Əli Şamil Hüseynoğlu
AMEA Folklor İnstitutu
ÇİNGİZ DAĞÇININ “KORKUNÇ YILLAR” ROMANINDA AZƏRBACANLI OBRAZI
Özət
Çingiz Dağçı ömrünün 64 ilini İngiltərədə keçirsə də, yazdığı əsərlərin əksəriyyətinin mövzusunu 21 il yaşadığı Kırımdan almışdır. Bunun səbəbini Zefer Karatay və Neşe Sarısoy Karatayın çəkdikləri “Cengiz Dagcı” sənədli filmindəki müsahibəsində və “Yansılarım” əsərində belə deyir: “Kırımı, Qruzufu, Məmişin bayını, Adaları, Ayu dağını, Gəlin qayasını xatırlamadığım heç bir günüm, sabahım olmayıb”. Romanlarında ən çox Rusiyanın kırımlılara etdiyi zülmdən söz açılsa da, ruslara qarşı kin, nifrət təbliğ edilməyib. Hətta insanlıq hissini itirmiş rus məmurları haqqında müəllifin dilində acı bir sözə rast gəlinmir. Onun əsərlərində hadisələrin Kırımda cərəyan etdiyi göstərilsə də, əslində Rusiyanın, Sovetlər Birliyinin əsarət altına aldığı xalqlara etdiyi zülm ümumiləşdirilmiş formada göstərilibr. Çingiz Dağçını oxuyan hər bir azərbaycanlı, özbək, qazax, qızğız, tatar, saka, ukraynalı və b. xalqların övladları sanki öz ata-babalarından eşitdiklərini orada görür.
Yazıçının romanlarında bir bölgəçilik anlayışı yoxdur, mövzuya ümumbəşəri yanaşma var. Çingiz Dağçının romanlarını oxuyarkən Afrikada, Asiyada, Güney Amerikada, Avstraliyada yaşayanlar ingilis, fransız, ispan, portuqaliyalı müstəmləkəçilərin, Doğu Türküstanlılar çinlilərin zülmlərini göz önünə gətirirlər.
Müstəmləkəçilərin adları, etdikləri zülmün forması fərqli olsa da, mahiyyəti eynidir. Çingiz Dağçının böyüklüyü ondadır ki, zülm edənin, qalib görünənin məğlubiyyətinin, mənəviyyatsızlığının, məhvə məhkum olunduğunun səbəblərini inandırıcı dəlillərlə ortaya qoya bilir.
Çingiz Dağçının əsərlərindəki insan surətləri, onların xarakteri rəssam palitrası kimi rəngarəngdir. Onlarla xalqın övladlarından söz açan yazıçı birisindən çox, o birisindən az danışmasına baxmayaraq hər birinin yaddaqalan surətini yarada bilir. Bu baxımdan əsərdə adı belə verilməyən azərbaycanlı, ona yardım etməyə çalışmış kırımlını – Sadiq Turanı alman faşistlərinə satmır. Bununla da işgəncələrə dözən, lakin xeyirxahlarını satmayan azərbaycanlı onu işgəncələrlə öldürənlərdən mənən çox ucada durur. Eləcə də Sovet komissarlarının və zabitlərinin xəbər tutsalar hamısını güllələyəcəklərini bildikləri halda göydən “güllə yağışı” yağdığı bir vaxtda ağsaqqallarının rəhbərliyi ilə namaz qılan özbəklərin təsviri oxucuda bu qənaəti yaradır ki, inam, əqidə yolunda ölənlər, əbədi yaşayanlardır.
Azərbaycanlılar da Çingiz Dağçını öz oğulları kimi seviyini bilmək üşün 2011-ci ilin sentiyabr və oktyabr aylarında Azərbaycan mətbuatında nəşr olunanları oxumaq yetərlidir.
Açar sözlər: Çingiz Dağçı, Rus zülmü, Kırım, Azərbaycan, Türkiyə, İkinci Dünya Savaşı.
Giriş
Çingiz Dağçı xatirələrində və türkiyəli Zəfər və Nəşə Sarısoy Karatayın çəkdikləri “Yurdunu kayb edən adam” sənədli filmində yaradıcılığa başladığı ilk günləri yada salanda deyir ki, 1939-cu ildə quldurlar yuvası kimi tanıdılmağa çalışılan Bağçasaraydakı Gəray xanların sarayına getdim. Sarayın möhtəşəmliyi, tarixi keçmişi məni o qədər təsirləndirdi ki, “Söyləyin divarlar” şeirimi yazdım. Şeiri Akmescitdə-Simferapolda çap olunan “Ədəbiyyat” məcmuəsinə apardım. Redaktor, tanınmış şair Şamil Ələddin şeirimi oxuyub çap edə bilməyəcəklərini, onu çap üçün Azərbaycana göndərməyi məsləhət gördü. (Karatay Zefer, Karatay Neşe Sarısoy, http://www.youtube.com/watch?v=HHErGA1R5qo)
Maraq doğura bilər ki, nədən kırımlı gənc şairə şeirni Azərbaycana göndərməyi məsləhət görürdülər? Çünki Kırımda yaşayan türklər həmin illərdə üç yerə ayrılırdılar. Çöl deyilən bölgədə yaşayanlar noqay, yarımadanın güneyində yaşayanlar yalıboylular, Sudak, Kefe (Fedoseye) çevrəsində yaşayanlar tat adlandırılırdı. Yalıboylu və tat adlandırılanlar oğuz, noqay adlandırılanlar isə qıbçaq kökənli olduqlarından Kırım türklərinin danışığında və yazısında bir fərqlilik vardı.
Rusiya və Avropa yalıboyluları və tatları da tatar adlandırsalar da, onların danışığı və yazısı Qazan və Volqaboyu tatarlarından çox Anadolu və Azərbaycan türklərinə yaxın idi. Buna görə də İsmayıl bəy Qaspıralının və b. kırımlı ədiblərin çap etdikləri qəzetlər, kitablar Azərbaycanda, Osmanlı dövləti ərazisində geniş yayılırdı. Sovet hökuməti sözdə Rusiyanın yeritdiyi siyasətin əleyhinə olsa da, əməldə müstəmləkəçilikdən əl götürə bilmirdi. Kırım türklərini daha çox ehtiyyat etdikləri Türkiyədən və Azərbaycandan uzaqlaşdırmaq üçün noqay ləhcəsini ədəbi dilə çevirmək üçün hər vasitədən istifadə edirdi. Qəzet və jurnalların, dərslik kitablarının “noqay” olaraq bilinən tatarların ləhcəsində nəşr olunmasına səy göstərirdi.
