Eli Şamil
AMEA Folklor İnsitutunun elmi işçisi
SETTARHAN: ÖLÜMÜ, GEBRİ VE ONA DİGGETİMİZ
ÖZET
20 yüzilin başlanğıcında dünyanın ekser ölkelerini üsyanlar, ingilablar, milli azadlıg herekatı, müharibeler bürümüşdü. İran da bu garışıglıgdan yan keçe bilmezdi. Mütleg monarhıyadan cana doymuş insanlar azadlıg, demokratiya uğrunda mübarizeye galhmışdılar. Lakin şah hökümeti minlerlen insanın ganı bahasına da olsa hökmünü evveller olduğu kimi goruyub sahlamağa çalışırdı. Bele gergin bir zamanda-1905-ci ilin iyunun 7-de Setterhan Tebriz şeherinde 17 silahdaşı ile birlikde teslimçilerin ağ bayraklarını gırıb atdı ve şah terefdarlarına garşı silahlı mübarizeye başladı. Onun Tebrizde başladığı bu mügavimet İranın her yerinde ruh yüksekliyi ile garşılandı. Belelikle 1867-ci ilin avgustun 16-da Garadağ mahalının Memmedhanlı (indiki Mincivan) kendinde kiçik alverçi ailesinde anadan olan Settar gısa müddetde meşhur bir şehsiyyete çevrildi ve Serdarimilli kimi tarihe düşdü.
Şah halg herekatının tezigi altında milli meclisin çağrılmasına icaze verse de Rusiya ve Böyük Britaniya kimi dövletlerin hüsusi hidmet organları ile birleşerek meşrute herekatının gehremanlarını halgın gözünden salmag ve ya fiziki cehetden mehv etmeyi planlaşdırdı. 1911-cu ilin avgustun 5-de Tehrandakı Atabey parkında yerleşdirilmiş tebrizli mücahidler-başda Setterhan olmagla mühasireye alındılar. Döyüşlerde Setterhan dizinden ağır yaralandı, tebrizli mücahidlerden 18 nefer öldürüldü ve 40 nefer yaralandı. Setterhanın destesini mühasireye alan Tehran nihami destelerinin rehberi Yeprem Davidyantsın destesinden ise 7 nefer öldürülür, 23 nefer yaralanır. 1912-ci ilin fevralında Milli Şura Meclisi tekrar gapadılır. Settarhan 1914-cü ilin noyabrın 19-da Tehranda kirayede galdığı evde 1911-ci ilde aldığı yaradan dünyasını deyişir. Onun öldürülmesine rehberlik eden Yeprem Davidyantsın da taleyi üzüne gülmür. 1291-ci ilin (1912) ordibehişt ayının 28-de Hemedanla Gurve arasındakı Şorca galasında baş veren togguşmada Ebdülbagihan Cardolunun atdığı gülle onun heyarına son goyur.
ANAHTAR KELİMELER: İranda meşrute, Tebriz mücahidleri, Setterhan Serdarimilli, Bağırhan Salarimilli, Yeprem Davidyants.
GİRİŞ
İran meşrute herekatından behs eden ele bir esere rast gelinmez ki, orada Settarhandan söz açılmasın. Hele sağlığında onu Hannibala, Pugaçova benzedirdiler. Bütün bunlar heç de tesadüfi deyildi. Şahın gösterişile 1908-ci ilin iyunun 23-de meclis topa tutulub, dağıdılandan, meşruteçiler hebs edilib, tegib edilende, ölkeni bürümüş teslimçilik ehval-ruhiyyesile barışmayan Settarhanın ve onun silahdaşları oldular. Onun getiyyeti ve cesaretile meşrute herekatı yeniden canlandı.
Heç tesadüfi deyil ki, Tebrizden çoh-çoh uzaglarda-Horasan etrafındakı Dergez ve Memmedabadda genişlenen kendli herekatına başçılıg eden Hüseynzade özünü Settarhanın nümayendesi elan etmiş, döyüş bayrağına Settarhanın şeklini vurmuşdu. Gilanda ve Gezvinde şahperest güvveleri darmadağın eden Reşt sosial demokratları teşkilatlarını “Settarhan komitesi” adlandırmış, İsfahanda Settarhan ve Bağırhan meşrutenin hilaskarı elan edilmişdi. (Şahinin,1972:) İranda ve dünyanın bir çoh inkişaf etmiş ölkelerinde olduğu kimi, Sovet Azerbaycanında da Settarhan haggında heyli elmi, bedii kitab ve onlarla gezet-jurnal megalesi çap olunub. Amma, bu yazılar 20-ci yüzilliyin ilk onilliklerindekinden heyli ferglenib. Bele ki, evveller halg gehremanı kimi terennüm olunan Settarhan sonralar ingilabçı, az gala fehle-kendli herekatının rehberi kimi tegdim edilmeye başlanıb. Menim de dünyagörüşüm bu eserlerin tesirile formalaşmışdı. Ona göre de İrana gedende ilk maraglandığım mövzulardan biri de Settarhan oldu.
İrana getmeyimin sebebi ise Azerbaycanda yaranmış ağır içtimai-siyasi veziyyet idi. Eslinde Sovetler Birliyinin çökmeye başlaması ölkemizde Settarhanın heyat ve fealiyyetinin elmi esaslarla öyrenilmesine şerait yaratdı. Serhedler açılmamış ele bilirdim, Settarhan haggında İranda daha çoh yazılıb, fealiyyeti geniş araşdırılıb, adının ebedileşdirilmesi sahesinde çoh iş görülüb.
İRANA İLK SEFERİM
1990-cı il yanvarın 17-de ermeni silahlıları Sovet Ordusunun tehriki ve yardımı ile Nahçıvan Muhtar Respublikasının Kerki kendini işğal ederek Sederek gesebesine hücumu güclendirdiler. Yanvarın 19-da döyüşler şiddetlendi. Yerli memurların Moskvaya hahişleri, yalvarışları heç bir netice vermedi.
