ƏN GƏNC ƏDƏBİYYATLARDAN BİRİ – QAQAUZ TÜRKLƏRİNİN ƏDƏBiYYATI

Əli Şamil Hüseyn oğlu

Bakı

Özət: Qaqauzların yazılı ədəbiyyatı türk xalqları arasında gec-19-cu yüzildən formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycanda da qaqauzların tanıdılmasına 20-ci yüzildən başlansa da orta çağ qaynaqlarında burada Qaqauz kəndinin olduğu göstərilir.

İndiki Moldova Respublikasının bir hissəsi olan Qaqauz Yeri Muxtar Respublikasının başkəndi Komratdır. Bölgə bu gün də xalq arasında və coğrafi vahidlərdə Bucaq adlanır. Azərbaycanın Qəbələ rayonunda da Komrat adlı dağ və pir, ocaq var. Həmin bölgədə 20-ci yüzilin başlarında 7 Bucaq kəndi olmuşdur. İndi onların sayı 3-ə ensə də, bucaq adını yaşadan başqa toponimlər də qeydə alınmışdır. Bunlar heç də təsadüfi oxşarlığa bənzəmir.

Qaqauz türklərinin ədəbi dilinin inkişafında 20-ci yüzilin ilk onilliklərində yaşamış nüfuzlu din xadimi Mixail Çakırın yazdığı və tərcümə etdiyi dini duaların, tarixi və etnoqrafik məqalələrin rolu olsa da əsaslı dəyişiklik 1957-ci ildə kiril qrafikasi əsasında əlifbanın yaradılmasından sonra baş vermişdir. Belə ki, orta məktəblərdə ana dilində dərslər keçirilməyə başlamış, qəzetlərdə qaqauz türkcəsində səhifələr hazırlanmış, dərs kitabları basılmışdır.

Qaqauz türklərinin yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında Mixail Çakırdan (1861-1938) sonra Nikolay Arabacı (1893-1960), Nikolay Tanasoğlu (1895-1979), Dionis (Dəniz) Tanasoğlu (1922-2006), Nikolay Baboğlu (1928-2008), Mina Kösə (1933-99), Dmitri Karaçoban (1933-86), Qavril Qaydarcı (1937-98), Stepan Kuroğlu (1940-2011), Qeorgi Taşoğlu (1948), Vasi Filioğlu (1949), Petr Moysa (1951), Mariya Mercanka (1951), Stepan Bulqar (1953), Todur Marinoğlu (1955), Petr Çebotar-Qaqauz (1957), Dmitri Ayoğlu (Novak) (1957), Todur Zanet (1958), Andrey Koçancı (1953), Qenov Georgiy (1959), Lyubov Çimpoeş (1958), Petr Yalancı (1964-2004), Tanas Karaçoban (1965), Tina Sürma (1965), Tudora Arnaut (1970), Güllü (Valentin) Karanfil (1972) və b. böyük əməyi olmuşdur.

Açar sözlər: Azərbaycan, Qaqauz Yeri, Komrat, Bucaq, mani və bayatılar

Giriş

Çağdaş statistik qaynaqlarda dünya xalqları sırasında qaqauzların da adı çəkilir. Onlar haqqında ensiklopedik soraqçalarda verilən bilgilər bir-birindən o qədər də fərqlənmir. Əksəriyyətində yazılır ki, türk xalqı olan qaqauzlar əsasən Moldova, Ukrayna, Qazaxıstan Respublikalarında, Quzey Qafqazda, eləcə də Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Türkiyə və Amerikada yaşayırlar. Dindarları xristianlığın ortodoks (pravoslav) təriqətinə inanan qaqauzların sayı 200 min nəfərdən çoxdur. Moldova Respublikasındakı Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətinin 26 kəndində və Komrat, Çadır-Lunqa, Vulkaneş rayonlarında toplu, Bessarabka rayonunda bolqar, ukraynalı, moldav xalqları ilə qarışıq yaşayırlar. Qaqauzlar 1994-cü il dekabrın 23-də Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətini qurmuşlar və türk dilinin güney-batı (oğuz) ləhcəsində danışırlar. 1957-ci ildən 1993-cü ilədək kiril əlifbası əsasında yaradılmış əlifbadan istifadə etmişlər. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra bir çox türk xalqları kimi onlar da 1996-cı ildən latın qrafikalı əlifbaya keçmişlər (Dünya xalqları, 1998:89).

1.1. Azərbaycan qaynaqlarında Qaqauz kəndi

Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra əsarətdə olan xalqlar azadlıq əldə etmələrindən yararlanaraq tarixlərinə, mədəniyyətlərinə dair olduqca dəyərli araşdırmalar aparmaqla yanaşı, qaynaqları da nəşr etməyə başladılar. Bu da ərəb, fars dillərini, əski əlifbanı bilməyən, arxivlərə getmək imkanı olmayan araşdırıcıların da işini asanlaşdırdı. Akademik Ziya Bünyadov və tarix elmləri namizədi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı) İstanbulda Başbakanlık arxivində saxlanan, Azərbaycan tarixinə aid qaynaqlardan bir qismini 1996-cı ildə Bakıda «Elm» nəşriyyatında kiril əlifbası ilə çap etdirdilər (İrəvan, 1996).

Bu qaynaq bir vergi dəftəridir. 16-cı yüzilin sonlarında Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında doqquz il sürən savaşa son verilmiş, 1590-cı ildə anlaşma imzalanmış, Səfəvilərin quzey-batı bölgələri Osmanlı dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. Yeni bölgədə vergi toplanmasını nizama salmaq üçün Osmanlı məmurları siyahıyaalma keçirmişlər. Bu siyahıyaalma dəftərlərindən biri «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri» adlanır. Dəftərin 210-cu səhifəsində İrəvan əyalətinin Karni nahiyəsində Qaqauz adında bir kənd olduğu göstərilir (İrəvan, 1996:171). Daha sonrakı dövrlərdə isə bu bölgə Səfəvi və Osmanlı savaşlarında əldən-ələ keçir. Osmanlılar bu bölgəni təkrar zəbt etdikdə, yəni 1728-ci ildə vergi dəftərini yeniləşdirirlər.

Bölgənin tarixini öyrənən araşdırıcı Əziz Ələkbərli yazır: “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə (1590) Karni nahiyəsinin Qaqauz kəndi, “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə (1728) isə həmin nahiyənin Kafavus kəndi kimi qeydə alınmışdır, lakin dəftəri çapa hazırlayanlar kəndin adını düzgün oxuya bilmədiklərindən Kafavus adından sonra sual (?) işarəsi qoymuşlar. Kənddə Həsən adlı şəxsin timarından dövlətin müxtəlif vergilər şəklində ildə 3.000 ağca gəlir götürdüyü də həmin bəlgədə göstərilmişdir.

İ.Şopen (1832) isə Kakavus adını Gərnibasar mahalının kəndləri siyahısında vermişdir ki, bu da onun 1826-1829-cu illərdə Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı savaşları zamanı böyük dağıntılara məruz qalmasından irəli gəlirdi” (Ələkbərli Ə., 2002:449).

Əziz Ələkbərli Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybullayevin Qaqauz toponimini Orta Asiya türklərinin dillərindəki “qala xarabalığı” anlamında “kaka” sözündən və yunan dilindəki “us” şəkilçisindən ibarət olması fikri ilə razılaşmır. Onun fikrincə, adın hər iki komponenti türk dilindədir. Fikrini də belə izah edir: “…burada söhbət Qaqauz (Qaqa-uz, yəni “ata uz”, “böyük uz”) türklərinin adından gedə bilər və getməlidir. Qərbi Azərbaycan ərazisində uz tayfasının adı ilə bağlı toponimlərə nə qədər tez-tez rast gəlinməsi barədə bu kitabın I cildində, Vedibasar mahalı ərazisindəki bəzi kəndlərdən (Kotuz, Küsüs, Heyranus, Hakıs və s.) danışarkən ətraflı bəhs etmişik. Bununla belə, bir daha xatırlatmaq istəyirik ki, toponimlərdəki uz komponenti bir necə anlam daşıya bilər: 1. əski türk tayfalarından olan uz tayfasının adını; 2. tərəf, yan anlamını; 3. türk dillərindəki “dərə” anlamını; 4. cəm şəkilçisi kimi.

Son olaraq xatırladırıq ki, “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə (1590) Kavis adlı kəndi, İ.Şopendə (1832) isə Kavusdar (Gavuslar –Ə.Ə.) adlı monastır da qeydə alınmışdır ki, biz bütün bu toponimləri eyniköklü hesab edirik” (Ələkbərli Ə., 2002:449).

Bu bölgədən XX yüzildə türklər qovulmuş, yerində Rusiyanın yardımı ilə Ermənistan Respublikası qurulmuşdur. İndi orada Qaqauz adında kəndə rast gəlinmir. Bolqarıstanın başkəndi Sofiyada Kiril və Mefodi kitabxanasında «Dəftəri-sicili-livayi-İrəvan» adlı bir vergi dəftəri də mövcuddur. Bu bəlgəni görmədiyimiz üçün orada Qaqauz adında kəndin olub-olmadığından xəbərsizik.

1.2. Əmin Abid qaqauz maniləri haqqında

Əmin Abid 1928-ci ilin oktyabrında tamamladığı “Türk xalq ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti” məqaləsində beş min bayatı-mani üzərində araşdırma aparmışdır (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10):9-42). O, Türkiyə, İraq türkmənləri, özbək, qazax, tatar və digər türk xalqları arasında geniş yayılmış olan dördlüklərin tarixini incələmiş, müqayisələr aparmış və nəticədə fərqli coğrafiyalarda yaşayan və fərqli adlar daşıyan dördlüklərin köklərinin eyni nöqtədən gəldiyi və eyni kökə dayandığı qənaətinə gəlmişdir (Şamilov Ə., 1986: 26-27, sayı 11).

Məqalədə iki dəfə də qaqauzlardan bəhs edilmişdir. “Mani” sözünün anlamını açıqlayarkən Əmin Abid yazmışdır: “Bizim əldə etdiyimiz nəticəyə görə, bayatı təbiri gibi öləng, cır, türkü, eşulə adları da mənaca şərqi demək olduğundan bunlarda digər türk xalqlarında maninin bəstəsinə verilmiş ad gibi sayılmalıdır. Hələ bir az aşağıda tədqiq edəcəyimiz üzrə bundan doqquz yüz sənə əvvələ aid “Kudatku bilik”də məni adı ilə dördləmələrdən bəhs etməsini də düşünəcək olursaq və burada türk xalqlarının nəşət etdigi ölkələrdə “Kudatku bilik”in yayıldığı sahələr olduğunu xatırlasaq, o vəkt musiqi yüzündən müxtəlif adlar alan bu nevin - güftə etibarilə - ümumi və müştərək adını manı olarak qəbul etmək icab edər. Zaman keçdikcə bəzi türk qəbilələrində manı adı unudulmuş, yerinə musiqi adı kayım olmuşdur.

Mani təbirinin mənası bəzi müstəşrikləri əlakədar etmişdir. İlk dəfə olarak akademik A.Samoyloviç Nəvainin tuyuğları haqqında nəşr etdigi qiymətli tətəbönamədə (“Müsülman dünyası”, Petroqrad, 1917) bir vəsilə ilə məni kəlməsindən bəhs edərkən “Çağdaş Osmanlı və Azərbaycanlılar mani deyə yazarlar” qeydini əlavə edir.

Kovalski də maninın məadan gəldiginə qətiyyətlə qanedir. Daha sonra mani haqqında nəşr etdigi məqalədə mani kəlməsinin əslini türkcədə zənn etməyən Köprülüzadə dəxi ərəbcənin məni, məa kəlməsindən gəldiginə inanır.

Halbuki bu müstəşriklərdən yüzlərcə sənə əvvəl yetişən Evliya Çələbi bu xüsusu qəti bir şəkildə göstərməkdədir. On yeddinci əsr adamlarından olan bu səyyahın səyahətnaməsində bulduğumuz bir fəqərə onun zamanında maninın Anadolu köylərində aldığı adı, mənaca çıplak bir şəkildə meydana qoyur. Evliya Çələbi manılardan göstərdiyi nümunələrin adını doğrudan-doğruya məni şəklində qeyd edir ki, səyyahın ifadəsini eynilə buraya nəql etdik:

“...Sahibi Pərhiz, şəhbaz bir yigit kalkmış, üryan atına bəsmələ ilə timar ediyor yedərkən bir savti-həzin ilə makamla şu beyti söylədi:

Öyləmi halım fələk,

Dil bilməz zalım fələk.

Qəsdin can bağçasından,

İki nihalim fələk.

Bu tərz ilə mütəsəvvüfanə, fələkdən şikayət eləyirdi. Həqir heyrətdə qalaraq bu beytdən təfəül qəsd etdim. Yenə məniyə ağaz edərək şunu söylədi:

Baba kitab ilə sən,

Uğraşma nafilə sən.

Bundan bir iş eylə,

Anda yana biləsən.

Digər mani:

Lalanın dünyası nə,

Aldanma dünyasınə.

Dünya bənim diyənin,

Dün getdik dün yasinə.

Bunları öylə qəribanə və cigər-suz bir səda ilə okuyub ağladı (Evliya Çələbi Səyahətnaməsi, cild 1, səhifə 211). Evliya Çələbinin göstərdiyi nümunələrin bugün belə Azərbaycan bayatıları içində yaşadığını yuxarıdakı izahata əlavə edəcək olursaq, artıq bu nevin Kırım, qaqauz türklərində olduğu gibi cənub türklərində də adının mani və bunun da ərəbcə mənidən gəldiyi haqqında ortaya sürülən fikir haqqında heç bir şübhə qalmamış olur. Məni kəlməsinin mani halına keçməsi isə eyn hərfinin türk ağzına görə dəyişməsindən başqa bir şey deyildir.

Manilər məlum olduğu üzrə heca vəzninin yeddilisilə yazılır. Bu şəkilə türk ədəbiyyatının çox əski dövrlərinə aid məhsulları arasında da təsadüf edirik. Türk ədəbiyyatının elmə məlum olan ilk vəsiqəsi Orxon abidələrinin mənsur kitabələri içində mənzum parçaların da olduğun ilk dəfə akademik F.E.Korş xəbər verdi.

Bilgə kağan bitigin

Yollug tikin bitigin

Bunca barkag badızın

Özi kağan atısı

Yolug tikin mən ayı

Artıgı tort gün türup

Bitidim, badıztım...

(“Bilgə kağan” abidəsi, qərbi-cənub tərəfi).

Yeddi hecalı ibtidai bir vəzni havi olan bu parça, şəkildən məhrumdur. Bu dövrlərdə Orxon sahəsində yaşamış əsərlərdən başqa nümunələr bulunmuş olsaydı, abidələrin diyilişi tarixindən sonra ümum nəzmilə bərabər yeddi hecalılar da hasil olan dəyişikliyi qolaylıqla təqib etmək olacaqdı.

Abidələrdən sonra əlimizdə olan “Divanü lüğat-it-Türk”dəki mənzumələr arasında da yeddi hecalı bir çox mənzum parçalar vardır”.

Əmin Abid Qaqauz manilərindən söz açarkən xalq haqqında da bilgi verir. V.Radlova istinadən yazır: “Qaqauzların mənşəi haqqında tətkikat yapan Radlov izahatını bu sətirlərlə xülasa ediyor: “Гагаузы потомки тюрков или узов (Огузов) кочевавших когда-то в южно-русских степях», Образцы народой литературы тюркских племен, часть X, стр. XIX, С.-Петербург, 1904 г.” (Abid Əmin, 1930, 4-5(9-10): 14).

Əmin Abid fikirlərini isbatlamaq üçün An. Lininin “К вопросам формального изучения поэзии турецких народов”, M.F.Köprlüzadənin “Türk ədəbiyyatında qoşma tərzi”, F.E.Korşun “Записки восточного отделения императ. Русского археологического общества” (Bu əsər Kovalskidən ruscaya xülasə halında tərcümə olunmuşdur), Kaşqarlı Mahmudun “Divanü lüğat-it-Türk” (XI əsr) əsərlərindən, hətta özünün “Maarif işçisi” jurnalının 1927-ci il 3, 4 və 6 saylarında çap olunmuş “Heca vəzninin tarixi” məqaləsindən sitat gətirir. Əmin Abid ikinci dəfə mani janrı haqqında bilgi verərkən yazır: “Manı şəkli qərb-şimali sahəsində də özünə geniş bir mevki bulmaqdadır. Bessarabiyada sakin qaqauzların xalq ədəbiyyatında mani böyük bir mevkeyə malikdir. Qaqauz manilərində diqqətə layiq olan bir cəhət var ki, o da onların bir çoxunun bizim bayatıların eyni olmasıdır. Bizdə işlədilən bayatıların bir çoxu onlarda da vardır və mani adıyla tanınmaqdadır. Radlovun göstərdiyi nümunələrdən buraya yalnız bir neçəsini nəql edirik:

Tüfəngim atılmayır,

Bahalı satılmayır.

Bu uzun gecələrdə,

Yalnız yatılmayır.

Gögdə yıldız əllidir,

Əllisi də bəllidir.

Səvişən qızların,

Tomballarından bəllidir.

Kala böyür saz olur,

Saz açılıb yaz olur.

Bən yarıma gül deməm,

Gülün ömrü az olur.

Qaqauzların mani şəkillərində qafiyə, göstərilən nümunələrdə olduğu kimi, müəyyən bir tərz göstərməz. Radlovun nəql etdiyi nümunələrin də birinci ilə üçüncü, ikinci ilə dördüncü misraları qafiyədar olan şəkilləri də vardır.

Akademik İqnats Kunoşun nəşr etdiyi risalələrlə Anadolu türklərinin vake olan nəşriyyatları da mani növünün Rumeli və Anadolu xalq ədəbiyyatının çox bol məhsullarından olduğunu göstərir. Bu sahələrdə bu növ yalnız mani adı altında yad edilir. Bunlar texnikaca Azərbaycanın cinas saz bayatılarından fərqli olmaqla bərabər qaqauz manilerinə daha yaxındırlar. Kunoş məcmuəsinə bunlardan 400 dənə toplaya bilmişdir. Buraya aldığımız nümunələr bu məcmuədəndir:

Bu gün pazar ertəsi,

Yandı yürək ortası.

Əyil bir kəz öpəyim,

Ayrılıqdır ötəsi.

Qarşıda tikili daş,

Cift gəzər iki kardaş.

Böyüyü almaz tiraş,

Kiçigi pırlanta taş.

Dəniz içində sarayım,

Səni kimə sorayım.

Sənsiz keçən ömrümü,

Bən ömürmü sayayım?

Əlin əlimdə degil,

Kılınc belimdə degil.