1919-cu il martın 9-da Kırımın Qruzuf qəsəbəsində, yəni yalıboyu (sahilboyu) adlanan bölgədə anadan olmuş Çingiz Dağçı da ata-babaları kimi Azərbaycan və Anadolu dialektində danışmışdır. Atası Əmirüseyin ata-baba kəndlərində ev tikərək ailəsi ilə oraya daşınır. 1931-ci ilin əvvəllərində onu həbs etsələr də, bir-neçə ay sonra azad edirlər. Çingiz Dağçı anası Fatmanın xatirələrinə dayanaraq atasının kolxoz təsərrüfatına çevrilmiş keçmiş üzüm bağlarındakı salxımları oxşayaraq ağladığını məmurlara kimsə xəbər verdiyi üçün həbs edildiyini söyləyir. (Karatay Zefer, Karatay Neşe Sarısoy, http://www.youtube.com/watch?v=HHErGA1R5qo)
Əmirhüseyin Dağçının istintaq materialları ilə araşdırıcılar indiyədək tanış olmamışlar. Ona görə də həbsinin səbəbləri haqqında qaynaqlara dayanan bilgi yoxdur. Lakin həmin illərin ictimai-siyasi mənzərəsinə dayanaraq Əmirhüseyini kollektiv təsərrüfat quruculuğu əleyhinə təbliğatda və ya Milli Firqəyə üzv olmaqda suçlandığı qənaətindəyik. Çünki, həmin illərdə Kırımda kollektivləşmə əleyhinə olanların həbs edilməsi və sürgünə göndərilməsi öləziməkdə, milli dünyagörüşlü insanın Milli Firqəyə üzv kimi istintaqa cəlb etməsi, istintaqa cəlb edilənlərin bir qisminin həbsxanalara və sürgünlərə göndərilməsi, böyük bir qismini müxtəlif şərtlərlə, dillərindən iltizam almaqla azdlığa buraxması alovlanmaqda idi. İstintaqdan sonra dilindən iltizam alınınanlar sırasında Asan Səbri Ayvazovun, Osman Nuri Akçokraklının, Bəkir Sıtkı Çobanzadənin və b. olması bizdə bu qənaəti yaradır ki, sadə əmək adamı olan Əmirhüseyin Dağçının da dilindən iltizam almaqla həbsdən azad ediblər.
Həbsdən azad edilən Əmirhüseyini Dağçının ailəsi Qızıldaşda yaşasa da, o, Akmescitdə (Simferapol) qalaraq dəllək işləyir. Kirəladiyi darısqal, birotaqlı mənzilə ibtidai məktəbi bitirmiş Çingizi, sonrakı illərdə isə ailəsinin o biri üzvlərini – xanımı Fatmanı, qızları Tevidəni, Ayşəni, oğlanları Timuru, Halitiu də gətirir. 1937-ci ildə şəhərdə orta məktəbi bitirən Çingiz Dağçı Kırım Pedaqoji İnstitutunun tarix fakültəsinə qəbul olunur (Şamil Əli, 2011, 28 sentyabr).
Yeniyetməliyində Əlişir Nəvaini, Abdulla Tukayı, Bəkir Sıtkı Çobanzadəni sevə-sevə oxuyan Çingizə kiçik əmisi Seyid Ömər Dağçı türk yazıçısı Ömər Seyfəddinin hekayələrini də oxudur. Bütün bunlar onun milli ruhda böyüməsinə və dünyagörüşünün formalaşmasına səbəb olur. Lakin Kırım Yazıcılar Birliyinin 1939-cu ildə keçirilən bir toplantısında onun “Sevdiyim Yalta” şeirinin kəskin tənqid olunması, millətçilikdə suçlanması, şeirdəki “Verməm səni yad ellərə, Yalta” misrasına görə hesab sorulması gənc şairi bərk qorxuya salır. Ondan sonra Sovet rejimini və onun rəhbərlərini tərənnüm edən şeirlər, marş mətinləri yazmağa başlayır. (Karatay Zefer, Karatay Neşe Sarısoy, http://www.youtube.com/watch?v=HHErGA1R5qo)
Çingiz Dağçının gənclik ilərində çap etdirdiyi “Gül”, “Sevdiyim Yalta”, “Kənd axşamları”, “Bahar sabahı”, “Qış”, “Verin atamın qılıncını mənə” və b. şeirlərini oxuduqda bu qənaətə gəlmək olur ki, İkinci Dünya Savaşında alman ordularına əsir düşüb, savaşdan sonra İngiltərədə yaşamasaydı, yəqin onlarla tərənnümçü Sovet ədibindən biri olacaqdı. (Şamil Ali, 2012:151).
1940-cı il dekabrın 22-də gənc ədibi ali təhsildən ayırıb əsgəri xidmətə aparırlar. Qısa müddətli hərbi kursu bitirdikdən sonra ona leytenent rütbəsi verib, moto-atıcı bölüyə komandir təyin edirlər. 1941-ci ilin avqustunda isə onların divizyası alman orduları ilə ilk savaşda darmadağın edilir, Çingiz Dağşı da əsir düşür. (Şamil Ali, 2012:151).
Müxtəlif əsir düşərgələrindəki yaşam savaşından sağ çıxaraq polşalı Reginya ilə evlənir və müttəfiqlərin tərəfinə keçir. Oradan İtalyaya, sonra da İngiltərəyə gedir. İngiltərədə çox çətinliklərlə üzləşdikdən sonra xanımı ilə birlikdə bir yeməkxana açır. Həyat yolunun çətinliyinə baxmayaraq, Çingiz Dağçının yaradıcılıq eşqi sönmür. Yazdığı heykayəni çap olunmaq üçün Türkiyədəki bir-neçə nəşriyyata göndərir. Onlardan “Varlıq” nəşriyyatı gənc yazıçıya çavab verır və bildirirk ki, hekayənin dili türk dilinin ədəbi normalarına tam cavab vermir. Onu ciddi redaktə etmək lazımdır.