Sederekde evler dağılır, adamlar ölürdü. Muhtar Respublikanın partiya-sovet aparatı, inzibati organları iflic veziyyetine düşmüşdü. Yuharılardan ehalinin müdafiesini teşkil etmek haggında heç bir gösteriş verilmirdi. Bele gergin ve haotik bir vahtda halg teşkilatlanmağa ve ağırlığı öz üzerine götürmeye çalışırdı. Sederekden dinc ehalinin köçürülmesi, Muhtar Respublikanın her yerinden ahın-ahın gelen eliyalın könüllülerin ön hette gönderilmesi teşkil edilir ve serhed bölgelerinde özünümüdafie desteleri yaradılırdı, gefil baş vere bilecek hücumlardan heber tuta bilmek üçün keşikçiler növbe çekirdiler.
Bele ağır ve gergin günlerde Moskvaya tesir etmek üçün mührelif siyasi vasitelere el atılırdı. Nahçıvan Muhtar Sovet Sosialist Respublikasının Ali Sovetinin növbedenkenar sessiyasının çağırılması ve bölgenin içtimai-siyasi veziyyetinin müzakiresi sessiyanın gündeliyine salınması da tesir vasitesi kimi düşünülmüşdü. Lakin bunun reallaşdırılması o geder de inandırıcı görülmürdü. Çünki seçim adı altında Kommunist Partiyasının teyin etdiyi deputatlar heç vaht müstegil bir iş görmürdüler. Onlar yuharıdan gelen tapşırıgları icra etmeye alışmışdılar. Ermeni guldurlarının basgınının doğurduğu heyacan 1918-1920-ci illerde töredilen gırğınların gorhusu, küçe ve meydanlara toplaşmış insanların tezyigi deputatların bir çohuna Moskva gorhusunu, ala bilecekleri partiya cezasını unutdurdu. Sessiyaya neinki Muhtar Respublika Ali Sovetinin deputatları, oradan SSRİ Ali Sovetine ve Azerbaycan Ali Sovetine teyin edilmiş yerli fehle-kendli deputatlar da getirilmişdi. Sessiyanın gündeliyinde yalnız bir mesele dururdu: Muhtar Respublikadayaranmış ictimai-siyasi veziyyet.
Rehber vezifede olan deputatların ekseriyyeti veziyyetin gerginliyini görüb gizlenseler de, yeterses alındığından sessiya öz işine başlaya bildi. Oldugca gergin keçen sessiyanın gedişi zamanı Bakıya Sovet goşunları yeridildi. Onların töretdiyi vehşilikler haggında iştirakçılar da heber tutdular. Bu da öz tesirini gösterdi. Tezyig altında da olsa, Moskvaya tesir vasitesi kimi Nahçıvan MSSR-in SSRİ terkibinden çıharag müstegil “Nahçıvan Respublikası” yaradıldığı elan edildi. Geribelik burasında idi ki, Azerbaycan SSRİ-nin terkibindeydi, Nahçıvanda gebul olunan gerarda ise Muhtar Respublikanın Azerbaycanın terkibinden çıhdığı gösterilmirdi. SSRİ-nin terkibinden çıhdığını elan eden, lakin SSRİ-nin terkibinde olan Azerbaycan Respublikasının terkibinden çıhmayan yeni yaranmış Nahçıvan Respublikası ilk fealiyyetine dünyanın demokratik içtimaiyyetine, beynelhalg teşkilatlara müraciet ve Türkiye Cümhuriyyetine, İran İslam Respublikasına nümayende heyeti yola salmagla başladı.
Nahçıvan mühasirede olunduğundan her iki nümayende heyeti Culfa şeheri yahınlığından Arazı keçib İrana getmeli oldu. 10 neferlik resmi nümayende heyetinin terkibinde bu setirlerin müellifi de vardı. (Çoh teessüf ki, deputat, vezife sahibi olan nümayende heyeti üzvleri Culfadan geri gayıtdıglarından, Arazı geyri-resmi yolla keçmekden imtina etdiklerinden, nümayende heyetini halg herekatı fealları ile formalaşdırıb, her biri 4 neferlik iki heyetle İran İslam Respublikasına keçe bildik.) Sovetler Birliyinin Azerbaycanda töretdiyi geddarlığı dünyaya yaymag, Nahçıvan Respublikasının müracietlerini dünya ictimaiyyetine çatdırmag, diplomatik nümayendelerle görüşmek isteyirdik. İran terefi ise bizim bütün hereketlerimizi engelleyirdi. Biz veziyyetin girovuna çevrilmişdik.
İranın resmi daireleri bizim neinki diplomatik dairelerle, hetta şeher sakinleri, ziyalılar, yazıçı ve şairlerle görüşümüze de maneçilik töredir, üreyimiz istediyi yerlere getmeye, Tebrizin tarihi abidelerine bahmağa imkan vermirdiler. Settarhanın yaşadığı, döyüşdüyü, mübarize apardığı yerlere bahmag, neve-neticeleri ile görüşmek cehdimiz de baş tutmadı. Resmi şehsler her defe bir behane ile bizi başdan etdiler. Onda başa düşdüm ki, Settarhana münasibet resmi dairelerde heç de biz düşündüyümüz seviyyede kitablarda yazılan, sözde deyilen kimi deyil. (Şamilov,1992: 19 yanvar)
SETTARHAN NESLİNİN SORAĞIYLA
Bir neçe ay sonra iki ölke arasında sadeleşdirilmiş keçid haggında mügavile bağlandı. Bu senede göre, serhed kenarında yaşayanlar bir ayı keçmemek şertile 45 kilometrlik mesafe dahilinde bu taydan o taya, o taydan bu taya gedib-gele bilerdiler. Eslinde ise serhedi keçenden sonra buna emel edilmirdi. İnsanlar sanki uzun illerin gadağalarıın acığını çıharag hara isteyirdiler, gedirdiler. Bu işde yerli sakinler de bir-birlerine kömek edirdiler. Bele bir senedle 1990-cı ilin noyabrın 19-da ikinci defe Arazı keçib Tebrize getdim.