Yara getmək istərəm,

Höküm əlimdə degil.”

(Abid Əmin, 1930:22, sayı 4-5(9-10).

Ə.Abid qaqauz manilərinin Azərbaycanda olan qarşılığına nümunə olaraq aşağıdakıları verir:

Göydə yıldız əllidi,

Əllisi də bəllidi.

Yeddi igit içində,

Mənim yarım bəllidi.

Mən aşiqəm yaz olur,

Bülbül gülə saz olur.

Sənə gülüm demərəm,

Gülün ömrü az olur.

Araşdırıcı Tudora Arnaut mövzuya diqqət çəkərkən bu qənaətə gəlir ki, Əmin Abidin məqaləsində verilən qaqauz örnəkləri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış və sözlər o şəkildə yazılmışdır. Belə ki, qaqauzlar arasında “tüfengim” deyil, “tüfeyim”, “atılmayır” deyil, “atılmayor”, “bahalı” deyil, “paalı”, “satılmayır” deyil, “satılmayor”, “tombalarından” deyil, “tonbaların” və b. söylənilir. (Şamil Ə., Arnaut T., 1998:59).

Əmin Abidin haqqında söhbət gedən məqaləsinin əlyazmasını görmədiyimizdən yanlışlığın araşdırıcıdanmı, yoxsa məqaləni çap edən jurnaldanmı gəldiyini müəyyənləşdirə bilmədik. Sovetlər Birliyində 1937-ci ilin repressiyası adı ilə tarixə düşən kütləvi həbslərdən sonra türkçülük mövzusunda araşdırmalar demək olar ki, durdurulmuş və başqa istiqamətə yönəldilmişdir.

1960-cı illərdən başlayaraq türkçülük mövzusunda məqalələr yazılmağa başlandığı kimi, güllələnmiş, həbs edilmiş araşdırıcıların adlarının çəkilməsinə, əsərlərindən istifadəyə icazə verilmişdir. Sovetlər Birliyinin çöküşü isə mövzu üzərindəki qadağanın aradan qalxmasına səbəb oldu. Türk xalqlarının tarixini, mədəniyyətini, dilini, ədəbiyyatını müqayisəli araşdıranların sayı da artdı. Belə araşdırıcılardan biri də qaqauz şairi Tudora Arnautdur.

Tudora Arnaut maninin manixeizmdən gəldiyi qənaətindədir. O yazır: “Manı, yeni bir inanc sistemi geliştiren ve giderek “manehaizm” adıyla bir din oluşturan, ruhani kişidir. “732 tarihli Karabalasağun yazıtında İmparatorluk devrinde Uyğurların Mani dinine girdiği ve eski dini tasvirleri yaptığı, 762’de Böğü Kağan’ın bunu devlet dini haline getirdiği belirtilir” (Uyğur sanatı. Türk ansiklopedisi. C. XXXII, s.226). Manihaist Uyğur Türkleri 36 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bir de Mani alfabesi oluşturmuşlardır (Türk alfabeleri. Türk ansiklopedisi. C. XXXII, s. 64). Türklerin bu alfabeyi kullandıklarından ve burada varolan metinlerin dörtlüklerden oluşan dini konuları agırlıklı olmak kaydıyle, 7 heceden oluşan dörtlükleri hesaba alacak olursak bu metinlerin daha sonra konusu sevda ağırlıklı olup ve kalıp ise çoğunlukla aynı kalmakla beraber ismin de Maniden geldigi görüşü daha fazla ağırlık bırakmaktadır”.

1.3. Azərbaycanda qaqauzlar haqqında

Əmin Abidin yuxarıda bəhs etdiyimiz məqaləsindən sonra qaqauzlar haqqında Azərbaycan mətbuatında ciddi bir yazıya rast gəlinmir. 1937-ci ildə milli düşüncəli insanların həbs edilməsi, güllələnməsi və sürgünə göndərilməsi Azərbaycan aydınları arasında qorxu, xof yaratmışdı. Həbs və təqiblərdən qurtara bilən qələm sahiblərinin heç biri təkrar bu mövzuya qayıdaraq həyatını təhlükəyə atmaq istəmirdi.

Azərbaycanda qaqauzlar haqqında yazılara bir də 1960-cı illərdən sonra rast gəlinir. Sovet dövründə respublikalar arasında əlaqələr mərkəzi hökumət tərəfindən tənzimlənirdi. Ölkədə baş verənləri nəzarət altında saxlamaq üçün respublikalar arasında sosializm yarışı şərtlərinin yoxlanılması, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat həftələri, kino festivallar keçirilirdi.

1965-ci ildə Kommunist Partiyası funksionerlərinin rəhbərliyi ilə Moldova Respublikasının bir qrup ədəbiyyat və incəsənət xadimi Azərbaycanda dostluq həftəsi keçirməyə gəlirlər. Onların arasında qaqauz şairi Dionis Tanasoğlu da olur. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti həmin günlərin hadisələrini işıqlandırarkən

Moldova

ədibləri ilə yanaşı, qaqauz şairinin də “Duyğum” adlı şeirini verir.

Bu, Azərbaycan mətbuatında rast gəldiyimiz yazarı bəlli ilk qaqauz şeiridir. Həmin şeirdən bir bənd veririk:

Hanı sənin gəlişin, ey duyğum!

Göstər bana atəşin, ey duyğum!

Alıb yenə üfləyim,

Yoxsa yanar ürəyim, ey duyğum!

(“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1965, 4 sentyabr)

Yeddi il keçdikdən sonra “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti yenə də Dionis (Dəniz) Tanasoğlunun bir şeirini çap edir. “Sənsizəm” adlı bu şeir də sadəliyi ilə seçilir. Şair deyir:

...Sənsizəm sanki

Bülbül nəğməsiz

Yetim vətənsiz.

...Sənsizəm sanki

Gündüz günəşsiz

Anam vətənsiz.

Kalmışam sənsiz.

(“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1972, 8 iyul)

Bundan sonra Azərbaycan mətbuatında qaqauz mövzusu getdikcə aktuallaşır. Qaqauz şairlərinin şeirləri, ədəbiyyatları, tarixləri, yaşam tərzləri haqqında yazıların sayı artmaqla yanaşı elmi və bədii səviyyəsi də yüksəlir. Onların içərisində Allahverdi Məmmədovun S.Kuroğlu ilə müsahibə əsasında hazırladığı “Neredesen, Göy Oğuz?” (məqalənin sonunda jurnal şairin “Acı sevda duası” və “Əllərin alovu” şeirlərini də vermişdir) (“Ulduz”, 1982, dekabr), Əhməd Nehmətovun “Uzun karvan. Bizim karvan” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1985, 27 dekabr) məqalələri elmi və bədii dəyərinə, insanlara təsir etmək, qaqauz xalqına maraq oyatmaq baxımından seçilir.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Güllü Yoloğlunun xidməti böyükdür. 1980-ci ilin sonlarında “Azərbaycan-Moldova ədəbi əlaqələri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazmağa başlayan gənc araşdırıcı qaqauzlar haqqında ardıcıl məqalələr yazmaqla yanaşı, radio-televiziyada, toplantılarda bu mövzuda olduqca diqqətçəkən çıxışlar da etmişdir. Tədiqatçı 1992-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi aldıqdan sonra da qaqauzlar mövzusundan uzaqlaşmamışdır.

Güllü Yoloğlunun təmənnasız şəkildə, özünə mənəvi borc bilərək girişdiyi mövzusu az zamanda onu yalnız Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında qaqauzşünas kimi tanıtmışdır. O, Azərbaycanda, eləcə də keçmiş sovet respublikalarında, Türkiyədə, Rumıniyada, Moldovada, Quzey Kıbrısda keçirilən elmi simpoziumlarda qaqauzlarla bağlı dəyərli məruzələri ilə yadda qalmışdır. Güllü xanımın elm aləminə gəlişi ilə respublikamızda qaqauz ədəbiyyatının və mədəniyyətinin ardıcıl öyrənilməsinin yeni mərhələsi başlanır. Mövzu ilə bağlı Azərbaycanda çap etdirdiyi məqalə və tərcümələrinin sayı 30-u keçmişdir. Radio-televiziyada, toplantılardakı çıxışları, verdiyi konfransların mətnləri toplansaydı, yəqin ki, bir neçə cildlik kitab alınardı. Qaqauz mətbuatında çap olunan məqalələrinin də sayı Azərbaycandakından az deyildir.

O, Azərbaycan televiziyasında “Ana sözü” qəzetinin redaktoru Todur Zanetlə, Bakıda tələbə olan Tudora Arnautla apardığı müsahibələrdə qəzetə abunə yazılmağı da təbliğ etmiş, həmvətənlərimizi bu qəzetə yazılmağa çağırmış, bunun da sayəsində qəzetin tirajı yüksəlmişdir.

Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini elan etdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı türk xalqlarını və toplumlarını tanıtmaq üçün dünya türkləri haqqında silsilə kitablar çap etdirməyi planlaşdırdı. Amma “Axısqa Türkləri”, “Uyğurlar”, “Qaqauzlar” adında broşürlar işıq üzü gördükdən sonra nəşriyyatın iqtisadi sıxıntısından bu iş dayandı. Həmin seriyadan olan “Qaqauzlar” kitabını Güllü Yoloğlu hazırlamışdı (Yoloğlu G., 1996). Elə həmin il “Yazıçı” nəşriyyatının çap etdiyi “Qaqauz folkloru” kitabının da tərtibçisi və ön sözün yazarı Güllü Yoloğludur.

Güllü Yoloğlu 1999-cu ildə Türkiyədə Atatürk Kültür Mərkəzi tərəfindən çap olunan “Türklərin ailə mərasimləri” kitabında ailə mərasimləri müqayisəli araşdırılan dörd türk boyundan biri də qaqauzlardır.

Onun qaqauz sözünün mənşəyindən bəhs edən «Qaqauz», yoxsa “qaqouz?” (“Novruz”, 1991, 16 iyul), “Çağdaş qaqauz ədəbiyyatı” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1989, 21 aprel), “Bucaqdan səslər” (“Ulduz”, 1989, 57-60, sayı 1), “Qaqauz yazıçılarının hekayələri”(“Xəzər”, 1991, 124-129, sayı 4) “M. Kösə-60” (“Ədəbiyyat qəzeti”,1993, 5 mart), “Qardaş qaqauzlar” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1996, 4 oktyabr) və “İstər Azərbaycan, istərsə də qaqauz ziyalıları arasında qısqanclıq var” (T.Zanetlə müsahibə) (“Dövran”, 1999, 30 noyabr-6 dekabr) və başqa yazıları mövzu ilə maraqlananlara geniş bilgi verir. Özəlliklə Kişinyovda çıxan “Ana sözü” qəzetində çap olunan 10-a qədər məqaləsi aktuallığı ilə seçilir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımız da qaqauzları tanısın, onların tarixindən, ədəbiyyatından xəbərdar olsun deyə G.Yoloğlu “Xudafərin” (Polşa) (“Xudafərin”, 1996, 75-79, sayı 1 (2)), “Araz” (İsveç) (“Araz”, 1996, 49-53, sayı 2) və başqa jurnallarda da maraqlı məqalələrlə çıxış etməklə yanaşı, internet saytlarında, eləcə də internetdə yaradılmış diskussiya otaqlarında da mövzu ilə maraqlananların suallarını cavablandırır.

Bakı Slavyan Universitetinin professoru Nizami Tağısoyun (Məmmədov) elmi konfranslarda oxuduğu məruzələri, universitetdəki mühazirələri, qəzet-jurnallarda çap etdirdiyi “Qaqauzlar: keçmişdən bu günə”, “Qaqauzların tarixindən səhifələr”, “Qaqauzların toy-düyün mərasimləri”, “Qaqauz ədəbiyyatı” məqalələri elmi səviyyəsini, yüksəkliyi ilə seçilir. O həmin məqalə və məruzələrini 2010-cu ildə Bakıdakı “Mütərcim” nəşriyyatında çap etdirdiyi “Etnos və epos: keçmişdən bu günə” kitabına daxil etmişdir.

Azərbaycanlı araşdırıcılardan Cəlil Nağıyevin (Qəriboğlu), Tamella Əliyevanın, Əli Şamilin, Qalibə Hacıyevanın və b. da uluslararası simpoziumlardakı çıxışlarında və məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı və mədəniyyət ilə bağlı maraqlı fikirlər vardır.

Azərbaycanda qaqauzların tanıdılmasında Ağası Hunun (Məmmədovun) da əməyi az olmamışdır. İstər qaqauzlar haqqında Azərbaycan mətbuatında yazdıqları, istərsə də televiziya və radioda hazırladığı verilişlər, “Ana sözü” qəzetinin Azərbaycanda tanınması, yayılması və qəzetə abunə kampaniyasının təşkilindəki xidmətləri Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin inkişafına təkan vermişdir. 1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanda fəaliyyət göstərən “Ana dili” cəmiyyəti (Bu cəmiyyətin fəallarından biri də Ağası Hundur. Onun qaqauzlara böyük məhəbbəti şəxsi həyatına da təsir etdi. Qaqauzla ailə qurdu. Dörd övlad atasıdır. Xanımı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair Güllü Qərənfil də Azərbaycan-qaqauz əlaqələrinin möhkəmlənməsində yorulmadan çalışır) qaqauz ziyalılarının Azərbaycana səfərlərinə xüsusi diqqət yetirir, onların görüşlərini təşkil edir, rəssamların sərgilərini açır və folklor ansambllarının Azərbaycanda konsert vermələrinə nail olurdu.

Araşdırıcı Səid Sədiyevin filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 2005-ci ildə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna təqdim etdiyi “Balkan türklərinin ədəbiyyatı” dissertasiyasının bir fəsli də qaqauz ədəbiyyatına həsr edilmişdir.

Azərbaycanda qaqauzlara yalnız mətbuatda geniş yer ayrılmamışdır. Milli kadrlar hazırlanmasında da onlara daha çox yardım göstərilmişdir. Belə ki, Dionis (Dəniz) Tanasoğlu 1965-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda akademik Məmmədağa Şirəliyevin rəhbərliyi ilə “Çağdaş qaqauz türkcəsində tabeli mürəkkəb cümlə” (Şamil Ə., 2006: 177), Fedora (Tudora) Arnaut 1999-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda professor Qara Namazovun rəhbərliyi ilə “Qaqauz folklorunda mani nevi (Türkiyə və Azərbaycan mani-bayatı örnəkləriylə qarşılaşdırma) (Arnaut T., 1999) və Valentina (Güllü) Qərənfil 2005-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda professor Həsən Quliyev və professor Dionis Tanasoğlunun rəhbərliyi ilə “Qaqauz dilinin məişət leksikası” (Qərənfil G., 2004) mövzularında elmi iş yazaraq filologiya üzrə fəlsəfə doktoru almışlar. 60-a yaxın qaqauz gənci isə ali məktəblərimizdə oxumuşlar. Onların böyük əksəriyyəti 1988-1996-cı illərdə Bakı Dövlət Universitetini bitirmişdir.

Bir sözlə, Azərbaycanda türk xalqları haqqında yazılanları qarşılaşdırsaq sayca az olan qaqauzlara daha çox yer ayrıldığını görərik.

1.4. Bucaq kəndləri və bucaq tayfası

İlk baxışda elə təsir yaranır ki, Azərbaycanda qaqauzlar haqqında xeyli araşdırma aparılmış və qaqauzların tanıdılması da yetərincədir. Amma bir az dərinliklərə getdikdə öyrənilməmiş, qaranlıq qalmış çox mövzuların olduğunu görürük.

Dayım qızı Ülviyyə Qarayeva qonşu kənddə-Böyük Məzrədə yaşayan qohumumuz İsgəndər İbrahim oğlu ilə ailə qurduqdan sonra ərinin təyinat yeri – Şəki rayonunun Turan qəsəbəsinə köçmüşdü. İsgəndər Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun baytarlıq fakültəsini bitirmişdi. Mən də Turan qəsəbəsinə gedəndə adamların əhval-ruhiyyəsini öyrənmək üçün onunla çayxanaya gedər, söhbətlərə qulaq asar, müzakirələrə qoşular, folklor örnəkləri toplayardım. Çayxanada bəzən kimlərəsə “qaqauz”, “türkman” deyə zarafat etdiklərini eşitsəm də, buna o qədər əhəmiyyət verməmişdim.

Qəbələ rayonundakı Komrat baba piri haqqında oxuyanda yadıma qaqauzların yığcam yaşadıqları Moldova Respublikasındakı Komrat şəhəri düşdü. Bizimlə eyni illərdə jurnalistika fakültəsində qiyabi oxuyan, Qəbələnin Çarxana kəndində doğulmuş Akif Hacıyev rayonlarındakı Zizik və Dizax kəndlərində yaşayanlara “türkman” deyildiyini, “türkmanlar” evlənərkən öz tayfalarından qız aldıqlarını, hətta münasıb qız tapmayanda qonşu kəndlərdən deyil, Bərdədəki “türkmanlar”dan qız aldıqlarını eşitdikdə bölgəyə marağım artdı. Turan qəsəbəsində eşitdiklərim yenidən diqqətimi çəkdi.

Turan qəsəbəsindəki çayxanada Oğuz rayonunun Baş Daşağıl kəndində yaşayanlara qaqauzlar deyildiyini qeydə almışdım. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün Baş Daşağıl kəndinə getdim. Kəndin çevrəsindəki qəbiristanlıqlarda başdaşlarının çoxu torpağa batıb. Kənddən aşağıda isə xristian məbədinin xarabalıqları qalır. Burada araşdırma aparılmayıb.

Kəndin indiki sakinlərinin əksəriyyəti Qafqazda Rusiya müstəmləkəçiliyinə qarşı Şeyx Şamilin başçılığı ilə 30 il davam edən müridizm hərəkatı məğlub olduqdan sonra, yəni son 100-150 ildə burada məskunlaşmışlar. Hətta elə ailələr var ikinci dünya savaşından sonra buraya köçmüşlər.

Rayon mərkəzindən Baş Daşağıla gedən yolun sağında Bucaq adlı kənd var. Bu kənd haqqında “Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət” kitabında yazılmışdır: “Bucaq-Oğuz rayonunda kənd. Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Əsil adı Bucaq Daşağıl. 19-cu yüzildə kənd ərazisində Güllü Bucaqlı adlı icma vardı. Bölündükdən sonra bir hissəsi Daşağıl kəndi yaxınlığında yerləşdiyinə görə Bucaq Daşağıl, digər hissəsi isə Muxas kəndi yaxınlığında olduğuna görə Muxas Bucaq adlandırılmışdır. Kənd Qozluçayın sahilində yerləşdiyinə görə, “Qozlu Bucaq” da adlanırdı.

