlerden

köçürip, mında yerleştirdi. Ara-sıra mında yaşağan Azerbaycan türklerni

sürgün ettiler. 1988-nci senedeki mecburi köçürüvden soñ ise bölgede

türk, musulman qalmadı.

Men de 1948-nci senede, Azerbaycan türkleriniñ sayısınıñ çoq olğan,

butün Qafqazlarda, İranda, Anadoluda namlı aşıqlarınen belli olıp,

tanılğan Göyçe maxaliniñ İnekdağ köyünde doğdım. Talebelik yıllarında

ocalarımızdan köyümizniñ adınıñ qadimiy türk qabilesiniñ-inaklarnıñ

adınen bağlı olğanını ogrendim.

1973-nci senede Bakudaki Azerbaycan Devlet Universitetiniñ (ADU)

jurnalistika fakültetini oqup bitirgen soñ, meni Naxçıvanğa, Muxtar

Respublikanıñ Kommunist Partiyasınıñ «Şarg gapısı» gazetinde muxbir

olıp çalışmağa yolladılar. Kommunist partiyasınıñ azası olmasam da,

gazetniñ «Partiya ayatı» bölüginde muxbir olıp çalışmağa başladım. Şu

bölük menim istegimce olmasa da, anda çalışmağa mecbur edim.

Bölge kommunist partiyasınıñ belgilegen gazetlerine mecburiy surette

abune yazıla edik. Men, kendimge yaqın dep sayğan arqadaşlarım ve

ğayedeşlerim Azerbaycanda, Moskvada neşir olunğan gazet-jurnallarnen

bir sırada, Gürcistanda Azerbaycan türkcesindeki «Sovet Gürcistanı»

gazetini, Özbekistannıñ paytaxtı Taşkentte qırımtatarca basılğan «Yıldız»

jurnalını, aynı zamanda Estoniyada, Latviyada, Litvada rus tilinde çıqqan

diger dergilerni de alıp oquy edik.

Şu devirlerde Naxçıvan Muxtar Respublikasında «Sovet Gürcistanı»

gazetiniñ 3—5 abunecisinden birisi de men edim. «Sovet Gürcistanı»

gazetiniñ 1982-nci sene 11 noyabr sayında derc olunğan bir şiir diqqatımnı

138 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 139

ğayet özüne celp etti. Taaciplengenimden hatta öz közlerimge bile işanıp

olamadım. Sanki bir yuquda edim. Doğrusını itiraf etim ki, quvançım

sıñırsız bir derya-deñiz kibi edi. Sanki butün dert-qasevetlerim bir andece

unutıldı. Eyecanlanğanımdan sevinçli köz yaşlarımnı tutıp olamadım.

Soñ devir sovet matbuatında oquğan eserler arasında iç birisi şu şiir

qadar qalbimni titretip, yüregimniñ ince tellerine toqunmağan edi. Eserni

bir qaç kereden tekrar-tekrar oqudım ve onı dost-eşlerimge de kösterdim.

Şairniñ «Bağçasaray» adlı şiiri az bir zamanda tilimde destan oldı, iç özüm

de duymadan afızama ebediy siñip qaldı. Qırımtatar xalqınıñ meşaqatlı

faciasından sarsılıp telâşlanğan şairniñ qalbi feryat etip, elemli içki alemi

yayğara qopara edi:

Bağçasaray,

İmdat soray.

Sazı qayda?!

Sözü qayda?!

Yollar-izler qaynar kene,

Doğmuşlarnıñ özü qayda?!

Qara közlü,

Uzun boylu

Guzel oğlu, qızı qayda?!

Şimdi deñişken tarixler,

Dedem yazğan yazı qayda?!

Bağçasaray,

İmdat soray,

Aşıq Qadır

Qabirdedir...

Seller-suvlar imdat soray,

Taşlardaki sabır nedir!!!

Şu şiirniñ muelifi Ali Sengerli edi. Eveller onıñ Bakuda ve Tbiliside

matbuatta derc olunğan eserlerine ciddiy emiyet bermegen edim.

Tüşüncelerimizni daha da daqiq ve mantıqlı ifadelesek, şairniñ şiirleri

diqqatımnı özüne kerekli seviyede celp etmegen edi. Lâkin Ali Sengerliniñ

şu esrini oquğan soñ, onıñ icadına olğan munasebetim tübü-tamırından

deñişti. İçimde onıñnen ğururlandım. Şairniñ qaleminiñ maxsulına ziyade

quvandım. Niayet ki, Azerbaycan türkleri arasında da böyle cesaretli ve

qorqubilmez qalem saipleriniñ mevcutlığı meni ğayet sevindirip memnün

etti.

Eñ belli şairlerimiz, nüfuzlı ilim adamalrımız, siyasetçilerimiz qırımtatarlarnıñ

sürgün olunmasından söz açmağa cesaret etmegenleri alda,

Ali Sengerli şiirinde isyân etip, aqsızlıqqa, adaletsizlikke öz itirazını

Gürcistan Kommunist Partiyası Merkeziy Komitetiniñ, Gürcistan SSR

Yuqarı Şurası ve Gürcistan SSR Nazirler Şurasınıñ gazetinde beyan etti.

Şiirniñ redaktoır ve senzuranıñ közünden yayınıp, gazet saifesinde özüne

yer almasına em ğayet quvandım, em de şaşqınlıq içinde ayretlendim.

Çünki epimizge belli edi ki, sovet matbuatında kommunist rejiminiñ

aleyxine birde-bir keskin fikirler söylemek buyükten-buyük irade talap

ete edi. Ali Sengerli ise buyük cesaret ve qaviy iradege malik olğanını öz

qaleminen isbatladı.

İçimdeki şu quvançlarnen yanaşı, aynı zamanda birde-bir raatsızlıq

duyğuları da meni sarıp aldı. Doğrusı, Ali Sengerlige yaqın vaqıtlarda

basqı yapacaqlarından ixtiyatlanıp, onıñ nezaret altına alınacağından

ziyade raatsızlana edim.

«Bağçasaray» şiiri Ali Sengerliniñ şaxısiyetine, onıñ icadiy faaliyetine

olğan merağımnı belli bir derecede köterdi. Bu maqsatnen şairniñ

tercimeialı ve yaratıcılığınen daha da terenden oğraşmağa areketlendim,

edebiy icadınen bağlı araştırmalar alıp bardım. Şu yönelişte alıp bapğan

işlerimde Bakuda Azerbaycan İlimler Akademiyasınıñ Nizamiy adına

Edebiyat İnstitutınıñ alimi, Gürcistannıñ Borçalı bölgesinden olğan Elxan

Memmedov maña kerekli ve degerli bilgier qolda etmekte bayağı yardımcı

oldı. Bugünde-bugün butün Azerbaycanda xalq ağız edebiyatınıñ, xususen,

aşıq yaratıcılığınıñ mekemmel bilicisi kibi belli olğan, folklorşınas alim

Elxan Memmedov ğururını gizletmeden Ali Sengerli onıñ emcesi olğanını

qayd etti. Elxan bey men meraqlanğan suallerge tafsilâtlı cevap berdi,

ilâve olaraq qoşup söyledi ki, yaşlığında emcesiniñ bir çoq şiirleriniñ

kopiyasını çoqlaştırmağa yaqından yardım ete edi. Amma Elxan muallim

Bakuğa köçken soñ, yazıg ki, olarnıñ bağları siyrekleşti.

Elxan beyden qolda etken malümatlarğa köre Ali Memmed oğlu

Sengerli 1930-ncı senede Gürcistannıñ Borçalı bölgesiniñ Faxralı köyünde

doğğan. Bu bölge ta eski zamanlardan berli aşıqlar mekânı olğanından,

140 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 141

şiir yazmağa başlağan yaşlar öz eserlerini xalq şiirleri şeklinde yaza ediler.

Şu cumleden, Ali Memmed oğlu da orta mektepte tasil alğan yıllarda ilk

şiirlerini xalq şiirleri şeklinde yazdı. O, arbiy xızmetten soñ, 1952-57-nci

senelerde Azerbaycan Devlet Universitetiniñ filologiya fakültetinde aliy

tasil aldı. Universitette tasil alğan muddette Yunan ve Roma edebiyatı

antologiyasını azırlağan ocası, professor Ali Sultanlı bir-qaç şiirni oña

tercime yaptırtıp, derslik kitabına kirsetken edi.

Universitetni oqup bitirgen soñ, tuvğan köyüne qaytqan Ali Memmed

oğlu bir muddet mektepte ocalıq yaptı. Şiirlerini Sengerli imzasınen Bolnisi

rayonındaki «Gelebe bayrağı», Tblisideki «Şarqnıñ Şefegi» (soñralar şu

gazet «Sovet Gürcistan’ı» adınen neşir olundı), Bakudaki «Azerbaycan

Gencleri», «Edebiyyat ve İncesenet», «Sovet Kendi» gazetlerinde derc

ettirdi. 1961-nci senede onı Gürcistandaki Tbilisi Devlet Pedagogika

Universitetiniñ Azerbaycan bölügine «Dünya Edebiyatı» mutexasısı olıp

çalışmağa davet ettiler.

Ali Sengerli icadında qırımtatar faciasına ve türk xalqlarınıñ çoqtançoq

problemalarına xususiy diqqat ayırıp, şu belâlarnıñ ve musibetlerniñ

silinmez izlerini renkarenk tüslernen tasvirlemege muvafaq oldı. Muelif

qırımtatarlarnıñ sürgün olunmalarına qarşı «Bağçasaray» şiirinde başlağan

ğadaplı ve şiddetli qalp isyânını 1984-nci senede derc ettirgen «Muabbet

fontanı» eserinde oğurnen devam ettirdi:

Ey, muabbet fontanı,

Gögercinleriñ qayda?!

İnsan da yuvasından,

İlinden-obasından,

Quvarmı iç insannı?!

...Deyler, yerde qalmaz

Bir kimseniñ suçsız qanı.

Vaqıtsız köçken guzeliñ

Oçüni alğan yoq.

Alâ yuvasızlarnıñ

Bir qayğısıñ çekken yoq.

Sart Sibir çöllerinde,

Ne qadar ölenlerim bar...

Bağçasaray Xan Sarayındaki çeşmege itafnen yazğan şiirinde şair

tildeşleriniñ, qandeşleriniñ tuvğan yurtunda, guzel yaylalarında yatlarnıñ

meskenleşmesine ğayet efkârlana. Köküsni telçelegen, vucutnı parçaparça

etken ğayet ağrılı belâlarnen barışalmağan şair aliy maqsatqa

irişmek içün er bir cefanı çekmege azır olğanını eminliknen beyan etip

yazdı:

Ya başım bedenimden,

Ya yardan keçmeli eken.

Şairniñ XIX yüzyıllıqta yaşap icat etken Qırımlı Aşıq Qadırğa

bağışlanğan şiiri de mana ve maiet itibarınen pek önemlidir. O, mezkür

mevzunı daha da tolğun, daha da keskin ve aynı bir zamanda oquyıcılarğa

çoq añlayışlı bir tarzda aks ettirip tasvirledi. Aqsızlıqqa qarşı itirazlı

sesini yükseklerge kötergen, qırımtatar xalqınıñ faciasını şaxsiy faciası

kibi qabul etken Ali Sengerli şiiriniñ soñunı belli maneniñ bir mısrasını

deñiştirip tamamladı:

Aşıq Qadır demekten

Tütün çıqar başımdan,

Kirpigimnen od aldım.

A, dağlar, ulu dağlar,

Çeşmeli, suvlu dağlar.

Mından bir il köçüptir,

Gök kişner, bulut ağlar.

Şair biñyıllıqlardan keçip kelgen «başımdan tütün çıqtı», «kirpigimnen

od aldım» kibi aytımlarnı, «mından bir atlı keçti» mısrasını «mından bir

il köçtü» kibi deñiştirmeknen feryat etip, şiirniñ edebiy degerini ve tesir

dairesini daha da küçlendirmege muvafaq oldı.

Ali Sengerli qırımtatarlarnıñ niayet, yarım asırdan soñ tuvğan

vatanlarına avdet etmesine soñsız bir sevdanen quvandı. Şu xoş xaberden

ilxamı coşup-taşqan şair içki alemini sarıp alğan sevinçli duyğularını

oquyıcılarınen paylaşmaqtan ğayet zevq alıp yazdı:

Közüñ aydın, Qırım yurtu!

Közüñ aydın, guzel Qırım!

Közüñ aydın, Bağçasaray!

142 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 143

Közüñ aydın, Aşıq Qadır!

Közüñ aydın, ulu Geray!

Sağ qalsa da yüzden biri,

Sürgünleriñ döndü keri!!!

Şairniñ «Tatar qızı», «Türk oğlu», «Oğuz» ve başqa eserlerinde de

qırımtatarlarnıñ em de diger türk xalqlarınıñ ağrılı dertlerine ve olarnıñ

bayağı bir zamandan berli çezilmegen problemalarına toqunıldı.

Ali Sengerlini sadece olaraq tek qırımtatarlarnıñ taliyi raatsızlamay.

Qazax şairi Oljas Suleymenovğa bağışlanğan «Qum qoqusını duydım»

ve «Rusiye» şiirleri de itiraz duyğularınen zengindir:

Aleksandr Nevskiyden ,

İvan Groznıydan, Pyotrdan,

Nikolaydan berli.

Nedir care, qardaşım, nedir çare!?

Alâ ki, çıdaymız içimizni kemire-kemire,

Alâ ki, çıdaymız Allah Kerimdir, deye-deye.

Böyle künge qaldıq, qatilimizge buyük qardaş

deye-deye, Oljas.

Böyle künge qaldıq...

«Rusiye» şiirinde ise şair böyle yazdı:

Rusiye bir deñizdir,

Yüzlernen aqar ozenni,

Bir ande yutqan deñiz.

Asırlardan berli,

Onıñ qursağına aqa

Bizim de servetimiz,

Sizniñ de servetiñiz,

Oljas!

Tilimiz bir,

Dinimiz bir,

Vatanımıznıñ taliyi bir,

Xalqımıznıñ taliyi birdir,

Oljas!

Seniñ toprağında xaç saçtılar,

Seniñ suvlarıña zeher töktüler.

Saxralarında aps lageri,

Sınav meydanları, atom yataqları,

Menim başımda turup oturtılar,

Oljas!

Ali Sengerli çıqış yolunı «Yaraşmaz» şiirinde böyle izalay:

Silâ al qarşığa çıq,

Süyrelmek türke yaraşmaz.

Sovetler devirinde Ali Sengerliniñ kitapları neşir etilmedi, matbuatta,

radio ve televideniye yayınlarında keniş mıqyasta tebliğ olunmadı. Amma

onıñ eserlerini sözniñ asıl manasında xalq yaşattı. Aşıqlar toy-dügünlerde,

aşıq meclislerinde, şeñliklerde yırlap, şairni xalqqa sevdirmege qadir

oldılar. Ömüriniñ soñuna qadar ocalıq yapqan şair ixtiyar yaşlarında

eserlerini toplap, neşirge azırladı. Ali Sengerli şaxsiy masrafları esabına

2006-ncı senede ardı-sıra «Nurlan» neşiriyatında «Şairniñ yüregi»,

«Bu eski dünyada yañı ne bar ki...», «Uzaqlarda qalğan dünyam» adlı

kitaplarını neşir ettirdi. Azırda şairniñ daha bir qaç kitapları neşirge

azırlanmaqta.

Şair Ali Sengerli 2009-ncı sene 23 aprelde dünyasını deñişti ve doğğan

köyünde defn etildi.

Ali Sengerliniñ «Bağçasaray» şiirini oquğan künden içimde birdebir

ağrı ve eyecan bar. Guzel añlay edim ki, sovetler devirinde şairniñ

kergin ve mesüliyetli emegini yeterli derecede degerlendirmek pek

muşkül meseledir. Lâkin Sovetler Birliginiñ yıqılmasından bayağı bir

zaman keçse de, afsus ki, türk dünyasınıñ oquyıcıları alâ de şairni kerekli

seviyede tanımaylar ve onıñ icadınen yaqından tanış degiller. Çoq-çoq

yazıqlar olsun…

(Mezkür maqale «Türküstan» gazetiniñ 2010 s. № 14-de, «Qırım»

gazetiniñ 2010 s. № 44 (1412)-de ve «Bağçasaray» jurnalsi (Kırım

Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği İstanbul Şöbesi gazetesi), 2010

s. № 65-de derc olunğan maqalelerim esasında azırlandı).

144 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 145

Beklenilgen ölümniñ ağrısı ve ya

cengız dağcı dünyadan köçti

Bugün internet vastasınen türk tillerinde neşir olunğan matbuatnı

közetkenimde Türkiye gazetlerinde «Edebiyat devlerinden Cengız

Dağcı öldi» serlevalı yazını rastketirdim. Şu ğam-qasavetli xaberden

ğayet kederlendim. Türk xalqlarınıñ edebiyat tarixinde önemli yer

tutqan klassik yazıcınıñ, bayağı ixtiyar yaşında ve xasta olğanından

xaberdar edim. Elbette, epimizge belli ki, şu dünyada bir kimse ebediy

degil. Doğulğanlarnıñ dünyanı terk etmesi tabiiy bir aldır. Şularnı guzel

añlasam da, episi bir bu qara xaberni eşitmege, onı derk etmege sanki

ruxum azır degil edi. Sarsıntılı xaberden dertli tüşüncelerge daldım, şu

künümizniñ accıdan-accı aqiqiy barlıqlarınen barışmağa mecbur oldım.

Cengız Dağcınıñ qız qardaşınıñ tilinden Türkiyeli şair Ümdad Avşarnıñ

söylegen maneleri qalbimni titretti, yüregimni sızlattı.

Ğurbet ilde dügün tutmaq

İlimizniñ töresimi?

Oğul-qızlar döndü baq,

Ayırılıqnıñ sırasımı?..

* * *

Kettiñ de dağlar ardına

Ortaq tapdıñmı derdine?

Niçün kelmediñ yurtuna?

Eki cahan arasımı?

* * *

Dert töküle ilmek-ilmek,

Qara künde devran sürmek,

Yurtnı ancaq tuşte körmek,

Tarixniñ yüz qarasımı?..

Qırmısqanıñ da canını ağırtmağan, vatanı ve milleti içün, insanlıq

ve beşeriyetniñ yarıqlı kelecegi içün ömürlerini balavuz çırağı kibi

şavlelendirgen qalem saipleriniñ icatlarınıñ eñ gurdeli devirinde aps

olunıp sürgünge yollanılmaları, faqat qursaqlarını toydurmaqtan ğayrı

iç bir şeyni tüşünmegen, qaddarlıqlarınen ğururlanğan nezaretçilerniñ

tepmesi altında iñlemeleri bir xalqnıñ, bir milletniñ degil de, insanlıqnıñ,

tarixniñ yüz qarasıdır.

Sovetler devirinde adınıñ añılması bile yasaqlanğan Cengız Dağcını

Azerbaycan mustaqillik qolda etkenden soñ da kerekli seviyede keniş

oquyıcı kutlesine yaqından tanıta ve eserlerini yeterince tebliğ yapıp

olamadıq. Dünyaca belli olğan bu buyük insannı ve vatanperverni tanığan

soñ, bir qaç kere onı Azerbaycanğa musafir olıp ketirtmege tırışıldı.

Lâkin er keresinde xasta ve ixtiyar yaşında olğanı içün uzun seferge

çıqıp olamayacağını söylegen ediler. Onı Azerbaycanğa ketirtmek niyetinde

olğan dostlarımızdan Alâddin Hesenov ve Elman Aliyev 50—60

yaşlarında yürek tutmasından (serdeçnıy pistup) ardı-sıra dünyalarını

deñişseler de, Cengız Dağcı yaşadı ve yazıp-yarattı.

Körümli qırımtatar yazıcısı Cengız Dağcı 2011-nci sene 23 sentyabrde,

92 yaşında İngilterede dünyasını deñişti. Türkiye ukümetiniñ Buyük

Britaniya ve Ukraina ile alıp barğan añlaşmalardan soñ onıñ cenazesiniñ

Qırımda defn olunmasına razılıq qolda etildi.

Türkiyeniñ «Türkiyeniñ sesi» ve Azerbaycannıñ İçtimaiy radiolarnıñ

birlikteki leyxası olğan «Gorgud ata» programmasında er aftanıñ cüme

künleri saat 12.00-dan soñ efirde seslengen «Türk dünyasınıñ meşurları»

programmasınıñ 2010-ncı sene 17 iyunde yayını «Cengız Dağcı» ğa

bağışlanğan edi. Şu yayınnıñ esasında azırlağan maqaleni «Qırım

sevgisi» adlı kitabımğa kirsettim. Amma kitap alâ neşir olunmağanına

köre maqaleni «525-nci gazet»niñ oquyıçılarına taqdim ettim ki, Cengız

Dağcınıñ ruxu şat, onıñ oquyıcılarınıñ ise göñlü xoş olsunlar.

* * *

Tuvğan vatanından çoq-çoq uzaqlarda yaşap ve yaratmaq mecburiyetinde

qalğan qırımtatar edibi Cengız Dağcınıñ aqqında yaşlığımdan

çetel radiolarından eşitsem de, belli sebeplerge köre digerleri kibi men de

qalem saibiniñ eserlerinen yaqından tanış olmaq imkânlarından marum

146 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 147

edim. İtiraf etim ki, alevli qırımtatar şairi Yunus Kandımov Cengız

Dağcınıñ ayat ve yaratıcılığına mende buyük meraq, soñsız bir sevgi

oyatqan edi.

