Ali Şamil Hüseyin oğlu
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü
Bakı- Azerbaycan.
KUMUK ÉDÉBİYYATININ DÜNÉNİ VÉ BU GÜNÜ
Özet: 19. yüzilliyédék kaynaklarda kumuk édébiyyatı islahına rast gélinmir. Kafkazi işğal edén Rusiya sömürgéciligini uzunömürlü etmék üçün halgları bölmék, bir-birindén ayırmag üçün dürlü tuzaklar kurdu. Yüzyıllar boyu yazılı édébiyyatı bir olan Türklérin hér bölgési, hér gövmü üçün dil, édébiyyat, tarih yaratmağa başladı. 1883-cü ildé Sankt-Peterburgda Mühemmet Efendi Osmanovun yayınlatdiği “Nokayski, kumukski rec” kitabı kumuk léhcésindé ilk kitab sayılsa da, kumuklardan toplanmiş “Minkullnun yiri” Şumer dastanı “Bilkamis”la, “Eniligim Senligim eshkini ac!” masali sumerlerin keci kurd (bézén de şir), “Bozoğlan” masalı “Kitabi Dede Korkut”dakı Bamsı Beyréyi, “Koroğlu” masalı “Koroğlu” dastanını hatırladır. Bu türlü ohşarlıglar folklorda deyil, yazılı édébiyyatda da cokdur.
Son yıllarda Kumuk yazılı édébiyyatının tarihini 15. yüzyılda yaşamış Kamal Ummu Nuri ile başlayırlar. Onun yayınlanmış şeirléri isé günümüzün Kumukcasından çok Azérbaycan bé Türkiyé türkcélériné daha yahındır. Rus- sovet sömürgéçiléri 150 ildé kumuk dili, kumuk édébiyyatı yaratmağa çalışsalar da, istéklériné çata bilmédilér. Néinki kumuklardan toplanmiş folklor örnékléri, hétta günümüzün kumuk yazarlarının ésérléri dé léhcé etibarı ilé bir az férglénsé dé düşüncé, üslüb, mövzu etibarı ilé ümumtürk édébiyyatının bir parçasından başga bir şey deyildir.
Giriş: Türk dilinin gıpçag grupuna dahil olan gumug dili üç ağıza (şibéyé) - Buynak, Hasavyurt vé gaytag ağızlarına bölünür. Araşdırıcıların fikrincé, édébi ésérlér vuynak-hasavyurt ağızı (şibési) ésasında yazılır. (Dünya, 1998: 106, Isayev, 1970: 91) Yüzillér boyu éréb grafikalı élifbadan istifadé edén gumuglar Sovetlér Birliyindé yaşayan éksér türk halgları kimi 1929—cu ildén latın grafikalı élifbaya keçdilér. Lakin bu uzun sürmédi. Onlar üçün dé 1938-ci ildé kiril grafikası ilé élifba yaratdılar. Bu élifbada 38 hérf var. Türk halglarının éksériyyétinin danışarkén eyni cür sésléndirdikléri séslér férgli işarélérlé göstérildiyindén onlar bir-birlérinin yazılarını rahat ohuya bilmirlér.
Gumugların yayılma arealı geniş deyil. Onlar toplu halda - Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasında, az gismi isé gonşu Içkeriya (Çeçen), Inguş Respublikalarında vé Türkiyénin Üçgozen, Kuşoturağı, Yabu, Akköprü, Dogan, Azize, Keyikgırı kéndlérindé ( Halipaeva, 1993:82) yaşayırlar. 1999-cu ilin siyahıyalmasında Rusiya Federasiyasında bu dialektdé danışan insanların sayının 350 min néféré yahın olduğu göstérilir. Éksériyyéti rus dilini ana dili kimi bilsé dé, bu dildén ictimai yerlérdé, hökümét idarélérindé ünsiyyét vasitési, yazı dili kimi istifadé etsé dé, öz aralarında ana dilindé danışmağa üstünlük verirlér.
1. Şifahi halk édébiyyatı
Muhammat Efendi Osmanovun 1883-cü ildé Peterburgda çap etdirdiyi kitab (Osmanov, 1883:174) gumug dialektindé néşr edilmiş ilk édébi abidé sayılır. Bu kitaba nogaylardan bé gumuglardan toplanmış folklor nümunéléri bé müéllifi mélum olan şerlér dahil edilmişdir.
Professor Békir Çobanzadénin 1926-cı ildé Bakıda éréb grafikalı élifbada çap etdirdiyi «Gumug dili vé édébiyyatı tédgigléri» (Çobanzadé, 1926) kitabını gumugların édébiyyatına dair ilk déyérli elmi ésér adlandırmag olar.
Rusiya işğal altında sahladığı halglar arasında bölücülük siyaséti yeritdiyindén uzun illér gumuglar yaşayan bölgélérdén toplanan folklor nümunéléri ümumtürk folklorundan ayrılarag gumugların şifahi édébiyyatı kimi öyrénilmişdir. Buna göré dé toplayıcılar halg arasında mövcud olan nümunélérin hamısını deyil, méhz «gumuglara aid olan folklor nümunéléri»ni toplamağa bé néşr etdirméyé üstünlük vermişlér.
1.1. Tésnifatı
Toplanmış nümunélérin tésnifatında bé janrlarının müéyyénléşdirilmésindé dé fikir ayrılığı, garışıglıg yaranmışdır. Beléliklé, folklor nümunésinin formasından daha çok mövzusuna göré tésnifat müéyyénléşdirilmişdir. Mésélén, «zahmat yırları», «igitlik yırları», «igitlik-tarihi yırları», «tarihi yırlar», «Sibir yırları», «tapşurma ya da nasigat yırları», «mashara-irişhat yırları», «kazak yırları», «haşık yırları», «oylu yırlar», «alışıp aytahan yırları» (Kumık halkı, 2002) vé s. başlıglar altında antologiyalarda verilmiş nümunélérin böyük bir gismi türk halgları folkloru üçün harakterikdir. Onların bir gismini yalnız gumuglar yaşayan bölgélérdén toplandığına göré gumug folkloru adlandırmag olar. Hétta gumug araşdırıcılarının topladıgları nümunélér arasında férglér olduğu kimi tésnifatlandırmada da férglér vardır. A.-K.Abdullatipov vé A.M. Sultanmuradovdan férgli olarag Abdulhakim Hacıyev yırları «igidlik eposu», «igidlik-tarihi yırlar», «tarihi yırlar», «balladalar», «ganna gazag yırları», «Sibir vé tosnag yırları», «haşıg yırları» kimi tésnifatlandırır (Türkiye, 2002, 21-107). A.-K.Abdullatipov vé A.M. Sultanmuradov «Anjili kız»ı igidlik eposuna dahil edirsé, Abdulhakim Hacıyev onların fikrilé razılaşmır «Javatnı yırı»nı igidlik eposuna dahil edir. Bu da bir daha onu göstérir ki, araşdırıcıların müéyyénléşdirdikléri bölgülér, janrlar şértidir. Gumug folklorşunaslığındakı bu durumu nogaylarda, garaçay-balkarlarda vé b. halglarda da görmék olar.
1.2.Gumug folklor nümunélérindé Şumer dastanının izléri
Gumugların çap etdirdikléri yırın bir gisminé-bölgénin tarihi şéhsiyyétléri vé hadiséléri ilé bağlı olanlara başga türk halglarında rast gélinmir. Lakin bunlarda da gédim türk dastan, mif vé nağıllarındakı ifadéléré, epitetléré vé başga bédii tésvir vasitélériné rast gélmék olur. Bédii tésvir vasitélérinin ohşarlığına göré gumuglardan toplanmış «Minküllünü yırı»nı gédim şumer (sumer) dastanı «Bilgamıs»la mügayisé edir vé onu én gédim gumug folklor nümunési sayırlar. «Minküllünü yırı» belé başlayır:
Minküllü üyde tuvan, kırda ösgen,
Hapay bugün art elkesin çaç gesgen,
Tuvarlağa yimik tük bitgen.