Sade adamların kömeyi ile Settarhanın Tebrizde yaşayan neveleri ile görüşdük. Sovet Azerbaycanında yazılan kitablarda ve megalelerde Settarhan ailesi ile bağlı ele bir bilgi verilmirdi. İlk defe öyrendim ki, Serdari-millinin 3 övladı-bir oğlu, iki gızı olub. Gızları Tehranda yaşamış, orada ere getmiş, neve-netice sahibleri olmuşlar. Neve-neticeleri de Tehranda deyil, ABŞ-da, Kanadada yaşayır. Settarhanın böyük gızı Sultan 1988-ci ilde Tehranda vefat edib. Sonbeşik gızı Mesme ise sağdır. Settarhanın oğlu Yedullahan Tehranda ve Parisde tehsil alıb. İran ordusunun serheng rütbesinedek yükselib. Amma hemişe dövletin atasına ve özüne ikiüzlü münasibetinden narazı olub. Ona göre de övladlarına hökumet işinde çalışmamalarını vesiyyet edib. Övladları da atalarının vesiyyetine emel edib.
Yedullahanın iki arvaddan altı oğlu olub. Onlardan Sirus 1984-85-ci illerde dünyasını deyişib. Settar, Behruz, Behram, Ferhad, Hüseyngulu ise aile gurub oğul-uşag sahibi olublar.
Tebrizden Settarhanın neve-neticelerinin foto şekillerini, Meşrute herekatı ile bağlı senedleri götürüb geri döndük. Getirdiyimiz materialları Azerbaycan televiziyasının herbi vetenperverlik redaksiyasında işleyen Şemistan Nezerliye verdik ve planlaşdırdıg ki, Settarhana hesr olunmuş veriliş hazırlayag. Bir az sonra Ş.Nezerlinin “Halg gezeti”nde çap olunmuş giley-güzar dolu mektubunu ohudum. Öyrendim ki, onun işden çıharanda iş stolunun gözlerindeki senedleri, şekilleri ve materialları da zibil yeşiyine atıblar. Bir sozle, bizim Tebrizden min bir zehmet ve hevesle getirdiyimiz materiallar televiziya rehberliyinin gezebinin, sıravi işçilerin diggetsizliyinin gurbanı olub.
1992-ci ilde yene de 45 kilometrlik mesafede hereket etmeye icaze veren senedle serhedi keçende Settarhanla bağlı material toplamağı garşıma megsed goymuşdum. Bu defe melumatım da heyli artmışdı. Settarhanın gebirüstü abidesinin dağıdıldığından, onun ölümüne sebeb olan döyüşe rehberlik etmiş Yeprem Davidyantsa Tehranda büst goyulduğundan heberdardım.
İranın bürokratik engellerle dolu bir ölke olduğunu tecrübeden bilirdim. Muhtar Respublika ehalisinin ehval-ruhiyyesini nezere alan Nahçıvan MSSR Nazirler Sovetinin sedri Nahçıvana tez-tez gelen ve resmi danışıglar aparan Şergi Azerbaycan ustandarına resmi mektub gönderse de, görüşlerde şehsi hahiş etse de, Settarhanın neveleri bu taya gönderilmir, her defe bir behane getirilirdi. Yahşı bilirdim ki, resmi müracietle Settarhan haggında sened toplamag, yaşadığı, döyüşdüyü yerleri lente almag asan deyil. Ona göre de istediyimizi reallaşdırmag üçün geyri - resmi vasitelerden istifade etmeli oldug. Bizi Tebrizden yola salan Settarhanın nevesi Behram bibisi Mesme hanımın Tehrandakı ünvanını ve telefon nömresini de verdi.
SETTERHANIN GEBRİNİ ZİYARET
Tehrandakı tanışlarla çoh ölçüb-biçdikden sonra Savenin Bendemir kendinde anadan olan, Tehranda vekil işleyen, Save, Hemadan etrafında, gaşgay ellerinde yaşamış, türkce şe’rler yazmış şairlerin eserlerini ve folklor nümunelerini toplayan, heyirhah bir insan Eli Kamaliye müraciet etmeyi gerara aldıg. Eli Kamali (1996-cı ilin avgustun 1-de 53 yaşında infarktdan dünyasını deyişdi. Allah ona rehmet etsin.— E.Ş.) heç bir tereddüd etmeden türkce bir kelme de olsun bilmeyen bir fars operatorunu bize goşdu. Sonra bildik ki, bu ümumi işin heyrine imiş.
Çekiliş grupumuzda Agşin Ağkemerli, Ersalan Fesihi, ve hanımım Ezize de vardı. İşe Tehrandakı Azerbaycanın sefirliyinin o zamankı binasının beş addımlığında yaşayan Mesme Serdarimillinin evinden başladıg. Oradan ise Settarhanın son döyüş yeri olan Atabey parkına yollandı. Burada Sovetler Birliyinin sefarethanası (indi Rusiya Federasiyasının) yerleşdiyinden çekilişe icaze almag mümkün deyildi. Odur ki, maşınla gede-gede parkı kenardan çekdik. Parkın 70-80- metrliyinde ise ermeni kilsesi var. Yeprem Davityantsın büstü kilsenin heyetindedir. Agşin Ağkemerli helife adlandırılan kilse rehberi ile görüşeceyimizi bildirmekle heyetdeki ermenilerin başını gatdı. Biz de çetinlikle kiliseni, heyetini, Yeprem davityansın büstünü lente aldıg. Oradan şeherin güneyine, Şah Ebdülezim ziyaretgahına yollandıg. Settarhanın gebrinin burada yerleşdiyini kitablarda ohumuşdum.Tehranda doğulub milli deyerlere hemişe sayğı ile yanaşan, Settarhanın gebrini defelerle ziyaret eden dostlarımız da Serdarimillinin gebrini çetinlikle tapdılar.(şekil 1) Çünki, Şah Ebdülezim türbesi etrafında abadlıg işi görmek adı ile Settarhanın gebirüstü abidesini söküb atıblar. Her teref düppedüz olub. Yerdeki 15-12 sm eninde 40-50 sm uzununda olan yazılı mermer lövhelerin üstünden o geder insan gelib-gedir ki, artıg yazıların bezisi pozulub, ohunmur.