Yunus Kandımovla 4—8 dekabr 1989-ncı senede Bakuda ötkerilgen

«Xazar forumı»ndaki körüşüvlerimizde toplaşuvlardan soñ çeşit mevzularda

subetleşe edik. Bir keresinde o, Cengız Dağcınıñ icadından fikir

yürsetip, şiirlerinden misaller söyledi. Onıñ ketirgen misallerinde belli bir

mana bar edi. Amma söylegen şiirleri ilk baqıştan o qadar da diqqatımnı

celp etmedi. Çünki şu misallerde Cengız Dağcını diger qalem saiplerinden

farqlandırğan birde-bir xususiy alâmetlerni sezip olamadım. Şunı Yunus

Kandımov da duyıp qaldı. O, Cengız Dağcını mana kerekli seviyede

tanıtmaq ve sevdirmek maqsadınen az qala uzundan-uzun bir maruza

yaptı. Men tüşüncelerimni Yunus beyge açıq beyan ettim. Oña Cengız

Dağcınıñ şiirleriniñ XX asırnıñ 30-ncı seneleriniñ Sovetlerni terennüm

etken şairlerniñ eserlerinden farqlanmağanını söyledim.

İnatkâr Yunus bey ise Cengız Dağcını çılğın bir muabbetle sevgeninden

meni şaxsiy tüşüncelerimden çekindirmege tırışa edi. O, Cengız

Dağcınıñ 1940-ncı senede «Edebiy Qırım» toplusında derc olunğan «Köy

aqşamı» adlı şiirinden aşağıdaki beyitni talil etip, söyledi:

Dağlarda bulutlar musafır qaldılar,

Yorulğan yolcıday uyquğa daldılar…

Nazlı bir qızdayın yıltıratıp ay tuvdı,

Köydeki aqşamlar ne qadar aytuvlı.

Menim diqqatımnı daha da ziyade meraqlandırmaq maqsadınen Yunus

bey qayd etti: «Şu mısralarnı yazğanda Cengız Dağcınıñ alâ 20 yaşı

tamam olmağan edi. Baqıñız, nasıl epitetler ve bediy ifade vastalarından

faydalanğan eken».

Daha soñ ise Yunus bey Cengız Dağcınıñ 1941-nci senede Ukraina

cebesinden yazğan «Beriñiz atamnıñ qılıcını maña» şiiri uzerinde toqtap,

şairniñ azatlıqsever ve kureşçen ilxamğa malik olmasını xususiy qayd

etip, aşağıdaki mısralarnı aytıp berdi:

Qalbimde hürriyet ateşi yana,

Beriñiz atamnıñ qılıçın maña!

Atımnı süreyim qanlı meydanğa,

Beriñiz atamnıñ qılıçın maña!

Doğrusını itiraf etim ki, Yunus beyniñ misal ketirgen şu parçalar

merağımını yeterli dercede qanaatlendirmedi. Çünki böyle numünelerge

çağdaş Azerbaycan edebiyatında sıq-sıq rastkele edim. Yunus bey

tarafından söylenilgen parçalarda kendim içün iç bir yañılıqnı, fevqulade

bediy tasvir ve ifade vastalarını duyıp olamadım. Amma men Yunus beyniñ

ağrı ve dertlerine şerik edim. Serbestlikten marum olğan qırımtatar qalem

saipleriniñ tar bir çerçivede icat etmelerinden xaberdar edim. Yunus beyle

subetimizde maña belli oldı ki, öz xalqınıñ aqiqiy ağrı ve dertlerini, arzu

ve isteklerini edebiyatlarında tolusınen aks ettirip olamağan qırımtatar

qalem saiplerine böyle şiir numüneleri xususiy bir maneviy küç bere,

olarnı ilxamlandırıp yañı-yañı mubarezelerge sesley edi.

Soñ Yunus bey Cengız Dağcınıñ ğurbette yazğan asretlik şiirlerine

toqunıp, aşağıdaki parçalarnı talil etmege areketlendi ve şu beyitlerni

söyledi:

Mazun yıldız, dertli yıldız, sönmey tur!

Sönme, yıldız, azaçıq yal alayıq.

Belki artıq kuneş doğar, sönmey tur,

Sönme, yıldız, yolumıznı bulayıq.

...Qırım, Qırım! Böyle suvuq gecelerde,

Sen de meni yaxşı söznen añasıñmı?

...Çatırdağnıñ qulağına asılğan Ay,

Beñzemezmi yaş kelinniñ sırğasına?

Şiirniñ mevzusı meni teren tüşüncelerge daldırdı. Şu mısralar qalbimniñ

ince tellerine yol açtı. İçimde Çengız Dağcınıñ icadına bir istek, bir

sevgi oyandı. Yunus beyniñ oylarınen razılaştım, onıñ mulâxazalarına qol

tuttım.

Yunus beyniñ inatkârlığı izsiz keçmedi. Ç.Dağcınıñ icadına olğan

meraq ve sevgim kün-künden küçlendi. SSSR yıqılıp, sıñırlar açılğan

soñ, Türkiyege barıp, anda Cengız Dağcınıñ romanlarınen yaqından

tanış olmağa fırsat tüşti. Onıñ bir sıra eserlerinen yaqından tanış olğan

soñ, añladım ki, bu romanlar yalıñız qırımtatarlarnıñ degil de, butünley

Rusiyeniñ esareti altına tüşken xalqlarnıñ bediy tarixidir.

148 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 149

Buyük yazıcınıñ ömür ve icadı yolunı araştırğanımda ögrendim ki,

Cengız Dağcı 1919-ncı sene 9 martta Qırımnıñ Gurzuf qasabasında

doğdı. Şu yıllarda Qırımda açlıq, sefalet ukümranlıq etkeninden, Gurzufta

berber olıp çalışqan Cengıznıñ babası Emiruseyin ağa Qızıltaşta ev qurup,

qorantasını köyge köçürgendi. Onıñ qorantası Yalta etrafındaki şu köyde

10 yılğa yaqın bir zamanda yaşadı. Küçük Cengız da mındaki başlanğıç

mektepte oqudı.

1929—1932-nci senelerde kollektivleşme ve kolxoz qurucılığı devirinde

köylülerniñ mal-mülkleriniñ zornen musadere etilmesine qarşı

itiraz yapqanına köre Emiruseyin ağa aps olundı. Lâkin qısqa bir zamanda

o, xayırxaq adamlarnıñ yardımınen apsten azat oldı ve tuvğan köyünde

yañıdan yaqalanmaqtan ixtiyatlanıp, doğru Aqmesçitke bardı. Anda

özüne iş bulıp, keçinişni teminlegen soñ, evelce oğlu Cengıznı, daha soñ

ise xanımı Fatimeni, qızları Tevideni, Ayşeni, oğlanları Timur ve Xalitni

Aqmesçitke alıp keldi.

Qızıltaşta başlanğıç mektebini bitirgen Cengıznı babası Aqmesçitteki

12 saylı mektepniñ 5-nci «b» sınfına oquvğa berdi. Soñ ise onı

qırımtatarcasına tasil bergen 13 saylı orta mektepke almaştırdı. Şu mektep

o devirlerde Aqmesçitteki eñ belli mekteplerden biri dep sayıla edi.

Ösmürliginden bediy edebiyatqa buyük meraq köstergen Cengız

ilk şiirlerini 1936-ncı senede «Edebiy Qırım» toplusında derc ettirdi.

Qorantası taqip ve tazyıqlar altında, özü ise daima maddiy sıqıntılar

içinde yaşasa da, cenkten evel yazğan «Gül», «Sevdigim Yalta», «Köy

aqşamları», «Baar sabası»,«Qış» ve diger lirik, tabiat tasvirlerinden

ibaret olğan şiirlerinde şu devirdeki şairler kibi Sovetlerni terennüm etti.

Cenkniñ ilk aylarında Ukraina cebesinden yazğan mektüpteki şiirini de

«Beriñiz atamnıñ qılıcıñ maña», dep adlandırdı.

Cengız 1937-nci senede orta mektepni bitirip, Qırım Pedadagogika

Universitetiniñ tarix fakültetine qabul oldı. 1939-ncı senede Ekinçi

Dünya Savaşı başladı. 1940-ncı sene 22 dekabrde onı tasilden boşatıp,

mecburiy surette askeri xızmetke yolladılar. Qısqa muddet arbiy kursta

oquğan soñ, oña leytenant rütbesini berip, moto-atıcı bölükke

komandir

olıp tayinlediler.

Cenk Cengıznıñ yalıñız taliyini degil de, butünley dünyabaqışlarını

da deñiştirdi. İlk şiirlerinden böyle qanaatlanmaq mumkün ki, eger de

cenk olmasa edi, ğaliba Cengız da digerleri kibi kommunistik ğayelerge

xızmet etken yüzlernen Sovet şair ve yazıcılarından birisi olacaq edi.

1941-nci sene iyunde SSSR-ge ucum etken alman orduları qısqa bir

zamanda Ukrainanı, Belarusiyeni, Baltıqboyu respublikalarnı basıp aldı.

Ukraina cebesinde uruşqan Cengıznıñ bölügi 1941-nci sene avgustta

bir arbiy yañlışlıq neticesinde Sovet ve alman ordularınıñ ateşiniñ

arasında qaldı. Şu uruşta Cengız ağır yaralanıp, esir tüşti. O devirdeki

kommunist qanunlarına köre, sovet asker ve zabitleri teslim olmamalı,

soñ qurşunlarınen intixar etmeli ediler. Şu umumiy insanlıqqa zıdd

kelişken bir qanun edi. Sovet xususiy xızmet organları esir tüşkenlerniñ

qorantalarını ve soydaşlarını sart tedbirlernen ne qadar cezalandırsa da,

kütleviy esir tüşmeniñ qarşısını alıp olamadılar.

1941-nci senede Ukraina cebesinde esir tüşken Cengız cenkniñ soñuna

qadar Almaniyanıñ esir lagerlerinde qaldı, ağır ve deşetli xorluqlarnı

başından keçirdi, amma, iç bir zaman yaşamaq umütini coymadı. Xalqınıñ

tuvğan yurtundan Orta Asiyağa ve Sibirge sürgün olunğanına köre o,

cenkten soñ vatanğa qaytmadı. Varşavada Regina xanımğa evlengen

Cengız, Poloniyanıñ SSSR-niñ tesiri dairesinde olğanını körip, bayağı

qıyınlıqlarnen muttefiqlerniñ tarafına keçmege muvafaq oldı. Lâkin

anda da ilk çağlarda keçinişi pek ağır ve acınıqlı keçti. Uzundan-uzun

sorğu-suallerden soñ 1946-ncı senede qorantasınen birlikte evelce Buyük

Britaniyanıñ Edinburg şeherine, 1947-nci seneniñ başlarında ise Londonğa

köçüp keldi. 1953-nci senede Fulham Roadda bir aşxane açtı. 1974-nci

seneden berli Londonnıñ Vimbildon yaqınlarındaki Southfieldsde yaşap

tupdı.

Londonda xanımı Regina ile birlikte küçük bir aşxanede çalışqan

Cengız edebiy yaratıcılığını oğurnen devam ettirdi. Asretlik duyğuları

ğurbette şairniñ qalbini sarsıttı. Vatan ağrıları amansız felekniñ emrinen

tuvğan yurtundan, xalqından ve doğmuşlarından ayrı tüşken şairniñ

köküsini telçeledi. Onıñ aziz ve muqaddes ana-yurt sevgisi «Qırım meni

añasıñmı?» şiirinde öz aksini taptı:

Men de dertli gecelerniñ bir sırdaşı,

Eski Çatır sırrıñ açar, dep arz ettim.

Yüregimde ana yurtnıñ topraq, taşı...

Kuneşimniñ doğmasını çoq istedim.

150 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Aq dünyasına qavuşqanlar 151

Kün doğmadı Qırımımnıñ semasında,

Ağlaysıñmı, kederlenip, yanasıñmı?

Qırım, Qırım! Böyle suvuq gecelerde

Sen de meni yaxşı söznen añasıñmı?

O, 1947—1948-nci senelerde rus tilinde «Buyük yalğan» adlı üç perdelik

pyesa yazdı. 1958-nci seneniñ evellerinde onı Türkiye türkcesine

tercime yapıp, «Varlıq» neşiriyatına yolladı. Lâkin bu pyesa anda ne

neşir olundı, ne de sanada temaşağa qoyuldı. Edip 1956-ncı senede

«Arqadaşım Maqsut» adlı ikâyesini yazıp, kene de «Varlıq» neşiriyatına

yolladı. İkâyeniñ kolemi balaban olğanına köre derc olunmadı. İcatkâr

kene de ruxtan tüşmedi, yaratıcılığını azimnen devam ettirdi. «Varlıq»

neşiriyatı niayet ki, yazıcınıñ «Qorqunç yıllar» romanını ayırıca kitap

şeklinde neşir etti. Şu künden başlap Türkiye edebiy muitinde Cengız

Dağcı imzalı bir yıldız yıltıradı.

Cengız Dağcı qırımtatar, türk, rus, polyaq ve ingiliz tillerinde icat

etmege qadir olğan bir qalem saibi edi. Lâkin butün türk xalqlarınıñ

oqup yararlanmasını közde tutqan yazıcı eserlerini Londonda Türkiye

türkcesinde yazmaqnı emiyetli dep saydı. Bunıñnen de o, umumtürk

edebiyatına, medeniyetine xızmet etti ve dünyada önemli bir yazıcı olıp

qaldı.

Cengız Dağcı 1988-nci sene 2 sentyabrde Türkiyedeki «Terciman»

gazetine bergen bir musaxabesinde söylegen edi: «Bir romannıñ dünya

edebiyatında yer alması içün, yazılğan tilniñ keniş darqalğan bir til olması

kerektir. Türk tili alâ keniş darqalğan bir til degil. Romanlarımnıñ Türk

edebiyatında yer alması meselesi ise, olarnıñ sanat degerlerine bağlı. Eger

de sanat degerleri barsa, şu künümizde olmasa da kelecekte öz yerini

tutacaqlar, sanat degerleri yoqsa onda unutılacaqlar».

Cengız Dağcı şu gazetniñ 1999-ncı sene 22 yanvarde derc olunğan

başqa bir musaxabesinde aytqan edi: «Bir yazıcı qaysı tilde yazırsa o, tilniñ

de yazıcısıdır. Poloniyalı yazıcı Kuznevskiy ingilizce yaza. Poloniyada

bir kimse onı tanımay. Adını bile bilmeyler. Poloniya edebiyatında

degerlendirilmey. Menim butün eserlerim Türkiye türkcesinde yazılğan,

türk edebiyatı içinde de degerlendirile ».

«Rus yazıcısı olmamaq içün rusça yazmağan» Cengız Dağcı xatırlay

ki, onıñ «Qorqunç yıllar» romanını bir professor ingilizcege çevirip bir

yeudi naşirine bere. Andan «romannıñ mevzusı yaxşı, amma, tili zayıf

eken» cevabını ala. Yazıcı romannıñ neşir olunması içün onı AQŞ-qa

yollay. Lâkin anda da naşir ölgeni sebebinden kitap neşir olunmay qala.

Cengız Dağcı biri-biriniñ artından «Yurtunı qayp etken adam» (1957),

«Olar da insandı» (1958), «Ölüm ve qorqu künleri» (1962), «O topraqlar

bizimdi» (1966), «Kolxozda ayat» (1966), «Dönüş» (1968), «Genç

Temuçin» (1969), «Badem dalından asılı bebekler» (1970), «Uşügen

soqaq» (1972), «Anama mektüpler» (1988), «Menim kibi birisi» (1988),

«Arqadaşlar» (1992), «Xatırlavlar» (1995), «Biz beraber keçtik bu yolnı»

(1996), «Yansılar I» (1988), «Yansılar II» (1990), «Yansılar III» (1991),

«Yansılar IV» (1993),»Yansılar V» , «Yansılardan qalğan», «Men ve

içimdeki men» (1994), «Halukun defterinden, London mektüpleri» (1996),

«Xatırlavlarda Cengız Dağcı» (1998), «Bay Markusnıñ köpegi», «Bay

John Marpleın soñ yolcılığı», «Oy Markus Oy, Regina» (2000),

«Ruyalarda ana ve küçük Alimcan» (Bir Qırım ikâyesi) (2001) ve başqa

salmaqlı eserlerini Türkiyedeki «Varlıq» ve «Ötüken» neşiriyatlarında

neşir ettirdi.

Ekinçi Dünya Savaşından soñ qırımtatar xalqınıñ facialı taliyiniñ

Türkiyede keniş darqalmasında ve er taraflı keniş muzakere olunmasında

Cengız Dağcınıñ eserleriniñ roli emiyetli derecededir. O, eserleriniñ

esas mevzusını tuvğan xalqınıñ acınıqlı turmuşından aldı. Yazıcı

xalqınıñ deşetli faciasını, qasevetli, keder tolu meşaqattlı künlerini, em

de öz başından keçirgen xorluqlarını qalemi vastasınen butün dünyağa

duydurdı. Zemaneviy türk edebiyatınıñ semereli inkişafına Cengız Dağcı

yaratıcılığınıñ küçlü tesiri oldı.

25-ge qadar kitapnıñ muelifi olğan Cengız Dağcı 1990-ncı senede

yüreginden cerraxiy ameliyat keçirgenge qadar Londondaki küçük

aşxanesinde çalıştı. Sovetler Birligi yıqılıp, xalqınıñ bayağı bir qısımı

tuvğan yurtlarına avdet etse de, Cengız Dağcı canından aziz sevgen

vatanını afsus ki, bir daha körip olamadı. Semetdeşleri ve eski SSSRde

yaşağan xalqlar onıñ eserlerinen 1990-ncı seneden soñ yaqından tanış

olmağa başladılar. Yunus Kandımov onıñ bir sıra eserlerini ana tiline

çevirip, Qırımda bastırdı. Amma Yunus bey başlağan işini soñuna qadar

devam ettirip olamadı. Vaqıtsız ölum onı aramızdan alıp ketti. Bugün

qırımtatar yazıcıları Yunus Kandımovnıñ başlağan işini şerefnen devam

ettireler. Qırımdan alğan soñki malümatlarğa köre azırda qırımtatar

152 Ali Şamil. Qırım Sevgisi 153

yazıcıları Cengız Dağcınıñ çoqcılıtlı eserler toplumını ana tilinde neşir

etmekni közde tutalar. Cengız Dağcınıñ icadına esaretten qurtulğan diger

türk xalqları da buyük meraq köstereler, edipniñ eserlerini ana tillerine

çevirip seve-seve oquylar.

Yazıcınıñ tuvğan köyü Qızıltaşta keçirilgen defn merasimine

Türkiyeden 200 kişilik yüksek seviyeli nümayende eyeti qatıldı.

2011-ci sene 23 sentyabrde Londonda dünyasını deñişken körümli

qırımtatar yazıcısı ve azatlıqsever ictimaiy xadim Cengız Dağcınıñ

cenazesiniñ doğğan köyünde defn etilmesi içün Türkiyeniñ Tışqı İşler

Naziri Ahmet Davutoğlu Ukraina ukümetiniñ azalarınen alıp barğan

añlaşmalar oğurnen neticelendi. Yazıcınıñ cenazesiniñ 71 yıl evelsi

ayırılğan Gurzuf yaqınlığındaki Qızıltaş köyünde defn olunmasına razılıq

qolda etildi.

Cenaze 2 oktyabrde Qırımğa ketirilip, Türkiyeniñ Deyanet İşleri

Başkanı, professor Mehmet Görmezniñ imamlığınen Aqmesçitteki Kebir

mesçidinde qılınğan cenaze namazından soñ Qızıltaş köyünde defn

olundı.

Defn merasiminde Türkiyeniñ Tışqı İşler Naziri Ahmet Davutoğlu,

professor Mehmet Görmez, Buyük Birlik Partiyasınıñ Genel Başkanı

Mustafa Destici, partiyanıñ eski reberleri Hasan Celal Güzel ve Mehmet

Sağlam, TİKA-nıñ Başkanı Serdar Çam, Buyük Birlik Partiyasınıñ

yolbaşçısı Muhsin Yazıcıoğlunıñ xanımı Gülefer Yazıcıoğlu, professor

İlber Ortaylı, millet vekilleri, universitetlerniñ rektorları, ziyalılar ve

yazıcılar em de Qırımdan Türkiyege köçken qorantalarnıñ evlâtları

temsil olundılar.

(Mezkür maqale «Türkiyeniñ sesi» radiosında «Türk dünyasınıñ meşurları

» rubrikasınen 2010-ncı sene 17 iyunde saat 09.14-de efirde seslengen

«Cengız Dağçı» yayını, o aq dünyasına qavuşqan soñ ise «525-

nci gazet»niñ № 176 (3492) ve № 180 (3496) saylarında derc olunğan

maqalelerim em de «Azadlıq» radiosınıñ 3 oktyabr 2011-nci senede

efirde seslengen yayını esasında azırlandı).

P.S. Cengız Dağcınıñ ölüminden bir az soñ Servina Hesenli buyük

edipniñ romanlarını Azerbaycan türkçesine uygunlaştırıp, neşirge azırlamağa

başladı.