Toponim bucaq tayfasının adı ilə əlaqədardır. Keçmişdə Azərbaycanda Bucaq adlı 7 kənd vardı. Bucaq etnonimi ilə bağlı toponimlər Qafqazda geniş yayılmışdır. 13-cü yüzildə moğollar qıpçaqları Şimali Qafqazda sıxışdırdıqdan sonra bir hissəsi, o cümlədən bucaqlar Azərbaycana gəlib məskunlaşmışlar. Bucaqlar qədim türkdilli bulqarların bir hissəsi idilər. Dnepr-Dunay çayları ilə Qara dəniz arasında Bucaq adlı yerdə məskunlaşdıqlarından qədim bulqarların bir hissəsi bu adı qəbul etmişlər. Həmin ərazi yunan qaynaqlarında Oqloss (künc, bucaq) adlandırılırdı. Toponimin yayılma arealı genişdir. Moldova ərazisindəki cənub-şərqi Bessarabiya düzü Bucaq düzü adlanır. Türkiyədə eyni adlı yaşayış məntəqəsi, rayon ərazisində Bucaq çayı, İlisu kəndində (Qax rayonu) tabun tirəsi var” (Azərbaycan toponimləri, 1999: 101).

Baş Daşağıl kəndi yaxınlığında indi də Qoca Bucaq bulağı və Qoca Bucaq çəməni var. XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanda yeddi Bucaq kəndi vardısa, indi onların sayı üçdür, bunlardan biri Oğuz, ikisi Yevlax rayonundadır.

1.5. Komrat dağı və Komrat baba piri

Baş Daşağıl kəndində xristianlıq abidələrinin olması, buranı müsəlmanların da ziyarət etmələri, qışlağının Bucaq adlanması ilə yanaşı, Qəbələ rayonunda Komrat baba adlı dağın və bu dağda eyniadlı ocaq-pirin varlığı da diqqətçəkəndir. Sovetlər Birliyi dönəmində dini yerləri ziyarət etmə yasağı olduğundan, Komrat baba piri üzərindəki bina da uçmuşdur. Son illərdə orada təmir işləri görülmüşdür. Təmir zamanı binanın əski memarlığı qorunmamışdır. Səbəb-bu işi mütəxəssislərin deyil, həvəskarların görməsidir. Onlar təmiri öz bildikləri kimi aparmışlar.

Komrat baba pirinə, əsasən, uşağı olmayan qadınlar ziyarətə gəlirlər (Azərbaycan folklor antalogiyası, 2005, 13:502). Araşdırıcı Mətanət Abdullayeva Qəbələ rayonunun Mirzəbəyli kəndindəki 70 yaşlı Anaxanım Ağayevadan “Komrat” əfsanəsini toplamışdır (Azərbaycan folklor antalogiyası, 2005, 13: 517). Əfsanədə Hz. Əlinin (Dördüncü xəlifə Əli Əbu Talib - Ə.Ş.) bölgədə savaşdığından, burada bir xanımla evləndiyindən, doğulacaq övladına qolbağı yadigar qoyub getdiyindən söz açılır. Yeddi il sonra geri dönən Hz. Əli Murad adlı bir uşaqla qarşılaşır. Uşağın dikbaşlığı onun xoşuna gəlmir və hirslənərək “Ko-Murat” deyib ona sağ ayağı ilə bir təpik vurur. Uşaq gedib dağın başına düşür və orada böyük bir çuxur meydana gəlir. Hz. Əli oğlunu öldürdüyünü bilib peşman olur. O gündən bəri həmin yer pir olaraq ziyarət edilir.

Bu əfsanədən bəlli olur ki, adamlar Komrat sözünün mənasını unutduqlarından onu belə yozmuşlar. Kırımda, Türküstanda, xüsusən də qaraqalpaqların yaşadığı bölgədə də Komrad toponimi geniş yayılmışdır. Bu mövzuda özbək və qaraqalpaq araşdırıcılarının maraqlı məqalələri çap olunmuşdur.

Baş Daşağıl kəndi yaxınlığındakı və bölgədəki xristian abidələri dağıdıldığından yazılı qaynaqlar, qəbir daşları tapa bilmədik. Buradakı əski xristian qəbir daşlarında adlar xristian adları, soyadlar türk adları olsa, qaqauzlarla bağlılıq artardı. Bölgənin yaşlı sakinləri isə 20-ci yüzilin başlarında Otmannı kəndində və başqa kəndlərdə yaşayan xristianların qonşu xristian kəndlərdən fərqli olaraq, türkcə danışdıqlarını xatırlayırlar.

Bölgədə xristian türklərinin yaşadığı haqda qaynaqlarda da maraqlı bilgilər var. Nə yazıq ki, bunlar geniş araşdırmaya cəlb edilməmişdir. Əmir Teymurun Qafqaza yürüşündən bəhs edən bir qaynaqdan parçaları Aydın Məmmədov dilimizə çevirmişdir. Ərəbcə yazılmış və farscaya çevrilmiş bu qaynağın yazarı İbn Ərəbşahdır. Aydın Məmmədova görə, Əmir Teymur Şamı aldıqda özü ilə Səmərqəndə apardığı adamlar arasında yeniyetmə İbn Ərəbşah da olub və o, Əmir Teymurun ordusu ilə birlikdə Şəkiyə gəlib. Salnaməsində də gördüyü hadisələri təsvir edib. Bir neçə qaynağı qarşılaşdıran Aydın Məmmədov “Əcaibül-məqdur fi nəvaib Timur” əsərindəki Şəkiyə dair naməlum bəhslər (Gələsən-Görəsən qalasında və ətrafında 1403-cü ildə baş vermiş hadisələr barədə məlumatlar)” məqaləsində yazır: “Şirvanşah Şeyx İbrahimin dililə yerli əhali gürcü yox, tatar adlanır. Bu zaman bizim üçün aydınlaşır ki, hekayələrdəki (İbn Ərəbşahın salnaməsindəki hadisələrin təsviri nəzərdə tutulur-Ə.Ş.) gürcü sözləri millət yox, hümmət və məzhəb, yəni xristian-pravoslav mənasında işlənilir”(Məmmədov Aydın, 2007:7, 30 Oktyabr).

Tarixçi Sevda Süleymanovanın “Albaniyanın şimal-qərb sərhəd bölgəsi liniya-ereti” məqaləsi də (Süleymanova S.Ə., 2007:56-74) mövzuya aydınlıq gətirə biləcək faktlarla zəngindir.

Nəinki orta yüzillərdə, hətta 19-cu yüzildə, 20-ci yüzilin əvvəllərində milliyyətlə dini inancın eyni mənada işləndiyini müşahidə edirik. Çox vaxt isə dini inancın milliyyəti üstələdiyinin şahidi oluruq. Adamlar mənsub olduqları millətin adı ilə deyil, dininə görə adlandırılırdılar.

Bölgədə folklor toplayarkən Baş Daşağıllı 79 yaşlı Mehralı Səmədov Göybulaxlı Aşıq Donu, Çalıflı Aşıq Əvək və başqalarından da söz açdı. Erməni kimi tanıdıqları bu aşıqların əsasən türkcə oxuduqlarını söylədi. Araşdırıcılar isə 300-dən çox erməni aşığının türkcə çalıb-oxuduğunu, şeir yazdığını göstərirlər. Çox təəssüf ki, bu günədək onlardan hansının hay-yəni bu gün erməni adlandırılan xalqdan olduğuna, hansının xristian türkü olduğuna aydınlıq gətirilməmişdir. Son zamanlar bu mövzuda yazan araşdırıcıların fikrincə, qriqorian təriqətinə inanan bütün xalqlar erməni adlandırılmış, bugünki erməni adlandırılan xalqın soykökünü təşkil edənlər hay adlandırılmışlar.

Xristian türklər haqqında ciddi araşdırmalara rast gəlinmir. Buna görə də xristianlığın qriqorian təriqətinə inanan türklər ermənilərlə, pravoslav təriqətinə inanan türklərin böyük bir qismi isə yunanlarla (qrek) və gürcülərlə eyniləşdirilmişdir. Pravoslav inanclı qaqauzların, çuvaşların, bəzi tatar toplumlarının türk kökənli olmaları, dillərini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlamaları göz önündədir. Demək, xristianlığın başqa təriqətlərinə inanan türklərin də tarixinin öyrənilməsinə yenidən nəzər salmaq lazımdır. Onda görəcəyik ki, türkcə çalıb-oxuyan erməni aşıqları siyahısına saldığımız aşıqların bir çoxu qriqorian inanclı türklər, yunan (qrek, urumlu) adlandırdıqlarımızın böyük bir qismi isə pravoslav inanclı türklərdir.

Bölgədəki toponimlərin qaqauzların yaşadıqları yerin adı ilə uyarlığı, burada yaşayanlara zarafatla da olsa, “qaqauz” deyilməsi 20-ci yüzilin əvvəllərinədək burada xristian türklərin yaşamasından xəbər verir. Bu da yeni araşdırmalar üçün ipucu ola bilər.

2.1. Qaqauz ədəbiyyatının yaranmasını formalaşdıran ictimai-siyasi şərait

Günümüzdə ədəbiyyat ideoloji işin bir parçası olduğundan, onu dünyada baş verən siyasi hadisələrdən kənarda öyrənmək mümkün deyildir. Qaqauz ədəbiyyatı 20-ci yüzildə zəngin türk folkloru və SSRİ-də yaşayan xalqların yazılı ədəbiyyatı əsasında formalaşmışdır. Oğuz türklərinin yaşadıqları bölgələrdə toplanan folklor nümunələrinin əksəriyyətini qaqauzlar arasından da toplamaq mümkün idi. Təəssüflər olsun ki, kadr çatışmadığından, bu iş peşəkarlar tərəfindən vaxtında və yüksək səviyyədə yerinə yetirilməmişdir.

Qaqauz folklorunu ilk dəfə V.Moşkov toplamışdır. Varşavadakı Rus ordusunun həkimi V.Moşkov kənd-kənd gəzərək folklora və etnoqrafiyaya aid materiallar toplayaraq onu 1904-cü ildə çap etdirmişdir (Moşkov, 1904). Atanas Manov da, V.Moşkov kimi qaqauzları fərqli bir millət kimi öyrənməyə çalışmışdır (Manov 1939:107). Bütün bunların arxasında Rusiya strateqlərinin ayrımçılıq siyasətinin durduğu aydın görünür.

Lyubov Çimpoyeşin dastanlar, Mariya Durbaylonun ballada türküləri (xalq mahnıları), Nikolay Baboğlunun ata sözləri, deyimlər, Vitaliy Sırfın nağıllar və Tudora Arnautun mani - bayatılar üzərində apardıqları araşdırmalar, eləcə də qaqauz araşdırıcılarının toplayıb çap etdirdikləri folklor nümunələri də onu göstərir ki, Türkiyə, Azərbaycan, İraq, Suriya, Rumıniya, Bolqarıstan, Makedoniya və b. ölkələrdə yaşayan türklərdən toplanmış folklor örnəkləri ilə qaqauz türklərindən toplanmış nümunələr arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Mövcud fərqlər də məhəlli xarakter daşıyır. 19-cu yüzildən sonra yaradılan folklor nümunələrinin mövzusunda, xüsusən ballada və xalq mahnılarında isə siyasi təsirlər nəticəsində fərq artmışdır.

Sovet dövründə hər vasitə ilə qaqauz ədəbiyyatını ümumtürk ədəbiyyatından ayırmağa çalışırdılar. Səbəb yenə də siyasilərin qarşılarına qoyduqları məqsəddən doğurdu. Qaqauzları soyköklərindən ayırmaq üçün hər vəchlə onların türk olmadığı, Osmanlı dövlətinin təsiri ilə dilləri türkləşdirilmiş bolqar olduğu vurğulanırdı. Bu siyasət I Pyotr zamanından başlasa da, 1812-ci ildə Bessarabiyada yaşayan qaqauz türklərinə xüsusi imtiyaz verilməsi ilə daha da sürətləndirildi.

Qaqauzların çoxu bu siyasətlə razılaşmamışlar. 1860-cı ildə qaqauz nümayəndə heyəti İstanbula gedərək Sultan Əbdüləzizə diləkcə (ərizə) verirlər. Onlara Osmanlı dövlətinin tərkibində muxtariyyət verilməsini istəyirlər. Lakin gündən-günə güclənən və yeni torpaqlar işğal edən Rusiyanın qarşısında qocalmış və zəifləmiş Osmanlı dövlətinin qaqauzların arzusunu gerçəkləşdirməsi mümkünsüz idi.

Buna baxmayaraq, qaqauzlar öz haqlarına nail olmaq üçün mübarizəni davam etdirdilər. Dionis Tanas oğlunun yazdığına görə 1906-cı il yanvarın 6-da qaqauz xalqı ayağa qalxaraq Atmaca Pavloğlu və Andrey Qalatanın rəhbərliyində Komrat Cümhuriyyətini qurur. Tarixi şərait yetişmədiyindən, yeni elan edilən qaqauz dövlətinin ömrü cəmi 15 gün olur (Bulgar S, 1999:75).

Komrat Cümhuriyyətinin qurucularından biri kimi Rusiya hökuməti tərəfindən həbs edilmiş Pavel Nikolayev, çar II Nikolayın hakimiyyətdən getməsindən və yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edərək, 1917-ci ilin dekabrında Kiyevə gedir. Komrat və ya Qaqauz Cümhuriyyəti qurmaq haqqında siyasi xadim və hökumət rəhbərləri ilə danışıqlar aparır. Bu həmin vaxt idi ki, Bucak bölgəsini də üsyan bürümüşdü. 1918-ci il noyabrın 27-də Bessarabiya Milli Məclisinin Rumıniya ilə birləşmək haqqında qərar verməsi, İkinci Dünya Savaşı, bu savaşdan SSRİ-nin qalib çıxması, Sovetlərin yaratdığı totalitar rejim qaqauzlara arzularını gerçəkləşdirməyə imkan verməmişdir.

Qaqauz yazılı ədəbiyyatının yaranması və formalaşmasından söz açarkən 1931-1944-cü illərdə Türkiyənin Rumıniyada səfiri işləmiş Həmdullah Süphi Tanrıöverin xidmətlərini də unutmaq olmaz. Bir zaman Türk Ocaqları başqanı olmuş bu millətsevər insan diplomatik vəzifəsini yerinə yetirməklə yanaşı, ölkədəki müsəlman və xristian türklərin yaşadıqları kəndləri gəzərək qaqauzlar yaşayan kənd və qəsəbələrdə 26 məktəb açılmasına nail olmuşdur. Məktəblərdə dərslər ana dilində-türkcə keçilirdi. Dobruca türklərindən və Rumıniyanın Məcidiyyə şəhərindəki Müsəlman Seminariyası məzunlarından, Türkiyədən öyrətmənlər və kitablar gətirdərək soydaşları arasında milli şüurun inkişafına təsir göstərməyə çalışırdı. Türkiyədən gələn aydınlar vətənə döndükdən sonra qaqauzlardan topladıqları folklor nümunələrini, orada gördüklərini qəzet-jurnallara, ensiklopediyalara yazmaqla mövzunu gündəmdə saxlamışlar (Türkiye dışındakı…, 1999:191, 12-ci cild).

Həmdullah Süphi Tanrıöver hətta qaqauzları assimilədən qorumaq üçün Türkiyənin Mərmərə bölgəsinə köçürülməsi barədə bir layihə də hazırlayaraq İsmət İnönü hökumətinə təqdim etmişdi.

Onun Rumıniyadan seçib Türkiyəyə oxumağa göndərdiyi qaqauz gənclərin çoxu İkinci Dünya Savaşından sonra SSRİ-nin “qapılarını möhkəm bağladığından” geri dönə bilməsələr də, Türkiyədə qaqauz məsələsinin gündəmdə saxlamağa çalışmışlar. Bu gənclərdən biri – qaqauz Doğan Dan “Akınçılar köyü” romanını o dövrün ən çox oxunan jurnallarından “Varlığ”ın 1938-ci il noyabr – 1939-cu il yanvar aylarında çap etdirmişdi. Təəssüf ki, qaqauzların etnoqrafiyasına və folkloruna dair zəngin məlumatı yaşadan bu roman və onun yazarı uzun illər diqqətdən kənarda qalmışdır (Argunşah Hülya, 2001:142).

Türkiyəyə oxumağa gedən gənclərdən söz açan S.Bulgar yazır ki, Həmdullah Süphi Tanrıöverin yardımı ilə Bucak bölgəsindən də 20-yə yaxın öyrənci göndərilmiş və onların hamısı Türkiyədə qalmış, vətəndaşlığı qəbul etmiş, əsgəri xidmətdə olmuşlar. Amma heç vaxt qaqauzları unutmamışlar. Qaqauzların folklorunu, ədəbiyyatını, adət-ənənələrini öyrənərək Türkiyədə təbliğ etmişlər. Belə aydınlardan birisi Veysel Arsevendir (Vasiliy Öküzcü). Bu şəxs Türkiyədə bacarıqlı pedaqoq, musiqişünas, elm adamı kimi tanınmışdır. Qaqauzların folkloru, nəğmələrinin musiqi düzümü və s. haqqında yazdığı elmi, publisistik məqalələrini Türkiyə mətbuatında çap etdirmişdi (Bulgar S., 2004).

Qaqauzlar milli azadlıq mübarizəsini açıq və gizli şəkildə davam etdirsələr də, istəklərinə yalnız SSRİ dağıldıqdan sonra çatmışlar. Onlar 1989-cu il fevralın 11-də Moldova Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin binası qarşısında mitinq keçirərək, Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının yaradılmasını tələb etmişlər. Lakin onların bu tələbinə əhəmiyyət verilməmişdi. 1989-cu il mayın 21-də Komratda toplanan Birinci Qaqauz Xalq Qurultayı Qaqauz Muxtar Respublikasını qurmağı qərara alır. Həmin il noyabrın 12-də onlar bu işi gerçəkləşdirərək Qaqauz Muxtar Sovet Sosialist Respublikasını elan edir və hökumət yaradırlar.