Her gün Settarhanın gebrini yüzlerle adam tapdayıb keçir, orada süfre açıb çörek yeyir, ve ya canamaz serib namaz gılır. Çetinlikle de olsa, gebirüstü lövheni tapıb şeklini çekdik ve videolente köçürdük. Müdiriyyetle gebrin köçürülmesi barede danışanda, onlar memnun galdıglarını bildirdiler ve bu işin az bir hercle mümkün olduğunu, köçürme üçün ele bir resmi senedin lazım olmadığını söylediler. Biz Tebrize dönende nevelerile Settarhanın gebrinin köçürülmesini müzakire etdik. Onlar bildirdiler ki, birincisi, yerli hökümet buna icaze vermez, ikincisi de, orada söhbet etdiyiniz memurlar kimin gebrinden söbet getdiyinden heber tutmayıblar. Ona göre size kömek edeceklerini ved edibler. Resmi daireler bilse, buna imkan vermez. Sonrakı seferlerimizde bu fikirlerin doğruluğunun şahidi oldug.
Başga dostlarımız ise Settarhanın evveller mövcud olmuş gebirüstü abidelerinin şekillerini (şekil 2,3,4), bezi senedleri, Yepremhan haggında yazılmış kitabları tapmagda bize yardımçı oldular. Geri döndükden sonra gördüklerimiz haggında televizyada, radioda danışdıg, gezetlere yazdıg. Hetta Türkiyede çap olunan “Tarih” dergisinde de rengli şekillere geniş bir megale çap etdirdik (Şamil,1998:143, 40-46) ki, belke ictimaiyyetin diggetini bu meseleye yönelde bilek. Lakin bunların ele bir ciddi tesiri olmadı. Yalnız 20-ci yüzilliyin sonlarında İrandakı Azerbaycan sefirliyinin yardımı ile Settarhanın ağ mermer sinedaşı yazısı pozulmagda olduğuna göre nisbeten böyük, gara mermer sinedaşı ile evez olundu (şekil 5).
Serhedlerin açılmasından sonra elde ede bildiyim materiallardan bu genaete geldim ki, Settarhan da minlerle soydaşımız kimi keşmekeşli bir heyat yaşayıb. Lakin çohları kimi hagsızlıgla barışarag, lageyidcesine: «Bu dynyanın derdi mene galmayıb ki?!»-demeyib
SETTERHANIN HEYARI
1867-ci ilin avgustun 16-da Garadağ mahalının Memmedhanlı (indiki Mincivan) kendinde (ASE,1984:399) kiçik alverçi ailesinde anadan olan Settar kiçik yaşlarından hakimiyyet dairelerinin tezyigi ile üzleşib: gözünü açıb, dünyanı derk etmeye başladığı çağlardan evleri mühasireye alınıb böyük gardaşı İsmayıl hebs edilerek öldürülüb. Onun ölümüne sebeb dostu, gaçag Ferhadın Memmedhanlıya gelişi olub. Arazın bu tayındakı tegiblerden yayınmag megsedile Garadağa keçen ve İsmayılın evinde gizlenen gaçag Ferhadı hebs etmek üçün Çar Rusiyasının tekidile İran şahının veliehdi, yeni Azerbaycanın hakimi kende silahlı deste gönderib. Döyüşde Ferhad gehremanlıgla helak olub, Settarın böyük gardaşı İsmayıl ise Tebrize getirilerek veliehd Müzeffereddin Mirzenin emrile öldürülüb. Bu hadiseden sonra Settarın atası Hacı Hesen ailesini de götürüb Tebrize köçüb, Emregız mehlesinde ev alarag orada yaşamağa başlayıb.
Aile tebrize köçse de ata-baba yurdlarıyla elegeni kesmir. Settar 15-16 yaşlarında veliehdin gullugçuları ile atasının dostları arasında Garadağda baş veren savaşda iştirak edir ve ağır yaralanır. Yaralı halda onu hebshanaya atırlar. Atasının ölüm heberini de orada eşidir (Şahinin,1972:21)
Settarın gencliyi çoh geylü-gallı keçir. Gaçaglıg etdiyine göre hebs edilib, Narıngala zindanına salınır. Azadlığa çıhdıgdan sonra Merend, Hoy, Salmas yolunu goruyan silahlı destede işe girmekle hökumet gullugçusuna çevrilir. Hetta veliehdin mühafizeçisi kimi Tehrana, oradan Horasan vadisi ile Mehşede gedir. Belelikle, heyli müddet hökumet gulluğunda olur (Şahinin,1972:21). Nece deyerler, gencliyinde hemişe eli silah oynadıb.
Orta yaşlarında ise mömün bir şie kimi Kerbelaya, Necefe, Samiraye ziyarete gedir. Meşrute herekatı olmasaydı, yegin ki, yüzlerle, minlerle mömün müselman kimi Settar da sakit bir ömür sürerek dünyasını deyişeçekdi. 20-ci yüzilliyin başlanğıcında dünyanı bürüyen üsyanlar, tetiller, milli azadlıg mübarizeleri, ingilablar onun da heyatından yan keçmir. 1905-ci ilin sonlarında Tehranda, Horasanda, Kirmanda başlayan tetil ve mitingleri zor gücüne dağıtmagla, konstitusiya terefdarlarına divan tutmagla şah hakimiyyetini gorumağa çalışır. Bu da eks reaksiya verir. Tebrizde, Erdebilde, Hoyda, Zencanda ve b. şeherlerde etiraz nümayişleri, mitingler başlayır, bazar, dükan bağlanır (Hesenov, 1986:25).