Çingiz Dağçı nəşriyyatın məsləhəti ilə razılaşır. Lakin bu dəfə də nəşriyyat ona bildirir ki, hekayənin həcmi kiçik olduğundan onu kitab kimi çap etmək mümkün deyil. Nəşriyyatın cavabları onu ruhdan salmır, əksinə dana da ruhlandırır. Əlyazma halında olan romanını makinada yazaraq “Varlıq” nəşriyyatına göndərir. “Varlıq” nəşriyyatında şair Ziya Osman Saban romanı redaktə edir və iki kitab şəklində – “Qorxunc illər” və “Yurdunu kayb edən adam” adı altında 1956-1957-cı illərdə çap etdirir. (Karatay Zefer, Karatay Neşe Sarısoy, http://www.youtube.com/watch?v=HHErGA1R5qo) Bununla da onun Türkiyədə yazıçılıq həyatı başlayır və bir-birinin ardınca “Onlar da insandı” (1958), “Ölüm və qorxu günləri” (1962) , “O topraqlar bizimdi” (1966), “Kolxozda həyat” (1966), “Dönüş” (1968), “Gənç Temuçin” (1969), “Badam budağından asılı bəbəklər” (1970), “Üşüyən küçə” (1972), “Anama məktublar” (1988), “Mənim kimi biri” (1988), “Yoldaşlar” (1992), “Xatirələr” (1995), “Biz bərabər keçdik bu yolu” (1996), “Yansılar I” (1988), “Yansılar II” (1990), “Yansılar III” (1991), “Yansılar IV” (1993), “Yansılar V”, “Yansılardan qalan”, “Mən və içimdəki mən” (1994), “Halukun dəftərindən, London məktubları” (1996), “Xatirələrdə Çingiz Dağcı” (1998), “Bay Markusun köpəyi”, “Bay John Marpleyin son yolculuğu”, “Oy, Markus oy”, “Regina” (2000), “Röyalarda ana və kiçik Alimcan” (Bir Kırım hekayəsi) (2001). və b. əsərlərini “Varlıq” və “Ötükən” nəşriyyatlarında çap etdirir. (Şamil Ali, 2012:151).
2011-ci il sentyabrın 22-də Londonda dünyasını dəyişən ədibin cənazəsi Türkiyə hökumətinin səyi ilə gətirilib vətənində – Qızıldaş kəndində oktyabrın 2-də dəfn edilir. (İsmayıllı Sevda, 2011, “Azadlıq” radiosu).
1. Azərbaycan mətbuatı Çingiz Dağçı haqqında
Çingiz Dağçı mühacirətdə yaşadığından, antisovet əsərlər yazdığından SSRİ-də onun adının çəkilməsi, əsərlərinin oxunması qadağan olunmuşdu. Bu qadağalara rəğmən, azadlıqsevər Azərbaycan ziyalıları arasında Çingiz Dağçıya böyük bir ehtiram, sayğı və sevgi vardı. SSRİ çökdükdən sonra Azərbaycan ziyalıları Çingiz Dağçını bir-neçə dəfə vətənlərinə gətirməyə cəhd etsələr də, ədibin ailəsində olub-bitən acı günlərdən, xəstəliyindən və qocalığından bu dilək gerçəkləşmədi. (Şamil Əli, 2011:7).
Azərbaycanda Çingiz Dağçı sevgisi yazarın vəfatının ilk günlərində qəzetlərdə yayımlanan məqalələrdən, internet saytlarındakı yazılardan və radio proqramlarından da bilinirdi. Ölümündən bir il əvvəl də yəni, 2010-cu il 18 iyunda TRT Türkiyənin Səsi Radiosu ilə Azərbaycan İctimi Radiosunun birlikdə proqramı olan “Qorqud Ata” verilişində Çingiz Dağçının ömür yolu və yaradıcılığı dinləyicilərə təqdim edilmişdir. “525-ci qəzet” isə 2011-ci il 28 sentyabrda “Gözlənilən ölümün acısı və ya Çingiz Dağçı dünyadan köçdü” (Şamil Əli, 2011:7), 2011-ci il 4 oktyabr tarixində “Ünlü Kırım Tatar ədibi Çingiz Dağçı vətən torpağına tapşırıldı” (Şamil Əli, 2011:7), 2011-ci il 22 oktyabrda “Oralarda kimlər var”, “Çingiz Dağçı” (Abdin Tofiq, 2011:7) və s. məqalələr çap olundu.
“Azadlıq” radiosu 2011-ci il 3 oktyabr tarixində “Yurdunu itirən adam” həyatını itirdi...” (İsmayıl Sevda, 2011, azadlıq.org), 2011-ci il 4 noyabrda Yazarklub “Rüyalarda ana ve küçük Alimcan” (http://yazarklub.org/?p=858), eyni zamanda tofigabdin.com, anl.az və s. saytlar, qəzet və jurnallar, radiolar Çingiz Dağçı haqqında geniş yazılar verdilər. Bütün bunlar azərbaycanlıların Kırım Türklərinə qarşı bitməyən sevgisini göstərirdi.
2. “Korkunç yıllar” romanındakı azərbaycanlının xarakterik xüsusiyyətləri
Çingiz Dağçı roman və xatirələrində dünyanın müxtəlif xalqlarının övladlarından soz açarkən azərbaycanlıları da unutmamışdır. Onun ilk rastlaşdığı azərbaycanlı əsir düşərgəsində olmuşdur. Oxucunun nəzərində zülm, işgəncə və ölüm mənbəli olan faşist əsir düşərgələri eynidir. Əsirlərin hamısı da oradan qaçmağa can atırlar. Amma yazıçı nəinki ayrı-ayrı şəhər və bölgələrdəki əsir düşərgələrininin, hətta eyni yerdə olan əsir düşərgələrindəki baraklar arasında fərq olduğunun oxucuya anladır. Özü də bu fərq o qədər kəskindir ki, insanlar ölümlə üzləşəcəkləri qorxusu altında da olsa bir barakdan o birisi baraka qaçmağa can atırlar.