Katın-kızlağa yimik çaç bitgen
Korkunçlu talalaga köş tikgen,
Kavurgasın kıy geçgen…
(Minküllü evdé doğmuş, çöldé vöyümüş, Haray, bu gün saçları çiyinlériné tökülmüş Davar(goyun-keçi) kimi bédénini tük örtmüş, Gadın-gız kimi saç bitirmiş (uzatmış), Gorhunc talalarda köşk tikmiş, Gavırğasına tezek kesmiş) (Kumuk halg yırları,1990 :13)
«Bilgamıs» dastanının géhrémanlarından Enkudu ilé Minküllü arasındakı ohşarlıgları başga folklor nümünélérindé dé tapmag olar. Gumuglardan toplanmış «Eniligim, Seniligim, eşkini aç!» uşag nağılı ilé gédim şumerlérdéki keçi-canavar (vézén dé şir) éhvalatı ilé dé parelellér aparmag olar. (Uşag, 1999) Hétta onu da söylémék olar ki, Azérbaycandan toplanmış «Şéngülüm, Şüngülüm, Méngülüm! Aç gapını mén gélim!» nağılı ilé mügaisédé gumuglardan toplanmış métnlérdé keçinin balalarının adları şumer métnlériné daha yahın séslénir. Bu nağıllarda keçi balalarını hilas etmék üçün gurdla savaşır vé galib gélir.
Gumug folklorunda mifléri dilçilik bahımından öyrénén I.A. Halipayeva doktorlug dissertasiyasında tanrılara sitayiş zamanı ohunan bir néğméni verir:
Gök Tengrim gökten mağa
Gök gözlerini açıv bağa
Gök çüman avlaglarda
Gök çicekli tarlada
Gök çokketli balama
Gök Tengrim özüm bağa.
(Mavi Tanrı göydén méné, Mavi gözünü açıv bahır, Mavi çöllérdé, Mavi çiçékli tarlalarda, Mavi keçilér otlayır, Mavi paltolu balaları, Mavi tanrım yükséklérdén bahır) (Şamil, 2000:55)
Araşdırıcıya göré, bu néğmé gédim dövrlérdé yaranmış bir sitayiş, magik duanın galığı, yahud Tanrıya hésr olunmuş mérasimdé ohunan mahnının bir parçasıdır. Dağıstan Respublikasının Kayahan bölgésindé bir Tanrıhan ağacı var. Bölgénin insanları hémin ağaca tapınıb gurban késirlér. Bahmayarag ki, yüzillérdir bu bölgédé islam dininé sitayiş etsélér dé, 50 ildén çok ateist tébliğatın tésiri altında olsalar da, bu gün yené Tanrıhan ağacına vé başga bbu kimi daş-gayalara sitayiş edilir, Tanrının göy réngdé olduğunu vé bu réngin «ilahi gözéllik» anlamı verdiyini gébul edirlér.
Onlarla folklor nümunési arasında belé paralelléri aparmagla hémin sujetlérin türk halgları arasında daha geniş yayıldığını göstérmék olar. Bu tarihçilérimizin dé dadına çatar.
Azérbaycanda «Godu-godu» mérasimindé ohunan néğménin bir hissési gumuglarda Oyunlar, Yumunçuglar (sanamalar) kimi ohunur. Mésélén:
Gün çıg,
Gün çıg, gün çıg!
Duşmanlanı janı çık,
Arib kızın alıp çık,
Erşi kızıng
Eşik artda goyup çık! (Türkiye, 2002:50)
Azérbaycanda günéşin çıhması, yağışlı günlérin sona çatması üçün keçirilén «Godu-godu» mérasimindé ohunan néğmélér garaçay-malkarlarda, gumuglarda bir az férgli şékildédir. Gumuglar bunu «Güdürvay» néğmési kimi ohuyur.
Mésélén: birisi ohuyur:
- Güdür-güdür Güdürvay!
O birilér horla sés verir:
- Hossay!
- Güdürvaynı görgenler! – Hossay!
- Görüv salam vergenlér! – Hossay!
- Salamıngın ari goy! - Hossay!
- Kapçığıma tari kuy!- Hossay!
- Tartıp voza etermen!- Hossay! (Kumık halkı, 2002:8)
Gumuglarda da toylarda, mérasimlérdé ohunan néğmélérin vöyük çokluğu yeddi hecalıdır. Onlar çok vaht dörd misra şéklindé ifa edilir. Araşdırıcı Émin Avid hélé 1928-ci ildé vu provlemé diggét yetirérék «Türk halgları édéviyyatında mani nevi vé Azérvaycan vayatılarının hüsusiyyétléri» adlı tédgigatını çap etdirmişdir.(Avid, 1930:24) O, türk halglarından toplanmış beş min dördlük üzérindé apardığı araşdırmasında yazır: «Gérb (Osmanlı) léhcésindé mani, çöl Kırım türkcésindé çın, Kazan ilé cénub Kırımcada cır, özbékcé éşulé, aşulé, Irag türk léhcésindé turgu, gazah vé gırğızlarda kayım öléng, yahud aytıspa» adlanır. Müéllifin fikrincé vu dördlüklér mühtélif cür adlandırılsalar da eyni kökdéndirlér. Vézi halglarda janr kimi göstérilén yır, jır gédim türklérdé şeré, nézmé verilén ümumi ad olmuşdur. Vu günün özündé dé Iran Islam Respuvlikasının mérkézi vilayétlérindén olan Érag ostanında yaşayan Savé türkléri şeré yır, şer söyléyéné yırçı deyir.(Şamil, 2000:98)
Maraglı vurasıdır ki, türk halglarının vir çokunda nésr şéklindé olan folklor nümunéléri gumuglarda yır kimi, yéni ménzum söylénildiyi halda «Koroğlu» kimi méşhur dastan nağıl janrında verilir. Vu da açıg-aşkar onu göstérir ki, dastan vahtında onu yahşı vilén vé söyléyén-informatorlardan toplanmayıv.
Gumug folklorçularının “Minküllünü yırı”, “ Anjili gız”ı» igidlik eposu, “Abdullanı yırı»”, “Işayının yırı»”, “Zoruşnu yırı»”, “Eldaruşnu yırı»”, “Akmurzanı ve Vekmurzanı yırı”, “Aygazini yırı»”, “Torkalili Tonay viyii yırı”nı» igidlik-tarihi yırları, “Soltanmutnu yırı»”, “Islam vatırın ve Soltanmutnu yırı”nı» (Türkiye, 2002; Kumık halkı, 2002) vé sairé tarihi yırlar kimi tégdim etsélér dé, halg téréfindén sevilé-sevilé ohunur vé yeni-yeni élavélér, déyişikliklér dé edilir.
Ésarét altında olan halglarda işğalçılar éleyhiné yazılmış vé yaradılmış védii ésérlérin ifası, yazıya alınması vé néşri yasag olsa da, insanlar hémişé velé ésérléri sevmiş, gizlindé olsa da ifa etmiş, nésildén-nésilé ötürérék yaşatmışdır. Néhéng Rus dövlétiné garşı 20 ildén artıg döyüşmüş Şeyh Şamil haggında gumugların yaratdıgları vé yaşatdıgları “Şamil yırı”» da vaşucalığı doğuran folklor nümunélérindéndir. Yırda ohunur:
Terekleni vulay vaşın guvartgan
Ertengi aççı ayaznı tumanı,
Maskev bulan on segiz yıl dav etdi.