Ölkede baş veren hagsızlıg, insanların hüguglarının tapdanması şah üsul-idaresinin ikiüzlü siyaseti Settarı yeniden silaha sarılmağa mecbur etdi. Bu defe silahdan veliehdi, hökümet memurunu gorumag üçün deyil, haggı, edaleti, halgın her gün pozulan hüguglarını gorumag üçün istifade edir ve Settarhan Serdarimilli kimi meşhurlaşır.
Onun bu gelebesi yalnız İranın deyil, Rusiyanın, Böyük Britaniyanın da monarhiyaperest güvvelerini gorhuya salır. Bu gorhu heç de tesadüfi deyildi. İran inkişaf eden bir ölke olsaydı, harici güclerin elinde oyuncağa çevrilmeyecekdi. Settarhan ve Bağırhanın rehberlik etdikleri Tebriz mücahidleri dahilde mütlegiyyet terefdarlarına, haricde ise müstemlekeçilere en böyük engele çevrilmişdi. Bu maneeni def ede bilmeyeceklerini gören düşmen güvveler açıg döyüşlerde meğlub ede bilmedikleri Settarhançıları heyanetele aradan götürmeyi planlaşdırdılar. Britanya Harici İşler Nazirliyinin melumatında yazılır: « Rus sefiri İran dövletinden teleb edib ki, Setterhan ve Bağırhan Azerbaycandan çıhmasalar, onları Yepremhan (Yeprem Davityants meşrute dövründe Gilan daşnaklarının başçısı olub) ve behtiyari destelerinin gücü ile Tebrizden çıharsınlar» (Hesenli, 1997:13). Maraglı ve diggetiçeken odur ki, Rusiya erazisinde olanda Yeprei Davityansı hebs ederek Sibire sürgüne gönderen hökümet İranda ondan özünün ceza destesi kimi istifade edir.
B.Britaniya Harici İşler Nazirliyinin melumatı heç de tesadüfi deyildi. 1909-ci ilin dekabrın 30-da daxili isler naziri Serdar Esed Tehrandan Azerbaycana qoşun hisseleri gönderir. Bextiyari atlıları ve ermenilerden ibaret olan silahlı destelere Serdar Bahadır ve Yepremxan başçılıq edirdi. 12 gun davam eden döyüşlerde Rehimxan meğlubiyyete uğrayır. Dövlet qoşunu 1910-cu ilin fevralında Tebrize gelir (Kesrevi, 1333 hicri).
YEPREM DAVUDYANTS KİMDİR?
1868-ci ilde Yelzavetpol (Gence) guberniyasının Borsum kendinde gatırçı ailesinde dunyaya gelen Yeprem Davudyants normal tehsil ala bilmeyib. 16 yaşında iken silahlı destelere goşulub. 1887-ci ilde 25 neferlik bir qrupla Osmanlı erazisine keçerek oradagkı giyamçı destelere goşulmak isteyerken Rus serhedçileri terefinden hebs edilerek Sibire sürgüne gönderilib. Sibirde 3 il sürgün heyatı yaşadıgdan sonra 3 neferle Yaponiyaya qaca bilib. Az sonra Yaponyadan da Gafgaza gayıdr ve Daşnaksütyun Partiyasinın sıralarına dahil olur. Bu haggda İranda fars ve ermeni dillerinde çap olunmuş kitablarda, gezet ve jurnal magalelerinde geniş yazılıb. Her biri 500 sehife olan Halatyan Herarın «Hemasei Yeprem» (Halatyan,1976), Rain İsmayılın «Yepremhan serdar» (Rain,1976) ve Rain İsmayılın «Mirze Melkum han» (Rain,1971). (180 sehifeye yahın) ve başga kitablarda Yeprem Davudyantsın Daşnaksütyun partiyasını rehberleri doktor Stepanyan, doktor Kaşiryan, Andranik ve Sanasoryanla birge şekillerini, elece de partiyanın banileri Simon Zivaryan (1866-1913), Hiristofor Mikaelyan (1859-1905), Stepan Zvardyan (1857-1919) ve başga onlarla meslekdaşının şekillerini de vermişler.
Sürgünden gaçdıgdan sonra bir muddet de Qarabağda yaşayan ve orada müellimlik eden Yeprem 1901-ci ilde Tebrize gedir. Rusiya Sosial Demokrat Fehle Partiyası ile de sıh bağlı olan Yeprem Davudyants Tebrizden de Gilana gederek Mehemmed Velihan Sipehdar-i Ezeme goşulur. Onun silahlı destesinin üzvlerile birlikde Tehran üzerine yürüşde iştirak edir. Tehran meşruteçilerin eline düşdükden ve Memmedeli şah vezifesinden uzaqlaşdırılandan sonra Tehran Nezmiyyesinin (Polis teşkilatı) reisi olur (Bamdad,1948: 475).
SETTARHANIN MEHV EDİLMEK PLANI
Zorla-güc tetbig etmekle, şirniklendirmekle Settarhanı ve Bağırhanı Tebrizden uzaglaşdırmağın mümkünsüzlüyünü gördükde Tehran, London, Peterburg arasındakı uzunmüddetli yazışma başlandı. Sonda Tebriz müsahidlerinin bir grupunu Tehrana getmeye razı sala bilidiler. Mücahidlerin tenteneli yolasalınma ve garşılanma merasimleri haggında gaynaglarda geniş bilgiler var.