İnsan dara, çətinə düşən kimi özünə bir dayaq, kömək, həmdərd axtarır. Əsir düşərgələrinə, hənsxanalara ilk düşənlər də orada valideyinlərinin, qohumlarının olmayacağını bildiklərinə görə həmyerlilərini taplağa, onlardan məsləhət almağa, ilk anlarda onlara söğınmağa çalışır. “Korkunç yıllar” romanında əsir düşərgəsinə göndərilən Sadıq Turan qaranlır barakda həmyerlilərini, kırımlıları səsləyir. Lakin ona kırımlılardan bir cavab gəlmir. Çox sonra “bağırma qardaş, burada Qırımlı bulamazsın” deyən bir səs eşidir. Səs sahibi onun yanına oturur və azərbaycanlı olduğunu söyləyir. (Dağçı Çingiz, 1989:190). Özü də ac və ağır vəziyyətdə olan azərbaycanlı torbasından çörək çıxarıb ona verir. Azərbaycanlı Sadıq Turana təskinlik, öyüd verməklə yanaşı, onun daşçılarla, asfaltçılarla birlikdə işləməsinə əngəl olur. Ona “daşçı işi zordur, qardaş, dayanamazsın” deyir (Dağçı Çingiz, 1989:193). Sonra da özünün cəzalandırılması bahasına da olsa, onu mətbəxə qədər aparır, orada əsirlər arasında nüfuz sahibi olan, kırımlı İskəndərlə tanışlığına şərait yaradır. Beləliklə, Sadıq Turanı aclıq və xəstəlikdən əziyyət çəksə də İsgəndərin gizli yardımı ilə ölümdən qurtarır.
Sonralar mərkəzi komandanlıqda işləməyə aparılan Sadıq Turan əsir düşərgəsində su daşıyan azərbaycanlını belə təsvir edir: “Bir gün pencereden, sakalık eden(su daşıyan-Ə.Ş.) Azerbaycanlının yine su taşıdığını gördüm. Kumandanlığın yanından geçerken durdu. Sağ eli boynundaki ipte, kumandanlığın taş merdivenlerine bakıyordu. Zavallının çok acıklı bir hali vardı! Boyu bir az uzamış gibiydi, yalınayaktı, vaktiyle güzel olan yüzünde derin, ağır hastalık izleri görünüyordu şimdi. Yanındaki alman bir şeyler söylüyordu, o, almanı işitmiyor gibi, kumandanlığın merdivenlerine bakmakta devam ediyordu. Sonra eğildi, kovalarını (su qablarının-Ə.Ş.) kaldırdı ve başı hala kumandanlığa dönük, ştalağa doğru ağır ağır yürüdü. O günden sonra, ceplerimde ekmek taşıdım. Nihayet bir akşamüstü, çavuşla ahıra giderken, azerbaycanlıya aynı yolda rastladım. Gene aynı vaziyetteydi”. (Dağçı Çingiz, 1989:214).
“Korkunç yıllar” romanının qəhrəmanı Sadıq Turan təsvir etdiyi azərbaycanlını yaxından tanımır. Heç onun adını da bilmir. Amma bir insan kimi darda qalmış dildaşı və dindaşına acıyır. Özü də əsir olmasına rəğmən, ona yardım etməyə çalışır. “Ciblərində çörək gəzdirir” ki onu görəndə versin. Sadıq Turan yaxşı bilir ki, bu elədiyi yaxşılıq özü üçün pis nəticələr verə bilər. Almanlar onun yaxşılığından xəbər tutsalar, cəzalandırarlar. Lakin o, cəzadan qorxsa da xeyirxahlığından əl götürmür.
Sadıq Turanda yaxşı tanımadığı, xasiyyətini bilmədiyi, dostluq etmədiyi azərbaycanlıya qarşı içində səmimi bir sevgi və inam var. Hər dəfə görüşdükdə ona “salam, ağam” deyə müraciət edir. Azərbaycanlı da ona “salam, qardaşım” deyə cavab verir. Azərbaycanlı ilk görüşdən Sadıq Turana bir qardaş kimi güvənərək “Öyle bir tezkireye benim adımı da yazın, akşamüstü ekmekle bana verirsin…” deyir (Dağçı Çingiz, 1989:214).
Sadıq Turan alman qərargahında önəmli bir sima deyil. O da azərbaycanlı kimi əsirdir. Sadəcə alman dilini bildiyi üçün və yazı işlərini bacardığından almanlar gündüzlər onu qərargaha gətirib yazı işlərini gördürürlər. Bu yazı işləri arasında yerli muxtarların alman komandirlərinə rüşvət olaraq verdikləri qidaların əvəzinə şübhəli olaraq tutulanları buraxırlar. Azərbaycanlının istədiyi “təzkirə” də belə bir sənəddir.
Azərbaycanlı “təzkirə” istəməklə qalmır, almanların qərargahında işləyən Sadiq Turanın yanında vaxtı ilə çoxunun gözündə almansevər, almanlara sədaqətlə xidmət edən, əsirlər arasındakı qəddarlığı ilə ad çıxarmış kırımlı İsgəndərin əsir düşərgəsindən qaçmasını alqışlayaraq deyir: “İskender kaçtı … Ahbapları olan polislerin yardımıyla kaçtı. Çok zalimdi, ama yiğitliğine yiğitti hani…” (Dağçı Çingiz, 1989:214). İsgəndər zalım kimi görsənib istədiyinə nail olmasını, əsir düşərgəsindən qaçmasını azərbaycanlı “igidlərin igidi” deyə qiymətləndirir.
Sadıq nikbin, xoş xasiyyət olmaqla yanaşı, həm də səmimidir. Azərbaycanlının “təzkirə” istəməsindən çox qorxur: “Böyle şaka yapma, ağam, korkuttun beni” deyir. (Dağçı Çingiz, 1989:215).
Azərbaycanlı Sadıq Turanın çox qorxduğunu görüb ona deyir: “Korkma, bir daha demem… Miras istemedim ya… Bir kağıt parçası… İsteyenin bir, vermeyenin iki yüzü kara- derler. Senin için şaka olan, benim için hayat veya ölümdür, bunu bil yalnız”. (Dağçı Çingiz, 1989:216).