Dağıstannı imam Şamil ulanı.
Dağıstandan Şamil taydı – sıy taydı,
Üstüvüzden töre gergen er taydı
(Ağacların vöyle vaşını soldurmuş, savahkı acı ayazın dumanı, Moskva ilé 18 yıl savaşdı, Dağıstannı imam Şamil oğlanı, Dağıstandan Şamil getti, üstümüzdén töré yürütén er gitti.) (Türkiye, 2002:43)
Gumuglar arasında Imam Şamil vé onun müvarizési ilé vağlı çoklu şer, mahnı, révayétlér olsa da, onlar vahtında toplanıv çap edilmémişdir. Gumuglarda folklorun toplanmasına ilk vaşlayan M.E.Osmanov olmuşdursa, sonrakı illérdé vu sahédé D.M.Şihalıyev, A.Şamsüdinov, M.Alivekov, S.Hacıyeva, A.Hacammatov, A.Hacıyev, K.Avukov, A.-K.Avdullatipov vé A.M. Sultanmuradov, A.-H.Hacıyev vé vaşgaları böyük işlér görmüşlér. Siyasi sifarişlérin azalmasından yararlanan gumug folklorçuları son illér bir çok maraglı nümunélér çap etdirmişlér. Mifoloji, magig métnlérin, müstémlékéçiléré garşı döyüşmüş igidléré hésr olunmuş yırların vé s. çap edilmési dediklérimizé nümunédir. Bütün bunlar gumug halgının éski çağlardakı dünyagörüşünü ortaya goymağa imkan verir
Insanları doğruluğa, édalété, düzlüyé, mérdliyé, sédagété sésléyén atalar sözléri, «veynin idmanı» adlandırılan tapmacalar, midrik fikirlér aşılayan nağıllar, mérasim néğméléri évézsiz védii nümunélér oluv yazılı édéviyyatın inkişafına tékan veriv. Gumug yazılı édéviyyatı uzun illér klassiklérindén mérhum edilsé dé, zéngin şifahi halg yaradıcılığına dayanarag milliliyini goruyuv sahlaya vilmişdir.
2. Gumug yazılı édéviyyatı
Hézér hövzésindé, Gafgazda, Ön Asiyada mövcud olan médéniyyétlérin vöyük vir hissésini gumugların ulu vavaları-protogumuglar téréfindén yaradılması ilé gürur duyurlar.( Kadıradjuyev, 1992) Gédim tarihléri ilé gürur duysalar da, uzun illér yazılı édéviyyatlarının tarihini HIH yüzillikdé yaşamış Yırçı Kazakla vaşlamışlar. Vu da sévévsiz deyildi. Doğum vé ölüm ili dégig mélum olmayan, téhminén 1830-cu ildé Tarkovsk uyezdinin Muslumavul (indiki Vuynaksk rayonunun Atlanavul) kéndindé anadan olan Kazak Tatarhan oğlu géncliyindén gözél yırlar-şerlér söylédiyiné göré halg arasında Yırçı Kazak kimi tanınıv.
Doğulduğu völgédé harakterik olan vir işdé- gız gaçırmada (Géncliyindé dostuna sevdiyi gızı gaçırmasına kömék etmişdi-É.Ş) iştirak etdiyiné göré hévs edilérék Siviré sürgün edilir. Sivirdé olarkén vétén hésrétli, ayrılıg nisgili vé zémanésindén, mémurların özvaşınalığından, hagsızlıgdan, édalétsizlikdén véhs edén şerlér yazır. Véténé döndükdén sonra da yazı üsluvuna sadig galır. Şairin şerléri arasında aşigané, lirik néğmélér olsa da, yaradıcılığının ésasını zémanédén şikayét, düşménlérinin ona etdikléri pisliklér, mémurların isé hagsızlıglara göz yummalarının téngidi téşkil edir. Gözél şerlérilé halgının gélvini ovsunlayan şairi düşménléri téhminén 1879-cu ildé öldürtdürürlér. (Kazak, 2001)
Yırçı Kazakın ağrılı-acılı ömür yolu vé zémanédén narazılıg dolu şerléri sovet ideologlarının işiné yarayır. Onun héyatına vé yaradıcılığına vir sinfi müvarizé donu geydirérék tévliğ etméyé vaşlayırlar. Hansı ki, Yırçı Kazakdan öncé yaşamış vé müasiri olmuş, énénévi doğu şer üsluvunda-didaktik, éhlagi, lirik şerlér yazmış Kamal Ümminin, Avdürrahman Kakaşuralının (Atlıvoyunlu), Muhammat Efendi Osmanov vé vaşgalarının adı - vési çékilmirdi. Vu tendensiya tarihşünaslıgda da özünü göstérirdi. Ulu vavaları güdrétli türk dövlétléri gurmuş gumuglara HVII-HIH yüzilliklérdé mövcud olmuş yerli özünüidaré gurumları, yéni yerli feodalların hakim olduğu Pargu Şavhallığı, Mehtulu hanlığı, Endrey, Köstek vé Yahsay véylikléri gumug dövlétléri kimi tanıdılır vé vunlarla gürur duymaları tévliğ olunurdu. Onlar ulu vavalarının gurdugları güdrétli dövlétlérdén uzaglaşdırıldıgca, vu dövlétlérin yaranmış vé yaratmış şair vé yazıçılarından, elm adamlarından da uzaglaşdırırdılar. Veléliklé ümumtürk édéviyyatından ayrılmış olurdular.
Sovetlér Virliyi çökdükdén sonra vu ideoloji tésirlér dé aradan galhmağa vaşladı. Hélélik gumuglar édéviyyatlarını zéngin folklorları vé XV yüzildé yaşamış Kamal Ümmi (Nuri) ilé vaşlayırlar. Kamal Ümminin (Nuri) gumug olduğunu isvatlamag üçün aşağıdakı misraları nümuné göstérirlér.
Elter göngül ol ellerge
Misgin kumuk sümvünlerin…
Gezdim, tuzdum çok devleşdim,
Ahır vatanım oylaşdım,
Hay aman, Koünga yol görmedim
Ing son varıp Şama döndüm (Karçıga, 2002:6)…
Misralardakı, «Misgin kumuk» ifadésiné dayanarag şairin gumug olduğunu vé «Koünga» ifadésiné dayanarag Koüngalı olduğunu söyléyirlér. Araşdırıcılar Koünganı indiki Dağıstan Respuvlikasındakı Vavagay vé Çirürt yaylasındakı Koysun çayının sahilindéki Koüngala ilé eyniléşdirirlér. Şairin öncé kéndlérindé, sonra Şirvanda (indiki Azérvaycan) dérin vilik aldığını, ésgéri völüklérdé gazı olduğunu, Osmanlı orduları ilé virlikdé döyüşlérdédé iştirak etdiyini, sonralar indiki Türkiyédé yaşadığını vé 1475-ci ildé Konya şéhérindé oldüyünü yazırlar. (Karçıga, 2002:6 )
Son illérdé gumug araşdırıcıları orta yuzilliklérin gaynaglarını diggétlé gözdén keçirérék édiblériné sahib çıhırlar. Buna Ümmi Kamalın (Nuri) yaradıcılığının öyrénilmési gözél nümuné ola bilér. Ümmi Kamala aid edilén:
Dengizde bir saz olur,
Gül açılır, yaz olur.