ZAMANDAŞLARIM

154 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 155

İslâmiy degerlerni amellerinen yaşatqan —

mehmet altunbaş

İnsanlar bayağı bir ixtiyar yaşlarına kelgen soñ doğıp ösken, pişip

yetkinleşken yerlerine, ulu dedeleriniñ yurtlarına, öz soy-tamırlarına

sevgi ve merağı daha da küçlene. Ğaliba, şu da insannıñ içki alemini sarıp

alğan tabiiy ve adiy ayati bir islernen bağlı eken. Demir perdeler köterilip,

sıñırlar açılğan soñ insanlarda soy-aqrabalarını araştıruvğa xususiy bir

istek ve aves oyandı. Eski Rusiyeden ve onıñ varisi SSSR-den çetellerge

icret etken adamlarnıñ evlâtları, torunları kendi soy-soplarını qıdırmağa

başladılar...

Bakuda Azerbaycan Ensiklopediyasınıñ «Türk xalqlarınıñ meşur

adamları» gruppasında çalışqanımda yanımğa tez-tez kelgen talebelernen

körüşip, çeşit mevzularda subetleşe edim. Böyle gençlerden biri de

Ankarada universitetniñ jurnalistika fakültetinde tasil alğan Vüsale Rauf

qızı edi. O, tatil vaqıtlarında Bakuğa kelgende mennen de körüşip, talebe

arqadaşlarından, derslerinden, olıp keçkenler aqqında laflar aça edi.

Meraqlı olıp keçken qonuşmalarımıznıñ birinde Vüsale xanım Mehmet

Altunbaş aqqında tafsilâtlı subet etti, onıñ qorantasını maña tanıtmağa

tırıştı. Subetdeşimniñ aytqanları xatıramda taxminen böyle qalğan edi:

«Kiralağan evimizniñ yaqınlığındaki tükânda çalışqan qart baqqaldan

borcqa erzaq alıp, talebe nefaqalarımıznı (stipendiya) alğanda borcumıznı

qaytarıp bere edik. Bir keresinde talebe nefaqalarımıznı keçiktirdiler.

Utanğanımızdan qartnıñ közüne körünmemege areketlene edik. Onıñ

bizni körmemesi içün evge tükân qapatılğan soñ kele edik. Bir keresinde

evge qaytqanımızda qart tükâncı bizni körip, yanına çağırdı. Şimdi bizni

yaxşıca tazirlep, parasını soracaq, dep belledik. Biz qartğa yaqınlaşqan

kibi ondan afu sorap, meseleniñ maiyetini añlatmağa ıntıldıq. O, bizni

tükânnıñ içerisine davet etip, mulayimcesine sakinleştirdi. Soñ ise bizge

erzaqnen tolu olğan başqa torbalarnı berip dedi:

— Şu torbalarnı alıp tutuñız. Bir aftadan berli iç bir şey satıp almadıñız.

Paranı vaqıtında berip olamağanıñızdan, utanıp erzaq satıp almağa

kelmegeñizni añladım.

Qart bizim torbalarnı almağa utanğanımıznı körip: «Qısmet olsa, ne

vaqıt parañıznı alsañız, onda da borcuñıznı qaytarıp berersiñiz, olmasa

da, tek cağlıq-selâmetlik olsun», — dedi ve torbalarnı zornen qolumızğa

tutturdı. Şu zaman baqqal tükânında qısqa boylu, taxminen 65—70

yaşlarında nuraniy bir qart da bar edi. O biznen meraqlanıp, mında nenen

oğraşqanımıznı, qaydan kelgenimizni soradı. Onıñ suallerine utana-utana

cevap berdik. Azerbaycandan olğanımıznı bilgen soñ, onıñ bizge merağı

daha da arttı. Biz de becerip olğanımız qadar onıñ suallerine etraflı

cevaplar berip, soñ olarnen sağlıqlaşıp, torbalarımıznı alıp evge qayttıq.

Aradan eki-üç kün keçken soñ, biz talebe nefaqalarımıznı alıp,

quvana-quvana borcumıznı bermege bardıq. Amma qart tükâncı bizden

paranı almadı. Sebebini sorağanımızda o añlattı ki, bizim borcumıznı

şu künü tükândaki «nuraniy» qart adam tölegen eken. Doğrusı, biz

şuna em quvandıq, em de taaciplendik, bir az da raatsızlandıq. Hatta

şaşmalağañımızdan o, «nuraniy» adamnıñ kim olğanını, ne içün böyle

yapqanını bile soramadan, acele surette evge qayttıq.

Bir az tüşüngen soñ bizim borcumıznı tölegen o, «nuraniy» adamğa

öz samimiy teşekkürimizni bildirmek içün tükâncınıñ yanına barıp,

meramımızmı oña söyledik. Qart da niyetimizge qoltuttı, bizni Mehmet

Altunbaşnıñ evine alıp bardı. Biz anda Mehmet beynen, onıñ ömür

arqadaşı Şayeste xanımnen, oğlanları ve kelinlerinen yaqından tanış

oldıq.

Altunbaşlarnıñ Ankaradaki Altun parknıñ qarşısında dörtqatlı, balaban

mağazlı bir evi bardı. Evniñ mağazı keniş bir saray kibi qurulğan edi.

Yerge xalılar töşengen, raflarda pek çoq diniy kitaplar tizilgen edi. İslâm

dinini kütkenler mında kelip toplaşalap, namazlarını qıla ediler. Kerekli

kitaplarını oqup, çeşit mevzularda qonuşıp, kelecekte yapacaq işlerini

qararlaştırıp, er bir işlerinde daima yardımlaşa ediler. Qadınlar da çeşit

eşyalar yapıp, şirniyatlar pişirip, tükânlarda sattıra ediler. Qolğa tüşken

paralarnı xayriye işlerine masraf ete ediler. Biz anda ögrendik ki, Şayeste

xanım belli din alimi, 200-den çoq kitap ve risaleniñ muelifi Mehmet

Kamal Pilâvoğlunıñ qızıdır. Şu nesilden pek çoq din alimi yetişip çıqtı.

Bir ara Mehmet Kamalnıñ emcesi Ankaranıñ qadısı da olğan edi. Seyit

156 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 157

nesilinden olsalar da Pilâvoğlu soyadını alğanlar. Şu qoranta anânesinen

bağlı edi. Xayriyeçiliklerinen belli olğan bu nesil er cuma künleri pilâv

pişirip fuqarelerge paylaştıra ediler.

Mehmet Kamal Pilâvoğlu miladiy tarixinen 1906-ncı (hicriy esabınen

1323) senede Ankarada doğdı. Qorantanıñ birden-bir evlâdı olğan Mehmet

başlanğıç, orta ve litsey tasilini doğğan şeherinde alğan soñ, universitetniñ

uquq fakültetinde oqudı. Universitette muvafaqiyetli oquvına baqmadan

soñuncı kursta onı bıraqıp ketti. Şundan soñ ömürini İslâm dininiñ

tebliğıne bağışladı. 1943-nci seneden itibaren gazet ve jurnallarda diniy

mevzularda maqaleler derc ettirdi. Qısqa zaman içinde etrafına çoqlı

taraftarlar topladı. Mından ğayet raatsızlanğan ukümet azaları onı devlet

devriminde suçlayıp, aps ettiler.

M.K. Pilâvoğlu 1966—70-nci senelerde Ankarada neşir olunğan

«İlahi işıg» gazetinde diniy, aqlâqiy, ictimaiy-siyasiy maqaleler derc

ettirdi, gazetniñ «soravlar-cevaplar» rubrikasını alıp bardı. 1977-nci sene

2 yanvarde Ankarada dünyasını deñişti ve Esrik qabristanlığında defn

olundı.

Şu xayırxaq qoranta bayramalarda ve ğayrı künlerde bizge yardım

qolunı uzata edi. Olarnıñ sayesinde kendimizni bizge arqa tutqan bar kibi

duya edik. Çünki ağır künlerimizde Mehmet emceniñ, Şayeste xanımnıñ,

olarnıñ oğullarınıñ ve kelinleriniñ bizge qoltutacaqlarına emin edik...

Olar yalıñız bizge degil de, eski SSSR-niñ muxtelif respublikalarından

kelip Türkiyede tasil alğanlarğa da maddiy ve maneviy yardım berip tura

ediler».

Vüsale Rauf qızı nevbeti keresinde Bakuğa kelgende maña Mehmet

Kamal Pilâvoğlunıñ Türkiyede defalarca neşir olunğan «Musulman qızınıñ

din kitab»ını kösterdi. O, kitapnı Azerbaycan türkcesine uyğunlaştırıp

neşir ettirmek ve darqatmaq arzusında olğanını açıqladı. Mevzunen bağlı

iç bir söz aytmadan, bir qaç künge kitapnı ondan aldım. İstegim tesadüfi

degil edi. Sovet ukümeti 70 yıl devamında öz tebliğatınen, zor küçüne

insanlarnı ateist yapmağa tırışsa da, istegine nail olamadı. Adamlarnıñ

ekseriyeti oraza tutup, namaz qılmasalar da, dinini maişette, urf-adetlerde

yaşattılar.

Azerbaycanda yaşağan musulmanlarnıñ bir qısımı özlerini şiitler (şiitı),

diger bir qısımı da sünnitler (sunitı) dep sayalar. Adamların bir qısmı şu

tariqatlarnıñ ortaq cehetlerini ve farqlı taraflarını terenden añlamasalar da,

yersiz mubaxaselernen biri-birileriniñ isiyatına toqunıp, canlarıñ ağırta

ediler. Kitapnı Türkiyeden ketirgenleri içün mında şiitlerniñ isiyatına

toqunğan birde-bir zıddıyetli fikirlerniñ mevcutlığını aydınlaştırmaq

maqsadınen onı közden keçirdim.

«Musulman qızınıñ din kitab»ını diqqatnen oqudım. Baqtım ki, mında

bir İslâm aliminiñ qıymetli tüşünceleri ve pek qolay añlaşılğan idraqlı

izaatları özüne yer alğandı. Kitapta tek musulman dininden olğanlarnı

degil de, diger dinlerge riayet etkenlerniñ de ğururna toqunacaq iç bir fikir

mevcut degil. Aksine, butün dinlerden olğanlarnıñ da, hatta ateistlerniñ

de oquğanlarında qabul ve teqdir etecekleri bir çoq zarur sayılğan ikmetli

oylarını kitapnıñ saifelerinde rastketirdim.

Vüsaleni şu işte aveslendirsem de, oña çoq ciddiy yardımım olmadı.

Yaşlarnıñ öz vazifelerini becerip olmalarına alışmalarını kerekli

dep saydım. Kelecekte birde-bir körecek işlerini soñuna qadar barıp

yetkizmege özlerinde qaviy işançları olmasını istedim. Nevbeti keresinde

şu vazifelerini öz becermeleri sayesinde eminliknen amelge keçirsiñler.

Vüsale arqadaşlarınıñ yardımınen Mehmet Kamal Pilâvoğlunıñ şu kitabını

Azerbaycan türkcesine uyğunlaştırıp, neşir ettiler ve Bakuda darqattılar.

Zanımca, şu olarnıñ belki de ilk buyük xayriyeçilik işi oldı.

Amma o, devirde neşriyatlarnıñ berbatlığı sebebinden ve em de

yaşlarnıñ tecribesizliginden kitap keyfiyetli neşir olunmağan edi.

Şuna köre de Vüsalenen razılaşıp, kitapnı yañıdan neşir ettirmekni

qararlaştırdıq. Men Mehmet Pilâvoğlunıñ «Musulman qızınıñ din

kitabı»nıñ Azerbaycan türkcesine uyğunlaştırılğan variantını oqudım,

redakte yaptım ve bazı kösterişler berdim. Oquyıcı kitapnı daima yanında

qolayca alıp kezdirmesi içün, onıñ tekrar neşrini cepke yerleşecek qadar

küçük kitapça şeklinde neşir ettirdik. Kitapnıñ cılıtınıñ tış körünişini de

diqqatnı celp etecek tarzda yaptırdıq. Titul saifesiniñ içine de «Fatiha» ve

«İxlas» surelerini qoyup berdik. Maqsatımız şu edi ki, oquyıcı Qurandan

alınğan bu zarurlı ve keniş darqatılğan surelerni oqup, kitapnıñ muelifiniñ

em de onıñ ana ve babasınıñ ruxuna fatiha oqusıñlar. 1500 tirajla basılğan

«Musulman qızınıñ din kitabı» Azerbaycanda buyuk sevgi ve meraqnen

qarşılanıp, adamlar arasında pek suretnen darqatıldı.

Şu adiseden soñ Vüsale Rauf qızı Mehmet Altunbaşnıñ mennen tanış

158 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 159

olmaq niyetini söyledi. Ankarağa barğanımda Mehmet beynen körüştik.

İslâmi degerlerni sözniñ asıl manasında saf amellerinen yaşatqan bir

qorantanen yaqından tanış olmağımğa pek memnün oldım ve şu künden

bizim aramızda samimiy dostluq bağları yarandı.

Daha soñralar ise biz Mehmet Altunbaşnıñ maliye yardımı vastasınen

Mehmet Kamal Pilâvoğlunıñ «Vahabilerniñ yañlış yolları», «Tasavvuf ve

aqlâq», «Şiitler ve ğaziler», «Muqaddes künler», «Balalarğa peyğamberler

aqqında», «Buyük İnsan Hezret Ali», «Mehemmed peyğamberniñ

buyurıqları» ve başqa kitaplarını da evelki tertibattaki kibi küçük formatta

Azerbaycan tirkcesinde neşir ettirip, Azerbaycanda darqattıq. Kitaplarnıñ

meraqnen qarşılanmasınıñ bir sebebi de anda yazılğanlarnıñ bugünimizniñ

adiselerine uyğun kelmesi edi. 1300 yıl mından evel söylenilgen ikmetli

kelâmlar sanki şu künlerniñ ictimaiy-siyasiy durumını öz közlerinen

körgen birevler tarafından aytılıp yazılğan edi.

Mezkür kitapçalar Pilâvoğlu qorantası tarafından da meraqnen qarşılandı.

Xususen, kitapçalarnıñ Azerbaycan türkcesinde seslenmesi olarda

xoş teessurat qaldırdı. Biz Mehmet Altunbaşnı Bakuğa davet ettik.

Torunı Mehmetxannen Bakuğa kelgen Mehmet Altunbaş mında çeşit

insanlarnen, ayırı-ayırı diniy icmalarnıñ vekillerinen körüşip, mesçitlerge

barıp birlikte namaz qıldı. Hatta biz onıñnen birlikte Erdebilge, Tebrizge,

Urmiyağa (İran Azerbaycanında yerleşken şeherler) bardıq. Bayağı

yıllarnıñ tebliğatı neticesinde Türkiyede Şah İsmayılğa, (Şah İsmayıl

Xâtai) onıñ torunlarına, umumen alğanda butünley Sefevilerge qarşı bir

suvuq munasebet olğanından xaberdar edim.

Mehmet Altunbaşda ise şu alâmetni iç sezmedim. Aksine onda

Sefevilerge qarşı bir sevğı ve ixtiram duydum. O, Şeyx Sefini, onıñ

dedelerini ve evlâtlarını İslâmnı tebliğ etken din alimleri, tariqat

yolbaşçıları kibi degerlendirdi. Mehmet Altunbaş buyük isteknen Şeyx

Sefiniñ ve onıñ dedeleriniñ türbelerini ziyaret etti ve anda namaz qılıp,

dualar oqudı.

...Qonuşmalarımız zamanı Mehmet Altunbaşnıñ qartbabalarınıñ Qırımdan

Türkiyege köçürilgen qorantalardan olğanını ögrendim. Rus-

Osmanlı savaşları, mecburiy köçürmeler, sürgünler aqqında az-çoq

bilgilerge malik edim. Sıñırlar açılğan soñ Türkiyede yaşağanlarnıñ bir

çoqları eski baba-dede yurtlarına ziyaretke barıp, andaki soy-aqrabalarınen

körüşkenlerini eşitken edim. Bazılarınıñ eski soy-sopluq bağlarını yañıdan

canlandırmaq maqsadınen vatanğa avdet etken qırımtatarlarnen qorantalar

qurması da maña belli edi. Bir keresinde Mehmet Altunbaşdan:

— Mehmet bey, siz, Qırımğa bardıñızmı? Qırımdan kimlerni tanıysıñız?

— dep, soradım. O, bir qaç yıl evelsi Qırımğa qısqa muddetli

sefer etkenini söyledi. Ancaq Qırım aqqında yaxşı ve ya yaman iç bir söz

aytmadı. Onıñ cevabı maña Celaleddin Ruminiñ «qusurlarnı körgende

gece kibi ol!» tüşüncesini xatırlattı. Duydum ki, Mehmet bey Qırımdan

memnün olıp qaytmağan edi ve anda körgenlerni bir kimsege söylemek

fikirinde degil.

Mehmet Altunbaşnı bir daha Qırımğa barmağa aveslendirdim, qartbabalarınıñ,

dedeleriniñ kimlerden olğanını, qaysı bölgeden köçüp

kelgenlerini

ögrenmesine pek çoq ıntıldım. Defalarca rica etsem de

Mehmet

bey özü barmazdan evel oğlu Selaheddinni yiberdi. Selaheddin

Qırımdan qaytıp andaki vaziyetni ana-babasına ve qoranta azalarına

añlatqan soñ, Mehmet beyde de baba-dede yurtuna barmaq avesi yañıdan

canlandı.

Mehmet beyge Qırımdan Niyara İsmet qızınıñ qorantasınıñ unvanını

bergen edik. Diger taraftan da Niyarağa Mehmet beyniñ Qırımğa

baracağını bildirgen edik. Niyara da öz qorantasını şu ziyaretnen bağlı

xaberdar etken edi. Neşriyatta çalışqan Ediye xanım ise Mehmet Kamal

Pilâvoğlunıñ kitapçalarını qırımtatarcasında neşir ettirgen edi.

Niyara İsmet qızınıñ qorantası Mehmet Altunbaşnı ve arqadaşı, din

alimi Hemdi Merdi hava limanında qarşılağan soñ, Sudak rayonınıñ

Qoz köyüne alıp barğan ediler. Olar Mehemmed Aleyhisselâmnıñ

doğum künlerinde Qoz köyüniñ cemaatınen birlikte Mevlüd bayramını

keçirgendiler. Bir qaç kün Qozda musafirlikte bulunlğan Mehmet bey

Niyaranıñ qorantasınen yaqından tanış olğan, Mevlüd oqutqan, adamlarğa

çeşit ediyeler berip, mesçitlerini, tarixi yerlerini kezip dolaşqan edi.

Mehmet Altunbaş sürgünden avdet etken xalqnıñ ağır turmuşını körip,

mında da öz xayriye işlerini devam ettirgendi. O, köydeki caminiñ tamir

işlerine yardım etip, anda yardımçı bina ve mesçitniñ azbarında guzel bir

çeşme qurdurğan, kerekli eşyalarnı bağışlağan edi. Hatta Azerbaycandan

barıp Qırımda aliy oquv yurtunda muallim olıp çalışqan dostumız Ali

Baloğlanov da Mehmet Altunbaşla körüşüvge barğanda camige bir xalı

ediye etken edi.

160 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 161

Mehmet beynen körüşkenimizde o, Qırım seferinden pek memnün olıp

qaytqanını quvançnen ayttı. Ediye Müslümovanıñ olarnı televideniyege

alıp barğanını, yazıcı Zakir Qurtnezirovnıñ tele-yayınında çıqış

yapqanlarını, Mustafa Cemilovnen, universitet talebelerinen ve din

xadimlerinen olıp keçken samimiy körüşüvlerden, subetlerden tafsilâtlı

söz açtı.

Şunıñnen de Mehmet beyniñ Qırımnen bağları daha da kenişlenip

qaviyleşti. Onıñ qartbabalarınıñ qaysı bölgeden köçkenini araştırmağa

merağı daha da küçlendi. Qırımdan Türkiyege köçürilgen qorantalar

aqqında arxivlerde senetler bar edi. Alim tanışlarımızdan rica ettik

ki, şu materiallarını neşir etsiñler. Bu xayırxaq işni Enver Abdullayev

(Özenbaşlı) yaptı. Lâkin şu kitap da Mehmet Altunbaşnıñ işine tam

yararlı olmadı. Çünki Enver beyniñ kitabınıñ 26-ncı saifesinde Kefe

devlet köylüleri sırasında Qurbeddin adınen eki ad yazılğan edi. Birincisi

Qurbeddin Aci Asanoğlu, ekinçisi ise Qurbeddin Asanoğlu (Aqmesçit)

dep yazılğandı. Şulardan qaysı birisiniñ Mehmet Altunbaşnıñ qartbabası

olğanını belgilemek qolay mesele degil edi.

Qolumızda yazılı menbalarnıñ yoqlığı sebebinden tolu olmağan

xatıralardan faydalanıp maqsadımızğa irişmege ıntıldıq. Ankarağa

nevbeti seferimde Mehmet beyden rica ettim ki, meni onıñ soy-sopları

yaşağan köyge alıp barsıñ. O, ricamnı memnüniyetnen qarşıladı ve

telefonnen bağlanıp musafirlikke keleceklerini andaki doğmuşlarına

bildirdi. 2008-nci sene 17 mayısta Mehmet Altunbaş, men, xanımım

Azize, ve Ankarada simpoziumda olğan Azerbaycan Milliy İlilmler

Akademiyasınıñ Şarqşınaslıq İnstitutınıñ ilmiy xadimi Elmira Fikret qızı

Qırıqqale yaqınlığındaki Yaxşıxan köyüne musafirlikke bardıq.