Sadıq Turan da azərbaycanlı da yaxşı bilirlər ki, “bir kağıt parçası” adlanan “təzkirə” azadlığa gedən yolun başlanğıcıdır. Lakin bu yol çox, həm də olduqca təhlükəlidir. “Təzkirə” ələ keçərsə, almanlar hər ikisini işkəncə ilə öldürə bilər. Əsirlikdə olduğu günlərdə gördüyü işkəncələr onu qorxudur. O, içindəki tərəddüdləri belə təsvir edir: “Ne yapsın biçare, canını kurtarmaya çalışıyordu. Buna darılma olmazdı! Ama şimdiden sonra kendimi azərbaycanlıdan uzak tutmak en ihtiyatlı hareket olacaktı. Evet, kararımı vermiştim. Azərbaycanlıdan uzak duracaktım. Harp bitinceye kadar Şiltis’in odasında selamette yaşamak istiyordum. Harp çok uzun sürmezdi, biterdi ve her şey unutulurdu”. (Dağçı Çingiz, 1989:217). Hər şey onun düşündüyü kimi olmur. Nə savaş tez bitir, nə də olanlar qısa müddətdə unudulur.
Azərbaycanlıdan uzaq durmağa qərar verən, rahat yaşamaq, sağ qalmaq istəyən Sadıq Turanın içindəki insansevərlik, xeyirxahlıq ona rahat yaşamağa imkan vermir. Daxilində gedən mübarizəni belə təsvir edir: “Ama, azərbaycanlı için, kalbimde yer yok derken kendi-kendimi aldatmıştım. O, aklımdan çıkmıyordu. Daima, benimle beraberdi. Ondan kaçamıyordum. Bana çok dost gözükmeyen o insanı, niçin uzun uzadı düşünüyordum, bilmiyorum. Ben hep böyleyim galiba… Hayatta en çok sevmediğim, korktuğum şeylerle tartışıyorum. O gün, kendimi, azərbaycanlıdan uzak tutmaya, pencereden bile bakmamaya, karar vermiştim, öyleyken, içim bir türlü rahat etmedi. Onu bulup meseleyi anlatmadan olmayacaktı”. (Dağçı Çingiz, 1989:217).
Tərəddüdlərə, qorxuya rəğmən Sadıq Turan komandanlığın tələskənliyindən və diqqətsizliyindən yararlanaraq ilk fürsətdə azərbaycanlının da adına “təzkirə” yaza bilir. Komandirlərin, alman əsgərlərinin Sadıq Turana alçaldıcı, şübhəli nəzərlərlə baxdığı bir vaxtda onun “təzkirə” imzalatmasını böyük cəsarət kimi dəyərləndirə bilərik. Alman əsgərinin ona qarşı münasibətini Sadıq Turan belə təsvir edir: “Pencereye yakın bir yerdeki masanın başında bir asker daha vardı. Kumandanlığa geleli iki gün oluyordu. Benim gibi bir esir parçasının almanlarla aynı odada oturmasına kızar görünüyordu, yanımdan, yüzüme hain hain ve yüksekten bakarak geçiyordu”. (Dağçı Çingiz, 1989:221).
Sadıq Turanın azərbaycanlını azadlığa qovuşdura bilməsi üçün verdiyi “təzkirə” ələ keçir. Almanlar “təzkirə”ni necə əldə etdiyini öyrənmək üçün azərbaycanlıya işkəncə verdiklərində Sadıq Turan öz sonunun yaxınlaşdığını düşünür. Gördüklərini və düşündüklərini belə təsvir edir: “İki almanın arasında gövdesi çırılçıplak, beyaz yüzünde kanları kırmızı kırmızı akarak, ama dimdik başı, korkunç bakışlarıyla azərbaycanlı girdi. Almanlardan biri, yüzbaşı Buhun (qərargah rəisinin-Ə.Ş.) karşısında sert bir selam verdi, sonra uzun uzadı anlatmaya başladı. Azərbaycanlı, hiçbir tehlike görmüyormuş gibi iri gözlerini daha da açmıştı, odanın tavanına bakıyordu. Bana bile çevirmiyordu başını. Kalbini, sanki zincirlere bağlayıp hayattan, insanlardan ayrılmıştı. Ben, ondan çok kendimi düşünüyordum. Bana değil, ona ne olacaksa tez olup bitsin istiyordum. Kendi selametim için titriyordum yalnız. Kendi selametim için onun kanlı, çıplak gövdesine bakmıyor, bakmaktan korkuyordum”. (Dağçı Çingiz, 1989:222).
Azərbaycanlı verilən işkəncələrə mətanətlə dözməklə yanaşı, ölüm ayağında belə Sadıq Turana təskinlik verir. “Bakışlarıyla, korkma gardaş” deyə bilir. “İki alman arasında kahraman gibi duran” azərbaycanlının iradəsini qırmaq, dilini açmaq üçün ona verilən işkəncəni Sadıq Turan belə təsvir edir: “Almanlar, azərbaycanlının omuzlarından tuttular… Azərbaycanlı hala o korkusuz bakışlarla bakıyordu. Askerlerin biri masaya çıkıp bileklerinden (azərbaycanlının-Ə.Ş.) bağlanmış iplerin ucunu tavandaki halkalara geçirdikleri vakit, maksatlarını anladım. Domuz yüzlü alman, azərbaycanlının yanında, onun imanla dolu gözlerine bakarak, elindeki anahtarları sallıyordu. Onun sessiz, soğukkanlı duruşuna içerliyordu galiba, sövüyor, masada halkalara ipleri geçiren almana bağırıyordu. İplerle azərbaycanlıyı odanın orta yerine çektiler. O, daha hık demiyordu. Ben titriyordum. Ayağa kalkıp kapıya doğru yürüdüm. Şimdi, domuz yüzlü alman kudurmuş gibi haykırıyor, elindeki anahtarlarla azərbaycanlının kafasına, yüzüne vuruyordu. Uzun, beyaz yüzü boşlukta sallanıyor, başı arkaya sarkmış, kafasından, omuzlarından aşağı kanlar sızıyordu. Bayılacak gibi oluyordum…” (Dağçı Çingiz, 1989:223).