Lakin

Moldova

hökuməti bununla razılaşmasa da, Sovet hökumətinin basqılarını, yaranmış ağır iqtisadi-siyasi durumu, ölkənin bir hissəsində Moskvanın əli ilə rusların Dnestryanı Respublika yaratmalarını nəzərə alaraq qaqauzlarla münaqişəyə girmək istəmir. Qaqauzlar Moskvanın Moldovanın müstəqilliyinə qısqanclıqla yanaşaraq ölkəni iqtisadi böhran və milli münaqişələr burulğanına salmaq istəyini, beynəlxalq aləmdə baş verənləri nəzərə almadan 1990-cı ildə Qaqauz Respublikası yaratdıqlarını elan edirlər. Rusiyanin xüsusi xidmət orqanları Moldovanı münaqişə bölgəsinə çevirmək üçün millətçi gənclərin narazılığından istifadə etmək istəyir. Həmin il noyabr ayının 25-də bir qrup milliyyətçi moldovan gənci könüllü dəstələr təşkil edərək qaqauzların üzərinə yeridilir. Moldovanlarla qaqauzlar arasında baş verə biləcək silahlı toqquşmanın qarşısı vaxtında alınır. Amma müstəqilliyini elan etmiş Qaqauz Yeri Respublikası, bütün cəhdlərə baxmayaraq, heç bir ölkə tərəfindən tanınmır. Hətta Türkiyə və Azərbaycan kimi qaqauzlara hər cür yardım etməyə hazır olan ölkələr də! Bu da səbəbsiz deyildi. Yaranmış qurum özünün iqtisadi, siyasi və coğrafi durumunu, beynəlxalq vəziyyəti nəzərə almırdı.

Moldova

hökumətinin susması 23.12.1994-cü ilədək davam etdi. Həmin ilin noyabrında Moldova Məclisi Qaqauz Yeri Muxtar Vilayəti yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanun qaqauzların

Moldova

tərkibində milli haqlarını qoruyaraq yaşamalarını tənzimlədi (Bulgar S., 1999:75).

2.2. Qaqauz türkcəsinin ilk yazılı qaynaqları

Rusiya uzun illər Osmanlı dövlətinin tərkibində olmuş, Osmanlılarla eyni dildə danışan və eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olan qaqauzları yeni işğal etdiyi bölgəyə köçürdükdən sonra onları keçmişindən qoparmaq üçün dini inanclarının möhkəmlənməsinə və xristian dininə dair mətnlərin ana dillərinə çevrilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Bu işi görə biləcək kadrlar isə yox dərəcəsində idi. Rusiya qaqauzlar arasında xristian dininin möhkəmlənməsi üçün anadilli kadrlar hazırlamasına da şərait yaratdı.

1810-cu illərdə Vyanada çap olunmuş “Psaltıra”(Zəbur) və Yunanıstanlı şair Aristofanın (M.Ö.455-385) komediyalarından parçalar, Nikolay və İvan Fazlı qardaşlarının Aleksandr Puşkinin “Qış yolları”, “Kahırsız quşcığaz” (Zavallı quşcuğaz) və “Qış gecələri” şeirlərinin tərcümələri qaqauz türkcəsinin ilk ədəbi məhsulları sayılır (Arnaut T., 2001).

Qaqauz yazılı dilinin formalaşması, tarixinin yazılması isə Mixail Çakırın adı ilə bağlıdır.

Mixail Çakır (27.04.1861, Çadır qəsəbəsi- 08.10.1938, Kişinyov şəhəri). 1812-ci ildə qaqauzlar Bucaq bölgəsinə köçürüləndə Mixail Çakırın ata-babası da Çadır (indi Çadır–Lunqa adlanır. Lunqa sözü də moldavca çadır deməkdir) yerləşdirilir. İlk təhsilini doğulduğu Bender Tihin qəsəbəsidəki dördsinifli ibtidai məktəbdə alır. Sonra ailəsinin istəyi ilə Kişinyov şəhərindəki ilahiyyat məktəbinə daxil olur. Oranı bitirib Kiyevə gedərək, üç il də orada dini təhsilini davam etdirir. 1881-ci ildə onu Kişinyovda öyrətmən işləməyə göndərirlər. Qısa bir zamanda din xadimi və öyrətmən kimi böyük nüfuz qazanır. Dini məktəbdə riyaziyyatdan, təbiət elmlərindən dərs deməklə yanaşı, keşiş vəzifəsini də yerinə yetirir. Mixail Çakır protoiyerey (dini rütbə, keşiş - Ə.Ş.) rütbəsinə yüksəlir.

1884-cü ildə onu dini işlər üzrə məhəllə müvəkkili və rusca və moldovca dini mətnlərin nəşri şurasına üzv seçirlər. O, qazandığı nüfuzdan istifadə edərək kilsədə duaların milli dillərdə oxunmasına razılıq ala bilir (Türkiye dışındakı…, 1999:351, 12-ci cild).

Xalqının dini anlayaraq sitayiş etməsi üçün “İncil”dən və başqa din kitablarından çox istifadə olunan duaları ana dilinə və moldovcaya çevirib çap etdirir və kilsələrdə oxuyur. O, xristian dininin müqəddəs kitabı olan “Evangeliya” (İncil), “Psaltır” (dini nəğmələr), “Liturqiya” (kilsə duası), “Çasoslov”, “Kilsənin qısa tarixi”, “Yeni müqəddəslərin tarixi”, “Keçmiş müqəddəslərin tarixi” və s. əsərlər tərcümə etmiş və yazmışdır(Çebotar,7). Hətta 1907-ci ildə qaqauz türkcəsində bir səhifəlik dini qəzet də çıxarmağa nail olmuşdur.

O, qaqauzların keçmişini, adət-ənənəsini, xalq ədəbiyyatını araşdırıb “Гагаузы Бендерского уезда” (“Bender vilayətinin qaqauzları”) adlı irihəcmli bir əsər və “Qaqauzca-Romence laflık” kimi sözlük də yazmışdır. Latın hərfləri ilə və rumın (romen) əlifbasında qaqauz türkcəsi ilə yazılan bu əsərlər yüksək bədii dəyərə malik olmasa da, qaqauz türkcəsinin söz ehtiyatından yararlanmaq baxımından bugün də diqqətçəkəndir. Araşdırıcıların verdiyi bilgiyə görə, M.Çakırın 34 kitabı nəşr olunmuşdur. Əsasən xristian dininin yayılmasına xidmət etməsi planlaşdırılmış bu əsərlər milli şüurun oyanmasına da səbəb olurdu. Yazar öz xalqının tarixini, soykökünü öyrəndikcə özünün də milli duyğuları güclənirdi. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Bessarabiyanın Rumıniya hökumətinin tərkibində qaldığı dövrdür.

M.Çakır bu dövrdə Türkiyənin Rumıniyadakı səfiri, böyük millətsevər və maarifçi Həmdullah Süphi ilə tanış olur. O, M.Çakıra güclü təsir göstərir, elmi araşdırmalar aparmasına münbit şərait yaradır, onu hakimiyyət orqanlarının basqılarından qoruyur.

Qaqauzlar 1918-ci ildə Rumınyanın tərkibində deyil SSRİ-də yaşasaydılar, yəqin ki, bolşeviklər din adamı kimi M.Çakırı da ya gülləyəcək, ya da ən yaxşı halda Sibirə sürgün edəcəkdilər.

SSRİ-nin Bessarabiyanı işğalından sonra çox kilsələr qa-pandığından, ibadətlər yasaqlandığından, dini məktəblər bura-xıldığından qaqauz türkcəsinin inkişafında bir durğunluq yarandı. Din xadimləri də unutdurulmağa çalışılır. Bunun nəticəsində Mixail Çakırın da qəbrini ziyarət edənlər olmur. 1980-ci illərin ikinci yarısından, milli oyanışdan sonra qaqauz ziyalıları uzun müddət Mixail Çakırın qəbirini axtarsalar da, tapa bilmirlər.

2000-ci illərdə qəbirüstü abidələrdəki qiymətli metalları oğurlayıb satanların sayəsində Mixail Çakırın da qəbrinin yeri müəyyənləşir. Qəbirüstü başdaşı öncəki şəklinə salınır. İndi qaqauz aydınları buranı tez-tez ziyarət etməklə yanaşı, gələn qonaqları da oraya aparırlar.

* * *

Sovetlər Birliyi dağıldıqda qaqauzlar da tarixi keçmişlərinə, mədəniyyətlərinə üz tutmağa başladılar. Var səsləri ilə ümumtürk tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin varisləri olduqlarını bildirdilər. Ədəbiyyat tarixlərinin Orxon-Yenisey abidələri ilə, “Divan-i lügat it-Türk”lə, “Kutadqu biliq”lə, “Kitabi- Dədə Qorqud”la və b. əsərlərlə başladığını yazdılar.

Stalinin ölümündən sonra keçirilən Sov.İKP-nin XX qurultayında quruluşun nöqsanlarının böyük qismi ölkənin rəhbərinin adına yazıldı. Stalin şəxsiyyətə pərəstişdə suçlandı. Bu təkcə SSRİ-də deyil, sosialist ölkələrində də bir yumşalma yaratdı. Vəziyyətdən istifadə edən qaqauz ziyalıları 1957-ci ildə kiril əlifbası əsasında yeni qaqauz əlifbasının yaradılmasına, məktəblərdə ana dilində dərslərin keçilməsinə, dərsliklərin hazırlanmasına, rayon qəzetlərində qaqauz türkcəsində səhifələrin hazırlanmasına razılıq ala bildilər. Bu da yazılı qaqauz ədəbiyyatının formalaşmasına şərait yaratdı. Rus, ukrayna və moldov dillərində təhsil alan qaqauzlar bundan sonra toplu yaşadıqları kənd və qəsəbələrin əksəriyyətində ibtidai siniflərdə ana dilində oxumağa başlayırlar. Yuxarı siniflərdə isə qaqauz türkcəsi və ədəbiyyatı tədris olundu.

1957-1960-cı illərdə “Moldaviya Sotsialiste” qəzeti həftədə bir dəfə qaqauz türkcəsində səhifə çap etməyə başladı. Dionis Tanasoğlunun və Nikolay Baboğlunun hazırladığı bu səhifələr qaqauz yazılı ədəbiyyatının inkişafına təkan verdi. Burada Nikolay Baboğlu (Baboqlu), Vasili Duloğlu, Aleksey Tukan, Filip Topaz, Mina Kösə, Stepan Kuroğlu, Savel Ekonomov kimi yazarların ədəbi yaradıcılıq nümunələrinin çapına, bununla da onların qələminin püxtələşməsinə şərait yarandı. 1959-cu ildə Kişinyovda “Bucakdan sesler – Literatura yazıları” adlı toplu çap olundu. Topluya folklor nümunələri ilə yanaşı, qaqauz şairlərinin də əsərləri daxil edildi. Qəzet-jurnal olmadan günümüzdə ədəbi əsərlərin yayılması, yaranması və formalaşması çox çətindir. Qaqauzların qəzet-jurnalları ardıcıl çıxmadığı zamanlarda yazıçı və şairlər əsərlərini dərs kitabları nəşr etdirməklə ana dilini zənginləşdirir, yetişməkdə olan nəslə təsir göstərirdilər.

1960-cı ildən sonra “Moldaviya Sotsialiste” qəzetinin qaqauz türkcəsindəki əlavəsi və ana dilində tədris dayandırıldı. Lakin qaqauzlar bununla razılaşmadı, ana dilində nəşrlərə nail olmaq üçün müxtəlif təşkilatlara müraciətlər edirdilər.

Sovet dövründə müttəfiq respublikaların hamısında və bir çox muxtar respublikalarda da yazıçılar ittifaqlarının ədəbi-bədii jurnalları, qəzetləri buraxılırdı. Moldova Yazıçılar İttifaqının orqanı “Literatura iş arta” qəzeti də 1986-cı ildə qaqauz türkcəsində səhifə verməyə başladı. Bu səhifənin materiallarını Nikolay Baboğlu hazırlayırdı.

1988-ci il avqustun 14-də isə “Sovetskaya Moldaviya” qəzetinin əlavəsi kimi qaqauz türkcəsində, gənc şair Todur Zanetin redaktorluğu ilə “Ana sözü” adlı qəzet nəşrə başladı. Kiçik formatda (A3 formatında) 4 səhifəlik, ayda iki dəfə çap olunan bu qəzet qısa müddətdə böyük nüfuz qazandı. Azərbaycanlı oxucular, qəzet bağlanmasın deyə ona abunəçi olmağa, oraya məqalələr göndərməyə başladılar. Az müddətdə qəzetin tirajı 80 minə yaxınlaşdı. Kommunist partiyasının göstərişi olmadan 200 min əhalisi olan bir xalqın 80 min tirajla qəzetinin çap olunması görünməmiş hadisə kimi qarşılandı. Bundan narahat olan sovet məmurları “Ana sözü” qəzetinin adını ümumittifaq abunə kataloqundan çıxardılar.

1988-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanda qaqauz ədəbiyyatı günləri keçirilməsi planlaşdırılmışdı. Lakin Moskvanın Qara-bağ problemini ortaya atması bu cür tədbirlərin keçirilməsini, Azərbaycanın türk respublikaları və toplumları ilə birbaşa əlaqəsini əngəllədi.

SSRİ-nin dağılması respublikalar arasında rabitə xidmətini pozdu. Beləliklə “Ana sözü” qəzetinin abunəçiləri azaldı və qəzet maliyyə çətinliyi ilə üzləşdi. “Ana sözü” qəzeti səhifələrində ədəbi-bədii yazılara, folklor nümunələrinə geniş yer verirdi.

Qaqauz Yeri muxtariyyat əldə etdikdən sonra yeni qəbul edilmiş latın əlifbası ilə “Gagauz sesi” qəzeti, 1996-cı ildən Stepan Bulqarın redaktorluğu ilə “Sabaa yıldızı” ədəbi-bədii, publisistik, etnoqrafik jurnal, jurnalın əlavəsi kimi uşaqlar üçün “Güneşçik” və “Ana sözü” qəzetinin əlavəsi kimi uşaqlar üçün “Kırlangaç” jurnalı buraxılmağa başladı. Bu nəşrlər ardıcıl çap olunmasa da, qaqauz ədəbiyyatını istiqamətləndirir.

3. Qaqauz ədəbiyyatının öyrənilmə tarixi

Qaqauz türkcəsini iki şivəyə-güney Vulkaneş və mərkəz Çadır-Komrat şivələrinə bölürlər. Ukrayna qaqauzlarının danışığı da mərkəz şivəsinə aid edilir. Say baxımından mərkəz şivəsində danışanlar çoxluq təşkil etdiyindən yazılı ədəbi dil də bu şivə əsasında formalaşır.

Qaqauz ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsindən söz açan Tudora Arnaut yazır: “Gagauz edebiyatının incelenmesi, edebiyat tarihinin yazılması son zamanlarda hız kazanmıştır. İlk ciddi ilmi çalışma Petr Çebotar – Gagauz yapmıştır. Rus dilinde yazılan kitap 1950-1980 yılları arasında yaratılan eserleri ele almakta ve edebiyat kuramları çerçevesinde irdelenmektedir. Gagauz dilinde edebiyatın incelenmesi makale şeklinde Olga Radova, Stepan Kuroglu, Tudora Arnaut tarafından “Sabaa yıldızı” dergisinde yayımlanmış, İvan Topal, Nikolay Baboğlunun ve b. aydınların tarafından makale, ve ya tanıtma niteliği taşıyan yazıları “İlkyaz Türküsü” kitabında ve “Ana Sözü” gazetesinde yer almış, ayrıca Komrat Devlet Üniversitesi ve Krange adına Kişinev Pedagoji Üniversitesinde okuyan öğrencilerin mezuniyet tezlerinde kaleme alınmıştır. Gagauz edebiyatının oluşması ve gelişmesi, yazar ve şairlerin bir arada hizmet vermesi amaciyle sekseninci yıllarda Moldova Yazarlar Birliğinde Gagauz Yazarlar Birliği Bölümü kurulmuş, 11 Şubat 2001 tarihinde ise Gagauz Yerinde Gagauz Yazarlar Birliği oluşturulmuştur.

Yazılı edebiyata hizmet etmiş bazı şahısların eserleri ise çeşitli ilmi ulusal və uluslararası konferans və sempozyumlarda yabancı ve yerli bilim adamları, araşdırmacılar tarafından bildiri olarak sunulmuştur. Gagauz edebiyatı ile Türkiyede Mustafa Argunşah, Hülya Argunşah, Harun Güngör, Nevzat Özkan ve b., Azerbaycanda Güllü Yoloğlu, Ali Şamil gibi bilim adamları ilgilenmiş ve bu edebiyatın kendi ülkelerinde tanıtılmasına önemli katkılarda bulunmuşlardır” (Arnaut T., 2005:29).

Onu da xatırlatmağa dəyər ki, Qavril Qaydarcı və Yelena Koltsanın da bir sıra məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı ilə bağlı maraqlı bilgilər vardır.

Qaqauz ədəbiyyatı çoxjanrlı və uzun dövrlü olmadığından onun haqqında janrlara görə deyil, yazarlara görə bilgi verməyə çalışacağıq.

Tudora Arnaut qaqauzların yazılı ədəbiyyatlarını beş dövrə bölür və birinci dövrə Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlunun yaradıcılığını daxil edir. Əslində bu bölgü o qədər şərtidir ki, istənilən vaxt mübahisə mövzusuna çevrilə bilər. Çünki yazarların çoxu yaxın zaman kəsimində yaşamışlar, yaradıcılıqları da istər mövzu, istərsə də bədii dəyər baxımından bir-birinə çox yaxındır. Buna baxmayaraq, biz də həmin bölgünü saxlayaraq əldə edə bildiyimiz qaynaqlar səviyyəsində qaqauz ədibləri haqqında bilgi verməyə çalışacağıq.

3.1. Birinci dövr: Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlu

Nikolay Petrov oğlu Arabacı (20.09.1893, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi -1960, Moskva). İlk təhsilini doğulduğu kənddə alıb Komratdakı liseyi bitirdikdən sonra Moskvaya gedərək Güney Doğu Xalqlarının Dilləri İnstitutuna daxil olan N.Arabacını 1930-cu illərdə SSRİ-nin İstanbuldakı Ticarət Nümayəndəliyində işləməyə göndərirlər.

İstanbul mühiti, Türkiyədə yaşayan qaqauz kökənli insanlarla ünsiyyət onun dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir göstərir. Xalqının tarixi və ədəbiyyatını öyrənməyə çalışan vətənpərvər fikrini xalqına çatdırmaq üçün ədəbi yaradıcılığa başlayır. İlk yazılarını da Kırımda tatarca çap olunan qəzet-jurnallara göndərir.

SSRİ-i Almaniya üzərində qələbədən sonra Bessarabiyanı yenidən öz ərazisinə qatır. Beləliklə Bucakda toplu halda yaşayan qaqauzlar yenidən Rusiyanın-Sovetlər Birliyinin tərkibində yaşamalı olurlar. Bu dəyişiklik yüzlərlə qaqauzun ölümünə, həbsinə, sürgününə və aclıqdan doğma yerləri tərk etməsinə səbəb olur. Çünki Sovetlər Birliyinə daxil edilənədək hər bir qaqauzun fərdi təsərrüfatı, əkin sahəsi, iş yeri vardı. Sovetlər Birliyinin tərkibinə qatıldıqdan sonra onların torpaqları, iş alətləri, mülkləri əllərindən alınaraq kollektiv təsərrüfatlar yaradıldı. İnsanlar da buna alışa bilmir, malının-mülkünün əlindən alınmasına etiraz edir, qorxusundan etiraz etməyənlər belə kollektiv təsərrüfatlarda ürəkdən çalışmırdılar. Bu da məhsul qıtlığına, bölgəni aclıq dalğasının bürüməsinə səbəb olur.