Dövlet adamları, meclis nümayendeleri, meşruteçiler, Mehrabadda çadır gurub Settarhan Serdarimilli ve Bağırhan Salarimillinin yollarını gözleyirdiler. Şah onlara iki atlı fayton da gönderir. Şahidlerin yazdığına göre, Tehranda hele heç kim bele garşılanmamışdı. Bu tentenenin arhasında halg gehremanlarını mehv etmek üçün planları da hazırlanırdı. Settarhan ve Bağırhan hele Tehrana çatmamış Milli Şura Meclisinin ikinci dönemine sedrlik eden Sadig Müsteşarüd Dövletinin Necef şeherine vurduğu telegrafda yazmışdı: “Tehranda bezi şehslerin onları (Settarhan ve Bağırhana — E.Ş.) öz siyasi arzularına alet etmeye çalışacaglarını, ayrıca onları ortadan galdırarag, ölkenin düzenini pozmag üçün planlar hazırladıglırını öyrendim.” (Serdarniya, 1996:63)
1910-ci ilin aprelin 17-de Settarhan ve Bağırhan Milli Şura Meclisine gederek açılışa gatılırlar. Meclis onların her birine ayda min tümen, Tebrizden gelmiş fedailere de müvafig gaydada maaş teyin edir. Bağırhan destesi ile Tehrandakı İşretabad bağında, Settarhan ise destesi ile İran hökümetinin baş naziri olmuş Atabeyin boş galmış parkında yerleşdirilir. (Serdarniya, 1996:64-66). Sonralar Atabey, yahud Etebek parkı kimi gösterilen bu yerde uzun illerdir, Rusiya sefirliyi yerleşir.
Silah gücüne Mehemmedeli şahı geri çekilmeye, Milli Şura Meclisini berpa etmeye nail olunsa da, ölke idareolunmaz hala gelmişdi. Meclisde demokratların 27 yeri vardı, Şeyh Mehemmed Hiyabani, Süleyman Mirze İskenderi, Heseneli Nevvab, Seyid Hesen Tağızade ve b. demokratik fikirli insanlar var güclerile meşruteni gorumağa çalışırdılar. Lakin Tehranda bir garışıglıg vardı. Siyasi terror, büdcenin boşluğu, hökümetin maliyye meselelerine göre Böyük Britaniya sefirliyinden asılı olması, şahperest güvvelerin sehnearhası oyunları demokratları çetin veziyyete salmışdı. Tebrizden gelen, meşruteni canları, ganları ile goruyan mücahidlerin maaşlları vahtında verilmir, şeherde baş veren garışıglıglar onların adına yazılırdı.
Tehranda ve ölkenin diger bölgelerinde nizam-intizam yarada bilecek, hökümeti goruyacag silahlı güvveler yoh idi. Silahlı desteler ise İctimaiyyün-e amiyyün (Mücahid), Etidal Cemiyyeti adlanan gruplaşmalara ve Daşnaksütyun partiyasına mehsus idi. Bu gruplaşmalar da bir-birile hesablaşmırdılar. Tez-tez silahlı togguşmalar, soyğunlar, getller, basgınlar baş verirdi. Rus ve İngilis diplomatik nümayendelikleri de Settarhan ve Bağırhanın Tebrizden çıharılması ile işi bitmiş saymırdılar. Onların ya tamam nüfuzdan salınmasını, ya da cismani aradan galdırılmasını isteyirdiler. Settarhan ve Bağırhan Tehrana gelenden 3 ay sonra Ağa Seyid Abdullah Behbehani sözde demokrat kimi tanınan bir neçe nefer terefinden öldürülür. Bundan bir az sonra siyasi hadimlerden Eli Mehemmed han Terbiyet, Seyid Abdurrezzag han Hekkaki Müniriddövle meydanında terrorun gurbanı olurlar. Bundan istifade eden Rusiyanın Tehrandakı sefiri Pavlovski Seyid Abdullahın öldürülmesinden narahat olduğunu İranın Harici İşler Nazirine bildirir ve Tebrizden gelen fedailer terksilah edilmese, tecili tedbir görülmese, Rusiya Gezvindeki ordusunu Tehrana yerideceyi ile hedeleyir (Serdarnnya, 1996:63).
Hökumet silahlı desteleri terksilah etmeyi getileşdirdi. «Mustofülmemalik kimsenin gözlemediyi halda demokratların tedbir ve tekidile onlara mühalif olmayan hizblerle birlikde Settarhan ve Bağırhan fedailerinin terksilah olunmaları barede meclisin müzakiresine bir layihe çıharır. Behane de şeherdeki garışıglıg, nizam-intizamın pozulması olur. Buna göre de bele silahlı destelere garşı şeher ehalisinin sesi eşidilir» (Benhud, 2004:53)
Azerbaycanın iki lideri başda olmagla hürriyetçilerin ireli gelenlerinden sekkizi 1911-ci ilin avgustun 1-de meclise devet edilir. Bütün ayrı-seçkiliklere bahmayarag, 7 saat davam eden bu müzakirede mücahidlerin silahsızlaşdırılması ile Settarhan ve Bağırhan razılaşır ve silahları Müdafie nazirliyine vermek istediklerini bildirirler. Mücahidler ise silahı vermezden evvel gecikdirilen maaşlarını ödenilmesini teleb edirler.
Hemin dövürde Tehran şeher polisine ve silahlı güvvelerine rehberlik eden Yepremhan ermeni yaraglılarından silahları topladığını elan etmişdi. Eslinde ermenilerden silah alınmamış, eksine onları işe götürmüş, geyim, silah ve maaşla temin etmişdi. Araşdırıcılarımızın az digget yetirdiyi bir mesele de Tebrizdeki daşnak komitesinin mücahidlere heç bir kömek göstermediyi (Rain, 1345:112-113) halda Tehranda ve İranın bir çoh yerlerinde mücahidlerle ermenilerin sıh emektaşlığıdır. Daşnak rehberlerinin gizli yazışmalarından aydın olur ki, onlar mücahid herekatından Osmanlı dövlerinin eleyhine istifade etmek isteyirlermiş ve bunu tebrizlilerle birge heyata keçirmeyin mümkünsüzlüyünü anlayırlarmış. Yepremhan da bu yazışmalardan heberdar olduğuna göre daşnak yaraglılarını resmi işe götürürmüş. O, behtiyari atlılarının da silahları alınmamışdı. Esas digget Tebrizden gelen fedailerin silahsızlaşdırılmasına yöneldilmişdi.