Verilən işkəncələrə rəğmən, azərbaycanlıdan heç nə öyrənə bilməyən almanlar onu öldürməyə apardılar. Azərbaycanlı ağır işkəncələrdən sonra ölümə gedərkən də qürurunu sındırmır. Sadıq Turan onun ölümə getməsini belə dəyərləndirir: “Milletimin evlatlarının böyle gurur ve iftiharla ölüme gidişini ilk defa olarak görüyordum”. (Dağçı Çingiz, 1989:223).
Bu cümleden de aydın görünür ki, Çingiz Dağçının millət anlayışı ilə bizim çoxlarımızın millet anlayışı fərqlidir. Biz azərbaycanlını bir millət, kırım tatarını başka bir millet biliriksə, Çingiz Dağçı onların ikisini də, hatta bütün türküstanlıları da öz millətindən saymaqdadır. Bu səbəblə də əsərində qırğızlardan da, özbəklərdən də, qazaxlardan da ilhamla söz açır.
Çingiz Dağçının şəhid kimi təsvir etdiyi azərbaycanlını qəddarlıqla öldürən alman əsgərlərini isə belə təsvir edir: “Öldürdüler… Almanlar, kolları dirseklerine kadar kan içinde döndüler”. (Dağçı Çingiz, 1989:223).
Gündə onlarla insanın ölümünə şahid olan Sadıq Turan, azərbaycanlının öldürülməsini belə təsvir edir: “Bundan sonra, hayattan, ölümden, insanlardan korkmayacağıma yemin ettim”. (Dağçı Çingiz, 1989:223).
İstər əsirlik zamanında, istərsə də əsirlikdən sonra azərbaycanlının ölümünü unutmayan Çingiz Dağçı onun cəsarətindən ruhlanır, ağır günlərdə onu düşünür, onu özünə örnək alır.
3. Çingiz Dağçının “Korkunç Yıllar” romanında milli məsələyə baxış
Çingiz Dağçı bütün varlığıyla millətçi bir yazıçıdır. Lakin onun milliyyətçiliyi bu gün “milliyyətçilik” termininə verilən izahdan fərqlidir. Bu gün “milliyyətçilik” terminiylə “şövinizm” termini arasındaki sərhəddi müəyyənləşdirmək çox çətindir. Çingiz Dağçının milliyətçiliyində başqa xalqları əzmək, məhv etmək, onları alçaltmaq və ya kölə halına gətirmək məqsədi yoxdur. Onun milliyyətçiliyinin arxasında əzilənlərin, haqsızlığa uğrayanların müdafiəsi vardır. Onun milliyyətçiliyi xalqını işğalçılara, zalımlara qarşı mübarizəyə səsləməkdir. Düşündüklərini də ədəbi xırdalıqlarla, inandırıcı bir dil ilə oxucuya ötürür.
Yazara görə, ana dili, milli dəyərlər bütün qanunlardan, qaydalardan və qadağalardan daha yüksəkdədir. Milli dəyərlərə arxalanmayan qanun və qaydalar çürüməyə məhkumdur. Bunu kiçik bir hadisənin təsviri ilə anlada bilir.
1938-ci ilin qışında Odessada orta hərbi məktəbdə oxumağa başlayan Sadıq Turanı və yoldaşlarını Rumıniya sərhədinə yaxın bir yerə aparırlar. Bu o zaman idi ki, SSRİ Qərbi Ukrayna və Qərbi Belarusiyanı işğal etmək üçün faşist Almaniyası ilə gizli görüşlər keçirərək dünyanı yenidən bölüşdürməyə başlamağa can atırdı.
Sadıq Turan üç ay sərhəd bölgəsində qaldıqdan sonra yenidən Odessaya dönür. 1940-cı il 9 avqust tarixində imtahan verərək leytenant rütbəsi alır. “Bir hafta dinlendikten sonra 57. tümenden 94. taburun ikinci bölük kumandanlığına tayin edilen” Sadıq Turanı və “ayni taburun üçüncü bölük kumandanlığına getirilen arkadaşı Süleyman Azizin” arasında tez-tez maraqlı söhbətlər, fikir mubadilələri olur. (Dağçı Çingiz, 1989:38) 1941-ci ilin yazında Akkerman yaxınlığındakı bir düşərgəyə gətirirlər.
SSRİ Almaniya ilə gizli anlaşma əsasında yeni torpaqlar işğal etsə də, qazandıqlarından nə o razı qalır, nə də Almaniya. Ona görə də hər ikisi sürətlə silahlanır, sərhəd xəttinə ordu toplayır, savaşa hazırlaşırlar. Savaşa təkcə hərbi texnika, ordu gətirməklə hazırlaşmırlar. Əsgər və zabitlər arasında ciddi ideoloji iş aparılır, rus olmayanlara nəzarəti artırırlar.
Sadıq Turan bu olayı belə xatırlayır: “Birkaç azərbaycanlı, birkaç kırgız, tatar bir araya geldiğimiz zamanlar aramıza sokulup gülümseyerek ne konuştuğumuzu, neden bahsettiğimizi sorardı. Her türlü bahanelerle yalnız rusça konuştururdu bizi. Bazen güya şaka niyetiyle, yurttan gelen mektuplarımızın nasıl yazıldığına bakmak isterdi”. (Dağçı Çingiz, 1989:38).
Belə gərgin günlərdə iki dost, Süleyman Əzizlə Sadıq Turan ana dili, milli məsələ movzusunda mübahisə edirlər. Süleymana görə işğalçılar xalqların və millətlərin beyinlərini yuyub, onları manqurta, öz əmirlərini yerinə yetirən qullara çeviriblər. Sadıq Turan isə belə düşünmür. Onun fikrincə ana dilinin şirinliyi, milli dəyərlər işğalçıların yüzillər boyu apardıqları təbliğatdan da, onların qoyduqları qanundan da üstündür.