Qırıqale etrafında 1863-nci senede Qırımdan köçüp kelgenlerniñ

evlâtlarınıñ yaşağanını, olarnıñ dernekleri olğanını, er yıl iyunniñ ilk

bazar künlerinde Tepreş bayramına toplaşqanlarından xaberim bar edi.

Türkiyede yaşağanlarnıñ çoqusı oğuzlardır. Olar da bizim «yaxşı» degen

sözge «iyi» dep aytalar. «Yaxşıxan» sözü de ilk baqıştan mında bir qıpçaq

türküniñ izi olğanını köstere edi.

Köyniñ yaqınlığından keçken Qızıl İrmaq özenniñ yalıboyunda kücük

bağ-bağçalar uzanıp kete edi. Mehmet beyniñ soydaşlarınıñ özenniñ

yalısında pek dülber bağçası ve bağ evi bar edı. Mehmet beyniñ soysoplarınıñ

bir qısımı mında toplaşqan ediler. Tatarcasına bulğur pilâvını

pişirdiler. Sofranıñ uzerine bir qaç lavaşnı yan-yana ve ust-üstte serdiler.

Pilâv qazanını ketirip, lavaşlarnıñ ustüne çevirip töktüler. Epimiz lavaştan

qoparıp alıp, arasına bulğur pilâvını qoyıp iştaanen aşap, ayranımıznı

(yazma) içip bayağı subetleştik.

Zamandan şikâyetlernen başlanğan subet yavaş-yavaş eski devirlerge

kete başladı. 50—60 yıl evelsi Yaxşıxanda olıp keçkenlerni, camilerniñ

minarelerinden «Ey Ulu Tañrı» ile başlağan ezannı xatırladılar. Ket-kete

subet daha da keçmişlerge yol aldı. Er kes xatırasında qalğanını, eşitipbilgenlerini

söyledi.

Men subetke mania olmamaq maqsadınen sualler bermey, xatıralarnıñ

tabiiy aqarınen çezilmesine tırışa edim. Bazan qartlarnıñ unutqanlarını

yaşlar qoşup ilâve ete ediler. Mehmet bey de olarğa qoşulıp qartanasınıñ

söylegenlerini xatırladı. Mehmet bey xatırladı ki, qartanası kuzde şimalden

uçup kelgen turnalarnı avada körgende ağlap ayta edi: «Turnalar bizim

illerden uçup keleler. Biz kelgen yerlerde turnalar köyniñ yaqınlığında

yuva qura ediler. Köymizniñ etrafında çoq turna yuvaları bardı. Er

yuvadan bir taze yımırtanı alıp, pişirip aşaydıq. Ekinçi yımırtanı almaq

buyük günah sayıla edi. Kim böyle bir işni yapsa, episi adamlar onı suçlap

tazirley ediler».

Qartlardan birisi xatırladı ki, qartbabaları Yaxşıxan köyüne kelgende

açlıq olğanından at etini aşağanlar. Birevler subet esasında bizim dedelerimiz

kelgen yerniñ etrafında Hasan dağ, digeri ise qartbabalarımıznıñ kelgen

yerinde göllikler olğanını söylediler.

Şu subetlerden Mehmet Altunbaşnıñ Yaxşıxanda yerleşken qartbabaları

Qurbeddinniñ köyniñ koxasınıñ qızına evlengeni ve onıñ qartanasınıñ

qısqa boylu em de çolaq olmasına baqmadan pek işkir ve merametli

olğanı belli oldı. Laflardan añlaşıldı ki, Qurbeddin işkirligi sayesinde

az bir zaman içinde yerli cemaattan çoq bar-devlet qazanmağa nail oldı.

Subetdeşlerimiz hatta Qurbeddin dedeniñ ölüminen bağlı bir rivayetni de

aytıp berdiler. Şu rivayet Sibir türklerinden toplanğan miflerge daha çoq

yaqın edi.

Böyle söylediler ki, Qurbeddin dede kuzde qoy sürüsini otlatqanında

apansızdan ava pek qarala, kök gudürdep, küçlü yağmur yağğan eken.

Qoylarnıñ bir qısımını sel suvları yuvıp ketken. Aqşam Qurbeddin dede

162 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 163

evge qaytmağan. Köy cemaatı çöllerni ne qadar qıdırsalar da, onıñ ne

ölüsini, ne de tirisini tapalmaylar. Baarde dağğa barğan adamlar körgenler

ki, Qurbeddin dede dereniñ tübünde quşağına qadar qumğa batıp qalğan.

Onı kötergenlerinde köreler ki, quşaqtan yuqarısı bedeni olğanı kibi qalıp

tursa da, quşaqtan aşağısınıñ yalıñız kemikleri qalğan. Onıñ mevtasını

çuvalğa qoyıp, köyde urf-adetnen kömmege tırışqanlar. Amma çuvalnı er

keresinde arabağa yüklemek istegende o tayğalap tüşip ketken. Adamlar

kelip meseleni caminiñ imamına añlatqanlar. İmam da aytqan ki, eger de

onıñ quşaqtan yuqarısı şimdigece çürümegen ise, mında bir ikmet bar ve

cenazeni anda qılmaq kerek.

Böylece şu subetleşmelerden bayağı bilgiler qolda ettik. Şu neticege

keldik ki, eveller Qırımnıñ cenübinde oğuzlar çoqluqnı teşkil etkenler.

Olar ise at etni aşamağanlar. Qırımnıñ şimalinde, çöl tarafta ise esasen

noğaylar (qıpçaqlar) yaşağanlar. Noğaylar arasında at etni aşamaq bugün

de bar. Göllerniñ çoq olğan yeri esasen Sivaş ve Zığ etrafıdır. Hasan dağ da

o taraflardadır, turnalar da esasen anda yuvalarını quralar. Taxminen böyle

qararlaştırdıq ki, Mehmet Altunbaşnıñ dedeleri Hasan dağ etrafındaki

köylerden kelgen Qurbeddin olması mumukün eken.

Amma Mehmet Altunbaş sabırnen qıdırmalarını devam ettirip,

qartbabalarınıñ yaşağan köyüni belgiledi. Kefe etrafında artıq şimdi

virane olıp qalğan, xarabelikke çevirilgen ecdatlarınıñ yaşağan yerlerini

ziyaret etip, qartbabalarınıñ ruxuna dualar oqudı.

Mehmet Altunbaş xayrıyeçilik işlerinen yalıñız Qırımda oğraşmay.

O, qudaları Yusuf Sadıç ve Sami Bilenle birlikte Qırğızıstannıñ cenüp

bölgesindeki qadimiy Qaraxanlı devletiniñ paytaxtı olğan Özkent

köyünde yerleşken caminiñ berbatlığını körip, ğayet qasevetlengenler.

Olar köyde 300 kişilik yañı bir camini qurdurdılar. Camige kerekli olğan

butün eşyalarnıñ episini Türkiyeden yolladılar.

Türk dünyasında olıp keçkenlerni diqqatnen izlegen Mehmet Altunbaş

bularğa öz munasebetini dost-tanışlarğa yazğan mektüplerinen, telefon

bağlantılarınen beyan ete edi. Xocalı soyqırımınıñ añılma küninde

Mehmet bey maña yazğan edi:

Sayğılı Ali müallim!

Can Azerbaycan’a candan selamlar. Karabağ’ın işgali bir insanlık

ayıbıdır. Balkanlar’da, Bosna Hersek’de, tıpkı Filistin’in tıpkı İrak’ın tıpkı

Afganistan’ın işgali gibi bu işgallerin içinde katliam vardır, sürgün vardır,

zulüm vardır. Zulüm elbette payidar olmaz. Ne Roma’nın, ne Bizans’ın, ne

kominizmin zulmü payidar olmuştur. Rusiya destekli Ermenistan zulmü

de payidar olmayacaktır. Herşeye kadir olan Allah zalimin zulmünü elbet

başına geçirecektir. Türk kardeşleri Azeri kardeşlerimizin yanındadır.

Kalbimiz sizinle atıyor, gözyaşlarımız sizin için akıyor. Vatanı için şehit

düşen arkadeşlerimize Allahtan rahmet diliyoruz. Kabirlerinde nur içinde

yatsınlar. Allah yar ve yardımcınız olsun.

Mehmet Altunbaş

26 Şubat 2009

Devrişler kibi «sağ qolnıñ bergenini sol qol bilmemeli» mulâxazasınen

yaşağan Mehmet Altunbaşnıñ xayrıyeçilik faaliyetiniñ sıñırları pek

keniştir. Onıñ saf niyetli xayırxaq amelleri artıq çoqtan berli Türkiyeniñ

sıñırlarını aşıp, Azerbaycannı, Özbekistannı, Qazağıstannı, Qırğızıstannı,

Tatarıstannı, İraqnı, Balkanlarnı qavrap aldı. Hac ziyaretine barğanlarnıñ

masraflarını ödegen, şu bölgelerde qurban çalğan, Ramazan, Qurban

bayramlarında, Mevlüd künlerinde imkânsız insanlarğa er daim yardım

qolunı uzatqan şu merametli ve alçaqgöñülli qorantanen yaqından tanış

olğan soñ kendimni baxıtlı dep sayam. Olarnen tanış olğanımdan soñ,

içki alemimde bir küç ve eminlik peyda oldı, daha doğrusı, duyam ki,

maña arqa tutqan alicenap insanlar bar. Zarra qadar şubem yoq ki, eger

de birde-bir qıyınçılıq çıqıp qalsa, şu merametli qoranta imdatımğa yetip,

yardım qolunı uzatacaqtır.

Niyara İsmet qızı Poloniyada tasil alğanda telefon bağlantılarında,

mektüplerinde, körüşüvlerimizde maña andaki tatarlarnıñ ve karaimlerniñ

vaziyeti aqqında bilgiler bergen edi. Mende olğan bilgilerge köre diger

yerlerdeki kibi Poloniyada da tatarlar ve karaimler suretnen assimilâsiya

olunalar.

Niyara Poloniyadaki tatarlarnıñ sıq yaşağan Bialystok şeheri ve

Bochoniki, Kruszynianıy köyleri aqqında ve bölgeniñ eñ eski camilerniñ

mında yerleşkenini yazğan edi. Köylerden adamlar başqa yerlerge

köçkenlerinden şimdi anda cemisi olıp 10—11 qoranta yaşay edi. Amma

Ramazan ve Qurban bayramı künlerinde tek Poloniyanıñ çeşit yerlerinden

degil de, hatta çetel memleketlerinde bile yaşağanlar da baba-dede

164 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 165

mezarlarını ziyaret eteler, soydaşlarınen körüşmek içün eski yurtlarında

toplaşalar.

Bir kere Qurban bayramı arefesinde Niyaranen telefon bağlantısında

bayram künlerinde qayda olacağını soradım. O, da maña tatar köylerine

barıp, Qurban bayramını olarnen birlikte keçirecegini söyledi. Men

Mehmet Altunbaşla bağ yaratmadan, Niyaradan rica ettim ki, bir qoy satın

alsıñ ve tatar köyleriniñ birinde Pilâvoğlular-Altunbaşlar qorantasınıñ

adından qurban çalınsıñ. Niyara da vaziyetke uyğun areket etecegini

bildirdi.

Qurban bayramı gecesi telefonımız aqşamdan bayağı keçken soñ çañ

qaqtı. Destekni alğanımda şamatanıñ, ziy-çuvnıñ içinde Niyaranıñ sesini

zornen eşittim. O, buyük bir quvançnen istegimni yerine ketirgenini,

Pilâvoğlular-Altunbaşlar qorantasınıñ adından qurban çaldırtıp, köy

cemaatını qurban etinden pişirilgen aşlarnen sıylağanını söyledi. Niyara

qurban çaldırtıp butün köy cemaatını bir yerge toplağan edi. Telefonda

Niyaradan ğayrı digerleri de mennen laf etmek niyetinde ediler. Quvançım

sıñırsız ve soñsız edi.

Ertesi kün Mehmet Altunbaşla telefon bağlantısında meseleni etraflı

oña añlattım. Mehmet bey şu adiseden pek memnün olıp, defalarca

maña ve Niyarağa öz teşekkürini bildirdi. Soñ ise o acele surette qurban

çalınlğan ayvannıñ masraflarını tölemek maqsadınen Niyaranıñ unvanını

menden sorap aldı.

Mehmet bey yavaş-yavaş saf arzu ve niyetlerini amelge keçire. O,

muxtac ve ixtiyacı olğan insanlarğa daima yardım qolunı uzatıp, olarğa

maddiy ve maneviy direk olıp tura. Mehmet bey yañı-yañı camilerniñ,

xastaxanelerniñ, mekteplerniñ qurulmasında faal iştiragini bugün de

ğayretnen devam ettire...

Zanımızca, yüzlerle, belki de biñlerle adamlarnıñ ağır künlerinde

imdatına yetip kelgen, er zaman olarnı qayğırğan xayırxaq ve alicenap

Mehmet Altunbaş samimiy sevgi ve sayğılarğa lâyıq bir muteber şaxısiyettir.

İslâmi degerlerni saf amellerinen yaşatqan Mehmet Altunbaşnıñ

merametli qorantası butünley insanlıqqa parlaq bir numünedir.

Niyara İsmet qızı: Tatar keldi — suv keldi

1993-nci senede Bakunıñ Zuğulba qasabasında olıp keçken Türk

Gençleri Birliginiñ III qurultayına eski Sovetler Birliginiñ çeşit bölgelerinden,

demek mumkün ki, butün azsayılı türk xalqlarınıñ gençleriniñ

temsilcileri davet olundı. Azerbaycandaki milliy gençler teşkilâtları, şu

cumleden, Bakunıñ aliy oquv yurtlarında tasil alğan Türkiyeli, İranlı,

Bulğaristanlı, Qırımlı, Gagauziyalı, Dağıstanlı türk soylu talebeler de

qurultayğa qatıldılar. Şu vaqıtqa qadar Bakuda bir qaç kere türk xalqlarınıñ

vekilleri toplaşqan ediler. Amma muxtelif türk xalqlarınıñ temsilcilerniñ

şu qadar keniş mıqyasta iştirak etken muxteşem toplaşuv birinci kere olıp

keçti.

Qurultayğa men de bir mesleatçı kibi qatıldım. Tenefüslerde ve raatlıq

saatlarında qurultaynıñ iştirakçilerinen qonuşıp, çeşit mevzularda subetleşe

edik. Olarnıñ arasında Bakuda tasil alğan Qırımlı talebeler diqqatımını daha

da ziyade özlerine celp ettiler. İtiraf etim ki, 10—12 yaşnıñ özaralarında

tuvğan tillerinde degil de, rusça qonuşması, evelce meni taacinlendirdi,

ve hatta bir az da açuvlandırdı. Birinci kursta tasil alğan şu talebeler

tek qurultayda olıp keçken subetlerniñ degil de, umumen, toplaşuvnıñ

meramınıñ da farqına barmaylar, onıñ tarixiy maiyetini yeterli derecede

degerlendirmey ediler. Olar tek umumtürk tarixini degil de, hatta maxdud

manada öz qadimiy tarixlerini ve zengin medeniyetlerini bile kerekli

seviyede bilmey ediler. Elbette, mevcut deliller meni ğayet efkârlandırdı.

Amma terenden kederli tüşüncelerge dalıp, qırımtatar xalqınıñ faciasını,

olarnıñ meşaqatlı sürgünlik yıllarını bir daha xatıramda canlandırğan soñ,

şu yaşlarnı añlamağa tırıştım. Sürgünlikte doğğan, rusça terbiyelenip ve

tasil alğan şu yaşlarnıñ alını acıdım.

Aynı zamanda yaşlarnı acımaq duyğularınen yanaşı, xayalımda bir

sual de peyda oldı. Aceba, ya ecnebiy tilde laf etken şu yaşlarda milliy

rux bar ekenmi? Olarnıñ milliy duyğuları ve tefekkürleri nasıl seviyede

eken? Qonuşmalarımızda çeşit usul ve vastalardan faydalanıp, meni

raatsızlağan oylarnıñ cevabını bulmağa ıntıldım. Olarnıñ milliy ruxlarını

ve baqışlarını sınavdan keçirdim.

166 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 167

Bir keresinde men Azerbaycan edebiyatınıñ qadimliginden ve zenginliginden

fikir yürsetip, heca vezninde şiirlerden misaller ketirgenimde,

özüm aseletten Aşıq Umerniñ bir semaisini de bularğa qoşıp, ezberden

aytıp berdim. Azerbaycan aşıqlarınıñ yüzyıllarnen repertuarında olğan şu

semai talebelerden ekisine tanış keldi. Olar acele surette meni doğrultmağa

areketlenip, Aşıq Umerniñ Azerbaycan degil de, qırımtatar şairi olğanını

beyan ettiler. Men de aynecilik usulından yararlanıp: «Pek guzel, men

razım. Eger Aşıq Umer sizniñ şairiñiz olsa, onda sizler de onıñ bir şiirini

ezberden aytıp beriñizçi, men de qulaq asıp diñleyim», — dedim. Episi

susıp qaldılar. Şu zaman yanımızdaki azerbaycanlı gençlerden birisi

Aşıq Umerniñ «Qızqanam» semaisini zevqnen ezberden aytıp berdi.

Doğrusı, şunı iç men kendim de beklemegen edim. Çünki Aşıq Umer

orta mekteplerniñ tedris programmasına kirsetilmegen edi. Mından soñ

qırımtatar yaşlarına çevirilip: «Ana kördüñizmi, Aşıq Umer Azerbaycan

şairidir. Eger qırımtatar şairi olsa, onıñ şiirlerini siz de ezberden aytıp

berer ediñiz», — dedim.

Olar utandılar, amma, menim sözlerimge zayıf şekilde olsa da, öz

itirazlarını bildirdiler. Men itiraz etkenlerniñ közlerinden maña qarşı

olarnıñ qadaplı baqışlarını, nefretli duyğularını sezdim. İçimde bir

quvanç doğdı, qalbimni birde-bir raatlıq isleri sarıp aldı. Yarınki künge

işançnen baqmağa umütler bağışladı. Emin oldım ki, bu yaşlar babadedelerniñ

tutqan xaq yolunı itibarnen devam ettirecekler, ulularınıñ

yaratqan muxteşem medeniy-edebiy mirsına saiplik yapıp, onı daha da

zenginleştirecekler.

Maña qarşı qadapnen baqqan yaşlardan ekisini — M.E. Resulzade

adına Baku Devlet Universitetiniñ Şarqşınaslıq fakültetiniñ türk tili

tercimeçiligi bolüginde tasil alğan Dilâra Mustafa qızı Ablâkimovanı ve

Niyara İsmet qızı Qurtbilâlovanı soñralar tez-tez rastketirdim. Men olarnı

tuvğanlarım kibi sevdim ve qayğırdım. Bakuda aliy tasil alğan muddette

olar bizim qorantanıñ azalarına çevirilip qaldılar.

Bir kere aşxanede xanımımğa aş azırlamaqta yardımcı olğan Niyara

sürgünlikteki balalıq çağlarında nasıl aqaretlengenini xatırladı. O söyledi

ki, qırımtatar balaları ğurbette esasen rus tilli balalar bağçasında terbiyelene

ediler. Rus balaları rus olğanlarını aytıp, daima bunen ğururlana

ediler. Olar qırımtatar balalarına başqa köznen baqıp, çeşit türlü çirkin

laflar ayta ediler.

Rus tilli mektepte tasil alğan Niyara sürgünlik yıllarında rus edebiyatından

ders bergen ocapçesini nefret ve ğadepnen xatırlay edi. X

sınıfta Tvardovskiyni tedris etken ocapçe: «Vatan ne satıla, ne bağışlana,

ne de unutıla! Şairniñ oquyıcısına taqdim etken esas tüşünce mına,

baqıñız, esas şu eken», dep aytqan edi. Aradan 10—15 daqiqa keçken

soñ qırımtatarlarnıñ Qırımğa qaytmaq maqsadınen şeherde miting yapqanlarını

eşitkeninde ise o, ğadapnen: «Şu tatarlar ne isteyler, ne içün

tınç oturmaylar?» — dep, qırımtatar şegirtleriniñ ustlerine açuvlı-açuvlı

bağırğan edi.

Niyaranıñ xatırlavları meni ğayet qasevetlendirdi. Bir taraftan da

açuvlandırdı. Rusiyede «tatar» sözüniñ taxqir kibi işletilmesi bir yañılıq

degil. Tillerinde «Çağırılmağan musafir tatardan da yaman eken» (Ne

zvannıy gost xuje tatarina) kibi atalar sözü de bar. Türk soylarınıñ

ekseriyeti olar içün tatardır. Çar Rusiyesiniñ resmiy senetlerinde Qafqaz

türkleriniñ episi tatar kibi qayd olundı. Bugün özlerini rus adlandırğan

xalq yüzyıllarnen tatar adlandırdıqları xalqnıñ qurğan devletniñ terkibinde

yaşadı. Olardan cenk usullarını, devlet idareçiligini ve i. ögrenip aldı. Bir

az tiklengen soñ, nankor şegirt kibi ögretken xalqnıñ maxvine ıntıldı, er

şeyni red etmege başladı. Tarixni butünley deñiştirip olamasalar da, oña

çeşit türlü yalan uydurmalar qoşmaqtan vazgeçmediler.