Men yarıma gül demen –
Gülün ömrü az olur (Türkiye, 2002: 197)
-şeri bu gün dé Azérbaycanda halg mahnısı kimi ohunur vé «Bayatılar» kitablarına müéllifi mélum olmayan métn kimi dahil edilir. Şairin «Haşıg ellerine kim geter?» şerindé Yunis Imré ruhu aydın duyulur.
Kakaşura kéndindé anadan olan Abdurrahman 1870-ci ildé yaşadığı Atlıboyunlu kéndindé öldüyüné göré onun şerlérindé hér iki kéndin adı çékilir. Şirvanın (Azérvaycan) vé Dağıstanın méşhur din alimlérindén elm öyrénén, érév, fars, türk dillérini mükémmél vilén Avdurrahman ömrünün sonunadék kadılıg (gazı) etdiyiné göré onu çar Rusiyasının mémurları da, Sovet mémurları da sevmémişlér. Doğu poeziyası énénélériné sadig galan Avdurrahman didaktik, lirik şerlér yazmışdır. Rejimin yumşalması ilé élagédér son illér onun yaradıcılığına da diggét artmışdır.
Aşıg Ensarı (1838-1934), Mahammat Efendi Osmanovu (1860-1934) da gumug klassikléri sırasına dahil edirlér. Éslindé onların yaradıcılığı istér dil-üsluv, istérsé dé mövzu vahımından Azérvaycanda, Ön Asiyada, Krımda, Türkménistanda yaşamış el şairlérinin, aşıgların ésérlérindén o gédér dé seçilmir.
Gumug édéviyyatşünaslarının Yırçı Kazakın yaradıcılığına daha çok öném vermélériné sébéb orada hagsızlığa, zülmé, édalétsizliyé etiraz, insanları düzlüyé, doğruluğa, heyirhahlığa, yardımsevérliyé çağırış notlarının güclü olmasıdır. Sovet dövründé térbiyé almış édébiyyatşünaslar buna bir sinfi mübarizé motivi verméyé çalışıvlar.
Éslindé Yırçı Kazak sinfi müvarizédén uzag, cémiyyétdéki nögsanları, ayrı-ayrı adamların pis éméllérini késkin téngid edén, veléliklé insanları térviyéléndirméyé çalışan vir sénétkardır. Çok vaht Yırçı Kazakla Muhammat Efendi Osmanovu garşı-garşıya goyuvlar.
1838-ci ildé Yahsay kéndindé anadan olan M.E.Osmanovun atası Ömér Osmanov çarın mühafizé alayında hidmét etmiş, tégaüdé çıhdıgdan sonra vu işi oğlu davam etdirmişdir. M.E.Osmanov çarın mühafizé déstésindén térhis olundugdan sonra, 1867-ci ildén Petervurg Universitetinin şérgşünaslıg fakültésindé türk-tatar dilindén dérs deméyé başlamışdır. (Literaturadan, 1979:22) 1889-cu ildé Kazanda «Nésihét» adlı kitabını çap etdirén M.E.Osmanov 1904-cü ildé doğulduğu kénddé ölmüşdür.
Yırçı Kazakla M.E.Osmanov müasir olduglarından yaradıcılıglarında bir yahınlıg var. Hér ikisi cémiyyétdéki nögsanları, ayrı-ayrı adamların hérékétlérini poetik dillé téngid edib onu islaha çalışmışdır. Aralarındakı férg ömür yollarının ayrılığı vé birinin bu mövzuda çok, o birinin az yazmasından başga bir şey deyildir. Yırçı Kazakın şerlérini ilk défé toplayıb néşr etdirén dé M.E.Osmanov olmuşdur.
HIH yüzilliyin ortalarında Avropada sosial-demokrat hérékatının güclénmési, HH yüzildé Rusiyanın bir imperiya kimi zéiflémési vé Rusiya Sosial Demokratik Féhlé Partiyası tébliğatının féallaşması gumug édébiyyatına öz tésirini göstérmişdi. 1865-ci ildé Yahsayda doğulan vé génc yaşlarından bédii yaradıcılığa başlayan Nuhay Batırmirzayevin yaradıcılığında sosial édalét uğrunda mübarizé özünü gabarıglığı ilé göstérir. O, gumug poeziyasının vé nésrinin vanilérindén biri olmuşdur. «Davud bulan Layla», «Yazıg Habivat», «Nésipsiz Canbike» kimi povest vé hekayélér yazmagla yanaşı érébcédén «Canşah» vé «Sinbad» ésérlérini gumugcaya çevirmişdir. N.Batırmirzayev «Tangcolnan» adlı jurnal néşr etdirmişdir. Çok tééssüf ki, bu mübariz insan, elécé dé oğlu Zeynalabid 1919-cu ildé Denikinçilér téréfindén güllélénmişlér.
1897-ci ildé Tersk vilayétinin Yahsay kéndindé (indiki Dağıstan Respublikasının Hasavyurt rayonu) anadan olan Zeynalabid génc yaşlarından bédii yaradıcılığa başlamış, atasıyla birgé «Tangcolnan» jurnalını çıharmışdır. Onun yaradıcılığında ingilabi ruh hakimdir.
Minay Alibekovun (1861-1920) «Yahsaydagı gumug gızlarının arzuları», «Hakimlérin işléri», «Starşına», «Mollalar» vé b. şerléri gumug yazılı édébiyyatının téméldaşlarından sayılır.
2.1. Sovet dövrü gumug édébiyyatı
Ölkédé baş verén déyişikliklér gumug édébiyyatına da güclü tésir göstérir. Ana dilindé yazıb-yaradanların sayı artır. Édébiyyatda epik nümunélér çokalır. Poemalar, hekayé, povest, roman vé pyeslér meydana gélir. Rus Sovet édébiyyatının tésiri ilé gumug édébiyyatında mövzuca deyil, janır, vézn vé ritmcé dé déyişikliklér baş verir. Sérbést vézndé yazmağa, Mayakovskini tékrarlamağa çalışanların sayı artır. Rus vé Avropa yazıçılarının ésérléri rus dili vasitésilé gumugcaya çevirilir.
Gumug édéviyyatında süjetli poemaların yaranmasında Temirpolat Viyvolatovun rolu évézsizdir. 1879-cu ildé Temirhan şura dairésinin (Dağıstan) Teyven Kazanış kéndindé anadan olan Temirpolatın yaradıcılığı çoksahélidir. Puşkinin, Lermantovun, Nekrasovun, Koltsovun, Nikitinin şerlérini, Şekspirin «Otello» faciésini gumugcaya çevirén T.Biybolatov halg mahnılarını toplayarag nota köçürmüş, özü mahnılar yazmış, tamaşalarda aktyorlug vé rejissorlug etmişdir. 1922-ci ildé «Şamil», «Gazi Molla», «Gara günlér», 1928-ci ildé «Dağıstanda ulu ingilap» vé başga poemaları yazan T. Biybolatov haggında tanınmış gumug alimi Abdülhakim M. Hacıyev yazır: «Gumugların ilk edebiyat ve kültür dergisi «Tançolpan»ın, kumuk teatrosunun, halk oyunları ve şarkıları topluluğunun kurucularından birisi olan Temirpolat Biybolatov, çalışdığı bütün sahalarda halka faydalı bir çok işe imza attı. Besteci olarak bir çok bestenin yanı sıra «Şamil», «Tançolpan» operalarının, şair olarak pek çok şiirin yanında «Hacımurat», «Stenka Razin», «Madende yarış» ve başga menzumeleri, dramaturg olarag «Şamli», «Su perisi» ve başka piyesleri yaratmış, çevirmen olarak V.Şekspirin, F. Şillerin, A.S.Puşkinin M.Y.Lermantovun ve başka ünlü şairlerin eserlerini kumuk türkçesine çevirmişdir.» (Türkiye, 2002:237)
Çok tééssüf ki, béténi ve milléti üçün böyük işlér gören insan Sovet irticasının gurbanı olmuşdur. 1938-ci ildé hébs edilén T.Biybolatov 1942-ci ildé Karakanda élillér vé şikéstlér düşérgésindé ölmüşdür. Gumug yazıçısı vé şairlérindén yalnız T. Biyvolatov Sovet irticasının gurbanı olmamışdır. Ensiklopedist alim, şair, bacarıglı nasir Avusupiyan Akayevin itkisi isé gumug édéviyyatına ağır zérbé olmuşdur.