Settarhanın destesini mehv etmek üsün evvelceden tedbirler planı hazırlayan Yepremhan Settarhanın Mehrabada Hüsrovhanın teşkil etdiyi gonaglığa getdiyi 1911-cu ilin avgustun 5-de Atabey parkını mühasireye alır. Bu tedbirde vahtile Settarhana yahın olmag, onun nüfüzundan ve gücünden istifade etmek isteyen, dahili işler naziri vezifesini tutmuş Fermanferma ve herbi nazirin müavini Gevamülseltene de feal iştirak edir (Benhud, 2004:39) Tarihçi Ehmed Kesrevi yazır: “Dövlet, partiya, jandarma, polis, kazak ve Behtiyari süvarilerinden ibaret 2130 neferlik bir güc topladılar. İrticaçılar Eli Mühemmedhan Terbiyatın ganını içmek üçün könüllü döyüşe getmek isteyen, her bir hazırlıg görüb emir gözleyen ermeni silahlıları ile birlikde gazag hissesinin komandirile danışıb onun da razılığını aldılar. Zamanı gelince bu gruplar Tophana meydanına toplanarag, parka doğru hereket etdiler. Parkın etrafına ikisi altmışlıg, ikisi maksim, biri de sehra topu olmag üzre 5 top mühtelif yerlerde ateşe hazır veziyyete getirildi» (Serdarnnya, 1996:63)
Hemin günlerde Tehran küçelerine vurulmuş elanlardan ikisine (İsmayıl, 1976) digget yetirsek, bezi meselelere aydınlıg getirmek olar. Onlardan birini Yepremhan imzalamışdı. Halga edilen bu müracietde Tebriz mücahidleri “düşmen”, “elsiz - ayagsız halg garşısında şücaet gösteren” adlandırırdı. İkinci müracieti ise Daşnaksütyun partiyası imzalamışdır. Orada deyilirdi: “Ermeniler ve iranlılar hemişe bir olublar. Bundan sonra da yol birliyini davam etdirecekler. Bu, zamanın hökmüdür. Buna göre de bizim bağlılığımız gırılmazdır. Biz bütün gücümüzle, mümkün olan bütün yolların kömeyi ile bu bağlılığı yaşadacağıg. Bizim partiyanın meramı budur!” (Halatyan,1976:481).
Daşnaksütyun partiyasının bu müracieti ehyamlarla zengin idi. Onun arhasında çoh meseleler dururdu.
Silahdaşlarının mühasireye alındığından heber tutan Settarhan telefon vasitesile heç kimle elage sahlaya bilmir. Çünki telefonlar Yepremhanın emri ile kesilmişdi. Odur ki, çetinlikle de olsa, Tehrandan heyli aralıda yerleşen Mehrabaddan Atabey parkına gelir. Tanıdığı, etibar etdiyi hökumet nümayendelerine ve meclis üzvlerine sifariş gönderib hadiseleri dinc yolla nizama salmag istediyini söyleyir. Hatirelerden aydın olur ki, o, döyüşmek istemirmiş. Deyirmiş… «300 tüfeng üçün her kesimi öldürecekler?” Seher yuhudan oyanan, işinin-gücünün ardınca getmek isteyen adamlar şeherde silahlı destelerin Atabey parkı etrafında toplaşdığını görüb neler baş verdiyini öyrenmek üçün oraya ahışırlar. Belelikle, bazar ehli ve onlara goşulmuş hüsusi adamlar parka gelmelerile burda bir nizamsızlıg yaradırlar.
Bele çetin ve ağır bir zamanda Osmanlı sefirliyinde çalışan Camal ve Cemil beyler oraya gelerek Serdar ve Saları onları gözleyen tehlükeden heberdar edirler” (Serdarniya, 1996:72).
Gefleten ve mecburi celb edildikleri garşıdurmada Settarhan ve Bağırhan güvvelerini döyüş veziyyetine getirib, müdafie mövgeyi tuta bilmirler. Meşrute herekatının feallarından olan, tarihçi İsmayıl Emirhizi «Giyame Azerbaycan ve Settarhan» (Emirhizi, 1339) eserinde Novruzova istinaden yazır ki, Heyder Emoğlunun adamı Mirze Gafarhan Zunuzi 5 gülle atdı-5 behtiyarini yere serdi. Bu onun hemişeki hasiyyeti idi». Yeni Mirze Gafarhanın güllesi heç vaht boşa getmirdi.
Meşrute herekatının feal iştirakçılarından olan İsmayıl Emirhiziye göre, Settarhan tüfengini eline alıb dama çıhmag, döyüş mövgeyi tutmag isteyirmiş. Lakin dama çıha bilmir. Dehlizdeki pillekenleri galharken dizinden deyen gülleden yere yıhılır. Şahidlerin ve tarihçilerin bezilerinin fikrince, Settarhana garşı terefden atılan gülle deyil, içerideki tüfengden açılan gülle deyib. Bununla da Azerbaycan mücahidlerinin döyüş ezmi gırılır. Onlardan 18 neferi öldürülür, 40 neferi yaralanır. Yepremhanın destesinden ise 7 nefer öldürülür, 23 nefer yaralanır. Mücahidler soyundurularag döyülür, alçaldılır, var-yohları ellerinden alınır. Hetta tamaşaya toplaşanlar, hemin erazide ele keçen adamlarla da mücahidlersayag davranıb zindana atılırlar. Bu işde ermeni silahlıları hüsusile feallıg gösterirler. İsmayıl Emirehız yazır: “Parkda bulunan Azerbaycan lider ve mücahidlerin tam şehsi eşyaları, silahları, hetta Serdarimilliye Milli Meclis terefinden hediyye edilmiş altın işlemeli galhan bele yağmalandı. Parkda pozuk bir at arabasından başga heç bir şey galmadı. Serdarın dışarıda bulunan özel atlarını bele götürmüşlerdi”. Belelikle, monarhiya terefdarları ve harici gücler istediklerine nail oldular.
Tebriz mücahidleri öldürülenden ve sağ galanlar hebshanaya atılandan sonra, yeni 1912-ci ilin fevralında Milli Şura Meclisi tekrar gapadılır.