Aqiqatlarnı gizlemek içün rus tarixçileri miladiden evel birinci

biñyıllıqta şimdiki Rusiye Federatsiyasınıñ ve Ukrainanıñ cenübinde

kimmerlerniñ, tavrlarnıñ, skiflerniñ (saklar) devlet qurğanlarını yazdılar.

Qudretli skif (sak) devleti miladiniñ III—IV asırlarında hunlarnı mağlüp

etip, öz devletlerini qurğanlarını tebliğ ettiler. Daha soñ ise Xazar

xanlığından, Volga Bulğaristanından,

moğol-tatar basqınlarından, Altın

Ordadan tafsilâtlı şekilde tekrar-tekrar yazdılar. Episini de vaxşiy ve

yırtıcı kibi tasvirlediler. Amma bir kere bile kimmerlerniñ de, skif dep

adlandırğan saklarnıñ da, xazarlarnıñ da, bulğarlarnıñ da, peçeneglerniñ

de, moğol-tatarlarnıñ da devlet qurğan esas issesi türk soylu olğanlarını

xatırlamadılar. 2500 yıldan çoq bölgede şeriksiz akim olğan xalq olarnıñ

yazğanı kibi eger qaddar ve vaxşiy olğan olsa, ya ne içün onda ruslar,

belaruslar, ukrainler, moldavlar, rumınlar, mariler ve onlarnen başqa

xalqlar bugünimizge qadar yetip keldiler?! Ulu tarixniñ saifesinden

silinip

ketmediler. Lâkin Rusiyeniñ cemisi olıp 200 yıllıq akimiyeti

168 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 169

devirinde ise şu yerlerniñ qadimiy sakinleriniñ bazıları yoq olmaq

telükesi qarşısında qaldılar. Qırımtatarlar, mesxetiya türkleri, qaraçaylar,

balkarlar ve diger türk xalqları butünley tuvğan vatanlarından vaxşiy ve

amansızcasına sürgün olundılar. Qırımtatar xalqınıñ milliy devletçiligi ve

aq-uquqları alâ bugüngece tiklenilmey qaldı.

Dilâralarnıñ qorantasınıñ 1974-nci senede tuvğan vatanına köçip,

anda 15 yılğa yaqın yazılmayıp yaşağanlarından, Niyaralarnıñ qorantasınıñ

ise 1989-ncı senede Qırımda meskenleşmesinden xaberim bar

edi. Qızlar maña vatanğa avdet etkenlerniñ anda yerleşmeleri zamanı

qarşılaşqan bayağı problemalar aqqında da yeterli bilgiler bergen ediler.

Dilâranıñ babası Mustafa ağa 1974-nci seneden Qırımda yaşasa da,

doğğan köyü Taraxtaşta yerleşip olamağan edi. Taraxtaşta meskenleşken

Niyaranıñ babası İsmet ağa ise doğğan Qoz köyünde yerleşmekniñ

arzusında edi. Niyara Qırımğa ilk kere kelip ve soñ şaadı olğan bir adiseni

böyle xatırlağan edi:

— 1979-ncı senede babam meni ve aptemni Qırımdaki doğğan köyüne

alıp bardı. Babam köyniñ ceviz ormanınıñ yaqınlığında yerleşkenini

aytıp berdi. Şu zamanlar añlap olamağan edim ki, ne içün köy Ceviz degil

de, Qoz dep adlandırılğan. Bakuda tasil alğanımda mında adamlarnıñ

cevizge «qoz» aytqanını körgen soñ meseleniñ maiyetini añladım. Demek,

böyle olıp çıqa ki, qartbabalarımız bir zamanlar Azerbaycan türkleri kibi

cevizge «qoz» dep aytqan ekenler.

Babam bizni çoq-çoq yerlerni kezdirip, soñ dağlarnıñ arasında guzel

manzaralı bir yerni kösterip: «Mına, baqıñız şu yer «Qız amamı» edi.

Yazda avalar pek sıcaq olğanda piçenge kelgen qadınlar, qızlar şu

uçansuvda yuvuna ediler. Çetten şu yer körünmez edi», — dedi. Biz

deredeki qayalıqqa baqıp qaldıq. Uçansuvdan iç bir xaber-teber yoq edi:

«Baba, mında qupqurı eken de, anda suv yoq eken de, ya qadın-qızlar

amamda nasıl yuvuna ediler?» — dep sorağañımızda. Babam: «Tatarlar

mında yaşağanlarında anda er zaman suv da bar edi», — dep cevap

berdi.

Ekinçi kursnıñ yaz tatilinde «Qız amam»ından suv kelgenini körip,

quvançnen çapıp babamızğa şu sevinçli xaberni söyledik. Babamnıñ da

quvançtan közleri yaşlandı, soñ o yavaştan: «Tatar ketti-suv da bitti, tatar

keldi — suv da keldi», — dep ayttı. Qoz köyünde yaşağanlar soñ yıllarda

qurup qalğan çoraçıqlardan yañıdan suv aqqanınıñ şaadı oldılar. Niyara

subetlerinde er zaman tuvğan vatanına qaytqanlarından pek memnün edi.

O, vatan toprağında yerleşmeleriniñ ne qadar ağrılı ve qıyın olmasına

baqmadan, Qırımda yaşamasınen soñsız ğururlana edi.

Bir kere Niyara qasevetli alda menim işxanemge kelip:

— Mualim, Azerbaycanda bizge qarşı buyük sevgi bar. Er yerde —

olsun soqaqlarda, olsun bazarda, olsun tükyânlarda adiy adamlar bizge

qarşı xoş munasebetteler. Amma bazı bir vazife başında oturğanlar ve

bazı bir ocalar sanki Azerbaycanlı degil ekenler — dep ayttı.

Onı tınçlandırmağa tırıştım. Niyarağa dersliklerniñ Sovet tebliğatınıñ

tesirinen yazılğanını, ocalarnıñ da şu tebliğatnıñ tesiri astında olğanını

añlatıp berdim. Kelecekte yañı dersliklerniñ yazılacağını ve şu xatalarnıñ

olmayacağını ayttım. Söyledim ki, tarix keçmiştir, ondan ibret almaq içün

çoq şeylerni ögrenip bilmelimiz. Kelecekte eski xatalarnı, yañlışlıqlarnı

tekrarlamamaq içün keçmişni terenden ve mukemmel bilmek pek

zarurlıdır.

Niyara azçıq tınçlanğan soñ ne içün Bakuda tasil almağa kelgeniniñ

sebebini böyle izaladı:

— Mualim, aptem Kazan Universitetinde oquy. Menim de Aqmesçitte

tasil almam közde tutulğan edi. Bakuğa kelmegimge Elmira ablam sebep

oldı. O, anam-babamnı işandırdı ki, balañız mında tasil alıp yüksek ixtisaslı

mutexasıs olsa da, milliy tefekküri yeterli seviyede ösmey qalacaq. Baku

muiti ise oña ilimnen yanaşı, em de milliy ğururnı inkişaf ettirmege küçlü

tesir kösterecek.

Şunı Bakuğa kelip tüşken birinci künden duyup başladıq. Hava

limanından şeherge kelgeñimizde taksiniñ aydavcısı bizim qırımtatar

olğañımıznı ve Bakuda tasil almağa kelgeñimizni bilgende, o biznen

pek mulayim davrandı, hatta bir qaç kere evine musafirlikke de davet

etti. Doğrusı, biz qorqqanımızdan onıñ evine barmadıq. Aydavcı bizni

musafirxanege alıp ketirdi. Administrator bizge musafirxanede yer olmağanını

beyan etkende, o bizge arqa tuttı. Aydavcı onıñnen mubaxesege

kirişip: «Körmeysiñmi qırımtatarlardır. Bizde tasil almağa kelgen

ekenler. Ne içün musafirlerni qıynaysıñ», — dep ayttı. Administrator

qırımtatar sözüni eşitken soñ beñizi ve munasebeti aman deñişip turdı.

Pasportlarımıznı alıp baqtı ve tez bir zamanda bizge yer berdi. Ğaliba

170 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 171

ömürimde ilk kere tatarlığımnen şu vaqıt buyük ğurur duydum. Elmira

ablamnıñ doğru olğanına bir daha işandım.

Milliy kureşte faal iştirak etken Elmira Bayramali aqqında bir sıra

malümatlarnı Niyara maña aytıp bergen edi. Onıñ söylegenine köre

Özbekistanda qırmtatarlarnıñ nevbeti mitingleriniñ birinde Elmira

xanım milliy kureşnen bağlı tüşüncelerni aytıp bergeninde milits

xadimleri adamlarğa ucum etip, faal kureşçilerni zornen avtobuslarğa

toldurıp militsiya idaresine alıp barğanlar. Şu vaqıt Elmira xanım dudaq

boyasınen (gubnaya pomada) avtobusnıñ pencerelerine «Tatarlar Qırımğa

qaytacaqlar!», «Sovet militsionerine ar olsun!» dep, yazğan edi.

Ekinçi Dünya savaşınıñ soñ yıllarında Almaniya uzerinde ğalebege

emin olğan Sovetler Birliginiñ reberleri Deli Petronıñ vasiyetlerini

amelge

keçirmek maqsadınen Qara deñizniñ yalılarından — Qırımdan,

Qafqazdan türk xalqlarnı orta Asiyağa ve Sibirge sürgün etmekni

qararlaştırdı. Çirkin niyetlerini pek qısqa bir vaqıt devamında kerçekleştirdi.

Qırımtatar xalqınıñ sürgünlikte doğğan yaş nesli öz asıl tarixlerini

yeterli seviyede menisemek imkânlarından marum oldılar. Biz Bakuda

tasil alğan talebelerge, umumtürk xalqlarınıñ eski şerefli tarixlerinen

bağlı bilgilerni menimsemege areketlene edik.

Sürgünlik yıllarında qırımtatar xalqına öz ağrılı dertlerini ve adaletli

talaplarını söylemekni yasaqlağanda, olar başlarından keçirgen

meşaqatlarını xatıralarğa siñgen yırlarnen ifadelediler. Er keresinde şu

ağrılı yırlarını eşitkenimde teren tüşüncelerge dalıp, o musibetli yıllarnı

xayalımda olarnen beraber yaşamağa tırışa edim. Közlerimniñ ögünde

deşetli manzaralarını bir daha canlandıra edim. Qalbimni titretken şu

yırlar qırımtatarlarğa olğan muabbetimni kün-künden nurlandıra, olarnıñ

zalım duşmanlarına ise ğadaplı nefretimni ğayet küçlendire ediler. Arasıra

şu yırlarını Niyara ve Dilâra titrek seslerinen yırlap meni er zamanki

kibi qasevetlendire ediler. Mına kene de Niyara ve Dilâra yırlaylar:

On sekiz mayıs gecesinde prikaz oquldı,

Nafile yerden anlaşmamış sürgün etildik.

Şu Qırımnıñ dağları yüksek, suvları salqın,

Qırım bizim vatanımız edi, ayırdılar bizni.

Bağçasaray vokzalında poezdqa mindik,

Yigirmi eki kün yol kezip, Taşkentke keldik,

Samarqantnıñ vokzalına ketirip töktüler.

Yoq olsun şu qara künler, körmesiñ közüm.

Adım tatar, yurtum Qırım bu nasip olıp,

Şu türküni unutmayıñ xatırlañız tez-tez,

Qırımğa qaytmaq qısmet etsiñ epimizge.

Qırımtatarlar ğurbette yaşağan devirde sürgünlikniñ deşetli ağrılarını,

facialarnen tolu künlerni tasvirlegen dertli ve qasevetli yırlar yarattılar,

olarnı yırladılar, yaşlarnıñ xatıralarına siñdirdiler. Niyaranen Dilâra da

sürgünlikte yaratılğan ve tillerde ezber olğan şu yırlarını bizim evde

ara-sıra yırlap em özlerini, em de bizim qorantanı qasavetlendirip, teren

tüşüncelerge daldıra edı.

Bir kere men Niyara ve Dilâradan radioda çıxış etip, sürgünlikniñ

deşetli ağrılarını, facialarnen tolu künlerini tasvirlegen dertli ve qasevetli

yırlarını Azerbaycan diñleyicilerine yetkizmekni rica ettım. Ekisi de

bir yerde utanğanlarını söylediler. Amma men: «Şu, Qırımnı tanıtmaq,

xalqıñıznıñ faciasını añlatmaq içün eñ guzel vastatır,» — dep aytqan soñ,

olar razılaştılar.

1995-nci sene fevralde Azerbaycan radiosında qırımtatarlarğa

bağışlanğan yayın efirde seslendi. Qızlar qırımtatar faciasından, xalqnıñ

acınıqlı taqdirinden tafsilâtlı laf ettiler, efkârlı yırlarını yırladılar. Yayın

diñleyiciler tarafından sıcaqlıqnen qarşılandı. Yayınımıznı eşitkenler

radioğa ve maña telefon açıp ğayet kederlengenlerini ve eyecanlanğanlarını

gizletmediler.

Mından soñ qırımtatar faciasını tasvirlegen sürgünlik yırlarını

daha da keniş mıqyasta tanıtmaq maqsadınen, Cenübiy Azerbaycanlı

(İran Azerbaycanı) muxacir Araz Elsesnen şu qızlarnıñ sanada birlikte

yırlamasını közde tuttım. Çünki Araz Elsesniñ Almaz Yıldırımdan

yırlağan «Qara destan» yırında da qırımtatarlarnıñ sürgün olunması

añılğan edi. Amma qızlarnıñ yırlağan yırlarında qırımtatar faciası,

deşetli sürgünlik yırları daha da tolğun ve manalı aks olunğan edi.

Yırnıñ kompozitsiyasını azırlağan soñ fikirimni Araz beyge açıqladım.

O, ğayeni destekledi. Qısqa bir zamanda olıp keçken azırlıqlardan

soñ, Araznen Niyara evelce evde dost-tanışlarnıñ qarşısında yırladılar.

Yırnıñ kompozitsyasınıñ muvafaqiyetli keçkenini körip, sanada birlikte

yırlamaqlarını qararlaştırdılar.

172 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 173

Araz Elses isyânkâr sesnen yırlay edi:

Kimse bilmez Tanrıdağnıñ yaşını,

Tuman aldı Altaylarnıñ başını.

Uçurğandı baştan devlet quşunı

Servetine yüz çevirgen zaman hey,

Qart türkniñ tüşken dertler yaman hey...

Darma-dağın oldı türk soyları,

Söngen ocaq, köçüp ketken boyları.

Dertli-dertli aqa bozqır özenleri,

Saqlar içte gizli umütlerni hey,

Qart türkniñ tüşken künler yaman hey...

Viran oldı Buxarası, Başkenti,

Matem tutqan Samarqandı, Taşkenti,

Kendi söyler, töke közden yaş kendi,

Ne ozan bar, ne yazan, ne şaman hey...

Qazan, başqırt batqan, Qırım sürülgen,

Menim badem közlü yarım sürülgen...

Şu yerde ise Niyara yırğa qoşula ve qalplerni titretken qasevetli

sesnen yırlay edi:

Ural dağı, Ural dağı,

Ne yüksek dağlarıñ

Şu Qırımnıñ taş-toprağı

Tatarnıñ eti-yağı.

Bağ-bağçalarımız,

Saçılmış qaldı,

Ev-eşyalarımız

Kazaklarğa qaldı.

Quvanmañız, siz yavurlar,

Tatarnıñ malına.

Biz qaytırmız, siz ketersiz

Uralnıñ dağına.

Araz Elses yırnı devam ettirip yırlay edi:

Türk illeri bir-birine yadlana,

Qazaq, Qırğız,Türkmen, Özbek adlana.

Azeri türk yana, içten odlana,

Ana yurtnıñ içten alı tuman hey,

Qart türkniñ tüşken dertler yaman hey...

Azerbaycan dert içinde boğuldı,

Sevgenleri diyar-diyar qovuldı.

Ağla şair, yurtnıñ virane oldı,

Qayda qopuz, qayda qırıq keman hey?..

Qayda buyük Vatan, qayda Turan hey?

Araz Elsesnen Niyaranıñ birlikte yırlağan şu yırnı seyiriciler gurdeli

elçırpmalarnen, areretli alğışlarnen qarşılap aldılar. Şu zaman fırsattan

faydalanıp yırnı diktafonımğa yazıp aldım. 1995-nci sene 9—11 iyunde

Kırıqkalede ötkerilgen «I Uluslararası Türk dünyası Kültür Qurultayı»nda

men de iştirak etken edim. Qurultaydan soñ meni ertesi kün keçirilecek

«Tepreş»ke davet ettiler. Kırıqkalede yaşağan tamırları Qırımdan olğan

qırımtatar dernegi «Tepreş»ni teşkil etken edi. Şeherniñ çetindeki köyde

olıp keçken «Tepreş»te çıqış içün maña söz berdiler. Qısqa nutqımdan

soñ men diktofonımnı mikrofonğa yaqın tutıp, Arazla Niyaranıñ kederli

yırını seslendirdim. Doğrusı, bayram iştirakçileri tarafından yırnıñ

şu qadar da sıcaqlıqnen qarşılanacağını beklemegen edim. Olar

yırnıñ bitmesine bile imkân bermediler, aman meni muasarağa aldılar,

diktafonımnıñ qayda ketkeninden iç xaberim de olmadı. Episi adamlar

meni öz çadırlarına davet etip, çeşit mevzularda subetleşe ediler. Şu künü

eñ azından 20-den ziyade qorantanen tanış oldım. Ertesi künü lentten

yırnı yazıp alğan soñ, diktafonımnı özümge qaytarıp berdiler.

Niyara ve Dilâra soñuncı kursta oquğanda men digerlerine nisbeten

daha da savatlı talebelernıñ öz xalqlarınıñ edebiyatı ve tarixinen bağı

olğan diplom işini yazmalarını teklif ettim.

Amma «Azacıq aşım, ağırmaz başım» tefekkürnen yaşağan bazı

174 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 175

bir ocalarımız ise çeşit türlü manaçıqlarnı uydurmaqnen şuña manialar

yaratıp: «Sizge Türkiye edebiyatı tedris olunğan, ondan da diplom işini

yazmalısıñız!» — dep turdılar. Bayağı qıyınlıqlarnen olsa da, razılaşıp

Niyara «Qırımtatarlarnıñ asret yırları», Dilâra ise «Aşıq Umerniñ

poetikası» mevzularında diplom işlerini yazdılar. Olarğa manialar

yaratmaq istegen ocalar ise bir qaç aydan soñ diplomlarnıñ qorçalavında

evel aytqanlarını unutıp, talebelerniñ araştırğan ilmiy işlerini yüskek

qıymetlendirdiler.

Umumen, çetten Azerbaycanğa tasil almağa kelgen talebeler içün

xususiy programma azırlanmağan edi. Oña iç bir tüzetüvler, ilâveler

kirsetilmeden, sovet devirindeki programmadan qullanıla edi. Rus

medeniyetiniñ, edebiyatınıñ ve psixologiyasınıñ tebliğine keniş yer

berilgen edi. İç olmağanda Azerbaycanşınaslıq fenni tedris etilmeli edi.

Ocalarnı, kurslarnı da munasip saylamağan ediler. Talebelerniñ akseriyeti

de rus, de Avropa, ya da AQŞ meyilli olğanı sebebinden Azerbaycan

medeniyeti ve em de Azerbaycan mentalitetinen yaqından tanış degil

ediler. Olarnı birlikte respublikamıznıñ manzaralı yerlerine kezintilerge

alıp barmaq, medeniy ve tarixiy abidelerinen yaqından tanıştırmaq içün

iç bir tedbirler qararlaştırılmağan edi.

Böyle vaziyetten çıqış yolunı bulmaq içün avesi ve merağı olğanlarnı

ayırı-ayırılıqta de Gobustanğa, de Çıraqkalege, de Gubağa, de Şirvanşahlar

sarayına ve başqa yerlerge kezintilerge alıp barır, Azerbaycan

medeniy ve tarixiy abidelerinen yaqından tanıştırmağa areketlene edik.

Şu tedbirleniñ amelge keçmesinde Niyara çoqtan-çoq seyler köstere edi.

Bakuda tasil alğan talebelerge Azerbaycan medeniyeti ve edebiyatı em

de xalqımıznıñ urf-adetleri aqqında tafsilâtlı bilgilerni bermege tırışa

edim. Türk xalqlarınıñ yaşlarına medeniyetlerimizniñ, tarixlerimizniñ,

soy-tamırlarımıznıñ, tilimizniñ ortaqlığını qayta-qayta añlatmağa ve şu

qadimiy bağlarnıñ kelecekte de östürip, onıñ qavileştirilmesiniñ muim em

de ğayet zarurlığını aydınlaştırmağa ıntıla edim. Keçmişimizni terenden

ögrenip, bugün ve yarın — er zaman birdemlikte olmaqnıñ vacipliginı

söylegen edim.

Niyaranıñ muzıkağa buyük merağı ve avesi bar edi. Onıñ muzıkağa

pek duyğulı olğanına köre Bakudaki Folklor Sarayında çalışqan yaqın

tanışım Kifayet xanımdan ricada bulundım ki, Niyarağa saz çalmaqnı

ögretsiñler. Olar da ricamnı cevapsız qaldırmadılar, saz çalmaqnı oña

avesnen ögretmek istediler. Afsus ki, kursdaşları onı eriştirgenleri

sebebinden Niyara saz derslerini devam ettirip olamadı.