1872-ci ildé Töbenkazanıs kéndindé gazı Akayın bir oğlu olur. Adını Abusupiyan goyurlar. Fitri istedadı ilé seçilén uşag öncé doğulduğu kénddéki médrésédé, sonra Güngüteydé, Temirhanşurada, Soğratda, Targutda Dağıstanın tanınmış alimlérindén dérs almışdır. O, éréb dili vé édébiyyatı, tarih, astronomiya, astrologiya, félséfé, fizika sahésindé ihtisaslaşmış mütéhéssis kimi kéndlériné gayıdır, Doğu édébiyyatına dair araşdırmalar aparır, folklor nümunéléri toplayır. Iti zékasına, zéhmétsevérliyiné göré onu yenidén Kazan vé Orenburg şéhérlérindé ohumağa göndérirlér. Téhsil illérindé gabagcıl tatar maarifçiléri ilé sıh ünsiyyétdé olur, onlarla fikir, égidé birliyiné gélir. Doğma kéndlériné döndükdén sonra médrésédéki téhsil metodları onu gane etmédiyindén yeni gaydalı-»Üsul-i cedid» méktébi açır.
Dérs deyib génc néslin térbiyési ilé méşğul olmagla yanaşı «Ahlak kitabı», «Yüz ilin asan tégvimi», «Kumuk folkloru vé adabiyyat asarları antolojisi», «Tahir ilé Zöhré», «Bozyigit hekayési» vé b. kitablarını çap etdirir. Sovetlér Birliyi gücléndikcé islam dininé, milli déyérléré, éréb grafikalı élifbalara garşı mübarizéni gücléndirirdi. Abusupiyan Akayev kimi insanlar isé Sovet mémurlarına baş éyérék onların istédiklérini söylémirdilér. Buna göré dé onu 1928-ci lidé hébs edérék Uzag Şérgé göndérirlér. A.Akayev 1931-ci ildé orada ölmüşdür.
Dağıstan Yazıçılar Ittfagının ilk sédri, «Gılınc vé gélém», «Tançolpan», «Kim bilir», «Yıldırım», «Savaş» vé b. şer vé poemalar kitabının müéllifi Bahautdin Astemirov (1898-1967) vé başgaları Sovet irticasının gurbanı olmuşdur. B.Astemirov 20 il hébsdé yaşadıgdan sonra 1957-ci ildé Stalin şéhsiyyétpérést elan edildikdén sonra hébsdén azad edilsé dé, aldığı ménévi vé fiziki zérbélérdén çok yaşamamışdır. 1967-ci ildé dünyasını déyişmişdir.
Bolşeviklér çar üsuli-idarésini, keçmiş guruluşu sért téngid edir, öz mövgelérini möhkémlétmék üçün azsaylı halgların ibtidai savad almasına, médéniyyétlérinin inkişafına şérait yaratdılar. Savadlanan, dünyagörüşü olan insanlar da öz tarihini, öz keçmişini öyrénméyé vé yaşatmağa hébés göstérirdilér. Hémişé Kazan, Krım tatarları ilé azérbaycanlılarla, gazahlarla sıh ünsiyyétdé olan gumugları öz kökündén ayırıb ruslaşdırmag siyaséti yeridilirdi.
Gafgazda néinki türk halgları arasında ünsiyyét vasitési kimi türk dilindén istifadé edilir, yazışmalar türkcé aparılırdı. Bolşeviklér isé néinki bu énénéyé, minillik islam médéniyyétiné garşı da dururdular. Islam dininé garşı mübarizé, halgın adét-énénésinin ateizm tébliğatı adı altında sıhışdırılması, éréb élifbasının déyişdirilmési, müsélman-türkléri bir-birindén ayırmağa, onların assimlé olunmasının gücléndirmésiné hidmét etdiyini ziyalılar aydınca görürdülér. Yalnız Dağıstanda yaşayan gumugların deyil, lézgilérin, tabasaranlıların, lakların, darginlérin, avarların, sahurların vé b. azsaylı halgların ziyalılarını bir mésélé düşündürürdü: Nédén yüzillér boyu ünsiyyét vasitémiz olan türk dili rus dili ilé évéz edilmélidir? Nédén Dağıstan MSSR tarihi, adét-énénési bir olan, paytahtı daha yahında yerléşén Azérbaycan Respublikasının térkibindé deyil, hér céhétdén onlara yad olan vé uzagda Moskvada yerléşén Rusiya Federasiyasının térkibindé olmalıdır? Bu vé buna bénzér suallara cavab ahtaran ziyalılar tégibléré méruz galır, hébs edilir, sürgüné göndérilirdilér. Bütün bunlara bahmayarag Dağıstanda yaşayan vé gumug olmayan Said Küçhür, Süleyman Stalski vé b. gumugca da şerlér yazmışlar.
Milli déyérlérdén uzag olan, sosializm guruculuğunu, kolhozlaşmanı, bolşeviklérin véténdaş müharibésindéki hünérini, bolşevik liderlérini térénnüm edén şair vé yazıçılara isé çap olunma, gonorar alma, bir sözlé, yaşama imkanı yaradırdılar.
Gumug Sovet édébiyyatını Abdulla Mahammadov (1869-1937), Alim-Paşa Salavatov (1901-1942), Nabi Hanmurzayev (11893-1950) vé başgaları formalaşdırırdılar.
Yahsayda kéndli ailésindé dünyaya göz açan Abdulla dérin téhsil görmémişdi. Iti zékası, fitri istedadı ilé yaşıdlarından seçilmiş, halg arasında yaşayan yırları söyléyé-söyléyéözü dé yırlar yazmağa başlamışdır. Bolşeviklér hakimiyyété géldikdén sonra sadé, daima halg arasında olan insandan bacarıgla istifadé edérék onu öz tébliğatçılarına çevirdilér.
20-30-cu illérdé kasıb ailédén çıhan, folklordan gaynaglanarag sadé şerlér yazan, halg arasında dolaşan gazah Cambul Camoyev, lézgi Süleyman Stalski kimi sénétkarları reklam edérék, onlardan bacarıgla yararlanırdılar. Gumuglar arasında da Abdulla Mahommadov bu funksiyanı yeriné yetirirdi. O, kolhoz gurluşunu, sosializmin gélébésini, bolşeviklérin hünérini térénnüm edén, kapitalizmi, köhnéliyi, adét-énénéléri téngid edén şerlér yazırdı.
Gumug satirasının ustası Nabi Hanmurzayev ilk yaradıcılığa yır söyléméklé başlamışdır. Sonralar satirik şerlér, pamfletlérlé gumug édébiyyatını zénginléşdirmişdir
Dağıstanda Abdulla Mahammadovun “Lenin pamyatnigi»”, Abdulla Başirovun “Lenin kim?”, Anvar Gadimovun “Ürekge singen at”, “Partiya”, Ali Kaziyevi “Leninin gücü” vé onlala şer bé poema sırf ideoloji mégsédlérlé yazılsa da poeziyanın inkişafına, édiblérin sénétkarlığının cilalanmasına musbét tésir göstérirdi.