Vətəninin belə ağır günlərində N.Arabacı uzaqlarda-Moskvada yaşayırdı. Uzun zaman vətənindən uzaqda olması onun şeirlərində həsrət mövzusunu gücləndirmişdir. Şeirlərinin əsas mövzusunu ata ocağına sevgi, xalqın çəkdiyi sıxıntılar, bir də lirik düşüncələr təşkil edir. Şair yazır:

Orda baba evimiz,

Annam

ihtiar orda.

Düşlerim orda canımda.

Bunnar için yok nasıl,

Ki, dönmesin şu vaktlar-

Güneş açsın ki, asıl,

Daalışsın o bulutlar.

Şair başqa bir şeirində yazır:

Ömür beni sıbıttı,

Irak ana topraamdan-

Fena eceller sıktı

Xalqımızın buvazında...

Ah, da ne yapar insan,

Girgin hem de verilmez?!

Miskin duşmana, te sen

Kaldın ki nice düşmez.

Orada baba evimiz,

Annam

ihtiar orada

Düşlerim orada semiz,

Kaldı sende canım da...

Ömrünün ən məhsuldar illərini Moskvada yaşayan şair qaqauz ədəbiyyatının inkişafı, ana dilində məktəblər açılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Ana dilində tarixi-etnoqrafik “Qaqauzlar” romanını yazmağa başlasa da, onu bitirə bilməmişdir.

Şairin “Bizim Drumi” adında dörd hissədən ibarət olan dastan-poeması Dionis Tanasoğlu tərəfindən hazırlanaraq 1959-cu ildə Kişinyovda çap olunmuş “Bucaktan səslər” toplusuna daxil edilmişdir. Mənzum dastan-poemada İkinci Dünya Savaşında qaqauzların Rumıniya ordusu tərəfindən incidilməsi təsvir edilmişdir. Dastanda üç məsələ önə çəkilmişdir: 1. doğruluq, dürüstlük (baş qəhrəman Drumi həqiqəti sübuta yetirmək üçün Doftan zindanından qaçıb kəndə gəlir və buradakı qəddarlıq timsalı olan rumın jandarm nəfərinin cəzalandırır. 2. dostluğa sədaqət (dar gündə Manolun Druminin yanında olması). 3. ana torpağa, kəndinə həsrət.

N.Arabacı kəndlisi Druminin taleyindən bəhs edən “Bizim Drumi” poemanı sadə bir təhkiyə, şirin bir dillə belə başlayır:

Çoktan yaamur bulutlan,

Gökü, ayı heptän örtmüştü.

Gecä yarısı xoruzlar

Şindän bizim küüydä ötmüştü.

Raat uyeer yorgun insan...

Bu geç vakıt salt uyumaz

Küüydä sin-sin gezän bir can:

O saklanır, o açılmaz.

O, dolaya bakınarak,

Bir aula girdi deyneklän.

Köpek ona pek salarak,

Sustu, çüüdübüük sevinmäklän.

Bu köpek salmasından

Manol amca uyanmıştı

Pençerä urmasından

Birdän-bira kärşaşırmıştı.

Kənddə gecənin səssizliyini pozan qonağın gizli gəlişi ilə başlanan mövzu getdikcə ciddiləşir. Bir kəndin deyil, bir millətin taleyində baş verən faciələr təsvir edilir. Sonra da bu ümumiləşdirilərək müstəmləkə altına düşən bütün xalqın taleyi kimi təqdim edilir. Nikolay Arabacının əsərləri bütövlükdə çap olunmamışdır. Buna görə də onun bədii yaradıcılığı haqqında elə dolğun bilgi vermək olmur. Qaqauz araşdırıcıların belə Nikolay Arabacının arxivi, arxivdə nələrin olduğuna dair geniş bilgiləri yoxdur.

Nikolay Qeorq oğlu Tanasoğlu (01.02.1895, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi – 22.02.1970, Kişinev). Qaqauz yazılı bədii ədəbiyyatının əsasını qoyan bu iki şəxsiyyətin ömür yollarında bir oxşarlıq vardır. Hər ikisi eyni kənddə doğulmuş, Çadır qəsəbəsindəki eyni məktəbdə oxumuşdur. İlk yaradıcılığa şeirlə başlamışdır.

N.Tanasoğlu uzun illər kəndlərdə öyrətmən, məktəb direktoru işləmiş, qaqauzlar üçün əlifba yaradılmasında, dərslik yazılmasında fəal iştirak etmişdir. Yeni yaradılmalı olan dərsliklərə oxu mətnləri salınması üçün Lev Tolstoyun “İlk gənclik”, Nikolay Qoqolun “Taras Bulba”, Mixail Lermontovun “Borodino” əsərlərindən parçalar tərcümə etmişdir. Onun şeirləri folklor nümunələri ilə o qədər qaynayıb qarışmışdır ki, çox vaxt hansı şeirin N.Tanasoğluna, hansı şeirin xalq yaradıcılığına məxsus olduğunu seçmək çətinlik törədir.

1940-cı illərdən yaradıcılığa başlayan şairin əsərləri dilinin sadəliyi ilə seçilir. “Quşlar bey seçer” adlı poemasında fikrini nağıllardan götürdüyü süjetlə oxucuya çatdırmağa çalışır. Şairin şeirlərində quş təsvirlərinə, quşların dililə fikirlərinin verilməsinə tez-tez rast gəlinir. Onun şeir şəkli isə qaqauz manilərindəki qafiyə quruluşuna (aabb) uyğundur.

Başçada bir genç kızçaz,

İşindä nicäl kuşçaz.

Mari kız, sän bak bana,

Bir kaç laf deim sana (Çadır maaneleri)

N.Tanasoğlu “Sofi” adlı hekayəsi ilə qaqauz yazılı ədəbiyyatında nəsr janrının əsasını qoymuş olur. Hekayə belə başlayır: “Sandıkçı İvançunun kızı, Sofi, orta boyda bir kız, tuyan, siması kula, maavi gözlü, suratı tombarlak. Nicä da olsa gözal bir kız. Lafına sıkı, kızlarlan pek şımarmeer. Küüdä yedi klassbitirdiydi.

Onun bobası ellibeş yaşında, ilerdan fukaraydı, çuval koltuunda imeelik aarardı, zera imeelii kışın ortasında bitardi. Şkolada üç yıl sade üürenmişti, ama kafalıydı. Esapta üürediciylän tutunurdu. Ama, biraz çokça içardi. Kimar gün, bir sotka rakı içtiynan, şkolayagelirdi. Urokaralığında uşakların ortalanna girirdi da onnara aklıncak türlü zor zadaçilarverirdi.

– Ha bakalım, studentlar, bu zadaçiyi yapabileceniz mi, – uzun, san kaşlann altından gülümseyräk deyärdi.

Sofi yedi klass bitirdiktän sora kır brigadasınaişlemää girdi. İşindä çalışkandı hem kantarcı diildi, nicä başkaları bulunurdu. Ne iş tä ona verselär, o küsüş yapmazdı. Kolxozun predsedatilisigördü, ani Sofi işi sever, hem becerikli, onu inek saamaa koydu. Sofi burada da ii üstünlüklär gösterdi. Birdän bira saamaa pek becerämäzdi, ama birkaç aftadan sora ii esap aldı, nicä eski saacıykalarsaayardılar da tez kolayını aldı da başladı onnardan üstün çıkmaa. Burada da Sofi çok vakit işlämedi. Bir yıldan sora onu süt fermasına zavedyüşçiy koydular, zerä o isleecä kiyat bilirdi. Sofi işini sevärdi, hem savaşırdı sotialist yarışında başka kolxozların saacıykalanndan üstün çıksın...” (Türkiye dışındakı…, 1999:359, 12-ci cild).

“Sofı” hekayəsi Sovet dövründə oxuduğumuz əmək qəhrəmanından bəhs edən onlarla hekayələrdən biridir.

N.Tanasoğlunun “Şu yolunda”, “Pahalı Çadırım”, “Maneler”, “Geç güz”, “İlk yaz geldi”, “Yaz”, “Yaz yağmuru”, “Okula”, “Pek islä” və b. şeirləri ilə yanaşı, poema, ballada və hekayələrindən “Güme kuşları”, “Tudoranın düğünü”, “Sofi”, “Yuvan oğlular”, “Beşqa Qaqauzlar” adlı əsərləri oxucular arasında daha məşhurdur.

Şair ana dilini zənginləşdirmək, soydaşlarının dünya klassiklərinin əsərlərini doğma dillərində oxumaları üçün tərcüməyə də xüsusi diqqət yetirmişdir. Belə ki, “Müfəttiş”, “Taras Bulba” (N.Qoqol), “Borodino” (M.Lermontov), “Uşaqlığımdan” (İ.Karnege), “Qış axşamı” (A.Puşkin), “Boran” (L.Tolstoy), “Cırcırama və qarışqa” (İ.Krılov), “Aslan və milçək” (La Fonten) və b. əsərləri ana dilinə tərcümə etmişdir.

Nikolay Tanasoglu Deniz (Dionis) Tanasoğlunun atasıdır.

T.Arnaut yazır: “Bu iki şair (N.Arabacı və N.Tanasoğlu – Ə.Ş.) Bucağın ecelini, halkın o zamanki durumlara göre sıkıntılarını dile getirmiş Gagauz edebiyatın temel atılmasında böyük çabalar göstermişlerdir” (Arnaut T., 2005: 30).

Əslində hər iki ədib Sovet sisteminin icazə verdiyi qədər xalqın taleyindən bəhs edən əsərlər yaratmışdır.

3.2. İkinci dövr

Bu dövrə Dionis Tanasoğlu (1922-2006), Nikolay Baboğlu (1928- 2008), Mina Kösə (1933-1999), Dmitri Karaçoban (1933-1986), Qavril Qaydarcı (1937-1998), Stepan Kuroğlu (1940-2011) və b. daxil edilir.

Dionis (Dəniz) Nikolay oğlu Tanasoğlu (07.07.1922, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi - 23.8.2006, Kişinyovda ölmüş və oradakı Aydınlar məzarlığında dəfn edilmişdir). Qaqauz şairi və yazıçısı Nikolay Tanasoğlunun oğludur. İlk yaradıcılığa şeirlə başlasa da, sonralar onun adı qarşısında nasir, müğənni, bəstəçi, rejissor, aktyor, bilgin, ictimai-siyasi xadim sözləri yazılmışdır. Zaman və xalqının düşdüyü vəziyyət onu bu işləri görməyə məcbur etmişdir.

Qaqauz mədəniyyətinin elə sahəsi olmamışdır ki, D.Tanasoğlu oraya baş vurmasın. Bunun bir səbəbi onun maraq dairəsinin genişliyi olmuşdursa, başqa bir səbəbi də kadr çatışmazlığı idi. Ardıcıl olaraq elmi-pedaqoji sahədə çalışan, milli kadrların yetişməsində böyük əməyi olan şair Azərbaycanla da sıx bağlı olmuşdur. Buraya bir türkoloji mərkəz kimi baxmış və qaqauz bilim və sənət adamlarını Azərbaycanla sıx bağlılığa yönəltmişdir (Şamil Ə., 2006, 4:177).

1957-ci ildə Z.A.Pokrovskaya ilə birlikdə kiril əlifbası əsasında qaqauz əlifbasını yaratmışdır. İlk qaqauz romanını yazan, qaqauzların ilk peşəkar rejissoru və dramçısı Dionis Tanasoğlu olmuşdur.

Kişinyov Pedaqoji İnstitutunun tarix-ədəbiyyat, Leninqrad Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirən Dionis Tanasoğlu Bakıda filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. “Çal türküm” (Səslən, nəğməm) və “Adamın işləri” (1969), “Xoşluk”(Səadət) (1970), “Gənclik türküləri” (1975) kitablarını nəşr etdirən şair yeni qaqauz ədəbiyyatının inkişafına güclü təsir göstərmişdir. “Ana dilim” adlı şeirində dilini şirin bala, salxım çiçəyinin qoxusuna, gözəl səsə bənzədir və onun qorunmasının vacibliyini belə təsvir edir:

Dili lääzım bilelim

Biz ona inan evladız,

Dili hiç kaybetmeyelim,

Salt onunnan biz insanız!

(“Ana sözü”)

Tanasoğlunun lirik şeirləri də, vətənpərvərlik və siyasi məzmunlu şeirləri də nəğmə mətnlərini xatırladır:

Ana tarafım,

Sevgili topraam!

Bucak vatanım,

Gagauzstanım!

(“Qaqauzstanım”)

D.Tanasoğlunun 1906-cı ildə qaqauzların öz haqları uğrunda mübarizəyə qalxmasından bəhs edən “Bucakda yalın” pyesi 1978-ci ildə Komrat şəhərində özfəaliyyət kollektivi tərəfindən göstərilmişdir. Bununla da qaqauz ədəbiyyatında dramçılığın əsası qoyulur. İstedadlı dramçı kimi tanınan D.Tanasoğlu “Oğlan, həm Länka”, “Bucakta yalın”, “Keykavus” pyeslərini yazmaqla yanaşı, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin də bir sıra əsərlərini ana dilinə çevirmişdir. Onun poeziya sahəsində də tərcüməçilik fəaliyyəti uğurlu olmuşdur. Belə ki, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.Krılov, A.A.Nekrasov, V.V.Mayakovski, A.T.Tvardovski, M.Eminesku, E.Bukov, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər və b. şairlərin əsərlərini qaqauz türkcəsinə çevirdiyi kimi, öz əsərlərini də rus, moldovan dillərinə, eləcə də Azərbaycan, türkmən və tatar türkcəsinə çevirtdirmişdir.

Qaqauz türkcəsində dərsliklərin hazırlanmasında böyük əməyi olan şair uşaqların başa düşəcəyi tərzdə vətənpərvərlik şeirləri yazmış və Türk dünyasının ədəbi örnəklərini də ilk dəfə dərs kitablarına qoymuşdur. Qaqauzların muxtariyyat əldə etmək uğrunda mübarizəsinə sözü və səsi ilə qatılan D.Tanasoğlu “Qaqauzstan” adlı iki şeirin də yazarıdır.

Onun “Uzun karvan” romanı qaqauz ədəbiyyatında hadisə kimi qarşılanmışdır. Q.Q.Markesin “Yüz il tənhalıqda” romanından sonra Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi”, “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş”, “Əsrə bərabər gün”, “Edam kötüyü”, Azərbaycanda Mövlud Süleymanlının “Köç”, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və b. romanları meydana çıxmışdır. “Uzun karvan” romanında da həmin əsərlərdə olduğu kimi, xalqın keçmişdən bu günə gəldiyi yol miflərin dili ilə oxucuya çatdırılmışdır.

“Uzun karvan” romanı bir uşağın qocadan öz xalqının tarixi, dədə-babalarının keçib gəldikləri yol barədə soruşması ilə başlayır və sual-cavab şəklində davam etdirilir. Yazar bəzən roman üslubundan uzaqlaşaraq tarixi faktları bir araşdırıcı kimi versə də, oxucusunu yormur. Əksinə, oxucuya türk xalqlarının tarixi, oğuzların keçdiyi yol, tarixin müxtəlif dönəmlərində oğuzların bir qolu olan qaqauzların oynadıqları rol haqqında maraqlı bilgiləri bədii şəkildə təqdim edir.

SSRİ Yazarlar İttifaqının üzvü olan Tanasoğlu kiril əlifbası əsasında yaradılmış yeni qaqauz əlifbası ilə çap olunan ilk kitabın-“Bucaktan sesler” toplusunun tərtibçisidir.

Nikolay İqnat oglu Baboğlu (02.05.1928, indiki Moldova Respublikası, Qaqauz Yeri MV Taraklı rayonunun Kıpçak kəndi - 2008). Bir çox soydaşları kimi ədəbiyyata şeir yazmaq və folklor toplamaqla gəlmişdir. Mövcud duruma görə, o da əsərlərini qəzet, jurnal və dərsliklərdə çap etdirmişdir. “Bucaktan sesler” toplusunda çap olunan şeirləri əsasən siyasi məzmunludur. Yenidənqurma onun yaradıcılığına da öz təsirini göstərmişdir. O, şeirlərində təbiət, xalqının əməksevərliyi və torpağa bağlılığı, doğma yurdu Bucağın taleyi, vətən, dostluq haqqında duyğularını əks etdirib adət-ənənələrin təsvirinə çalışmışdır.

Onun qaqauz türkcəsində iki şeir kitabı “Bucak ecelleri”(1979), “Tarafımın piyetleri”, (1988), rusca “Dunay pojaluy v dom” (“Dunay, gir içəri”, 1984), “Qvozdiki rastsveli vnov” (“Qərənfillər yenidən açıldı”, 1986) “Bucaan tarafinda” (kitabın ikinci adı “Gani”) və bundan başqa “Qaqauz folkloru” (1969), ”Masallar” (1991), qardaşı İ.Baboğlu ilə birlikdə “Qaqauz türkcəsi sintaksisi IX-X klaslar için” (1988), “Literatura okumaları” (1988), Türkiyədə ”Bir öykümüz var” (1994) və b. kitabları çap olunmuşdur.

“Tarafımın piyetleri” adlı poemanın süjeti xalq arasında geniş yayılmış bir əfsanədən alınmışdır. Poemanın qəhrəmanı Oğlan Tuna boyunda düşmənlə savaşda ölür. Bu ağır itkiyə dözə bilməyən sevgilisi Lanka özünü Tunaya-Dunay çayına atır. Şair bunu Lankanın müqəddəs sulu Dunay ilə evlənməsi və qaqauzların qədim adətləri kimi qiymətləndirir.

Şair əsərlərində xalqını Bucağın bir çox yerlərindəki iskit, peçeneq, tatar kurqanlarını qorumağa, onları ata-babaların mirası kimi dəyərləndirməyə çağırır. Milli duyğuları da bu cür mövzularda özünü daha qabarıq göstərir. Nikolay Baboğlu yazır:

Yakardı vakıtlar tepelerdä ateş yalınnarnı

Da savaşırdılar şılatsın bizä tepä altında insannarını.

Oğuz gölgeleri çıkardılar ordan avşam –avşam,

Tepä dolayında bakıp gezardilär ulam-ulam.

Hazar, hem skif milletleri, peçeneglär,

Kimnär taa zamandan bu toprakta gezmiştilär...

Sorardı gölgelär «ani büünkü senselemiz?

Ani onnar, kimi çoxtan görmää isteeriz biz?