Talebeler Bakuda tasil alğandan soñ, öz yurtlarına qayttılar, amma,

bağlarımız üzülmedi. Maña tez-tez telefon açtılar, mektüpler yazdılar, arasıra

da maqaleler yazıp yolladılar. Olar mektüplerinde menden çeşit türlü

bilgi ve vesiqalarnı Qırımğa yollamaqnı rica ete ediler. Doğrusı, iriraf etim

ki, olarnıñ mektüplerinde talap olunğan materiallarnı kitapxanelerden,

arxivlerden, evlerden toplap, anda yollamaq içün bir-eki adam degil de,

araştırıcılar gruppası kerek edi. Olarnıñ sorağanlarınıñ çoq az bir qısımını

yollamağa vaqıt ve imkân buldım, qalğanlarını da özleriniñ qıdırıp qolda

etmelerini tevsiye ettim.

Niyara vatanğa qaytqan soñ Azerbaycana Qırım aqqında maqaleler

yazıp yibergen edi. Şu maqalelerniñ birinde yazılğan edi ki, Bağçasarayda

XVI asırda qurulğan Zıncırlı medrese uzun yıllardan berli ruxiy xastalıqlar

xastaxanesine çevirilgendi. Qırım musulmanları şu binanı kerige qaytarıp

alıp, ondan kene de medrese kibi faydalanmaq oğurında mubareze alıp

baralar. Azerbaycan ziyalıları, ictimaiy-siyasiy teşkilâtları maqalege

öz munasebetlerni bidirdiler. Ukrainanıñ Azerbaycandaki sefirligine,

Ukraina Medeniyet Nazirligine mektüpler, beyanatlar yazıp yolladılar.

Qırımtatarlarnıñ Zıncırlı medreseni ve etrafındaki bir qaç tarixiy

binalarnı ruxiy xastalıqlar xastaxanesinden kerige alıp, anda restavratsiya

işlerine alıp başlağanlarını eşitkenimde pek memnün oldım. Niyaranıñ

doğru yolda olğanına, xalqınıñ, vatanınıñ taliyi içün raatsızlanğanına

ğayet sevindim. Azerbaycannı özüne, xalqına dayaq bilgenine ziyade

quvandım. Talebelerniñ er bir oğurlı adımı meni daima ruxlandıra ve pek

çoq quvandıra...

(Mezkür maqale Ali Şamil. «Tanığan insanlar». Birinci kitap,

«Sumgayıt» neşriyatı, Baku, 2000, kitabınıñ 129—141 saifelerinden

alındı).

(Maqale qısqartıldı. İ.K.).

P.S. 2010-ncı sene 13—15 oktyabrde Türkiyeniñ Afyonkarahisar

şeherinde keçirilgen «Uluslararası Zeki Valid Toğan ve Türk Kültürü

176 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Zamandaşlarım 177

Bilgi Şöleni»nde «Zeki Valid Toğan ve dava arqadaşı Abdülkadir İnannıñ

muxacir Azerbaycan matbuatınen bağı» mevzusında maruza yaptım.

Simpoziumda anda universitette çalışqan Niyaranen körüşmege sıra

keldi. Niyara quvançnen maña söyledi ki, Qoz köyünde eski zamanlarda

qartbabasınıñ yaşağan azbarını satıp aldı ve kelecekte anda ev qurmaqnı

qararlaştıra. Şu xaberden bir memnünlik duydum, içimni xoş duyğular,

sevinçler sarıp aldı. Niyaranıñ şu ğayretinen ğururlandım. Tüşündim ki,

bir zamanlar çekken zametim nafile yerge ketmegen eken. ARAŞTIRMALAR

178 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 179

«Bildiriş» gazeti qırım aqqında

Özet (annotatsiya): Er bir neşirniñ siyasiy nazar noqtasını onıñ

etrafında icat etken muelifleri tayinleyler. Olarnıñ dünya baqışları,

cemiyetteki vaziyeti, şaxsiyetleri yazğan maqalelerinde aks oluna. Şu

nazar noqtasında Azerbaycannıñ muxacir gazeti «Bildiriş»niñ etrafında

bulunğan qalem saipleriniñ icadiy faaliyetleriniñ araştırılıp ögrenilmesi

vacip meseledir. Şu mueliflerniñ er birisi manalı ve zengin bir ömür yaşap,

siyasiy kureşlerde metinleşken, ayat ve yaratıcılıq tecribesi qolda etken

şaxsiyetlerdir. Rusiyeniñ mustemlekeçilik siyasetine qarşı mubarezede

pişkinleşken milliy şuurlı insanlar yalıñız öz xalqlarını degil de, em de

esaret ve zulumlar astında iñlegen butün milletlerni qorçalamağa seyler

kösterdiler.

«Bildiriş» gazeti (1930—31 s.) öz saifelerinde Qırım mevzusına da

keniş yer berdi. Gazette Qırım ve qırımtatarlar aqqında yazılar sayısına

köre degil de, mevzularınıñ aktualligi ve vesiqalarnıñ zenginliginen

diqqatımıznı özüne celp etti. Olardan «Qırımnıñ qara künü», (1930,

№ 17 ve 1930, №18), «Sovet Rusiyesiniñ soñ vaziyeti ve Bolşevikler

neden xarpke keteler?» (1931, 26 Fevral, № 30 ve 1931, 5 Mart, № 31),

«Qırım istiqlal davasınıñ sebepleri ve esasları» (1931, 9 Aprel, , № 36

ve 1931, 16 Aprel, № 37) maqaleleri Qırımlı Cafer Seydamet, «Qırımda

vaziyet» (1931, 19 Fevral, № 29) maqalesi ise H. Avcıköylü imzasınen

derc olundı.

Anaxtar sözler: «Bildiriş» gazeti, Qırım, Azerbaycan, M.E. Resulzade,

C. Seydamet, H. Avcıköylü.

Kiriş

Romanovlar sülalesi mecburen akimiyetten ketken soñ, uzun yıllardan

berli Rusiye imperiyasınıñ esareti astında olğan xalqlar öz mustaqil

devletlerini qurmağa tırışdılar. 1918-nci sene 28 mayısta Azerbaycan

da istiqlal beyannamesini ilân etti. Taassüf ki, ne mağlüp Rusiye, ne de

dünyanıñ diger küclü devletleri yañı meydanğa kelgen cumxuriyetlerni

desteklemediler. 23 ay ömüri olğan Azerbaycan Xalq Cumxuriyeti yañıdan

rus askerleriniñ ayaqları astında taptalandı. Bolşevikler azatlıq, tınçlıq,

beraberlik, 8 saatlıq iş şiarlarınen adiy insanlarnı mearetnen aldattılar.

Dünyanıñ inkişaf etken memleketlerinden destek alğan Rusiye Sovet

ukümeti adınen imperiyanıñ taxminen evelki sıñırlarını yañıdan tiklemege

muvafaq oldı. Genç, mustaqil devletler ise yañıdan esaret astında qaldılar.

Mustaqilliklerinden marum olğan xalqlarnıñ yetekçileri istiqlalğa qavuşmaq

maqsadınen mubarezeniñ yañı usullerinden faydalandılar.

Yalan ve zulum uzerinde qurulğan akimiyetke qarşı kureşte biñlernen

azatlıqsever insanlar Sovet ukümetiniñ amansız ceza maşinasınıñ qurbanı

oldılar. Bir sıra yetekçi siyasiy xadimler mubarezelerini devam ettirmek

maqsadınen çetel memleketlerine bardılar. Azerbaycan muxacirleri

Türkiyede bir qaç gazet ve jurnallar neşir ettirmege muvafaq oldılar.

Olar faqat öz problemalarını degil de, Sovetlerniñ esaretinde olğan diger

xalqlarnıñ da taliyini izlep, matbuatta yarıqlandırdılar.

Eski prezident M.E.Resulzade İstanbulğa kelgen soñ çeteldeki

Azerbaycannıñ siyasiy xadimleriniñ faaliyeti daha da canlanmağa başladı.

M.E. Resulzade 1922-nci senede Türkiyede «Musavat» partiyasınıñ «Çetel

bürosı»nı, 1924-nci senede ise Azerbaycan Milliy Merkezini açtı. Soñ

ise İstanbul, Ankara, İzmir, Trabzon, Gars, Tehran, Tebriz, Erdebil, Reşt

ve başqa şeherlerde partiyanıñ özeklerini yarattı (Şimşir, 2002:29).

1922-nci senede İstanbulda «Yeni Kafkasya» (26.09.1923 —

?.10.1927) jurnalını neşirge azırladı. M.E.Resulzadeniñ gazet, jurnal

neşir etmege ruxseti olmaması sebebinden derginiñ «sаhibi-imtiyаz ve

mudiri mesul Sеyid Tаhir»dir, dep yazdı (Tahirli Abid, 2002:20).

Ayda eki sanı neşir olunğan jurnal 1927-nci senege qadar, yani 100

sanı çıqqanğa qadar faaliyet kösterdi. İcrette neşir etilgen gazet, jurnal

ve kitaplarnıñ ekseriyetine redaktorlıq yapqan M.B.Memmedzade

«Yeni Kafkasya» jurnalını tek azerbaycanlılarnıñ degil de, Rusiyeniñ

esaretindeki butün xalqlarnıñ ilk dergisi dep adlandırdı (İbrahimli X.,

1996:119).

Jurnаlnıñ prоgrаmması mаddeler boyunca böyle tesbit еtildi:

1. «Yеni Каfkаsyа» milliyetçi, rаdikаl ve dеmоkrаttır.

2. «Yеni Каfkаsyа» türkçitir. Türklerniñ medeniy bağlarını, maneviy

birligini ve istiqlаllаrını közde tuta.

180 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 181

3. «Yеni Каfkаsyа» türk dаvаsınıñ Аzeri cebesini mudаfaalağan

Аzerbаycаn istiqlаlçılаrınıñ tüşüncelerini yаza.

4. «Yеni Каfkаsyа», Qаfqаz milletleriniñ Rusiyeniñ esаretinden

qurtulmаsını ve Rusiye istilâsınа qаrşı muvafaqiyetli kureşini teminlеmesi

içün Qаfqаznıñ kоnfеdеrаtsiya şeklinde birdemliginiñ taraftаrı.

5. «Yеni Каfkаsyа» yаlıñız Аzerbаycаnçılıq, Türkçilik, Qаfqаzçılıqnen

bitmey о, Şarqtaki Мilliy istiqlаl kureşini de qorçalap, Şarqnıñ rаdikаl bir

surette esirleşmesini butün samimiyetinen yаza.

6. «Yеni Каfkаsyа» хususen Rus İmpеriаlizmine qаrşı mucаdile yapa,

bоlşеvizmni de çarizm qadar türk dünyаsı içün zararlı dep saya ve onı

Qаfqаzğа duşman dep bile (Şimşir S., 2002:45).

Azerbaycan muxacirleriniñ daha soñ neşir etken jurnal ve gazetleriniñ

programmaları demek mumkün ki, «Yeni Kafkasya» jurnalınıñ

programmasına uyğun kelişe edi. Sovetler Birliginiñ tazyığınen «Yeni

Kafkasya» qapatıldı. Azerbaycan muxacirleri «Azeri Türk» (01.02.1928

— ?.02.1930), «Yaşıl Yarpag» (16.06.1928 — 01.09.1928), «Odlu Yurd»

(01.03.1929 — ?.08.1931) dergilerini neşir ettiler. Şu jurnallarnıñ da

programmaları taxminen «Yeni Kafkasya» jurnalınen aynı edi. SSSR-niñ

tazyığınen Türkiye ukümeti muxacirlerniñ neşirlerini toqtatqanlarında

demek mumkün ki, aynı bir adamlar farqlı adlarnen başqa gazet ve

jurnallarnıñ neşirine razılıq alıp, öz ğayelerini tebliğ ettiler.

1. «Bildiriş» gazetiniñ tarixinden

Azerbaycannıñ siyasiy xadimleriniñ ve aydınlarınıñ Türkiyede neşir

olunğan gazet ve jurnalları aqqında soñ yıllarda bayağı araştırmalar alınıp

barıldı. Amma yazıqlar olsun ki, şu saada alınıp barılğan ilmiy araştırmalar

yeterli seviyede degil. Muxacir Azerbaycan matbuatını ve edebiyatını

tetqiq etken alimlerimiz öz araştırmalarında ara-sıra «Bildiriş» gazetini

de xatırladılar. Bakı Devlet Universitetiniñ magistiri Ofelya Yunis qızı

Tehmezova 2006-ncı senede «Azerbаycаn мuxаcir мatbuаtındа «Bildiriş»

gazеtiniñ yеri ve rоli» мevzusındа dissеrtаtsiyа işini yazdı. Lâkin afsus

ki, şu eser alâ de neşir etilmedi.

Men 2004-nci senede «Solovkide körgenlerim» kitabına yazğan kiriş

sözünde «Bildiriş» gazetinden keniş subet açtım. Amma kitapnıñ tirajı

az olğanı sebebinden matbuat tarixi ve siyasiy tarixnen oğraşqanlarınıñ

diqqatını yeterli derecede özüne celp etıp olamadı.

Azerbaycan muxacirleriniñ aftada bir kere çıqqan ilk siyasiy «Bildiriş»

(redaktsiya İstаnbuldаki Pаngаltı Şаfаk sоqаğı, N 60-dа yеrleşti ve

Оrxаniyye matbaasında basıldı — A.Ş.) gazetiniñ birinci sanı 10 sеntyаbr

1930-ncı senede basıldı. A-3 formatta, 58 sanı neşir оlunğan gazetniñ

mevzu dairesi pek keniş oldı.

Azerbaycan milliy istiqlal kureşiniñ yetekçilerinden M.E.Resulzadeniñ

siyasiy baqışlarınıñ maxsulı kibi meydanğa kelgen «Bildiriş» gazeti milliy

mubareze tariximizde şerefli yer tuttı. Amma yazıqlar ki, onıñ tebliğine ve

em de kerekli seviyede ögrenilmesine zaruriy diqqat yetirilmedi. Gazette

derc olunğan ciddiy, içtimaiy-siyasiy ve çeşit türlü mezmundaki keniş

qolemli maqalelernen yanaşı berilgen küçük ilânlar bile bugünimiz içün

pek emiyetlidir.

«Bildiriş»niñ ilk sanından başlap, soñ sanına qadar, «Odlu yurd»

jurnalına abune kampaniyası alınıp barıldı. Azerbaycan, Gürcistan,

Şimaliy Qafqaz, Türküstan ve Ukraina istiqlalçıları tarafından ayda bir

kere Fransız tilinde neşir olunğan «Prometey», «Ayaz İshaki beyniñ baş

redaktorlığınen basılğan «Edil Ural» ve Qırımnıñ istiqlalını arzulağan

«Milliy yol» ve «Emel» neşirlerine ilk sanıdan başlağan abune kampaniyası

1931-ncı sene 18 sentyabrde toqtatıldı.

Azerbaycannıñ siyasıy muxacirleri arasında icatnen eñ maxsuldar

oğraşqan ve muxaciret tariximizge dair mukemmel eserlerniñ muelifi

kibi belli olğan Mirzebala Memmedzadeniñ yazğanına köre «Bildiriş»

gazetini neşir etken Azerbaycançılıq mubarezesiniñ yorulmaz qaramanı

Mehemmed Emin Resulzade edi.

2. «Bildiriş» gazetiniñ yaratıcısı Mehemmed Emin Resulzade

Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ yaratıcılarından biri, körümli

ictimaiy-siyasiy ve devlet erbabı, istidatlı alim, jurnalist-publisist Mehemmedemin

Hacı Molla Alekper oğlu Resulzade 1884-nci sene 31

yanvarde Bakunıñ yaqınlığındaki Novxanı köyünde dünyağa köz

açtı. O, siyasiy ve edebiy faaliyetke gençlik çağlarında başladı. 1902-

nci senede «Musulman gençlik teşkilâtı»nı yarattı, soñdan şu teşkilât

«Demokratik Musavat Cemiyeti» adınen belli oldı. Onıñ imzasına ilk

kere Tifliste Mehemmed ağa Şahtaxtlınıñ redaktorlığınen çıqqan «Şargi-

Rus» gazetiniñ 1903-nci seneniñ 20-nci sanında rastkelindi (Aliyev M.,

1991:5).

182 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 183

«Musulman gençlik teşkilâtı» soñdan RSDFP Baku Komitetiniñ

«Hümmet» gruppasınen birleşti. Belli olğan «Hümmet» gazeti 1904-

nci sene oktyabrda neşir olunmağa başladı. Hektogrammada bir qaç yüz

tirajı olğan ve gizli yolnen darqatılğan şu gazet Azerbaycandaki siyasiy

qurumlarnıñ ilk gazeti oldı (Hüseyinov Ş., 1988:58).

Sotsial-demokratlarnıñ «Tekamül», «Yoldaş», «Devet-Goç» ve başqa

gazetlerniñ (1905—1907) faal qalem saiplerinden em de teşkilâtçılarından

biri olğan M.E. Resulzade İ.V. Stalinle şu devirde tanış oldı.

M.E. Resulzade İ.V. Stalinni labüd ölümden qurtarıp aldı ve onıñ Bayıl

(Bakudaki Bayıl apsxanesi — A.Ş.) apsxanesinden qaçırılmasını teşkil

etti (Resulzade M.E., 1997:15).

Bakuda neşir olunğan «Hayat», «İrşad», «Tereggi», «Tekamül», «Yoldaş

» ve diger gazetlerge muntazam maqaleler yazğan (ASE, 1984:137),

«İrşad» gazetiniñ muvaqatı redaktorı olıp çalışqan M.E. Resulzadeniñ

ilk muxacir ayatı 1909-ncı seneniñ evellerine tesadüf etti. Çar polisiniñ

onı izlegeninden xaber tutqan soñ, Bakudan İranğa bardı. Anda şaxlıq

usuli-idaresine qarşı olğan meşrute areketinde faal iştirak etti. Qısqa bir

zamanda qolda etken sayğığa köre onıñ redaktorlığınen «İrani-nov» gazeti

neşirge başladı. Gazetteki ilmiy, bediiy, publisist yazılarnıñ muelifi olğan

M.E. Resulzadeniñ faaliyetini belli ictimaiy-siyasiy xadim Seyid Hesen

Tağızade (1878-1969) «Sühen» jurnalına (1955-nci sene, №4) yazğan

maqalesinde böyle qıymetlendirdi: «Modern Avropa gazetiniñ formasını

ilk kere İranğa M.E.Resulzade ketirdi» (Aliyev M., 1989:3).

Rusiyeniñ İrandaki sefiriniñ ve şax memurlarınıñ tazyığınen

M.E. Resulzade 1911-nci sene mayısta memleketni terk etmege mecbur

oldı. İstanbulğa bargan M.E. Resulazade «İttihat ve tereggi» teşkilâtınıñ

yetekçilerinen bağ qurdı, «Türk ocağı» cemiyetinde çalıştı, şu

cemiyetniñ matbu organı olğan «Türk yurdu» jurnalınen işbirligi yarattı.

Romanovlar sülalesiniñ akimiyette bulunğanlarınıñ 300 yıllığına bağışlanğan

bağışlav-amnistiyadan soñ, 1913-nci senede vatanğa qayttı ve

yañı qurulğan «Musavat» partiyasında faaliyetini devam ettirdi. Matbuatta

muntazam surette bediiy, publisist ve edebiy-tenqidiy maqaleler yazdı

ve bir sıra tercimeler yaptı. Xususen, 1915—1918-nci senelerde neşir

olunğan «İgbal» ve «Açıg söz» gazetleri M.E. Resulzadeniñ ideologik

baqşılarınıñ darqalmasında mustesna rol oynadılar.

M.E. Resulzade 1918—1920-nci senelerde Azerbaycan Xalq Cumxuriyetiniñ

prezidenti oldı. O, milliy devlet ideologı kibi faaliyet kösterip,

Cumxuriyetniñ sotsial-siyasiy, iqtisadiy ve medeniy saadan küçlenmesine

tırıştı, onıñ dünyanıñ inkişaf etken memleketleri tarafından tanınması

içün qolundan kelgenini yaptı.

Azerbaycan Xalq Cumxuriyeti bolşevikler tarafından yeñilgen soñ,

bir muddet Lahıcda gizlengen, daha soñ ise Bayıl apsxanesinde apste

bulunğan M.E.Resulzade Stalinniñ emrinen azat olundı ve Moskvağa

alınıp barıldı. «Musavat» partiyasınıñ gizli faaliyette olğan Merkeziy

Komitetiniñ qararı ve yardımınen 1922-nci senede Finlândiyağa qaçıp

ketken siyasetçi, tez bir zamanda Türkiyege barıp, faaliyetini anda devam

ettirdi. O, İstanbulda bir ayda eki kere çıqqan «Yeni Kafkasya», «Azeri

Türk», «Odlu Yurd» jurnallarınıñ ve aftalıq «Bildiriş» gazetiniñ temelini

qoydı.

1931-nci seneniñ evellerinde M.E. Resulzade Türkiyeni terk etmege

mecbur oldı. Poloniyağa barğan M.E. Resulzade Avropa muxacireti devirinde

«İstiqlal» gazeti ve «Gurtuluş» jurnalınıñ temelini qoydı, «Panturanizm

aqqında», «Çağdaş Azerbaycan edebiyatı», «Azerbaycan uriyet

savaşı» ve ilâxere eserlerini yazdı.