1932-ci ildé Abdulla Başirovun Dağıstanda bolşeviklérin yaratdıgları véténdaş müharibésiné hésr etdiyi “Partızan ılıç” poeması, Alim Paşa Savatovun “Kızıl partizanlar”, Atkay Hacamatovun “Ansar”, Temirpolat Biybolatov “Şamil”, “Imam azam ve onu ulanı amanat”, “Su perisi”, “Dağıstan ingilap saklar Soveti”, T.Muratov “Yazık Umuküsüm”, “Namart Kadı”, Bahautdin Astemirov “Hücum”, Abd. Batırmurzayev “Mürüdlér” vé başga dram ésérléri 20-30-cu illérdé Dağıstan halgları arasında édébi élagélérin möhkémlénmésindé mühüm rol oynadı (Literaturadan, 1986:6)
1930-cu ildé Gumug Dövlét Teatrı yaradıldı. Teatr üçün Bakıdakı tehnikum vé institutlarda aktyor vé rejissor kadrları hazırlandı. Az zamanda gumug dramaturgları yetişdi. A.-P.Salavatov (1901-1942), A.-V. Süleymanov (1909), A. Hacamatov (1910), B.Atayev (1925), Şarp Aliberdiyev (1926), M. Kurbanov, M.S. Yahyayev vé başgalarının pyesléri estetik dünyagörüşün formalaşmasına, véténpérvérlik hislérinin yüksélmésiné hidmét edirdi.
Édébiyyata şair kimi gélérék «Ingilab dalğaları», «Garanlıgdan aydınlığa», «Durnalar», «Keçmiş cünlér», «Yırlar vé ménzumélér» vé b. şer kitablarını çap etdirén Abdul-Vahap Süleymanov «Aybiké», «Alyaka vé Telekay», «Gızılgutu», «Kommunist», «Gızıl gutunun sirri» piyeslérini yazdı. «Savaşda toy» piyesi Dağıstan Respublikasının H. Sadasa adına mükafata layig görüldü.
Dağıstanın halg şairi adına layig görülmüş A.Hacamatov 30-cu illérdé gumug nésrini formalaşdıranlardan vé dramaturgiyanı inkişaf etdirénlérdéndir. Onun Gumug Dövlét Teatrında «Démir gapan», «Ansar», «Sotav ilé Paşiya», «Ağ göyérçin» séhnéyé goyulmuşdur.
20-ci illérin gumug nésrindé Y.Gereyevin, K.Abakarovun adı hüsusi çékilir. K.Abakarovun “Avamlığın gurbanı” povesti birinci Sovet gumug povesti sayılır. Sonrakı illérdé Abdülhüseyin Ibrahimovun «Ana üréyi», «Géncliyim», «Amanhor», Kamal Abukovun (1938) «Halal savaşa gedib», «Balyurdun işıgları», «Üz-üzé», Hayrulla Davudovun «Éziz tébiét», «Orman» vé başga nésr ésérléri maragla garşılanmışdır. Ingilabçı, génckén Denikinçilér téréfindén güllélénén Zeynalabdinin anası Umugülüsümün dilindén Atkayın yazdığı «Men» (Mén gürurluyam) povesti uzun illér génclérin stolüstü kitabı olub. Bédii yaradıcılgda ideologiyanı ésas götürén yazıçı vé şairlér mükafatlandırılır, onlara féhri adlar vé vézifélér verilirdi. Bu bédii déyérléri aşağı salır, sénétkarlığa ménfi tésir göstérirdisé, o biri téréfdén dé bu sahéyé marağı artırır, yeni génclér néslinin gélmésini şértléndirirdi. Otuzuncu illéré gumugca “Yangı kumuk adabiyatnı ösümleri” (1932), «Çiçekler» adlı édébiyyat almanahları, elécé dé A.Mahammatovun, N.Hanmurzayevin, A.Süleymanovun, A.Başirovun, Y.Gereyevin, Aktayın, A.Hasıyevin kitabları néşr olunur.
20-30-cu illérdé véténdaş müşaribésindén, kolhoz guruculuğundan diné garşı mübarizédén yazan gumug yazıçı vé şairléri II Dünya Savaşının başlanmasıyla müharibé mövzusunu öné çékirlér. Alim Paşa Salavatov, Yusup Gereyev kimi génc istedadlar müharibédé hélak oldular. Müharibé illérindé “Fronta, yoldaş, fronta”» (1942), “Alga, yoldaş, alga”» (1944) almanahları ilé yanaşı A.Hacıyevin, Atkayın, A.-V.Süleymanovun müharibé mövzusunda yazdıgları ésérlér ayrıca kitab şéklindé néşr olunur. Faşizm üzérindé gélébé mövzusu 70-ci illérédék gumug édébiyyatında aparıcı olub.
Stalinin şéhsiyyétépéréstişdé ittiham edilmésindén sonra (1956) gumug édébiyyatında da bir déyişiklik hiss olunmağa başladı. Édébiyyatda şüarçılıg, müsbét géhréman ahtarışları öz yerini insanın dahili aléminin, iç dünyasının işıglandırılmasıyla évézléndi.
Sovetlér dönémindé édébiyyatda ideoloji hétt aparıcı olsa da şairlérin şéhsi héyatlarından, lirik duyğularından béhs edén ésérlér halg téréfindén sevilir vé dillér ézbéri olurdu. Bu bahımdan H.Envarın (Envar Hacıyev) (1914-1992) şerléri daha populyar olmuşdur.
Hakim ideologiya bir çok mövzunu gadağan etdiyiné göré şairlér tébiétin térénnümüné, lirik «mén»iné daha çok müraciét edir, yahud da millétin, véténin acınacaglı taleyindén béhs edén epik ésérlér yazarkén süjeti haricdén alırdılar.
60-cı illérdé cémiyyétdéki nögsanlar eyhamla, sétiraltı téngid edilirdi. Édébiyyata sosializm térénnümçüsü kimi gélén génclér dé yaşa doldugca halgın tarihindén, adét-énénélérindén, milli déyérlérdén yazmağa üstünlük verirdilér.
1922-ci ildé Buynaksk rayonunun Tyevenjünrütey kéndindé anadan olan, ilk yaradıcılığa şerlé başlayan Ibrahim Kerimovun «Narat» (Şam ağacı) şer kitabı 1947-ci ildé çap olunub. 1949-cu ildé «Geleşmiş» (Nişanlı) poemasını néşr edén şair 1950-ci ildén nésré keçir. «Subnu sabaşı» (1950), «Ullu Ural» (1953), «Ürtlü gızlar» (1958), rusca «Altyus gorizont» (1954), «Yolun başı» (1956), «Magaç», «Teren bulak» adlı roman, povest vé hekayélérini çap etdirir vé 1986-cı ildé «Yırçı Kazak» romanını yazır. (Literaturadan, 1986: 129-130) Bu roman I.Kerimovun évvélki ésérléri ilé mügayisédé keçmişé bahışda, milli déyérléré münasibétdé heyli férglénir.