Baboğlunun lirik şeirlərindəki hisslər da diqqətçəkəndir:

Göka diidim, diidim ellän yıldıza

Gönül koydum, cannan düştüm bir kıza.

Sevdam taştı güüdeciimdän döküldü,

En baş peetim ona, ona düzüldü.

Yerä diidim, bastım ana topraama,

Yarim, senin dökülerim kucaana.

Bugünkü qaqauz nəsrinin ağır yükünü çəkən yazıçılar sırasında öndə gedənlərdən biri N.Baboğludur. Onun yaradıcılığından söz açan İvan Topal yazır ki, “əgər N.Baboğlunun əsərləri heç bir ədəbi özəllik daşımamış olsaydı belə, xalqın kültür tarixinə bu əsərlər zəngin folklor terminləri ilə dolğun ədəbi bir abidə kimi daxil ediləcəkdi” (Bankova Emilya, 2005:148).

Bir mum o sofraya olsam,

İmäk-içki sana dolsam,

Sana bir şafk edeyim

Benim Bucaam, benim ecelim.

Dərsliklər hazırlamaqda böyük əməyi olan Nikolay Baboğlu 1957-1960-cı illərdə Moldovanın başkəndi Kişinyovda çıxan “Moldova Sotsialiste” qəzetinin “Qaqauz türkcəsi” səhifəsinə, səkkiz il “Komrat” qəzetinə, Moldova Dövlət Televiziyasının qaqauz türkcəsində proqramına, Moldova Yazarlar Birliyinin Qaqauz Yazarları Bölməsinə başçılıq etmiş, bir müddət Moldova Təhsil Nazirinin müavini olmuş, “Aynımda düşlär” pyesini və “Mumnar saalık için” ssenarisini yazmışdır.

Nikolay Baboğlu əsərlərində tez-tez folklor nümunələrindən istifadə etməklə yanaşı, şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri və araşdırılmasında da böyük işlər görmüşdür.

Dmitri Nikolay oğlu Karaçoban (27.03.1933, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Beşalma kəndi-08.10.1986, Beşalma). Qaqauz ədəbiyyatşünasları onu ilk peşəkar ədib kimi tanıtsalar da, yaradıcılığı çoxsahəlidir. Ömrünü xalqının mədəniyyətinin inkişafına həsr edən şair qaqauz xalqı üçün ilk bədii və sənədli filmlər çəkmişdir. Kənddə, köhnə dəyirmanda yaratdığı tarix-etnoqrafiya, diyarşünaslıq muzeyi YUNESKO tərəfindən qorunur. 1988-ci ildən sonra Dmitri Karaçoban adına Beşalma Qaqauz Tarix və Etnoqrafiya Muzeyi adlandırılmışdır (Verbitski S., 1980: 96.).

Şairin ilk şeirləri 1957-ci ildə “Moldaviya Sotsialiste” qəzetinin həftəlik əlavəsində çap olunmuşdur (Çebotar, 1993). Bədii cəhətdən o qədər də yüksək dəyəri olmayan bu şeirlər təbiət təsvirlərinin tərənnümü ilə seçilir. Qaqauz yazıçıları arasında M.Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunda ilk təhsil alan və ilk kitab çap etdirən Dmitri Karaçobandır (Karaçoban D., 1963).

Qaqauz folklorunu dərindən bilən və ona ürəkdən bağlı olan şair yaradıcılığında ondan həmişə məharətlə istifadə etmişdir. “Ça-heys”, “Lak-tık”, “Yortu oyunu” şeirlərində folklorun təsiri açıq duyulmaqdadır. Arabaçıya həsr etdiyi şeirdə sadə əmək adamının timsalında xalqının çətin günlər yaşadığı zamanda belə nikbinliyini itirmədiyini göstərmişdir. Maddi və mənəvi sıxıntı içərisində olan Arabaçı öküzlərini səsləyəndə bütün ağrılarını unudaraq “ça-heys” deyə musiqili bir səslə əzizləməsi heyvanların iş qabiliyyətini artırır, onlara sanki yeni güc verir:

Salkımın ardından

Sabaa şılêêr,

Ça-heys, Ça-heys.

Bir erken taliga

Din tıngırdêêr,

Ça-heys,Ça-heys.

Gücülä seçilär

İleridä yol,

Ça-heys, Ça-heys.

Ön diptä oturêr

Bobaylan ool....

Ça-heys, Ça-heys.

Zenginin boodayı

Daa pek yırak,

Ça-heys, Ça-heys.

Biz dä ool bobaylan-

İki çırak

Ça-heys, Ça-heys.

Araşdırıcı Tudora Arnaut Dmitri Karaçobanın yaradıcılığından söz açarkən yazır: “Gagauz halkına “Bän isterim ki, benim kiyatlarım (kitaplarım) insannara taa islää, pak candan, cömert olmaa yardım etsinnär” sözleri ile hitap eden şair kendi arzusuna erişmiştir, çünkü onun işlediği aşk, tabiyat, sosyal hayat, yüksek felsefe, tarih, halk bilimi, yüksek edebiyat, romantizm vb. gibi konular sadeliği ve derinliği ile halkın tüm kitlelerine büyük bir özentiyle ve profesyönelizmle duyurulmuştur.

Herbir insan onun şiirlerinde kendinden bir parça bulmaktadır. Oğluna duygularını mektupla ulaştırmaya çalışan validenin:

Oolum, oolum, yalnız uşaam,

Yazayım bir kiyat, kalayım aşaa

Olsa sendä, evlad, bir can

Beni kolay sän annaycan.

Zoor il oldu, sıra geldi,

Da bukamı sana böldüm

Korku çektim senin üçün,

Korkulardan acıyer içim...

sözlerini bir anlayış beklentisi taşırken anne-babaya hatır gütmek, onlara saygı göstermek yine onların evlatlarına karşı yaptıkları adımlarla “Geldim yoldan” şiirinde dile getirilmektedir.

Geldim yoldan digin bän,

Yufka hem diil zengin dä

Da tä küüyä girdiynän,

Selämımı vərdiynän

Küüdä insan bakardı,

Herkez bişey sorardı

Dostum sordu: “Hep dostmusun?”

Ahmak sordu: “Hep prostmusun?”

Sıkı: “Borcu vərecän mi?”

Sarfoş: “İkram edecän mi?”

Kardaş: “Kazanç hiç var mı?

Bana da pay olar mı?”

Karım sordu: “Geldin mi?”

Bobam sordu: “Dindin mi?”

Anam sordu: “İdin mi?”

(Arnaut T., 2005: 33-34)

D.Karaçobanın “İlk laf” (İlk söz, 1963), “Yanıklılık” (Arzu, 1968), “Baylmak” (İlham, 1969), “Persenqeler” (Variatsuyalar, 1970), “Zelennoye plamya” (Yaşıl alov, 1970), “Stixlar” (1984), “Azbuka otkrıtiy” (1989) şeir kitabları, “Alçak saçak altında” (Alçaq dam altında, 1966) hekayələr kitabı çap olunmuşdur (Qaqauz folkloru, 1996:3). Onun şirin hekayələri və kinossenariləri qaqauz ədəbiyyatının inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Daim ana dilinin təmizliyi uğrunda mübarizə aparan ədib naturaçılığa meylli olmuşdur. Hekayə yazarkən günlərlə kəndliləri danışdırar, onların söhbətlərini dəftərində qeyd edər, sonra da bu söhbətləri bədiiləşdirərək hekayəyə çevirərmiş. Buna görə də əsərlərində ümumiləşdirmələr, psixoloji dərinlik əvəzinə insanların gündəlik yaşam tərzi üstünlük təşkil edir.

Ömrünü mübarizələrdə, qovğalarda keçirən şairin vaxtsız ölümü xalq arasında müxtəlif söz-söhbətin yaranmasına səbəb olmuşdur. Özünü qatarın altına ataraq intihar etməsi haqqında rəsmi dairələrin verdiyi bilgiyə bu gün də inanmayanlar var.

Mina Vasili oğlu Kösə (19.08.1933, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Beşalma kəndi,-25.11.1999, Beşalma). Qaqauz ədəbiyyatında didaktik şeirləri ilə tanınmışdır. Ömrünün çoxunu doğulub boya-başa çatdığı kənddəki məktəbdə öyrətmənliklə keçirən şair, bir ara məktəb direktorluğu, kolxoz-sovxozlarda partiya təşkilat katibi, Karaçoban adına Beşalma Tarix-Etnoqrafiya Muzeyinin direktoru da işləmişdir. Kişinyov Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirən Mina Kösənin ilk şeirləri 1959-cu ildə “Bucaktan sesler” toplusunda çap edilmişdir. 1973 ildə isə şairin “Kısmet” (Xoşbəxtlik) adlı ilk kitabı işıq üzü görmüşdür.

Sovet təbliğatına ürəkdən inanan və xalqların xoşbəxtliyini kommunizmin dünyada qalib gələcəyinə, Sovet dövlətinin xalqları əsarətdən qurtaracağına ümid bəsləyən şair ömrünün sonunadək bu mövzuya sadiq qalmışdır. Moldova Yazıçılar Birliyinin üzvü olmuş Mina Kösə “Kardaşlık” (1975), “Zapax zemli” (1979), “Topraan yrek düülmesi” (Torpağın ürək döyünməsi, 1983), “Xazır ol” (Hazır ol, 1986), “Umutlar” (1988), “Dattım ömürden” (1991), “Sabansaarın gün” (1993) kitablarını çap etdirmişdir.

Şair vətən sevgisini, ana yurda sevgisini belə təsvir edir:

Sıcak mı dışarda,

Ayaz mı orada-

Bu benim topraam,

Bu benim Bucaam!

Vətən qızlarının qara qaşını, uzun saçını meyvə bağlarının cərgələrinə bənzədir və insanların çalışqan olduqlarını dilə gətirir, cənnətdə yaşadıqlarını təsvir edir:

Tarafımın güzelii

Kamaştırdı gözlermi-

Üstün-üstün çiçekler,

Kara kaşlı da kızlar.

Baalar uzun pelikli,

Başça onda büük çiizli,

Köşä-bucak tertipli,

Käämil topraam ray kimi...

(“Tarafımın güzellii”)

Beşalma kəndinə həsr etdiyi şeiri də sosializmin tərənnümü mahiyyətindədir:

Aklımda, aklımda-

Başladı doorulmaa

Yaşaman, Beşalma,

Ellinci illerdä.

Vardı hem, Beşalma,

Tut onu aklında

Çorbacı bir adam-

O Simondu Bogdan!

Kolxozundu başı

Becerän bobası

Otuz yıl içindä

İnsanın iiliinä

(Hep sana sarmaştım)

Ana dilində danışmaqla, onu zənginləşdirməklə, duyğularını və düşüncələrini bu dildə anlatmaqla qaqauz türkcəsinin inkişafına xidmət göstərmiş şair ömrünün son illərində yazdığı “Şeirlərimdə” adlı əsərində sanki xalqının qarşısında hesabat verir, ideyalarından dönmədiyini qürurla bildirir:

Şiirlerimdä xalqıma

Verdim emin ool kalmaa,

Hem dä ana dilimi

Korudum, nicä can yerimi.

Şeirlərimdä Bucaamı

Dön-dönä açıkladım,

Zerä odur baş hoşluum,

İlk hem da bitki soluum.

Şair savaşa nifrətini dörd misralı “Məzarlıq” şeirində belə təsvir edir:

Ardına vatan cengi

Bastırdı aclık çirkin.

Kurşumsuz düştü insan

Can aldı o sıradan.

Qaqauz xalqının iç dünyasına yaxından bələd olan şair millətinin hüquqları uğrunda mübarizəsində də ön sıralarda olmuşdur.

Mina Kösənin yaradıcılığında vətəni Bucağın tərənnümunə həsr etdiyi və uşaqlar üçün yazdığı tərbiyəvi şeirlər də çoxdur. Bu da onun yaşam tərzi ilə bağlıdır. Onun hekayə və satirik şeirləri sağlığında çap olunmuş, əsərləri Azərbaycan, tatar türkcəsinə, ukrayna, moldovan, rus dillərinə çevrilmişdir.

Nikolay Trifon oğlu Tufar (1936, indiki Moldova Respublikası, Qaqauz Yeri MV Vulkaneş qəsəbəsi). Kəndli ailəsində böyüyən ədib Kişinyov Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirmişdir. Məktəb illərindən bədii yaradıcılığa meyl göstərmiş, öncə kiçik pyeslər yazmış, uğur qazandığını görüb nəsrə keçmişdir. Politexnik İnstitutunda və Elmlər Akademiyasının Qaqauzologiya şöbəsində işləmişdir. Tarixi mövzuda araşdırmalar aparmış, qaqauzların ilk müstəqillik mübarizəsini tarixçi bilgin kimi araşdırmışdır. Bununla xalqında qürur duyğusu aşılamağa çalışmışdır.

N.Tufar yalnız elmi əsərlərində deyil, bədii yazılarında-hekayə və povestlərində də tarixi mövzuya geniş yer ayırmışdır. Sovet təbliğat maşını qaqauzları qorxaq, cəsarətsiz, döyüşlərdən qaçan kimi tanıtmağa çalışdığı bir vaxtda ədib Birinci və İkinci Dünya Savaşlarında qəhrəmanlıqlar göstərmiş soydaşları haqqında sənədli hekayələr və tarixi oçerklər yazmışdır.

Onun “Saklı cenkçüler”(Savaşçılar) adlı bir əsəri də vardır. “Bir gecä istoriyası” hekayəsi qaqauzlar arasında məşhurdur.

Ədibin qaqauz folklorunun toplanması və araşdırılmasında xidməti böyükdür.

Qavril Arkadi oğlu Qaydarcı (02.09.1937, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Kaul rayonunun Kırbaalı kəndi, - 14.02.1998, Kırbaalı). Ədəbiyyata şeirlə gələn Qavril Qaydarcının ilk kitabı 1972-ci ildə çap olunmuşdur. “Ana tarafım” adlandırdığı kitaba şair lirik və ictimai-siyasi məzmunlu şeirlərini toplamışdır. Onun poetik yaradıcılığından söz açanlar rumın şairi Mixay Emineskydan (1850-1989) təsirləndiyini yazırlar. Şair “Kaaviysin can” şeirində yazır:

Ateş, kızqın Bucak yolu,

Yaker-yok kurtuluş...

Daa boyunda meşä boylu,

Bir sık gölgä sermiş....

Kaaviysin sän, kaviyim bän,-

Zor kırmaa bizi,

Küvedimiz bak toprakdan,

Ana topraan teri.......

Qavril Qaydarcı insanları barışa, əmin-amanlığa, dincliyə, qardaşlığa çağıran misraları ilə daha çox yadda qalmışdır. Onun savaşa nifrət aşılayan “Eski okoplar” şeiri qaqauz məktəblilərinin toplantılarda, bayramlarda çox söylədikləri şeirlərdəndir.

Dunay çayına müraciətlə yazdığı “Tuna, Tuna..” şeirində deyir:

Türkülü düzlükça Kara denizä

Tuna durmamayca aktarer dalga.

...Kardaş halklar, mutlak Tuna boyundan

Katlayarlar, ortak, şanı eveldän!...

Şairin əsərlərində torpaq, ana vətən mövzusu aparıcıdır. Xalqının 20-ci yüzildə çəkdiyi əziyyətləri, məhrumiyyətləri poetik dillə qələmə almaqla gələcək nəsilləri bu acıları unutmamağa çağırır. “Ay Bucaam, Bucaam” şeirində yazır:

Ay Bucaam, Bucaam,

Zavallı Bucaam.

Ne pek suuk tenin,

Ne pek kıt kucaan!

Evellär haksız

Sän emärdin ter

Dedelär susuz

Aktarardı yer.

Evellär engin

Meralarında

Bilmäzdin rengi,

Pelindän karä.

Ay Bucaam, Bucaam

Türkülü cömert!

Ne dolmuş kucaan

Çok renkli demet!.....

(Gagauz dili hem literatura 8 klas, 2003:228)

Şair daha çox elmi yaradıcılıqla məşğul olduğundan şeirləri azdır. Bir də onun əsərlərinə 1981-ci ildə çap olunan “Çık, çık günəş” adlı topluda rast gəlirik.

1953-cü ildə Tiraspol şəhərindəki A.S.Makarenko adına Pedaqoji Məktəbə qəbul olunan Qavril oranı bitirdikdən sonra 1957-ci ildə Kişinyov Dövlət Universitetinin tarix-filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirir. Rus dili və ədəbiyyatı ixtisasına yiyələnməyə çalışan Q.Qaydarcını diplom işini bitirmək üçün M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinə göndərirlər. Burada o, aspirantlar üçün təşkil olunmuş kurslarda iştirak edir.

“Qaqauz dilində zamanın ifadə üsulları” mövzusunda yazdığı diplom işi yüksək qiymətləndirilir. 1962-ci ildə “Müasir qaqauz dilində zaman budaq cümləsi” kitabı nəşr olunur.

1963-cü ildən Moldovanın Beltse şəhərindəki “İskra” qəzetində korrektor, ədəbi işçi, məsul katib işləyir. Beltsedəki Pedaqoji institutun müsabiqəsi onun həyat yolunu dəyişir. Müsabiqədən keçərək rus dili kafedrasında müəllim işləməyə başlayır. 1969-cu ildə SSRİ EA Dilçilik İnstitutunun türk dilləri üzrə aspiranturasına qəbul olunur. 1972-ci ildə “Müasir qaqauz dilində budaq cümlə tipləri” mövzusunda yazdığı dissertasiyanı müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini alır.

Dissertasiyasının mövzusundan istifadə edən Q.Qaydarcı 1973-1981-ci illərdə iki monoqrafiya çap etdirir (Tağısoy N., 2010:185). Əsasən lüğətçilik sahəsində çalışan Q.Qaydarcı E.K.Koltsa, L.A.Pokrovskaya və B.P.Tukan ilə birlikdə “Qaqauz türkcəsində-rusca-moldovca” sözlüyü hazırlayaraq 1973-cü ildə Moskvada çap etdirmişdir. Sonralar onu Türkiyəyə - TİKA-nın hazırladığı “Karşılaştırmalı Türk lehceleri sözlüğü” kitabını hazırlamağa dəvət etmişlər. Orada qaqauz türkcəsində “a” hərfi ilə başlayan sözlərin lüğətini hazırlamışdır.

1987-ci ilədək Beltsi Pedoqoji İnstitutunda çalışan Q.Qaydarcı sonralar Moldova Elmlər Akademiyasına dəyişilərək oradakı Azsaylı Xalqlar İnstitutunda direktor müavini, 1996-cı ildən ömrünün sonunadək həmin İnstitutda Qaqauzşünaslıq şöbəsinin müdiri işləmişdir.