1947-nci sene sentyabrde yañıdan Türkiyege qaytıp kelgen

M.E. Resulzade ömüriniñ soñuna qadar Ankarada yaşadı ve 1952-nci

senede «Azerbaycan» jurnalınıñ temelini qoydı. M.E. Resulzade 1955-

nci sene 6 martta dünyasını deñişti ve Ankaranıñ Esri qabristanlığında

defn olundı.

Onıñ ictimaiy-siyasiy faaliyetini, şaxsiyetini Seyid Hesen Tağızade

«Sühen» jurnalına yazğan maqalesinde böyle degerlendirdi: «Resulzade

butün ömüri boyu beñzerini körmegen, mübalâğasız, fevqulade nadir

insanlardan biri edi. Mehemmed Emin bey terbiyeli, quvetli ve sağlam

mantıq saibi, saf ğoñülli, doğru sözli, sözniñ tam manasınen tüzgün

tüşünce ve yoluña teren işanç beslegen fedakâr, mucaxit ve örnek insandır.

Böylelerini bizim taraflarda zamanımızda rastketirmek mumkün degil»

(Aliyev M, 1991:15).

3. «Bildiriş»niñ esas rubrikaları ve diger neşirlernen bağı

Gazеtniñ esаs rubrikаlаrı şulаr edi: «Аzerbаycаndа», «Sоvеt Rusiyesinde

», «Türkiyeniñ içinde», «Qırımdа», «Şimаliy Каfkаsyаdа»,

184 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 185

«Еdil Urаl ilinde», «Qаzаq, Qırğız ilinde», «Türküstаndа», «İrаndа»,

«Ukrаinаdа», «Rusiyede», «Sоvеtlerde», «Sоñ хaberler», «Мuхtelif

хaberler», «Bеynelmilel hayаt».

Bağ ve alâqalarnıñ zayıf inkişаf еtken em de Sоvеtlerniñ хususiy

хızmet оrgаnlаrınıñ butün sıñırlarnı ve bağ vastalarını qapatmağa tırışqan

devirde böyle bir gazеtniñ neşirge аzırlаnmаsı asıl qaramаnlıq edi.

Мuelifler kerekli malümatlarını doğrudan-doğru adiseler olıp keçken

yerlerden qolda ete ediler. Aynı zamanda olar «Prаvdа», «Zаryа Vоstоkа»,

«Коmmunist», «Bаkinskiy rаbоçiy», «Sеgоdnyа», «Dni», «Zа svаbоdа»,

«Tаyms», «Nyus хrоniki» ve diger matbuаt оrgаnlаrındаn dа mearet ve

beceriknen faydalana ediler. Bоlşеviklerniñ matbuаtından аlınıp derc

olunğan aynı bir maqale «Bildiriş»de tаmаm aks manаnı añlata edi.

Мааrif, iqtisаdiyаt, köy xocalığı хaberleri de gazеtte keniş yer alğan

edi: «Коlxоzlаrdа», «Trаktor yоq», «Мааrif cеbеsindе» (№ 43, 1931),

«Аzеrbаycаndа Pеtrоl», «Zirааt işinе yollanılğan gеnçlеr», «Pеtrоlcılаr

kоngrеsi», «Yipеkçilik işlеri», «Bаnk plаnı», «Vеrgilеr tоplаnmay»

(№ 46, 1931), «Saban işlеri nе аlda eken?» (№ 45, 1931), «Yañı 5 yıllıq

plаn», «Trаktor fаbrikаsındа» (№ 46, 1931), «Коlxоzcılarğa buğdаy

bеrilmey», «Pаmuq zirааtı nе аlda eken?» (№ 48, 1931).

4. «Bildiriş» gazeti ve Qırım

«Bildiriş» gazeti öz saifelerinde Qırım mevzusına da keniş yer ayırdı.

Gazette Qırım ve qırımtatarlar aqqında yazılar sayısına ve qolemine köre

degil de, mevzularnıñ aktualligi ve delillerniñ zenginliginen diqqatımıznı

özüne celp etti. Olardan «Qırımnıñ qara künü», (1930, № 17 ve 1930,

№18), «Sovet Rusiyesiniñ soñ vaziyeti ve Bolşevikler neden xarpke

baralar?» (1931, № 30 ve 1931, № 31), «Qırım istiqlal davasınıñ sebepleri

ve esasları» (1931, № 36 ve 1931, № 37) maqaleleri Qırımlı Cafer

Seydamet, «Qırımda vaziyet» (1931, № 29) maqalesi ise H. Avcıköylü

imzasınen derc olundı.

«Qırımdа аçlıq» maqаlesinde yazılğan edi: «Моskvа, Qırım Cumxuriyеtini

mаxv еte… Qırımdа аçlıq?.. Buñа nаsıl inаnmаlı?..» Mında

muelif Qırımnıñ tabiiy servetleriniñ ve köy xocalığı maxsullarınıñ

kutleviy surette Моskvаğa taşınmasına ğayet raatsızlana. «Qırımnı

аçlıqqa düçar etkenlerniñ vе yа mаxvine tırışqanlarnıñ siyаsiy ğаrеziniñ

tаlilinen yanaşı, biz еñ аzından bir türk yurtu оlğаn Qırımnıñ qarşılaşqan

еñ buyük tеlükеni, yаni, «аçlıqnen ölüm»iniñ sebeplerini aydınlaştırmağa

da areket etecekmiz…» («Bildiriş», 1931:26 mart).

«Qırımdа köylü iğtişаşlаrı» maqаlesi de merаq doğura edi. Мaqаlede

yazılğan edi: «Qırımnıñ sаbıq Меlitоpоl vilаyеtiniñ cеnüp qısımındа köylü

iğtişаşlаrı bаşlаndı. 17 aprelde Xarkovdan bildirilgenine körе, iğtişаşnıñ

ilk künündе yаlıñız Lipаtin bölgesinde 15 kоmmünist vе 6 dеvlеt mеmurı

öldürildi» («Bildiriş», 1930:7 avgust).

5. Cafer Seydamet «Bildiriş»niñ saifelerinde

M.E. Resulzadeniñ icrette eñ yaqın meslekdeşlerinden biri de buyük

türkçi, İsmail bey Gaspralı ğayeleriniñ sadıq devamcısı, antisovet

faaliyetinen belli olğan Cafer Seydamet edi. Cafer Seydamet 1889-ncı

sene 1 sentyabrde Qırımnıñ Yalta bölgesiniñ Qızıltaş köyünde dünyağa

köz açtı. Yaş çağlarında tasil almaq maqsadınen İstanbulğa bardı. Anda

Noman Çelebi Cihan, Alim Seyit Xilmiy ve Abduraim Sükutinen birlikte

«Qırım Talebe» cemiyetini, soñ ise Çelebi Cihannen birlikte gizli «Vatan»

cemiyetini yarattılar.

O «XX asırda tatar milleti mazlümesi» adlı ilk eserini İstanbulda

Şexab Nezixi imzasınen derc ettirdi. Gizli siyasiy faaliyetine köre

Rusiyeniñ xususiy xızmet organları onı aps etmekni közde tuttı. Şunı

duyğan soñ o, Fransağa bardı ve Pariste Sarbonna Universitetiniñ uquq

fakültetinde tasil aldı. Birinci Dünya Savaşında Rusiyeniñ mağlüp

olmasından faydalanıp, vatanğa qayttı ve siyasiy faaliyetini mında devam

ettirdi.

1917—19-ncı senelerde Qırımda yañı qurulğan ukümetlerde nazir

vazifesini eda etken Cafer Seydamet bolşevikler Qırımnı zapt etken soñ,

Türkiyege barmağa mecbur oldı. O anda Qırımlı muxacirlerniñ «Emel»

jurnalınıñ ve siyasiy teşkilâtlarınıñ yaratılmasında faal iştiraginen yanaşı,

Rusiye İmperatorlığından muxaciretke kelgenlerniñ teşkilâtlanmasına

da yardım qolunı uzattı. İçtimaiy-siyasiy, medeniy ve edebiy saalarda

boldurmayıp çalışqan Cafer Seydamet matbuatnıñ küçünden semereli

faydalandı.

Onıñ Türkiyede «Rus inqilâbı» (1930), «İsmail bey Gaspralı» (1934),

«Mefkure ve Türkçilik» (1934), «Rus tarixiniñ inqilâba, bolşevizmge

186 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 187

ve dünya inqilâbına sürüklenmesi» (1948), «Sovet cehenneminde köylü

ve işçilerniñ vaziyeti» (1948), «Nurlu qabirler» (1991), «Bazı xatıralar»

(1993) kibi kitapları neşir olundı.

Azerbaycan muxacirleriniñ neşirlerine çeşit vastalarnen yardım bulmağa

tırışqan Cafer Seydamet 1930—31-nci senelerde «Bildiriş» gazetiniñ

saifelerinde qırımtatar xalqınıñ tarixi, edebiyatı, medeniyetinen

bağlı maqalelerni derc ettirdi. Cafer Seydamet ömüriniñ soñuna qadar

qırımtatar diasporasında buyük sayğı ve nufuz saibi oldı. SSSR-i Ekinçi

Dünya Savaşında Almaniyağa esir tüşken türk ve musulmanlarnıñ

Türkiyede yerleşmesiniñ aleyxine çıqtı. Böyle bir zamanda Cafer

Seydamet şu esirlerniñ dünyanıñ muxtelif memleketlerinde yerleşmesine

yaqından yardım etti ve olarnı qorqunçlı ölümniñ pancasından qurtarıp

aldı (Enserli M., 1998). Cafer Seydamet Qırımlı 1960-ncı sene 3 aprelde

vefat etti.

6. «Bildiriş»niñ keniş bilgilerge malik olmağan

muelifleri aqqında

«Bildiriş» gazetinde maqalesi basılğan Qırımlı yazarlardan biri de

H. Avcıköylüdir. Zanımızca, şu Hilmiy bey Avcıköylüdir. Yazıqlar olsun

ki, H. Avcıköylü aqqında etraflı malümatlar qolda etip olamadıq.

Azerbaycan muxacir matbuatında añılğan mueliflerden biri de

Kamaldır. «Yeni Kafkasiya» jurnalında Azerbaycanlı Ali Kamal, Azeri

Türk Kamal imzasınen derc olunğan muelif A. Kâzımzadeniñ imtiyaz

sahibligi, M.E. Resulzadeniñ baş muarrirliginen neşir etilgen

«Odlu yurd» jurnalınıñ mesül mudiri Kamal (Soñralar onıñ vazifesini

B.Süleyman becerdi.) oldı. «Odlu yurd» jurnalından soñ neşir etilgen

«Bildiriş» gazetiniñ de ilk sayılarında imtiyaz sahibi A.Kâzımzade, mesül

mudiri Kamal edi. Kamalnıñ icadiy ve ömür yolu aqqında keniş bilgilerni

rastketirip olamadıq.

Kamalnen birlikte İstanbul Universitetiniñ edebiyat fakültetinde

tasil alğan, adı bizge daqiq belli olmağan bir şaxıs Mehmet Sadig

Arannıñ vefatı munasebetinen «Ötüken» jurnalınıñ 1971-nci sene iyul

sayında yazdı: «Fakültetimizde yañı peyda olğan (1927-nci sene közde

tutula — A.Ş.) simalar arasında eki nefer azerbaycanlı da bar edi: Kamal

ve Mehmet Sadig. Kamal saf azeri lexcesinen laf ete edi. Kulerüzli bir

yaş edi... Ekisi de mukemmel bilgili ve butün azeriler kibi yaraşıqlı ediler.

Guzel nutq qabiliyetleri bar edi. Fars ve rus tillerini yaxşı bile ediler…

Ekisi de edebiyat fakültetini oqup bitirip olamadılar. Asılında olar talebe

degil de, siyasiy adamlar, muxacirler ediler. Ömüri pek qısqa olğan

Azerbaycan Cumxuriyetine xızmet ettiler. Bu devlet Moskva tarafından

işğal etilgen soñ ise Türkiyede sığınaq buldılar. Soñralar Kamal İran

Azerbaycanına barıp, mubarezesini anda devam ettirdi ve Ekinci Cian

Cenki yıllarında İran Buyük Britaniyanıñ ve Moskvanıñ işğalına oğrağan

zaman kommunistler tarafından öldürildi» (Guliyev Vilayet, 2009:141).

Netice

«Bildiriş» gazetiniñ muelifleri Rusiyeniñ mustemlekesinde olğan

xalqlarnıñ uquqiy azatlıq qolda etmelerine ömürlerini bağışladılar. Soñdan

olarnıñ istek ve ğayeleriniñ bir qısımı ayatta öz aksini taptı. Niayet ki,

Sovetler Birligi yıqıldı. Amma çoq-çoq taassüf ki, tili, medeniyeti, tamırları

aynı bir soydan olğan xalqlarnıñ arasında qaviy bağ ve munasebetlerniñ

qurulmasına dünyanıñ inxisarçı (inxisar — monopoliya) merkezleri

manialar yarattılar. İsmail bey Gaspralınıñ söylegeni kibi: «Dilde, işte,

fikirde birlik!» olmadan inxisarçı merkezlerge çevirilmek olmaz. Aynı bir

medeniyetli xalqlarnıñ birligi yaranmadan dünyada ortaq medeniyetniñ

yaranması mumkün degil.

Qullanılğan edebiyat:

1. Aliyev Mövsüm. (1989). Mehemmedemin Resulzade, «Azerbaycan»

jurnalı, № 3.

2. Aliyev Mövsüm. (1991). Mehemmedemin Resulzadenin ömür yolu. (Mehemmedemin

Resulzade. «Esrimizin Seyavuşu. Çağdaş Azerbaycan edebiyyatı.

Çağdaş tarix» kitabına ön söz), «Genclik» neşriyyatı, Bakı.

3. ASE. (1984). VII cild, Bakı.

4. Babayev Adil. (2003). Elimizin ve elmimizin soygırımı (I kitab), «Bakı

Universiteti neşriyyatı», Bakı.

5. Bayramoğlu Alxan. (2004), Azerbaycan mühaciret matbuatına dair mühazireler

(1920—1990-cı i.), Bakı.

6. «Bildiriş» gazeti, 1930.

7. «Bildiriş» gazeti, 1931.

8. Enserli (Lembeli) Mirze. (1998). Cafer Seyit Ahmet Krımer, «Gartal»

neşriyyatı, Bakı.

188 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 189

9. Guliyev Vilayet. (2009). Son illerin yazıları, «Ozan» neşriyyatı, Bakı.

10. İbrahimli Xaleddin. (1996). Azerbaycan siyasi mühacireti. «Elm» neşriyyatı,

Bakı.

11. Hüseynov Şirmemmed. (1988). Heqiqet ve edalet carçısı. «Azerneşr»,

Bakı.

12. Tahirli Abid. (2002). Azerbaycan mühaciret matbuatı. «Garp-poligraf»

neşriyyatı, Bakı, 2002.

13. Şimşir Sebahettin. (2000). Azerbaycanlıların Türkiyede siyasi ve kültürel

faaliyyetleri (1920—1991). Azerbaycan Kültür Derneyi Yayınları № 49,

Ankara.

azerbaycan qolyazmalar İnstitutınıñ arxivindeki

«koroğlu» destanı qırımda neşir olundı

XIX yüzyıllıqta Avropada «Koroğlu» destannıñ neşri ve ögrenilmesinen

koroğluşınaslıqnıñ temeli qoyuldı. Keçken asırnıñ evellerinde

kommunistler akimiyetke kelgen soñ, şu qaramanlıq abidesiniñ artlıartından

toplanıp neşrine ve araştırılmasına meraq daha da küçlendi.

Akimiyetni zorbalıqlar vastasınen qolda etken bolşevikler esaret astına

alğan xalqlarnı idarelemek içün sınfıy kureşni ögge çekmege areketlendiler.

Xalqlarnıñ eski tarixinde ve medeniyetinde sınfıy mubarezege uyğun

kelgenlerniñ episini qabartmağa tırıştılar. Tarixiy adiselerni bile sınfılıq

nazar noqtasından degerlendirdiler. Edebiyatta, folklorda akim tabaqağa

itiraznı aks ettirgen numünelerniñ neşri, tebliği ve tetqiqi yañı baqışnen

süzgüçten

keçirilip, xalqqa taqdim etildi.

Asırlardan berli bir çoq xalqlar arasında sevile-sevile diñlenilgen,

tillerde destan olğan «Koroğlu» şu taraftan olarnıñ amellerine destek oldı.

Ukümetniñ siyasiy baqışlarından yararlanğan alimler ise Azerbaycanda

yaşağan aşıqlardan toplağan «Koroğlu

» destannı neşir ettirip, uzerinde

araştırmalar alıp bardılar. Aynı zamanda olar destannıñ olsun türk

soylı xalqlar, olsun olarnen qomşulıqta yaşağan başqa xalqlar arasında

keniş darqalğan variantlarını toplap

neşir ettirmege, qıyaslav şeklinde

ögrenmege teşebbüs kösterediler. Şu işte Veli Xuluflunıñ xususiy faallığı

diqqatqa lâyıqtır («Koroğlu», 1999).

Amma 1937-nci senede şu işke yolbaşçılıq yapqan Veli Xuluflunıñ

«xalq duşmanı» kibi ilân etilip, qurşunlanması (Gasımov Celal, 2003:94)

başlanılğan işniñ yekünleşmesine bayağı manialar yarattı. Soñralar

Azerbaycanda Koroğluşınaslıq

saasında bir sıra muvafaqiyetlerge irişildi.

Destan defalarca kitap şeklinde

neşir olundı ve aqqında degerli tetqiqatlar

alınıp barıldı. Lâkin Bakuda Yaqub Zekiniñ İ.Çobanovdan yazıp alğan

qırımtatar variantı ise tamam unutılıp qaldı.

Azerbaycan mustaqillikni qolda etken soñ, bir sıra yasaqlar aradan

köterildi. Arxivler açıldı, xalqımıznıñ milliy maneviy degerleriniñ ög190

Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 191

renilip tebliğ olunması içün keniş mıqyasta tedbirler amelge keçirildi.

Azerbaycan Milliy İlimler Akademiyasınıñ (AMİA) Folklor İnstitutında

bölgelerden toplanğan folklor numünelerni neşirge azırlamaqnen

yanaşı, alınıp barılğan ilmiy tetqiqatlarğa da diqqatnı yeterli seviyede

küçlendirdiler. Keçken asırnıñ evellerinde pek az sayıda arap elifbesinde

neşir olunğan kitaplarnı latin elifbesine çevirip, «Azerbaycan folklorınıñ

ilkin neşirleri» seriyasında basmağa başladılar. Türk soylı xalqlarnıñ ağız

edebiyatı numüneleriniñ umumtürk folklorı kontekstinde araştırılmasına

adımlar atıldı.

AMİA-nıñ Folklor İnstitutınıñ ilmiy xadimi İlgar Kasumov Yaqub

Zekiniñ 1935-nci senede Bakuda İvan Çoban oğlu Çobanovdan yazıp

alğan «Koroğlu» destannı araştırıp, neşirge azırlamağa başladı. Aradan altı

yıl keçken soñ, yani 2009-ncı senede «Koroğlu destan»nıñ yañı variantı

öz originalında kiril ve latin elifbelerinde Qırımda dünya yüzü kördi

(İ. Kasumov «Koroğlu» destanı, «Qırımdevoquvpedneşir» — 2009).

İ.Kasumov ve qırımtatar alimi N.Seytyahyayev kitapqa degerli kiriş

sözi yazğanlar. Amma er eki muelif Yaqub Zeki aqqında yeterli seviyede

bilgiler berip olamağanlar. Şu da bir sıra suallerni doğura. Yaqub Zeki

Umerov Bakuğa ne içün kelgen edi? Neden böyle mesul bir işni 18 yaşlı

texnikumnıñ talebesine avale etken ediler? Aliy ve orta ixtisas oquv

yurtlarında dersler iyunde bite. Yaqub Zeki ise destannı qışta yazığa alğan

edi. Texnikumnı oqup bitirmegen yaş Bakuğa ne içün kelgen edi? Onıñ

Bakuda başqa ilmiy-pedagogik faaliyeti bar edimi?

Qırımtatar edebiyatınıñ tetqiqatçıları R.Fazıl ve S.Nagayev öz araştırmalarında

Yaqub Zekiniñ 1917-nci senede Bağçasaraynıñ Yancı köyünde

doğğanını, 1935-nci senede Bağçasaray Pedagogika Texnikumını

oqup bitirgenini, 1935—1939-ncı senelerde Kuybışev rayonunda neşir

olunğan «Udarnik» gazetinde çalışqanını, ilk ikâyesi olğan «Qara çızma»nı

da 1937-nci senede şu gazette basqanını, 1939—1947-nci senelerde

Sovet arbiy deñiz donanmasında (Sovetskiy voyenno-morskoy flot)

xızmet yapqanını ve ömüriniñ soñuna qadar bediiy icatnen oğraşqanını

yazalar (Fazıl Riza, Nagayev Safter, Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi. Qısqa

bir nazar, 2001:432—433).