Génc néslin térbiyésini diggét mérkézindé sahlayan gumug şair vé yazıçıları uşag édébiyyatının gözél nümunélérini yaratmışlır. Bu sahédé Ali Kaziyevin (1979-1964) hidmétléri az olmamışdır Onun uşaglar üçün yazdığı «Ménim ayı yahalamağım» éséri gumug uşaglarının én çok sevdiyi ésérlérdéndir. Muhammad Sultan Yahyayevin, Abdul Mecid Mécidovun, Ayav Akabovun (1909-1954), Yunis Alimhanovun (1909-1958), Anvar Hacıyevin (1914-1991), Absalam Askerhanovun (1922-2001), Mahammadamin Akmirzayevin (1930-1993), Kurbanali Şamsuttinovun (1932-1990), Akay Akayevin (1933-2000) vé b. ésérléri bugünkü gumug ziyallılırının çokunun uşaglıg vé yeniyetmélik illérindé sevé-sevé ohudugları ésérlér olmuşdur.
Şeyit Hanım Alişevanın vé Akay Akayevin téşébbüsiylé gumug şairlérinin vé yazıçılarının «Karcıga» jurnalında uşaglar üçün yazdığı şerlér vé hekayélérdén nümunélér 2002-ci ildé Mahaçkala «Karcıga. Yaşlar adabiyatının antologiyası» adı altında çap olunmuşdur. (Karçıga, 2002)
Millétinin içtimai-siyasi mésélélérindé öndé gedén Şeyit Hanım Alişeva keçmiş énénélérdén bacarıgla istifadé edir, dini mövzularda şerlér yazır. O, yetişmékdé olan édébi nésili minillik énési olan islami déyérlérdén yararlanmağa hévésléndirir. «Antım var» şerindé yazır.
Meni hem bar, hem bar, hem –
Kumuklugum bar ünem!
Tengirden tuv halkım var.
Tüzüm-tah, kök-kalkım var.
Dağıstanın, Targum var,
Dengiz-derya barğum var.
Meni hem de var, hem de –
Aykız, Korkut Dedem de.
Özden Kazak Yırım var.
Aspulardan sırım var
Var meni Minküllüdey –
Min gasinet batırım. (Karçıga, 2002: 155)
Sovet édébiyyatındakı «60-cı illér nésli» gumug édébiyyatına da güclü tésir göstérmişdir. Kemal Abukovun (1938), Mahammat Atabayevin (1938), Abzaydın Hamidovun (1938), Agmet Jaçayevin (1939), Atab Atayevin (1949), Jeminat Kerimovanın (1949), Bagabdin Hacıyevin (1950), Agmat Ustahanovun, Supiyana Mamayevanın (1958) vé başgalarının yaradıcılığında insanın dahili alémi, héyatın réngaréngliyi, psiholoji anlar öné çékildi, uşaglar üçün maraglı édébi nümunélér yaradıldı.
Diggéti çékén bir céhét dé odur ki, gumug yazıçı vé şairlérinin çoku Yahsay vé Tebenkazanış kéndlérindé doğulmuşlar. Belé ki, I.Ibragimov, T.Biybulatov, N.Hanmurzayev, A.Abakarov, A. Tatamov, A.Mecidov, Ş.Minatullayev, A.Gamidov, M.H.Halilov, A.Zalimhanov, N.Magamatov vé b. Tebenkazanışda, M.E.Osmanov, M.Alibekov, N. vé Z.Batmirzéyevlér, A.Magamedov, A.P.Salavatov, A.V.Süleymanov, S.Tokblatov, Ş.Aliveriyev, Atabayev, Latip, M.A.Adilhanov vé b. Yahsayda doğulmuşlar.
Sonuc
.Sovetlér Birliyinin çöküşü éréfésindé M.S.Gorbaçovun başladığı «perestroyka» hérékatı édébiyyata da öz tésirini göstérdi. Dağıstanda yaşayan gumuglar «Tenglik» adlı ictimai téşkilatlarını gurdular. Salah Aliyev, Şeyit Hanım Alişev kimi aydınlar bu téşkilatın öncüllériné çevrildilér. Rusiyanın hüsusi hidmét organları milli déyérléré sahib çıhmag uğrunda başlanan hérékatı zéiflétmék üçün çokmillétli Dağıstan halgları arasında nifag saldı. Bütün siyasi sıhıntıya, igtisadi çétinlikléré bahmayarag gumug édébiyyatı inkişafdadır. Onlar ata-babalarının yaratdığı ménévi sérvétléré sahib çıhmağa, halga hégigéti çatdırmağa, öz köklérini öyrénib ohucuya bédii dillé çatdırmağa çalışırlar, buna göré dé gumug yazıçı vé şairlérinin yaradıcılığında publisistika son illérdé daha da güclénib. Bu proses gumug édébiyyatşünaslarını keçmişé yenidén bahmağa, édébiyyat tarihlérini HIH yüzillikdé yaşamış Yırçı Kazakdan deyil, kökléri miladdan öncéyé gedén ümumtürk édébiyyatından başlamağa mécbur edér.
Notlar
1.Abid Émin. (1930), Türk halgları édébiyyatında mani nevi vé Azérbaycan bayatılarının hüsusiyyétléri. «Azérbayçanı öyrénmé yolu» toplusu, sayı 4-5
2.Çobanzadé B. (1926), Gumug dili vé édébiyyatı tédgigléri. Bakıb
3.Dünya halgları. (1998), (Tarihi-etnografik ensiklopedik mélumat kitabı), Bakı
4.Isaev M.I. (1970), Sto tridüatğ ravnopravnıh. izd. «Nauka», Moskva
5.Kadıradjuyev K.S. (1992), Zagadki kumıkskoy i törkiskoy istorii ot Egeyskogo do Kasğpiyskogo more. Mahaçkala
6.Karçıga. (2002), Éşlar adabiétı antologiésı, (Kitabın tértibatçısı Akayev Akay, Şeithanım Alışaeva). Magcaçkcala
7.Kazak Irçı. (2001), Lirika. (Stihotvorenié, poemı), Mahaçkala
8.Kumuk halk avuz yaratığçulugğu. (2002) ,Hrestomatié (Studentler uçun). (Tezgen: A.-K.Abdullatipov, A.M.Sultanmuradov). Magcaçkcala
9.Kcumukc halgc yırları. (1990), Magcaçkcala
10. Osmanov M. (1883), Nogayski i kumukskie tekst. SPb. Tipog. Akad. Nauk
11. Şamil Éli. (2000), Uman yerdén küsérlér-Şeyid Hanım. Tanıdığım insanlar. Bakı
12. Türkiye dışındakı türk edebiyatları antolojisi. (2002), 20-ci cild. Kumuk edebiyatı. Ankara
13. Uşag ensiklopediyası. (1999), 3 cilddé. 3-cü cild, Bakı
14.Halipaeva I.A. (1993), Osobennosti bıtobanié pesne-sarınov kumıkov, projivaöhih v Turüii. Kulğturnaé diaspor narodov Kavkaza: genezis, provbemı izuçenié. ( po materialam mejdunarodnoy nauçnoy konferenüii. 14-19 oktébré 1991 g., Çerkessk), Çerkessk
Kaynaklar
Azérbaycan türkcésindé
1.ASE (Azérbaycan Sovet Ensiklopediyası), (1978), 2-ci cild
2.ASE (Azérbaycan Sovet Ensiklopediyası), (1983), 7-ci cild
3.Babayev Ş. (1986), Édébi mübahisélér, Bakı
4.Çobanzadé B. (1926), Gumug dili vé édébiyyatı tédgigléri. Bakı
5. Géhramanlı N. (1994), Garasubazardan olan professor. Bakı
6. Méhémméd Tahir. (1992), Şeyh Şamil. Bakı
7.Mirzé Bala. (1955), Karaçay vé balkarlar. Islam Ansiklopedisi, 6 –cı cild, Istanbul
8. Ortag türk keçmişindén ortag türk gélécéyiné. (2004). Ikinci Uluslarası Folklor Konfransının materialları. Bakı
Türkiyé türkcésindé
1.Bice Hayatı. (1991), Kafkasyadan Anadoluya göçler. Ankara
2.Bozkurt Fuat. (1999), Türklerin dili. Ankara
3.Caferoğlu Ahmet. (1983), Türk kavimleri. Ankara
4. Caferoğlu Ahmet. (1988), Türk kavimleri. Istambul
5. Cihad önderleri. (1986), Şeyh Şamil ve cihadı. «Islam» dergisi. Yay. Istanbul
6.Hacıoğlu Bedri. (1993), Kafkasyadan Anadoluya göçler. Istanbul
7.Kırzıoğlu M.Fehrettin. (1992),Yukarı-Kür ve Çoruk boylarında kıpçaglar. Ankara
8.Sami Nogay. (1997), Nogay türkleri. Ankara
9.Türk dünyası el kitabı. (1992), Üçüncü cilt, edebiyat. Ikinci baskı. Ankara
10. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. (2002), 20-ci cild. Kumuk edebiyatı. Ankara
11.Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatıları Antolojisi. (2002), 21-ci cild, Nogay edebiyatı. Ankara
12. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatıları Antolojisi. (2002), 22-ci cild, Karaçay-Malkar édébiyyatı, Ankara
Guzey Gafgaz türklérinin dilindé
1.Alişeva Ş.H. (1981), Yolda yır, Magcaçkcala
2.Alişeva Ş.H. (1995), Sön! Yıla! Söön! (Nazmular majmuası), Magcaçkcala
3.Djaubalanı Husey. (1987), Kömöş djangur, Çerkassk
4.Djaybalanı Husey. (1990), Djangı nazmula. «Leninni bayrağı» gézeti. 20 sentébr, № 109 (8179) s.3.