SSRİ Türkologiya Komitəsinə üzv seçilmiş, Moldova Orfoqrafiya Komitəsinə sədrlik etmiş, qaqauz dili və ədəbiyyatı kitablarını, dərslik və proqramlarını hazırlamış, Kişinyov Dövlət Universitetində, İ.Krenqa adına Pedaqoji Universitetdə, Komrat Dövlət Universitetində mühazirələr oxumuş Q.Qaydarci qaqauzların muxtariyyat əldə etməsi uğrundakı mübarizəsində də fəal iştirak etmişdir.

Şairin “Ana tarafım” şeirinə bəstəkar Mixail Koltsa mahnı yazmışdır.

Konstantin Konstantin oğlu Vasilioğlu (27.02.1938, indiki Ukrayna Respublikası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Aleksandrovka (Satılık Hacı) kəndi). Şair ilk təhsilini doğulduğu kənddə almışdır. Sonra Ali Pedaqoji Məktəbdə oxumuşdur. Öyrətmənliyi özünə ixtisas seçən şair 1990-cı ildən bu yana Pedaqoji və Psixoloji Elmlər İnstitutunda işləməkdədir. Bədii irsi poeziya və nəsrdən ibarət olan şairin “Sevgilim” adlı şeir kitabı vardır.

Bununla yanaşı, Vasilioğlu qaqauz dərs kitablarının hazırlanmasında da iştirak etmişdir. T.Arnaut yazır:“Gagauz ədəbiyyatına bir yetenekli şair sıfatı ile giren Vasilioğlu eserlerinde sevgi konusunun yanısıra, Bucağın ecelini, halkın çektiği sıkıntıları vb. konuları büyük bir ustalıkla ve incelikle işler. Gagauz şiirine bir de tıpkı D.Karaçoban gibi cümbüşlü tarzı ile okurların dikkatini çekmiştir. Onun duyguları yalın ve herbir insana yakın. Çiftiçile çiftçi, bilgiçle bilgiç, köylü ile köylü olmayı bilen Vasilioğlu tıpkı bir öğretmen gibi şiirlerinde de bu saygınlığı korumaktadır.

Avşam genä benim

Sän gelersin düşümä.

Genä sansın dünnä

Açıldı önümdä.

Kol-kola biz gittik

Pek uzak yerlerä.

Çok çayırlan bayır

Aşırdık bir kerä.

Pekçenä yoruldun

Bän aldım kucaama.

Ama sora kendin

Sarıldın boynuma.

Yıldızlar göklerdän

Kıptılar gözlerini

Çiçeklär hem otlar

Uzattı ellerini...

Biz seninnen daldık

Eşillik içinä

Şennenärdi kuşlar

Hem çalardı dünnä.

Ama neçin düştä

Hep gelersin bana?

Taa ii diil mi dünür

Yollayım bän sana?!”

(Çağdaş Gagauz Şiiri Antologiyası, 2000:137).

Konstantin Vasilioğlu ədəbiyyata yenilik gətirən ədiblərdən deyil. O, ədəbi mühiti yaradan yazarlardandır. Buna görə də onun mövzuları bəzən özündən öncə yazılmış əsərlərlə səsləşir.

Stepan Stepan oğlu Kuroğlu (09.01.1940, indiki Ukrayna Respublikası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Dmitrovka kəndi - 23.06.2011, Moldova Respublikası, Kişinyov şəhəri). Ədəbi mühitə şair kimi gəlsə də, bu gün o, folklorçu, tarixçi, etnoqraf və yazıçı kimi də tanınmışdır. Şeirlərində əsas mövzu təbiət təsvirləri, eşq və fəlsəfi düşüncələrdir. Folklor nümunələrini, xalqı arasında geniş yayılmış deyimləri, ata sözlərini, alqış və qarğışları çağdaş poeziyaya gətirməklə daha çox diqqəti cəlb etmişdir. Məsələn, “Dik Tani” adlı şeirində şair xalq arasında danışılan bir söhbəti, bir gəncin həyat hekayəsini ədəbiyyata gətirməklə onu bədiiləşdirmişdir:

Sordum Tani hodula,

Neçin o kalmış dullaa?

Kurêr kendini, ki genç

O sêydı..salt bak da geç!

Bir kıza dünür yollamêr,

Bak küüdä dünğr bulamêr,

Ama kızlar hiç aalamêr.

Öbürü yakışmêr çoktur

İrmi üç yaşı.... hem doktor

Kırnaklıınnan çok kusur

Üfkedän üünä urur.

Üçüncüsü –taa iisi,

Ama pek çok var çiizi.

Yaşamak mı o? Titsi

Herbir gün yıkar giisi....

Büün gelärkän buyanı,

Gördüm Taniyi sansın,

Eki da adaşını:

Metedärdi yaşını.

(Üüsek kuşlar,1982:73-74)

Qaqauzlar arasında geniş yayılmış bir çox manı - bayatı nümunələrinin ilk iki misrasını saxlamaqla son iki misralarını özü yazmışdır. Bəzən də tamamilə yeni manı - bayatı növündə dördlüklər yazmışdır:

Yarimä gelip, geldim

Kendimä gelämedim

Sevgimi sevip sevdim

Elinä diiyamedim

Ne kasêrsın ayolum

Yıraa enseni?

Önündeyim “saa oolu”

Say canabini (Üüsek kuşlar, 1982:83-84)

Azərbaycanı candan sevən, dəfələrlə respublikamıza gələrək Sabir, Nizami günlərində iştirak edən, Nəsiminin yubiley tədbirlərinə qayıdan, geri döndükdən sonra gördüklərini şeirə çevirən S.Kuroğlu universitetlərimizdə müəllim və tələbələrlə görüşər, akademiyanın institutlarına gedərək yeni nəşrlərlə tanış olar, şeirlərini oxuyar, qəzet və jurnallarda, televiziya və radioda qaqauzlar haqqında bilgi verərdi. Bakının küçələrini gəzərək tanımadığı adamlarla belə şirin söhbət etməkdən ləzzət alar, sonra da onları həvəslə dost-tanışına danışardı.

Stepan SSRİ-nin Bessarabiyanı işğal edərək Ukraynanın tərkibinə qatandan az sonra doğulmuşdu. Onun uşaqlığı çox çətin və ağır illərə təsadüf etmişdir. Sovetlərdən sonra faşist Almaniyasının bu yerləri işğalı, Rumın polislərinin özbaşınalığı, yenidən SSRİ-nin oraya sahiblənməsi böyük qarışıqlıq yaratmış, əli silah tutanları savaşa cəlb etmişlər, iş qabiliyyəti olanları cəbhə xətti üçün işlətmişlər, beləliklə təsərrüfat dağılmış minlərlə insan acından ölmüşdür.

İndi həmin günləri qaqauzlar böyük aclıq deyə xatırlayır, acından ölənlərə xatirə abidəsi ucaldılır, kitablar yazılır, filmlər çəkilir. Sovetlər zamanı onu xatırlamaq belə yasaq olduğu halda, sonralar bu işin önündə gedən, xalqının məruz qaldığı zülmdən söz açanlardan biri də Stepan Stepanoviç Kuroğlu olmuşdur.

Yeniyetmə yaşlarından xalq mahnılarını təsiri ilə şeirlər yazan S.Kuroğlu orta məktəbi bitirib Kişinyov Pedaqoji Universitetinin tarix fakültəsinə qəbul olunur. Ali təhsil aldıqdan sonra kəndlərinə dönərək bir müddət müəllimik edir. 1969-72-ci illər arasında Moldova Elmlər Akademiyasının aspiranturasında oxuyur. Etnoqrafiyadan elmi iş götürür. Vaxtında müdafiə edərək tarix elmləri namizədi adını alır.

Moldova Elmlər Akademiyasında elmi işçi kimi çalışmaqla kifayətlənmir, Qaqauzşünaslıq şöbəsini açılmasına nail olur və şöbəyə uzun illər rəhbərlik edir, kadrlar toplayır, yeni mütəxəssislər hazırlanması qayğısına qalır.

1977-ci ildə Moskvada çap etdirə bildiyi “Личные имена у гагаузов. Историческая ономастика” kitabı qaqauzların bolqar, yunan, hətta rumın kökənli olduğunu təbliğ edənlərə sərt bir cavab olur. Qaqauzların türk kökənli olduğunu sanballı faktlarla ortaya qoyduğuna görə onun elm aləmində nüfuzu daha da artır.

Ana dilində lirik və səmimi şeirlər yazmaqla qaqauz türkcəsinin yazılı ədəbi dilinin formalaşmasına təsir göstərir. Qaqauz dilində çap olunan ilk şeirlər toplusuna onun da şeirləri daxil edilir. Az sonra özünün şeirlər kitabını oxucuların mühakiməsinə verir. Onu SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv seçirlər. S.Kuroğlu Moldova Yazıçılar İttifaqının nəzdində qaqauz bölümünün yaradılması üçün də çox əmək sərf edən insanlardandır.

O, poeziyaya sadəcə bir sənət kimi baxmır, hiss və duyğulara təsir etməklə xalqını oyatmaq, maarifləndirmək, dünyanın inkişaf etmiş xalqları sırasına çıxarmaq vasitəsi kimi yanaşırdı. Dilini, tarixini, vətənini sevməyin vacibliyindən söz açanda Mixail Çakırı nümunə göstərərək yazır:

Bir düş görmüşdü Mixail Çakır
Da okumayı istermiş kendisi.
Manasını düşün, çağrısını duy…
Duasında anlamış: Bu Allahdan izin.

Mixail Çakır XIX-XX yüzillərdə yaşamış nüfuzlu din adamı olmaqla yanaşı, xalqının tarixinə, etnoqrafiyasına dair sanballı əsərlər yazmış, qəzet nəşr etmiş, dini kitabları və çox oxunan duaları qaqauz dilinə çevirərək kilsələrdə oxutmuşdur. S.Kuroğlu da soydaşlarını hansı vəzifədə işləməsindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq Mixail Çakır kimi vətənpərvər olmağa çağırır. S.Kuroğlu şeirlərində sadə və kiçik görünən mövzulara müraciət edərək onları ümumiləşdirə bilir. Yazda pəncərəsinə dayanan bir şaftalı ağacının çiçəkləməsindən təsirlənən şair “Şefteli” şeirini belə tamamlayır:

Elcääzinnän urma sırçaya,

Pencereyä dikmä çiçeeni,

Görüşelim çaarma başçaya,

Gelinä benzäär bir şefteli !

Yaxud “Tatlı ses” şeirində anasızlıqdan doğan acılarını şirin bir xatirə ilə belə başlayır:

Anacıım işler yapaa

Hem bana masal söleer,

Bu eski masal bana

Nicä düş geleer.

İnsan üçün əbədi olan mövzulardan S.Kuroğlu da yan keçə bilmir. “Sənsiz” şeirində yazır:

Sensiz

Ak dünnää da – tersinä,

Raatlık – cendemdän beter,

Hem pişmansın kendinä,

Zeedesinnän zeet eder.

Sensiz

Nicä kör – kafadarsız,

Nicä kırlangaç – eşsiz,

Nicä zin gecä – şafksız,

Sensiz zor, nicä sensiz...

Həyatını qaqauz türklərini dünyaya tanıtmağa həsr etmiş bu insan ölkə daxilində və xaricində təşkil olunmuş çox sayda toplantılarda iştirak edərək qaqauz tarixi, dili, folkloru və başqa bir çox mövzularda məruzələr oxumuş, bir çox qəzet və jurnallarda məqalələrlə çıxış etmişdir.

Dəfələrlə Azərbaycanda olan şair buradan aldığı təəssüratlarını “Nizaminin cavabı”, “Nizam –Nizam yıllar göçer…”, “Geminməz Sabir durer…” və b. şeirlərində əks etdirmişdir. “Nizamiyə cavab” şeirində yazda yaşıllığa bürünmüş Gəncə çöllərini, Nizami məqbərəsi önündə şeir oxuyan Azərbaycan şairlərini qaqauz oxucusuna belə tanıdır:

Bayırlar -yeşil tınaz

Biri-biri ardına.

Göy Gölü almış Kəpəz

Taşlı avuçlarına.

… Te Cabir Novruz baarêr,

Mamed İsmail, Fikret

Peet incelerni aarêêr..

Te bir ses verdi Nüsret…

Şirvana səfərini, Şamaxıda M.Ə.Sabirin, S.Ə.Şirvaninin məzarlarını ziyarət etmələrini, Sabir günlərində iştirakını S.Kuroğlu belə xatırlayır:

Maalim Şirvani divan,

Mezardan kalkıp durêr,

Herbir peet sevän insan

Seslemää onu uurêêr.

..Çaar konaa, Fikret Sadık,

Şemahayı çok andık,

Sabiri görmää artık

Hepsiciimiz uyandık.

Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra qaqauzların müstəqilliyi uğrunda dayanmadan mübarizə aparan S.Kuroğlu bir müddət Moldova parlamentində, bir müddət isə Qaqauz Muxtar Vilayətinin Xalq Məclisində deputat kimi fəaliyyət göstərmişdir. Qaqauzların siyasi taleyini müəyyənləşdirən Moldaviya parlamentində kəskin, sərt və milli çıxışları moldav millətçilərinin narazılığına səbəb olmuşdur.

Stepan Kuroğlunun elmi əsərləri ilə yanaşı, ədəbi əsələri də milli yönümlü, təbliğ xarakterli olmuşdur. Şeirlərini toplayaraq “Bir kucak güneş” (Bir qucaq günəş, 1969) kitabını nəşr etdirmişdir. Amma onun nəsr əsərlərindən daha çox nəzm əsərləri diqqəti çəkmiş, o, şair kimi tanınmışdır. Onun “Bir kucak güneş” kitabı ilə yanaşı, həm də “Yollar” (1970), “Kızqın çiyler” (1974), “Kauş avaları” (1977), “Çık, çık güneş” (1981), “Üüsek kuşları” (Yüksəklik quşları, 1982), “Rodoslovnoye derevo” (1988), “İlkyaz türküsü” (1969), “Maanelər” (1998), “Yol ildızı” (2000), “Laleler” (2001) kimi bədii, 4 elmi kitabın yazarı olan, bir neçə kitaba redaktorluq edən şair romantizmi və fəlsəfəni poeziyada ən çox işlədən sənətkarlardandır. İncə bir lirizmə əsərlərində yer verən şair mistik düşüncələrini çeşidli idiomatik ifadələrlə anlatmaqdadır.

Şeirlərinin başlıca mövzusu təbiətin gözəlliyi, qaqauz xalqının taleyi, azadlıq uğrunda mübarizə, insanlar arasında dostluğun, sevginin geniş yayılması kimi mövzulardır. “Qoruyun günəşi” şeirində o, İkinci Dünya Savaşının nəticələrini göstərərək bunları unutmamağa və dünyada sülhü qoruyub saxlamağa çağırır.

“Samanyolu” şeirində hər insanın göydə bir ulduzunun olduğunu, insana həyatı boyunca o ulduzun işıq verdiyini və insanla birgə ulduzun da öldüyünü mistik bir tərzdə ifadə etmişdir. Bu şeirdə xalq inanclarına və anonim xalq ədəbiyyatının önəmli janrlarında nağıl və rəvayətlərə ağırlıq verən şair yenə Böyük Araba (Böyük Ayı) və Kiçik Araba (Kiçik Ayı) bürcləri ilə bağlı bir misal anlatmaqda, bu ulduzların göydə saman daşıdıqları üçün Saman yolu adını aldıqlarını oxucuya bildirməkdədir.

S.Kuroğlu savaş mövzusuna tez-tez müraciət edən şairlərdən olmuşdur. İkinci Dünya Savaşında əmisi Fedor Kuroğlunu itirməsi şairi həmişə üzmuş, ona görə də qaqauz ədəbiyyatına vətənpərvərliyi təbliğ edən, savaşlara nifrət oyadan bir neçə əsər bəxş etmişdir. O, bu əsələri ilə insanları dostluğa, qardaşlığa, barışa səsləmişdir. “Uyer soldat”, “Mezar başında”, “Sus aalama”, “Menevşa”, “Ana vətənim” və b. əsərləri bu mövzudadır. Məsələn:

Cenk etmää biz diil kayıl,

Onu kimsä istemez.

Dünnää cengä diil mail,

Birinä islää gelmez.

Onuştan, biz insannar,

Kol-kola tuttuk birlii.

Bizim dişli duşmannar

Görmezlär bizdan iilik.

(Ana Vətənim)

O, doğulduğu Dmitrovka kəndini gerçək yaşam hekayələrində və şeirlərində daim yad edir. Əsərlərinin qəhrəmanları kəndindəki insanlar, təbiət mənzərələri də gerçəkliklərdir.

Küüyümün kenarında,

Neredä çeşmä

Yolcazlar bayırlardan

Su iner içmää.

Kim ister türkü çalmaa,

Ko gelip gelsin,

Küyümün kenarında

Su serin içsin,

Bir türkü çalsın.

Bir müddət Moldova Elmlər Akademiyası Azsaylı Xalqlar İnstitutunda Qaqauz Etnoqrafiyası və Ədəbiyyatı şöbəsinə müdirlik edən Stepan Kuroğlu uzun müddət – 1970-ci ildən Moldova Yazıçılar İttifaqı Qaqauz Ədəbiyyatı şöbəsinin də başçısı olmuşdur. Onun elmi araşdırmaları qaqauzşünaslığın inkişafına təkan vermişdir. O, ilk dəfə qaqauzların doğum, toy, ölüm adətləri haqqında sanballı araşdırmalar aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişdir. Topladığı etnoqrafik materiallardan bu qənaətə gəlmişdir ki, qaqauzlar yüz illər boyu xristian dininə inanmalarına, dinin qaydalarına əməl etmələrinə baxmayaraq xiristianlıqdan öncəki inanclarının izlərini də qoruyub saxlamışlar. Bu da qaqauzların əski çağlarda türklərlə eyni inanca sahib olduğunu göstərir.

1989-cu ildə Kişinyovda İ.V.Dronla birlikdə çap etdirdikləri “Современная гагаузская топонимия и антропонимия” kitabı təkcə qaqauzlar arasında deyil, bolqarlar, rumınlar, moldavlar, ukraynalılar arasında da böyük ək-səda doğurmuşdur. Faktlara dayanan müəlliflər elmi dəlillərlə göstərmişlər ki, qaqauzların soy adlarının böyük əksəriyyəti və bölgədəki toponimlərin əksəriyyəti türk kökənlidir. Maraqlı burası idi ki, bu fikri müdafiə edən müəlliflərdən biri- İ.V.Dron milliyyətcə qaqauz deyil.