Süleyman Əziz fikirlərini isbatlamaq üçün onun bölüyündə olan Kərimi belə təsvir edir: “Bunu cahil bir köylüye anlata bilirmisin? Geçen hafta benim bölüğe bir er verdiler. Dördü kırgız, biri bizim vatandaş, adı Kerim. Üsküt köylüsü. Finlandiya savaşında bacağından yaralanmış. Ordu disiplini iliklerine işlemiş… Bu akşam, tankların bulunduğu meydanda nöbet tutuyor. Herif karacahil, öldür derlerse öldürürüm, yak derlerse yakarım diyor. Ben politikadan anlamam, yazı bilmem, ama göğsüme bak, diyor, iki madalya kazandım, biri Kızıl bayrak, o biri Kızıl yıldız, diyor. Bu gibi şeyleri ona nasıl anlatırsın? Gazeteler Rusça mı çıkıyor, Tatarca mı, onun için hepsi bir. Dilin önemi yok onun için. O yalnız emir bilir. Emiri ise biz değil Ruslar veriyorlar”. (Dağçı Çingiz, 1989:38).
Sadıq Turan Süleyman Əzizin düşündüklərinin yanlışlığını, milli dəyərlərin əmr və qanunlardan ali olduğunu isbatlamaq üçün gecə olunca Kərimin qoruduğu tankların yanına gedəcəyini bildirir. Süleyman Əziz nə qədər çalışsa da, bu gedişin onun ölümü ilə nəticələnəcə biləcəyini anladsa da Sadıq Turan fikrindən dönmür. Süleyman Əziz dostunun öldürüləcəyindən qorxaraq ona hərbi sirr olan parolu deyir. Sadıq Turan isə inadından dönmür. Süleyman Əziz də gecənin qaranlığında onun arxasınca gəlir. Kərim qaranlıqda kiminsə yaxınlaşdığını hiss edərək onu dayandırmağa çalışır. Parolu soruşur. Sadıq Turan isə parol yerinə ana dilində ona müraciət edir. Bu an Kerim bütün qanunları unudaraq Sadıq Turanı səmimi qarşılayır və deyir: “Bereket versin Tatarca cevap verdin, teğmen arkadaş. Vallah az kala ateş edecektim.” Süleyman Əziz gəlib Kərimə acıqlandığında o komandirinə belə cavab verir: “Müslümanca konuştu Süleyman ağa. Ateş edemezdim ya!” (Dağçı Çingiz, 1989:49).
Bu kiçik hadisə bir çox məsələlərə açıqlıq gətirməkdədir.
Sadıq Turan hayatının bir anını belə təsvir edir: “Uzaklardan kulaklarıma iniltili bir ses geliyor. Durup dinliyorum. Birçok fısıltı ve sesler içinden, neden bilmem, o ses bana, beni çağırıyor gibi geliyor”. (Dağçı Çingiz, 1989:85). Səs sahibini tapır. Bu ağır yaralı, ölüm ayağında olan bir Kazan katarının səsidir. O, Sadıq Turana sanki son nəfəsində vəsiyyət edir: “Harp etme… Bu zalim millet uğrunda kan dökme gardaş… Kazanda okudum, doktor oldum… 1935’te beni, canımdan çox sevdiğim çocuklarımdan ve karımdan ayırıp götürdüler…Hapse attılar… Niçin? Bilmiyorum. Altı yıl, G.P.U. zindanlarında çürüdüm. İki ay önce hapishaneden alıp buraya getirdiler. İki Alman kurşunu karnımı deldi…Biliyorum, doktor fayda etmez gardaş, Dinle beni!.. Sen harp etme…”(Dağçı Çingiz, 1989:87).
Sadıq Turan cəbhədə görüşdüyü qırğız Kılıçbaydan da, güllə yağışı altında komandirlərindən, ruslardan gizli, soydaşlarını ətrafına toplayaraq namaz qıldıran “Buharalı uzun boylu” özbək ləhcəsindən danışan, soydaşlarını Osmanı, Cevdəti, Xəlili ətrafına toplayaraq onları qoruyan, sərt xarakterli Mustafa Ağadan da, Berlindən gəlib əsir düşərgəsindəki tatar, qırğız, özbək, türkmən və b. türküstanlı adı altında birləşdirib kommunizmə qarşı döyüşəcək ordu yaratmaq istəyən Tokay bəyin də, onunla eyni dili danışan, ama başqa dini inancda olan karaimin də haqqında böyük sevgiylə yazır.
4.Çingi Dağçıda insan sevgisi
“Korkunç yıllar” romanı Sadıq Turan və Çingizin dialoqu ilə başlayır. Romanda olayların davamı, Sadıq Turanın adından verilən xatirələr Çingiz Dağçının yaşadığı olaylardır. Çingiz Dağçı, Sadıq Turanı bir türk sevdalısı, necə deyərlər, İsmayıl bəy Qaspıralı düşüncələrinin daşıyıcısı kimi verir. Sadıq Turanın dilindən yazır: “…kampın en kenarında yüksek dağ eteğindeki üç barakada, üç Türk bayrağı! Evet, Türk bayrağı!!! Bütün bayraklardan yüksekte, bütün bayraklardan şanlı, bütün bayraklardan güzel üç bayrak!.. Türk bayrakları beni şaşırtmıştı. Evet, Türkler! Ama nasıl? Nereden? Hemen bayraklara koşmuştum, heyecan içinde Türk araştırıyordum. Üç baraka da ağızlarına kadar Türk doluydu. Genç, ihtiyar, çocuk, kadın, hepsi Türk, bizim Türkler, Kırımlılar..”
Soydaşlarını canı qəlbdən sevən, türklüyü ilə qürur duyan yazıçı, işğalçı Rusiyanın, Sovetlərin təmsilçisi kimi təsvir etdiyi komissar Şişkovu belə dar ayaqda, əsir düşərgəsində almanlar komissarları güllələyəndə satmır. Yəni Şişkovun onun komissarı olduğunu almanlara demir. Bu yaxşılığın müqabilində belə Şişkov ona güzəştə getmir. İtalyadakı düşərgədə belə onu və əsir düşənləri addım addım təqib edir, onlar haqqında Sovet nümayəndəliyinə xəbər verməklə kifayətlənmir, “arzuolunmaz” saydığı insanların oğurlanıb Sovet düşərgələrinə aparılmasını təşkil edir. Sadıq Turanın Şişkovun da, “Onlar da insandı” romanında Kırım kimi cənnətə gəldikdən sonra yerli əhalisindən gördükləri xeyrxahlığın qarşısında onların evlərinə sahiblənən, onların həbs edilməsinə, sürgün olunmasına və güllələnməsinə çalışan Kala Mala ve İvanların da haqqında qəddarlıqla, nifrətlə danışmır. Sadəcə onların əməllərini təsvir etməklə mühakimə yürütməyi oxucunun öz ixtiyarına buraxır. (Dağçı Çingiz, 1990). Hətta milləti və özü ruslardan bu qədər pislik görməsinə baxmayaraq Sadıq Turan cəbhədə ağır yaralı olan qus Qrişanı çöldə qalıb ölməyə və ya alman əsirliyinə düşməyə qoymur. Onu kürəyində hərbi xəstəxanaya qədər gətirir.