5. Kcaraçay-Malkcar folğklor. (1996), Hrestomatié,(Kitapnı basmagğa jaraşdırgğan gmal sezö jazgğan Hadjilanı Tanzilé), Nalğçik
6.Kcumukc halkc avuz ératğçulugğu. (2002), Hrestomatié (Studentler uçun), Magcaçkcala
7.Kcumukc halgc yırları. (1990), Magcaçkcala
8.Meçiev Kézım. (1987).Nazmula bla pogmala. Nalğçik
9 Oğsiet (Revolöüiédan burıngı nogay pogtlerininc şıgarmaları. (1990), Sost. Mşum Imam-Mazemoviç Sikaliev (Şeyhaliyev). «Dagknigozdat», MagcaçkcalaAntalogié
10.Sozayev Ahmat. (1987), Kcolla. (Nazmula kitabı), Nalğçik
Rus dilindé
1. Antalokié literaturı narodov severnoko Kavkaza. (2003), Pogzié, Péatikorsk, t. I
2. Alişeva Ş.H. (1990), Plaçğ, löbvi, vspominanié, Moskva .
3. Bayramukov İ.Z. (1999), Etimolokiçeskiy analiz imen klavnıh keroyev starşeko pokoleniya i natsionalnıh versiyah eposa «Nartı». Karaçayesk.
4. Bataşova B. (2001), İstoki Karaçayevskoko i balkarüskoko teatrov (avtoreferat). Moskva.
5. Beroev B.M. (1984), Prielbrusye. «Profizdat», Moskva.
6. Voprosı iskusstva narodov Karaçaevo-Çerkesii. (1993), Çerkessk.
7. İsaev M.İ. (1970), Sto tridsat ravnopravnıh. İz. «Nauka», Moskva,
8. İstoriénarodov severnoko Kavkaza. (1988), Koneü XVIIIv-1917k. Moskva.
9. Kadızagjuyev K.S. (1992), Zakadki Kumıkskoy i Törkskoy istorii ot Ekeyskoko do Kaspyskoko more. Mahaçkala
10. Kereytov R.H. (1997), Kulğturnom v zaimodeystvii törkskih narodov v gtniçeskoy istorii nokayüev. «Vestnik Karaçaevo-Çerkesskoko instituta kumanitarnıh issledovaniy» ,Çerkessk, Vıpusk 2.
11. Koroklı H. (1976), Oğuzskiy keroiçeskiy gpos. İzd. «Nauka», Moskva.
12. Kratkaé literaturnaé Gnüiklopedié. (1966), Moskva.
13. Literatura narodov Karaçaevo-Çerkesii (1999), Çerkessk, 1 tom.
14. Kulğturnaé diaspora narodov Kavkaza:kenezis problem iziçenié (po materialam mejdunarodnoy nauçnoy konferenüii.14-19 oktébré 1991 k. Çerkessk), (1993), Çerkessk.
15. Malkonduyev H.H. (1990), Drevnéé pesennaé kulğtura balkarüev i karaçevüev. İzdatelstvo «Elbrus», Nalğçik.
16. Osmanov M. (1990), Nokayski i kumukskie tekst. SPb: Tinok Akad. Nauk 1883. Ksumuks halks yırları, Maksaçksala.
17. Pesni Dakestana. (1970), (İz kumıkskoy narodnoy pgzii Perovod Nauma Krebneva), «Dakuçpedizdat» Mahaçkala.
18. Posloviüı i pokovorki narodov Karaçaevo-Çerkesii. (1990), (Sostaviteli: R.A.K.Ormabaeva, M.İ.Mijaev, S.U.Çikatueva, A.İ.-M.Sikaliev), Çerkessk.
19. Raevskiy.D.S. (1985), Model mira skifskoy kulturı. İz. «Nauka», Moskva.
20. Semenlanı Azret. (1999), Makana 1 t. Çerkessk.
21. Simirnov N.A (1970), Myuridizm na Kavkaze. Moskva.
22. Sozayev Ahmat. (1985), Letyayişie okna. Moskva.
23. Suinsev A. (2001), Belaya lebed na siney volne. Karaçayevsk.
24. Suinsev Azamat. (2002), Zanovednıy kray. Teberda, Dambay. Stavropol.
Ali Shamil Huseynoglu
Scientific worker of Folklore Institute within
Azerbaijan National Academy of Sciences
Past and Present of Kumuk Literature
Abstract: Till 19th century we don’t encounter the amendment of kumuk literature in the scientific sources. By occupying the Caucasus Russia tried to keep her power and she made different tricks by parting the nations there. New literatures, languages and histories were created for each region where turks lived. Though those turks had united literature for ages. The book named «Nokayski kumukski rech» that was published by Muhammed Efendi Osmanov in 1883 is the first book in kumuk dialect. But the following kumuk stories have the same root with the sagas in other turkic nations. We can name kumuk tales such as «Minkullunun yiri», «Eniligim shenligim kapini ach», «Bozoglan» and «Koroglu» which have similarity with shumer saga «Bilkamish», Bamsi Beyrek in»Kitabi Dede Korkut» and «Koroglu». Such similarities exist not only in folklore but also in written literature.
Recently the date of Kumuk written literature has been stated to begin from 15th century with Kamal Ummu Nuri. His poems have close connection with Azerbaijani and Turkish languages. In vain did Russians try to create Kumuk language and Kumuk literature for 150 years.
Though folklore samples from past and modern kumuk literature differ a little in dialect they still are the part of one united Turkic literature.
Key Words: Literary connection between Azerbaijanis and Kumuks, «Minkullunun yiri», as a part of liteature of United Turks.
Çap olundu: Kumuk Edebiyatının düneni ve bu günü. Abay türkoloji yıllığı,(Abay atındağı Kazak Pedaqoqikalık Universiteti, Türk Dünyası araştırmaları Vakfı, türk Dili ve Edebiyatı Bölümü), Almatı, 2006, sayı, 1, səh. 24-40.
|