Meşruteçi adı altında meşrute liderlerini mehv eden Yeprem Davidyantsın da taleyi üzüne gülmür. 1291-ci ilin (1912) ordibehişt ayının 28-de Hemedanla Gurve arasındakı garapapagların sıh yaşadığı Şorca galasında Salaruddövle ve onun terefdarları ile baş veren togguşmada Ebdülbagihan Cardolunun atdığı gülle onun heyarına son goyur. Semed Serderniyanın yazdığına göre, Yeprem Davityantsın meyidini Hemadanda defn etmek mümkün olmur. Çünki yerli kilsenin keşişi dinsizin defninde iştirak etmek istemir. Bundan gezeblenen Yepremin silahdaşları keşişi oldürür ve cenazeni Tehrana getirib ermeniler mektebinde (Davidiyan mektebi, Qevamusseltene küçesinde), indiki Rusiya Federasiyasının İrandakı sefirliyi yahınlığında, Settarhanıa ve fedailerine divan tutulan Atabey parkı yahınlığında basdırırlar.
Mücahidler terksilah edilib zindanlara atılandan sonra da Settarhana ve Bağırhana Azerbaycana dönmeye icaze vermediler. Settarhan yaralı veziyyetde Tehranda kirayede galdığı evde yaşadı ve 1914-cü ilin noyabrın 19-da dünyasını deyişir. Bağırhan da 1916-cı ilin noyabrında gürbetden gayıdarken Gesri-Şirin etrafında gonag galdığı evinde silahdaşlarıyla birge ev sahibinin adamları terefinden öldürülür.
SONUC
İranda 30 milyon soydaşımızın yaşadığını gürurla söyleyir ve ermenilerin 200 min olduğunu deyirik. Göresen, bes neden 30 milyonlug “halgın” oğlunun gebirüstü abideleri sökülüb, gebri ayaglar altında tapdalana-tapdalana galıb. 200 minlik ermeni ise öz oğluna Tehranın merkezinde, defn olunduğu mekteb-kilsenin heyetinde büst goyub ve hemişe de onu ziyaret edirler.
İranda yaşayanların ekseriyyeti Settarhandan söz düşende onunla gürur duyduglarını söyleyirler. Dersliklerde de Serdarimilli Settarhandan söz açılır. Amma Şah Ebdülezim megberesine gedib Settarhanın gebrinin yerini heber alsanız, oradan her gün keçen yüzlerle adamdan tek-teki olar ki, sizlere yardımçı olsun. Settarhanı ehtiramla hatırlayan minlerle insan bilmir ki, sevdiyi gehramanın gebrini tapdalayıb keçir.
Butün bunlar düzgün gurulmamış tebliğatın acı neticesidir. İranda Yeprimhan haggında ermenice çap olunmuş gezet-jurnal megalesinin, kitabın haggında bilgim yohdur. Amma farsca neşr olunmuş onlarla kitab, gezet ve jurnal görmüşem. Bu kitablar hem de Daşnaksütyun partiyasına dair senedler ve şekillerle zengindir. Settarhan yalnız İran türklerinin azadlığı uğrunda vuruşmayıb. Ölkede Konstitusiyanın berpasına hidmet gösterib ve bu yolda da canından keçib. Göresen, bu gün özünü konstitusiya terefdarı kimi gösteren her bir iranlı Settarhanın gebrinin veziyyetine göre hecalet çekirmi?
Settarhanla Yeprimhanın ölümü arasında mesafe tarih bahımından çoh azdır. Amma onların hidmetlerinin giymetlendirilmesi arasında ferg çohdur. Göresen, bunun sebebi nedir? Göresen, Settarhan müselman türk deyil her hansı bir hristian olsaydı onda nece?
Son iller Tebrizde Serdarimillinin at üstünde heykeli de goyulub (şekil 6), özel metbeelerde şekilleri açıgca kimi, tegvim kimi çap olunub satılır. Lakin bunlar çoh azdır. Serdarimilli Settarhanın gebri adına layig olmalı, her gün tapdalanmamalı, üzerinde süfre açılıb çörek yeyilmemelidir. Bunun üçün de gebrin ya oradaca abadlaşdırılması, ya da münasib bir eraziye köçürülmesi vacibdir.
Halatyan Herar. (1976) Hemasei Yeprem. Tehran.
Ali Shamil Huseynoglu
Scientific worker of Folklore Institute within
Azerbaijan National Academy of Sciences
Sattarkhan: His death, Grave and Our Attention to Him
Abstract: At the beginning of XX century there were revolutions and national liberty movements everywhere.Iran was one of the countries where such events took place. People struggled for their freedom and democracy. But Iran monarchy tried to keep its rule by any force. At that time in 1905 june 7 Sattarkhan with his 17 people tore the flag of obedients and began fighting against Shah (king) officials. People all over the world supported his new activity in Tabriz and soon he became a famous person. He was born in august 16 1867 in Karadagh in the village Mammadkhan in a merchant family. And later on he was stated as a «Sardarimilli» in the historical literature.
Under the pressure of national movement Shah let the parliament to be held. But Russia and Great Britain tried to destroy the movement in any way. In 1911 august 5 revolutioners with their leader Sattarkhan were encircled in the park Atabey in Tehran. In the battle Sattarkhan and 40 other revolutioners were wounded and 18 others were killed. From the army encircling revolutioners 7 soldiers were killed, 23 soldiers were wounded. In 1912 february parliament was again closed. Sattarkhan died from the wound in his leg he had got in the battle in 1911. It happened in november 19 1914 in Tehran in the rent house where he lived. Yeprem Davidyants, the leader of the army fighting with revolutioners in 1914 was killed in 1291 (1912) by Abdulqadikhan in the battle between Hemedan and Qurve in the castle Sochia.
Çap olundu: Səttarxan: ölümü, qəbri, ona diqqətimiz. «Mava atlas» dərgisi, 2006, mayis, sayı 1, səh 49-59.
|