Kala Mala və İvan dövlətin yeritdiyi yanlış siyasət nəticəsində doğma yurdlarından qaçqın düşsələr də, Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə xidmət edirlər. Onlar Kırımın cənnət guşəsini, bağlarını, tarlalarını dağıtmağı, “Müslümanların atını, ineğini, koyunlarını, keçilerini satarak on tane, elli tane domuz almayı” planlayırlar. (Dağçı Çingiz, 1990:82).
Çingiz Dağçı soydaşlarının əsarətə düşməsini və qurtuluş yolunu belə təsvir tedir: “Tatar milletini, tarihin her döneminde, tek bir vücut halinde yaşamış görüyorum. Bundan dolayı, gelecekte, benim milletim ya kuvvetli, sağlam ve büyük olarak yaşayacak, ya da bütün mahvolacak diye düşünüyorum”. (Dağçı Çingiz, 1989:139).
Sonuç
Yazıçıların yaradıcılıq “laborotoriyaları” olduqca fərqlidir. Bəzi yazıçılar ümumbəşəri problemləri bir kəndin, kiçik bir bölgənin timsalında təsvir edirsə, bəzilərinin də əsərlərində təsvir olunan coğrafiya çox geniş olur. Təsvir olunan coğrafiyanın böyük və ya kiçik olması əsərin ədəbi dəyərinə təsir etmir. Əsəri yazıçının qələmə aldığı mövzunu necə işləməsi müəyyənləşdirir.
Çingiz Dağçı əsərlərinin coğrafiyası çox genişdir. Onun əsərlərində Kırımdan, Ukraynadan, Rusiyadan, Polşadan, İtaliyadan, Almaniyadan, Güney Amerikanın Argentina və Uruqvay məmləkətlərindən bəhs edilir.
Yazıçı Kırımın kiçik Qızıldaş kəndində anadan olsa da, əsərlərində Avropa, Asiya, Afrika, Amerika qitələrindəki hadisələri sanki görmüş və o yerləri yaxşı tanıyırmış kimi təsvir edir. Bir insan doğulduğu, böyüdüyü, yaşadığı kəndi necə tanıyırsa, Çingiz Dağçı da dünyanı elə tanımaqdadır. Bu səbəbdən dünyada baş verənləri Qızıldaşda şahidi olduğu olaylar qədər səmimi və inandırıcı bir üslubla oxucusuna çatdırır. Onun təsvir etdiyi coğrafiya geniş olduğu qədər əsərlərindəki millətlərin sayı da çoxdur. O millətlərin nümayəndələri arasında Kırımda yaşayan tatarlar, karaimlər, kırımcaklarla birlikdə, ruslar, azərbaycanlılar, özbəklər, qırğızlar, ukraynalılar, almanlar, ingilislər, italyanlar və s. xalqların övladları da var. Bu insanların hər birinin şəxsi xüsusiyyətləri və milli xarakterini oxucuya çatdırmaq üçün Çingiz Dağçı sözün gücündən bacarıqla istifadə etmişdir.
Qaynaqlar
1. Abdin Tofiq. (2011). “Oralarda kimlər var: Çingiz Dağçı”, “525-ci qəzet”, 22 oktyabr, sayı 194 (3510), səh. 7.
2. Dağçı Çingiz. (1989). Korkunç yıllar, 16. Basım, Ötüken neşriyatı.
3. Dağçı Çingiz. (1990). Onlar da insandı, 15. Basım, Ötüken neşriyatı.
4. Şamil Ali. (2012). Kırım sevgisi, QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” nəşriyyatı, Simferopol.
5. Şamil Əli. (2011). Gözlənilən ölümün acısı vəya Cingiz Dağçı dünyadan köçdü, “525-ci qəzet”, 28 sentyabr, sayı 176 (3492), səh. 7.
6. http://old.525.az/view.php?lang=az&menu=7&id=33721&type=1
7. http://www.anl.az/down/meqale/525/2011/sentyabr/201470.htm
8. Şamil Əli. (2011). Görkəmli kırım tatar ədibi Çingiz Dağçı vətən torpağına tapşırıldı, “525-ci qezet”, 4 okyabr, sayı 180 (3496), səh. 7.
9. http://old.525.az/view.php?lang=az&menu=6&id=33987&type=1
10. Röyalarda ana ve kiçik Elimcan, http://yazarklub.org/?p=858,
11. Karatay Zefer. Karatay Neşe Sarısoy. “Cengiz Dağcı” sənədli film, http://www.youtube.com/watch?v=HHErGA1R5qo
12. İsmayıllı Sevda “Yurdunu itirən adam» həyatını da itirdi...”, “Azadlıq” radiosu, “İz” proqramı, http://www.azadliqradiosu.az/content/article/24347491.html
Ali Shamil Huseynoglu
Azerbaijanian image in the novel
“Terrible years” of Chingiz Dagchi
Summary
This article was dedicated to literary analysis of the novel named “Terrible years” by the famous writer, Chingiz Dagchi. Though Chingiz Dagchi lived all his life in England, the subjects of his major novels is Crime life. The main ideas in his novels are considered universal themes. The work “Terrible years” is about an unjust power (perhaps the Soviet regime), not in Crime. The novel concludes with the idea that, who dies the sake of faith they are alive forever.
Key words: Emigration literature, Chingiz Dagchi, novel, literary analys
Cap olundu: Çingiz Dağçının “Korkunç yıllar” romanında azerbaycanlı obrazı, Müasir ədəbiyyat məsələləri(Mühacirət ədəbiyyatı araşdırmaları), 4-cü kitab, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2016-cı il, səh.152-170.
|