N. Seytyahyayev «Qırımda «Koroğlu» destanı ve onıñ yañı variantı»

adlı araştırmasında «Koroğlu» destannıñ Qırımda eki yolnen darqalğanını

qayd ete. Muelif eposnıñ Qırımdaki Osmanlı garnizonlarındaki asker

ve zabitlerniñ vastasınen darqalmasını, yaqut da Azerbaycandan

Şimaliy Qafqazda yaşağan xalqlarğa, andan ise qırımtatarlarğa keçmesi

mulâxazalarını beyan ete. Tetqiqatçı tüşüncelerni ilmiy esaslandırmaq

maqsadınen D.Papunıñ Terek özeni boyunda çobanlıq yapqan devirde

dağıstanlılar, urumlılar ve tatarlarnen sıq-sıq qonuşqanını açıqlay.

Zanımızca, folklor numüneleriniñ darqalmasınıñ, bir xalqtan digerine

keçmesi yolları murekkep ve çeşit türlü vastalardan ibarettir. Nariman

bey ise faqat şulardan yalıñız ekisi uzerinde toqtalğandı.

N.Seytyahyayevge köre, Yaqub Zekiniñ Bakuda yazıp alğan «Koroğlu

» destanı «qırımtatar tiliniñ yalıboyu şivesiniñ lexcelerinden birinde

olğanı» içün «Azerbaycan variantına daha yaqın eken» («Koroğlu

destanı», 2009:28).

Bugünki Azerbaycan oquyıcısında meraq doğura ki, Qırım xanlığı

500 yılğa yaqın bir zamanda Osmanlı devletiniñ muttefiqi ve ya vassalı

olğanı alda, ya neden olarnıñ tili, xususen yalıboyu şivesi Türkiye

türkcesine degil de, Azerbaycan türkcesine yaqın eken? Sebebini böyle

izalamaq mumkün. Osmanlı

devleti iç bir zaman tek onıñnen aynı bir

soydan olğan xalqlarnı degil de, hatta memleketniñ erazisinde yaşağan

farqlı tillerde laf etken ğayrı xalqlarnı da devlet tilinde söylenip, yazmağa

mecbur etmegen edi. Yaqut da mektepler açıp, aveslendirmek ve başqa

vastalarnen assimilyatsiya siyasetini alıp barmaq tüşüncelerinden uzaq

edi. Yalıñız xalqlar degil de, hatta tayfalar ve küçük etnik gruppalar bile

öz ana tillerinde qonuşmağa ve ya başqa bir tilni saylamaqta serbest ediler.

Yalıboy şivesi ise oğuz-qıpçaq gruppalarınıñ qarışmasından şekillengeni

içün Azerbaycan türkcesiniñ edebiy til normalarına yaqın eken. Nariman

beyniñ til, şive, lexce aqqındaki tüşüncelerine tilşinaslarımıznıñ öz

munasebetlerini açıqlamalarını maqsatqa daha da munasip dep sayam.

XIX—XX asırlarda «Koroğlu» destannıñ qırımtatar variantları toplanıp,

yazığa alınmağanı ve qolda mevcut olğan variantlarnı qıyaslav

şeklinde mukemmel ögrenilmegeni sebebinden destanlarımıznıñ süjetiniñ

qaysı bir yolnen darqalğanı aqqında uküm çıqarmaq aqiqatqa doğru

kelişmey. Şuña misal olaraq SSSR yıqılğan soñ Özbekistanda dünya

yüzü körgen «Göröğlı» destanlarını köstermek mumkün. Sovetler devirinde

destannıñ

araştırıcıları türk soylı xalqlardan toplanıp neşir etilgen

192 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 193

metinlerde daha çoq mevcut olğan farqlı allarğa diqqat ayıra ediler.

Aynı bir tamırdan olıp, bizlerni biri-birimizge yaqınlaştırğan, ve aynı

bir medeniyetniñ taşıyıcısı olğanımıznı isbatlağan delillerge degil de,

aksine, bizlerni biri-birimizden ayıracaq meselelerge daha ziyade diqqat

ve emiyet berile edi.

2006-ncı sene Taşkentte belli folklorşınas, akademik Töre Mirzoyev

ve Zubayda Xusainovanıñ

(söyleyicisi Rahmatulla Şair Yusuf oğlu) neşir

ettirgen «Göröğlı:

özbek xalq dostonlari» eposınıñ metini böyle başlay:

«Bir vaqtlar Türkman eli Urgançda qarar etdi. Zamonlar ağdarilib, Urganç

podşoligi barham topib, Urgançda bir podşo turadigan bölib qoldi. Undan

keyin taka, yovmit, ersari, köklang türkmanlarining oqsoqollari bir joyga

yığılıb, Oğalibek deganni podşo kötarib, Yovmitin ortalıq, deb Yovmitda

bir qulay joyni Oğalibekke orda qılıb berib, bozor yurgizdirib qöydilar»

(«Göröğlı: özbek xalq dostonlari», 2006:16). Şu küçük parçadan, em de

destannıñ

soñki qısımlarından da belli ola ki, özbekler arasında keniş

darqalğan variantlarda da Azerbaycandan, Türkiyeden, Türkmenistandan

ve ğayrı bölgelerden toplanğan metinlerde olğanı kibi Koroğlu Türkmen

ilindendir.

Al Xorezmiy adına Urgenç Devlet Universitetiniñ Filologik Tetqiqatlar

Merkezi «Xorezm dostanlari. Oşiknoma» seriyasından 4 kitapnı

neşir

etti. 2005-2008-nci senelerde amelge keçirilgen şu leyxanıñ mesul

redaktorı belli özbek folklorşınası, professor S.P. Rüzumbayovdır.

Şu seriyadan

neşir olunğan ilk kitap «Koroğlu» destanıdır. Mevzu baqımından

Xorezm variantı da soñ 150 yılda Azerbaycandan toplanıp

basılğan «Koroğlu» destanlarına çoq yaqındır. Şularnı qayd etmekte

maqsadımız orta yüzyıllıqlarda türk soylı xalqlarnıñ umumiy medeniyeti

arasındaki farqlılıqlarnıñ bugünimizdeki qadar olmağanını oquyıcılarımızğa

bir daha xatırlatmaqtır.

Muqayeseli araştırmalardan belli ola ki, destanlarımıznıñ yalıñız

filologik metinlerinde degil de, muzıkasında da bir yaqınlıq uküm süre

edi. Muzıkaşınas alim Kâmile Dadaşzade «Epik eserlerniñ muzıka

germenevtikası problemalarına dair» maqalesinde yaza: «Qayd etmek

kerek ki, türk muzıka tefekküriniñ tarixiy rekonstruktsiyası zemaneviy

muzıkaşınaslıqnıñ murekkep problemalarından sayıla. Şu soñ derece önemli

ilmiy problemanıñ alli zamanı, zanımızca, ilk sırada öz epik avalarına malik

olğan destanlarğa esaslanmaq kerektir. Böyle ki, Azerbaycan aşıqlarınıñ

repertuarında özünemaxsus havacata (avalar toplusı) maxsus olğan

eki destan mevcuttır — «Koroğlu» ve «Aslı ve Kerem». Şu destanlarnı

ifa etken zamanı diger anâneviy aşıq avalarına yer berilse de, muzıka

komponentiniñ esasını şu epik eserlerge maxsus olğan avalar toplusı teşkil

ete». «Sinkretik seciye taşığan destanlarnıñ murekkep qurulışınıñ aynı

ilmiy printsipler (meselâ, semiotika) esasında ögrenilmesi olarnıñ arxaik

muzıka qatı aqqında da mueyen tasavur yaratmağa imkân bere. Böyle

ki, teren qatlarında mifologik qaynaqlarnıñ, qadimiy tarixi kesimlerniñ

izlerini qoruv saqlağan «Koroğlu» destannıñ araştırılması meraqlı ilmiy

neticeler qolda etmege imkân bergendir. «Koroğlu» avalarınıñ Azerbaycan,

türk, türkmen variantlarınıñ muzıka tiliniñ birde-bir seviyelerinde alıp

barılğan muqayeseli talil olarnıñ tarixiy-genetik soydaşlığını aşkârlağandır.

Umumen alğanda, qayd olunmalı ki, türk soylı xalqlarnıñ muzıkalı-epik

yaratıcılığınıñ eñ teren semantik qatlarınıñ ögrenilmesinde, onıñ kodunıñ

açılmasında tarixiy-muqayeseli talil önemli rol oynay bile».

Mezkür «Koroğlu» destanındaki

şiirlerniñ episi heca vezniniñ qoşma,

semai, divani ve başqa janrlarınıñ vezn em de qafiyesinde degil. Azerbaycan

xalq yırlarında olğanı kibi mısralarnıñ arasında qafiye farqları mevcuttır.

Bazı mısralarda hecalarnıñ sayısı çoqluqnı, bazılarında ise azlıqnı teşkil

ete. Aşağıdaki numüne fikirmizni tasdıqlay:

Eyvazım, ağleseñ saa yazıxtır, yazıxtır,

Men atımı bağladığım xazıxtır, xazıxtır,

Bir xozum var, Eyvaz, saa layıxtır, layıxtır.

Böle çıxtıñ namnı, Eyvaz, ağleme.

Aman, oğlan, ağleme.

(«Koroğlu» destanı, 2009:64)

Diqqatnı celp etken şu ki, 6 beyitli bu şiirniñ 1-ci, 2-ci, 4-ci, 5-ci beyitleri

5 mısra olğanı alda, 3-nci ve 6-cı beyitler ise 6 mısradan ibarettir. 1950-nci

senelerden soñ Azerbaycanda bir çoq destan toplayıcıları söyleyicilerniñ

mısraları ve beyitlerni farqlı söylemelerini

«yañılışlıq» kibi degerlendirip

metinlerni özleri doğrulta ediler.

Tehranda yaşağan Ali Kâmaliniñ Aşıq Aliakperden toplağan «Koroğlu

» destannıñ qollarını kasetten yazığa köcürip alğañımızda mısralarda

heca farqlarınıñ çoqluğını sezdik. Aşıqnen körüşip, bizge qusurlı

194 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 195

kibi olıp körüngen beyitlerni bir daha yırlamasını ondan rica ettik. Aşıq

bizni meraqlandırğan beyitlerni yañıdan yırlap bergen soñ, er şeyniñ öz

qararında olğanını kördik. Aydın oldı ki, şu mısra

farqları muzıkanıñ

aenkiniñ tesirinen aynı bir sesleşe. Qırımlı söyleyiciden yazılıp alınğan

variant da şu qabildendir. Çoq taassüf ki, olsun söyleyici, olsun yazıp

alğan bizge mısraları naqıs körünip turğan şiirlerniñ qaysı saz avasında

yırlağanlarını qayd etmegenler.

Ali Kâmaliniñ 1980-nci senelerde Merkeziy İranda yaşağan türklerden

toplağan destannen Yaqub Zekiniñ yazıp alğan «Koroğlu» destanı arasında

beñzer cehetler yeterli derecededir. Şunı da maxsus qayd etmek kerek ki,

«Koroğlu» eposınıñ Azerbaycandan toplanıp, neşir olunğan variantlarında

semai ve qoşma janrında olğan şiirlerde beyitler esasen dörd mısradan

ibarettir. Biz qıyaslağan metinlerde ise qoşma ve semailerniñ beyitleriniñ

5 mısra olğanını da rastketirdik. Meselâ:

Men bir Koroğluyum nece,

Ne kündüz bildim, ne gece,

Şini dünya cennetten gence.

Xocardım, Eyvaz, xocardım,

Xocardım, Eyvaz, pir oldum.

(«Koroğlu» destanı, 2009:172)

İ. Kasumov öz tetqiqatında Koroğlunıñ yaşlığındaki adınıñ manasını

añlatmağa ıñtıla. O, metinde qaramannıñ adı Aley Uşan, Aley oğlu

Uşan, Aleyuşan, Aloşan ve Uşan kibi şekillerde yazılğanını qayd ete.

Menbalarğa tayanğan araştırıcı qaramannıñ yaşlıq çağlarındaki adınıñ

Uşan olğanı ixtimalını ögge çeke («Koroğlu» destanı, 2009:16).

Söz kelimi, şunı da yazmaq kerek ki, 1930-ncı senelerde Azerbaycanda

Aşıq Esedden toplanıp ve AMİA-nıñ Folklor İnstitutınıñ ilmiy arxivinde

715(b) invertar qaydınen saqlanıp turğan bir qayd olunğandır.

İ. Kasumovnıñ fikrince epik qaramannıñ adı farsça olğan «rovşanyarıq

», «nur» sözünden degil de, türkce olğan «uruşqan» sözünden kelip

çıqqan eken. Koroğlu, Göroğlu ise soqurnıñ (kornıñ oğlu) oğlu, qabir

oğlu

añlamında değil de, «kor» sözünden meydanğa kelgen eken. Muelif

öz araştırmasında «kor» sözüniñ manasınıñ mantıqen «kora» («kor»,

«kora», «kur», «kurma» «kurgan») sözüne yaqın manadan, ya da aynı bir

tamırdan yaranğanını qayd ete. Şu sözlerniñ de manası sed, sıñır, divar,

qale kibi añlamnı bere. Qaramanğa şu adnı da Çamlıbelge barıp, anda

qale qurıp, yerleşken soñ, xalq tarafından berile. («Koroğlu» destanı,

2009:18).

Araştırıcınıñ şu mulâxazelerni daha da terenleştirmeknen koroğluşınaslığımıznı

zenginleştirmek mumkün. İlgar Kasumovnıñ Qırımda neşir

ettirgen «Koroglu» destanı bir daha isbatlay ki, koroğluşınaslıqta kerekli

seviyede araştırılmağan mevcut problemalar ve çezilmegen bir çoq ilmiy

meseler yeterli derecededir.

Qullanılğan edebiyat:

1. Dadaşzade Kâmile. «Epik eserlerin musiqi hermenevtikası problemlerine

dair», Bakı.

2. Koroğlu. (2005). Metni hazırlayıb tertib edenler: İsrafil Abbaslı, Behlul

Abdulla, «Lider» neşriyyatı, Bakı.

3. «Koroğlu» destanı. 2009. (İşlegen, tertip etken ve neşirge azırlağan

İ.A. Kasumov (Gasımov), «Qırımdevoquvpedneşir».

4. «Koroğlu». (1999). (Veli Xuluflu neşri). «Elm» neşriyyatı. Bakı.

5. «Koroğlu» dastanı. (2009). (Neşre hazırlayan: Ali Şamil). «Seda» neşriyyatı.

Bakı.

6. «Göröğlı: özbek xalq dostonlari», (Naşrga tayyorlovçilar: Töre Mirzoyev ve

Zubayda Husainova).

(2006). «Şarq» naşryot-mattbaa aksiyadorlik kompaniyasi boş

naşriyati. Toşkent.

7. Gasımov Celal. (2003). Mehbus tercümeyi-halı. «Seda» neşriyyatı. Bakı.

8. Oşikname. (2005). (Neşrin tertibçileri: S.R.Rüzumboyev, A.Ahmedov,

S.S.Rüzumboyev), I kitab, «Xorezm» neşriyatı. Urgenç,

9. Fazıl Riza, Nagayev Safter. (2001), Qırımtatar edebiyatınıñ tarixi, Qısqa

bir nazar, «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı, Aqmesçit.

P.S. «Koroğlu» destannıñ yañı variantını Bakuda İ. Çobanovdan qırımtatarcasında

yazıp alğan Yaqub Zeki Umerov olğanı qayd olunsa

da, şu meselege bir az şubenen yanaşqan edim. Keçenlerde KGB-niñ

arxivinde çalışqanımda, qırımtatar milletine mensüp olğan, 1901-nci

senede

Qırımda doğğan, Azerbaycan Tibb İnstitutında, Azerneşirde

ve Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasında ilmiy xadim olıp çalışqan

ve 13 iyun 1937-nci senede aps etilip, uzundan-uzun taxqiqattan soñ

qurşunlanğan Zeki Yaqub Mustafayevniñ adını rastketirdim. Zanımızca,

196 Ali Şamil. Qırım Sevgisi Araştırmalar 197

böyle ixtimal etmek mumkün ki, Veli Xuluflu «Koroğlu» destanını

Bakuda Yaqub Zeki Umerov degil de, Zeki Yaqub Mustafayev vastasınen

yazdırtıp alğan eken. Şu devirde Veli Xuluflu Ensiklopediyanıñ reberi

vazifesinde, Zeki Yaqub Mustafayev ise ilmiy xadim olıp çalışqan eken.

(Mezkür maqale «Azerbaycan xalq ağız edebiyatına dair tetqiqatlar»

kitabından («Nurlan» neşriyyatı — 2009 , 29-ncı cılıt) alındı).

(Maqale qırımtatar türkcesine uyğunlaştırılmadan evel muelif tarafından

yañıdan işlenildi ve qısqartıldı. İ.K.).

Qırımda imtian berip, bakuda tasil almağa

kelgen qırımtatar talebeleriniñ cedveli

Sayğılı oquyıcı, 1920—30-cu senelerde Bakuda onlarnen qırımtatar

yaşları tasil aldı. Olarnıñ taliyinen meraqlanmaq niyetinde oldım. Lâkin

yazıqlar ki, şu insanlarnıñ cedvelini qolda etip olamadım. Şuña köre de

kelecekteki araştırıcılar, jurnalistler menim rastketirgen qıyınlıqlarnen

qarşılaşmasın dep, Bakuda tasil alğan qırımtatar talebeleriniñ cedvelini

de kitapqa kirsettim.

1991-ci senede kelgenler:

1. Dilâra Mustafa qızı Ablâkimova — Baku Devlet Universitetiniñ

şarqşınaslıq fakültetiniñ türk bölügi (Sovetskiy rayonnıñ Vostoçnoye

köyünden).

2. Elvina Rustemovna Murzayeva — Baku Devlet Universitetiniñ

tarix fakültetiniñ tarixci — tercimeci bölügi.

3. Emiruşeyin T... oğlu Cepparov — Baku Devlet Universitetiniñ

uquq fakülteti (Xerson vilayeti Geniçeskiy rayonı, N. Alekşeyevsk qasabası,

Krasnoarmeytsı ev 6a).

4. İslâm Velilâyev — Baku Devlet Universitetiniñ uquq fakülteti (IV

kursta Xarkovğa deñişti).

5. Niyara İsmet qızı Qurtbilâlova — Baku Devlet Universitetiniñ

şarqşınaslıq fakültetiniñ türk bölügi (Sudak rayonı Taraxtaş köyü).

6. Ruşana... — Baku Devlet Universitetiniñ tarix fakültetiniñ tarixci

— tercimeci (O, tasilini oqup bitirmedi).

1992-ci senede kelgenler:

1. Arsen Aliyeviç Aşiqov — Baku Devlet Universitetiniñ xalqara

alâqalar fakülteti (Oktyabrsk rayonnıñ Kondraşina soqağı...).

2. Ayder Axtemoviç İbraimov — Baku Devlet Universitetiniñ xalqara

alâqalar fakülteti.

3. Dilâver Ablâkimoviç Bilâlov — Baku Devlet Universitetiniñ

uquq fakülteti.

198 Ali Şamil. Qırım Sevgisi 199

4. Leyla Rustamovna Bekirova — Baku Devlet Universitetiniñ

xalqara jurnalistika fakülteti.

5. Lilya Server qızı Tevfiqova — Baku Devlet Universitetiniñ tarix

fakültetiniñ tarixci-tercimeci bölügi (Bakudan).

6. Faxriye Fikret qızı Aliyeva — Baku Devlet Universitetiniñ

jurnalistka fakülteti (Bakudan).

7. Kâmile Fikret qızı Aliyeva — Baku Devlet Universitetiniñ tarix

fakültetiniñ tarixci-tercimeci fakülteti (Bakudan).

8. Ruslan Reşidoviç Ablâkimov — Baku Devlet Universitetiniñ xalqara

uquq fakülteti (soñıncı kursta tasilini bıraqıp ketti).

9. Sabri Eminoviç Semedov — ... (O, Dağıstan MSSR-den kelgen

edi).

10. Şukret Şevketoviç Abdulayev — Baku Devlet Universitetiniñ

uquq fakülteti.

11. Nazim Server oğlu Tevfiqov — Azerbaycan Neft Akademiyasınıñ

Geologiya fakülteti (Bakudan).

12. Timur Lir oğlu Xalilov — Azerbaycan Neft Akademiyasınıñ

avtomatika fakülteti (Bakudan).

Şulardan ğayrı Elzara ve Eskender adlı qırımtatar yaşları da Azerbaycan

Tibb Universitetinde tasil aldılar ve soñradan olar aliy oquv yurtlarını

Simferopol ve Taşkent şeherlerine deñiştirdiler.

200 Ali Şamil. Qırım Sevgisi

Літературно-художнє видання

Шаміль Алі

Любов до Криму

про видатних діячів кримськотатарського народу

Директор І.Б. Чегертма

Оператор Е.Р. Аджалімова

Підписано до друку 18.09.2012 р. Формат 60х84 1/16.

Гарнітура «Times New Roman». Умовн. друк. арк. 11,63. Обл.-вид. арк. 5,3.

Обсяг 12,5 друк. арк. Тираж 300 прим. Зам. № 81.

КРП «Видавництво «Кримнавчпеддержвидав»

95000, м. Сімферополь, вул. Горького, 5.

E-mail: krimuchpedgiz@gmail.com

Свідоцтво про внесення до Державного реєстру суб’єкта

видавничої справи ДК № 508 від 26.06.2001 р.

Надруковано у СПД-ФО Подгорнов О.В.

95023, м. Сімферополь, вул. Радіонова, 17, кв. 23.

Свідоцтво про Державну регістрацію № 04055564Ф0090012, від 28.05.2002 р.