S.Kuroğlu ilə Azərbaycanda da, Moldovada da görüşmüşdük. Maraqlı və mübahisəli söhbətlərimiz də olmuşdu. O, yalnız özünü düşünən, özünü təbliğ etməyi sevən birisi deyildi. Bir dəfə mənə zəng vuraraq Türkmənistanda keçiriləcək simpozyuma Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətinin keçmiş prezidenti Dmitri Kroytorun da qonaq sifətilə dəvət edilməsinin lazım olduğunu söylədi.

Biz Aşqabatda simpozyum günlərində görüşdük. S.Kuroğlu məruzəsini oxumaq, gəzib dolanmaqla işini bitmiş hesab etmirdi. Dmitri Kroytorun Türkmənistan radio və televiziyasında çıxışına, qəzet və jurnallara müsahibə verməsinə, rəsmi şəxslərlər və iş adamları ilə görüşünə nail olmağa çalışırdı. Açıq aşkar görünürdü ki, elm adamı, şair olmaqla yanaşı, xalq diplomatiyasından bacarıqla istifadə edərək Türkmənistanla Qaqauz Yeri Muxtar Vilayəti arasında birbaşa əlaqələrin yaranmasına nail olmağa çalışırdı.

Mariya Angel qızı Durbaylo (Kuyumcu) (1941, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Tomay kəndi). Kişinyov Universitetinin tarix fakültəsini bitirmişdir. Moldova Elmlər Akademiyasının Qaqauzologiya şöbəsində elmi işçi kimi çalışmışdır. Əsasən folklor nümunələrinin toplanması və araşdırılması ilə məşğul olmuşdur. Mətbuatda onun imzası çox gec-1987-ci ildən görünməyə başlamış, Moldova və Ukraynada yaşayan qaqauz türklərindən topladığı folklor nümunələrindən balladaları 1991-ci ildə Kişinyovda ayrıca kitab kimi çap etdirmişdir.

Ədib oxucuların mühakiməsinə folklor araşdırmaları ilə yanaşı, öz şeir və hekayələrini də vermişdir. “Toomsuz tarlada yaban gülleri” adlı kitabına 10 hekayəsi daxil edilmişdir. Bu kitabdakı hekayələrin bir çoxu avtobioqrafikdir. Psixoloji nəsr sahəsində qələmini sınayan yazıçı qaqauz adət-ənənələrini hekayələrində incəliyi ilə verməyə çalışmışdır.

3.3 Üçüncü dövr

Qaqauz ədəbiyyatının üçüncü dövrünə İkinci Dünya Savaşından sonra doğulub, ədəbi aləmə 1960-1970-ci illərdən gələnlər - Qeorgi Taşoğlu (1948), Vasi Filioğlu (1949), Petr Moysa (1951), Mariya Mercanka (1951), Stepan Bulqar (1953), Todur Marinoğlu (1955), Petr Çebotar-Qaqauz (1957), Dmitri Ayoğlu (Novak) (1957), Todur Zanet (1958) və b. daxil edilirlər. Onlar 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq yaşlı nəsildən daha çevik milli-vətənpərvərlik ruhlu əsərlər yaratmağa başlamış, qələmlərini milləti azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəyə səfərbər etmişlər.

Vasi Qriqori oğlu Filioğlu (26.011949, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Beşalma kəndi). 1960-cı illərin sonlarında ədəbiyyata gələn şair Kişinyovda Əkinçilik İnstitutunu bitirib, doğulduğu kənddə aqronom işləmişdir. Mina Kösə və Dmitri Karaçobanın kəndlisi olan şair əsərlərində də onlardan təsirlənmişdir. V.Filioğlu sadə, hər kəsin anlaya biləcəyi bir dillə şeirlərində xalqa müraciət edir. Onun qəhrəmanları hər gün görüşdüyü kəndlilər, çılğın və dəliqanlı gənclər, müdrik və təmkinli ağsaqqallar, ağbirçəklərdir.

Doğulduğu kənddə yaşayan və orada işləyən şair təbiəti, həyatı və kənd mühitini təsvir etməyə daha çox diqqət yetirir.

1995-ci ildən Moldova Yazıçılar Birliyinin üzvü olan şairin şeirləri “İlkyaz türküsü” (1989), “Aydınnık” (1990) toplularında çap olunmuş və “Yıl kuşaan korafları” (1995), “Ha tutalım qol-qola”(2004) kitabları da oxucuların mühakiməsinə verilmişdir. Şairin “Yıl kuşaan korafları” kitabına lirik bir ön söz yazan Mina Kösə V.Filioğlunu oxucuya belə təqdim edir: “Çiftçilik kanında, kaamil laflar dilində, sönməz çiçeklar canında, dinmeez şenniklen üzündə yaşeer Vasili Filioğlu Beşalmada. Ama ömür yolu bu türlü çıktı: büüdü çokuşaklı aylede, ta küçüklüündən girişdi aktarmaa-ne zaman bobasının aulunda, ne zaman da kolxozun yerlerində. Açikgözlü şkolacıydı, sonra student oldu, izmet etti komsomolda, oldu briqada başı, becerekli işledi aqronom hem kolxoz başına yardımçı. Ta niçin diil boşuna onun yaratmasında var çok derin hem yüüsek duyğulu şiirlər çiftçilik için.” (İlkyaz türküsü, 1989).

Şairin şeirləri dərsliklərdə də özünə yer tapmışdır. Şeirlərini daha çox heca vəznində yazan V. Filioğlu lirik ovqata üstünlük verir. O yazır:

Çift-toprak pişer,

Buulanın gündä,

Tamazılar içer

Can şu suyundan.

Tä başleer tomuruk

Laaleya qonmaa,

Erken çin duruk

Diz çökün, iilmää.

(Filioğlu Vasi, 1995:31)

Göz atêrım: bu dolay

Ne gözäl, kıvrak giimni,

Yamaçlar, inip yola,

Karşılêêrlar geleni!

Soluêrım bol-bola,

Yutkunup damna-damna.

Güüs doymaz hiç bu solaa,

Tuz-taştan koparılma......

(Baş düverim)

“Benim Beşalmam”, “Bucak”, “Kısmet”, “Sevda”, “Ax, Kara deniz!” ,“İnsanın ustalıı”, “Xoş gelmişin”, “Ko güller”, “Mamu” və b. şeirlərinin adları şairin mövzu və əhval-ruhiyyəsindən xəbər verir.

Stepan Stepan oğlu Bulgar (10.06.1953, Ukrayna Respublikası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Kurçu kəndi). Qaqauz ədəbiyyatına nasir və naşir kimi daxil olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə qaqauz türkcəsində ilk ədəbi-bədii, tarixi, etnoqrafik jurnal - “Sabaa İldızı” çıxır. Jurnalda çap olunan yazılar qaqauz ədəbiyyatının gəlişməsində (inkişafında) önəmli rol oynamaqdadır. Bu jurnalın sayəsində gənc istedadlar əsərlərini xalqa çatdıra bildiyi kimi, jurnal yeni nəslin ədəbiyyata gəlməsinə də yardımçı olur. Stepan Bulgar bir ara Qaqauz Yazıçılar Birliyinin sədri işləmişdir.

Unudulmuş qaqauzların taleyini daim diqqət mərkəzində saxlayan nasir tarixi mövzuya daha çox diqqət yetirir. İkinci Dünya Savaşında Sovet dövləti tərəfindən mükafatlandırılan, lakin az təbliğ olunan insanlar haqqında yazmaqla onları ədəbi qəhrəmana çevirir. Hekayələrində ayrı-ayrı bölgələrdə yaşayan qaqauzların işlətdiyi, lakin ədəbi dilə keçməmiş şivə sözlərini gətirməklə ədəbi dili zənginləşdirir.

Yazıçı portret yaradarkən və personaj seçərkən xalq ənənələrindən – adamları ləqəblə, ayama ilə çağırmadan bacarıqla istifadə edir. Bu da elə ilk andaca oxucuda surətlərin xarakteri haqqında fikir formalaşdırır. Yazıçının əsərlərində xalqın gündəlik həyatından alınmış mövzular da çoxdur. Xəyanət, doğruluq, xəsislik, tənbəllik, dostluq, çalışqanlıq və b. məsələlər istər tarixi, istərsə çağdaş mövzularda yazdığı hekayələrdə özünə geniş yer tapmışdır.

Qaqauzlar arasında geniş yayılmış nağılların üzərində işləməklə onları yazılı ədəbiyyat nümunəsinə çevirmişdir. “Dev adamın oolu”, “Trakalı Öküz” kimi nağılları ilə çağdaş qaqauz ədəbiyyatına yeni bir üslub gətirmişdir. “Kaurma” povesti də nağıl üslubunda və etnoqrafik cizgilərlə zəngindir. Yazarın “O insan”, “Annadılmadık istoriya”, “Kırmızı küpa taşı” , “Ekmek için”, “Utancak”, “Kendi başına”, “Joltay məzarlıı” və başqa kiçik hekayələrinin dili sadə, mövzusu hər birimizin bildiyimiz hadisələrdən olsa da, daşıdığı məna yükü, təsir gücü böyükdür.

Todur (Fedor) İvan oğlu Marinoğlu (01.02.1955, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Bessarabka rayonunun Avdarma kəndi). Kişinyov Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirmişdir. Bir zaman Komratda çıxan qəzetdə müxbir işlədikdən sonra kəndlərinə gedərək öyrətmənliyə başlamışdır. Ədəbiyyata publisistik yazıları ilə gəlmiş, 1980-ci illərdə şeirləri mətbuat səhifələrində görünmüş, ilk şeiri “Ana sözü” qəzetində çap olunmuşdur.

1989-cu ildə çap olunan “İlkyaz türküsü” toplusunda şairin 30-dan çox şeiri verilmişdir. Bu şeirlərə Stepan Kuroğlu təqdimat yazaraq onun yaradıcılığı haqqında oxucuya bilgi vermişdir. Rusca və moldovanca çıxan qəzetlər də onun şeirlərinə geniş yer ayırmışlar.

Qaqauz uşaq ədəbiyyatının öncüllərindən olan şair tərbiyəvi, nəsihətamiz şeirlərlə yanaşı satirik şeirlər də yazır. Onun tapmaca formalı dördlüklərini uşaqlar sevə-sevə oxuyurlar.

Şairin lirik şeirləri də yığcam və hisslərə təsir edəndir. O yazır:

Geldin dä güneş çıktı,

Gözlerim də kamaştı.

Annadım şu neetin

Hem dä xoş tabeetini.

Deyemedim: “Genä gel!”

Sölemedim: “Ax, afet!”

Gittin, sarınıp güneşlän,

Ayaz sıktı üreemi.

Marinoğlu başqa bir kiçik lirik parçada deyir:

Gözünün ardına

Üreeni saklamışın.

Dilinin ucuna

Aadımı çıkarmışın.

Qaqauz ədəbiyyatında sərbəst şeir janrına meylli olan şairin mənsur şeirləri də vardır. Onun “Ana” adlı mənsur şeirində deyilir: “Gezin, görün istersäniz bütün dünnäyi, kalmasın hiçbir köşesi dä, giinin ölä güzäl, ölä gözäl, ölä kimse yoktur giinän, tadın en tatlı imeklerdän, ama ananın laflarından taa gözäl, taa tatlı, taa merhem bişey yok bu dünnäda. Onun saçlarında, derin buruşuklarında, ürek sancılarında bizim küçüklüümüz kaldı. Yoktur can doysun yerdä yaşamaa, yoktur insan doysun demää ‘mamu’ (ana)”. (İlkyaz türküsü, 1989:24).

Marinoğlu çoxyönlü bir yazıçıdır, indiyədək 4 kitabı çap olunmuşdur. Onun şeirləri dərs kitablarına da salınmışdır.

Petr Afanasi oğlu Qaqauz-Çebotar (06.10.1957, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır-Lunqa rayonunun Aydar kəndi). Kişinyov Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmiş, Moldova Elmlər Akademiyası Azsaylı Xalqlar İnstitutunda Qaqauz Etnoqrafiyası və Ədəbiyyatı şöbəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Bədii yaradıcılığa rus dilində şeirlər yazmaqla qədəm qoymuşdur. Ana dilində yazdığı ilk şeirlər 1989-cu ildə çap olunan “Cana yakın” kitabında toplanmışdır. “Delilik”, “Vasilka babunın kazları” hekayələri və bir çox xarici ölkə yazarlarındən etdiyi tərcümələr onun həm də istedadlı bir nasir olduğunu göstərir.

Şairin Tük dünyasının hər yerində lətifələri sevilə-sevilə danışılan Molla (Xoca) Nəsrəddinə həsr etdiyi şeirində bir çağdaşlıq, günümüzlə bağlılıq var. Şair keçmişlərdən aldığı mövzuları belə çağdaşlaşdırır:

Yarım dünnää oldu eşeklän bän gezerim,

Bän diilim ne kayet korkak, ne da girgin.

Ama kahırları bän hepsini enseerim,

Benim adım boşamı Nasrettin?

Şair epitetlərdən, bədii təsvir vasitələrindən bacarıqla istifadə etdiyindən, şeirlərinin dili axıcı və anlaşıqlıdır. Petr Qaqauz-Çebotarın şeirlərində ata ocağının həsrəti, ana məhəbbəti, adət-ənənəyə bağlılıq, böyüklərə sayğı motivləri özünə geniş yer tapmışdır. Şairlərin əksəriyyətində olduğu kimi, kənd həyatının gözəlliklərinin təsvirinə, şəhər mühitinin insan psixologiyasına göstərdiyi mənfi təsirə həsr olunmuş şeirlərə onun da yaradıcılığında rast gəlinir.

Satirik şeirləri ilə cəmiyyətdə baş verən nöqsanları kəskin tənqid edir. Rus və Moldovan dillərindən ana dilinə çevirdiyi şeirlərlə qaqauz ədəbiyyatının söz ehtiyatının zənginliyini nümayiş etdirmiş olur. Qaqauz ədəbiyyatının ana xəttini təşkil edən vətən mövzusundan Petr Qaqauz-Çebotar da yan keçməmişdir. Vətən-Bucaq qaqauz ədiblərində eyni anlamda işlədilir. Odur ki, şair yazır:

…Darsıdım uzakta,

Ne sızler o canım.

Sansın dilim hasta,

Neredän bu acı?

…Uzakta-uzakta,

Nereye şindi çöktü duman,

Pelinin Bucakta

Bir evdä var iki insan.

(Uzaklıkta)

Qaqauz ədəbiyyatı tarixindən bəhs edən ilk kitabı da Petr Qaqauz-Çebotar yazmışdır.

Todur İvan oğlu Zanet (14.06.1958, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Konqaz kəndi). Kişinyov Politexnik İnstitutunu bitirsə də, yeniyetməlik illərindən ədəbi mühitdə olmuşdur. “

Mali

” adlı ilk şeirini 1977-ci ildə dərc etdirmişdir.

İnstitutu bitirib tikintidə iş icraçısı işləsə də ədəbiyyatdan uzaqlaşmamışdır. Millətinin hüquqlarının tapdandığını, assimilyasiyaya uğradıldığını görən Todur Zanet var gücü ilə bu haqsızlığa, müstəmləkəçiliyə qarşı çıxmışdır.

Moldaviya Dövlət Radio və Televiziyasında 1986-cı ildən onun yaxından iştirakı ilə qaqauz türkcəsində “Bucak dalğası” proqramı efirə çıxmışdır. Bu proqram N.Baboğlunun rəhbərliyi ilə hazırlanırdı. Todur Zanet də bu proqramın hazırlanmasında yaxından iştirak edir. Onun millətini oyatmaq, vətənini dirçəltmək üçün apardığı mübarizə televiziyaya baxan qaqauzların ürəyindən idi. Odur ki, qaqauz xalqının həyatında xüsusi yeri olan “Ana sözü” qəzeti 1988-ci ildə nəşrə başlayanda qaqauzlar arasında yaşlı və təcrübəli, ədiblər, qəzet işçiləri olsa da, onlar bu işin altına girməmiş, gənc Tudor Zaneti redaktor olmağa razı salmışlar.

Todur Zanetin cəsarəti, təşkilatçılıq bacarığı sayəsində “Ana sözü” qəzeti böyük nüfuz qazanmış, partiya funksionerləri, hökumət məmurları, respublikanın xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları bu çılğın gənci ram edə bilməmişlər. Onun özü də, redaktoru olduğu qəzet də demokratiyanın, milli azadlıq hərəkatının öncüllərindən olmuşdur.

O, 1993-cü ildə daha bir cəsarətli addım ataraq, qəzeti latın əlifbası ilə çap etməyə başladı. Zaman da T. Zanetin nə qədər doğru olduğunu göstərdi.

Azərbaycan, Türkiyə və başqa türk respublikaları ilə sıx əlaqə qurmağa çalışan, oralara tez-tez səfər edən, milli ruhlu ziyalılarla, ictimai-siyasi xadimlərlə görüşən T.Zanet “Ana sözü”nü ümumtürk qəzeti etməyə çalışırdı.

Onun ilk şeirlər kitabı 1989-cu ildə işıq üzü görmüşdür. Elə həmin il çap olunan “İlkyaz türküsü” almanaxı da şairin şeirlərinə geniş yer ayırmışdır. Şeirlərində sosial məsələlər, dünya problemləri, insanların arasında sevgi və dostluq ön plana çəkilir və bütün bunlar qaqauz xalqının timsalında verilir. Onun milli duyğularla yüklənmiş misraları qaqauz xalqının müstəqillik mübarizəsinə öncüllük etmiş və bu işə işıq salmışdır. T.Zanet “Zamanayersin, evim!”(1989, 1990), “Karımcalık” (1989), “Böcecik” (1991), “Akardı Batıya Güneş” (1993), “Gıcırdeer kafamı çarkları” (1993), “Akar yıldız” (1998) “Dramçılıq” (2006) kitabları nəşr olunmuşdur. “Dramçılıq” kitabına görə o KIBATEK-in (Kıbrıs-Balkan-Avrasiya-Türkiyə Edebiyat Kurumu) 2007-ci ilin ədəbiyyat mükafatı təqdim olunmuşdur.

Şair həmişə millətinin gələcəyini düşünmüş, bunun üçün də uşaqların ana dilini yaxşı bilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Hətta ilk kitabını üç bölümə - “Can sesi”, “Sayılmaklar” və “Dilkırmak, yanıltmaşlar”a ayırmışdır. Şair hamımızın bildiyi bir uşaq oyununu vəzn və qafiyəsinə toxunmadan, ritminə xələl gətirmədən, hətta ilk misralarını saxlamaqla yeni məzmunlu gözəl bir uşaq şeirinə çevirmişdir:

Bir, iki-

Gəldi tilki.

Üç, dört-

Qazı ört.

Beş, altı –

avcı kalkdı

Yedi, sekkiz-

ateş ikiz.

Dokuz, on-

Tilkidän kaldı salt don.

T.Zanet uşaqlar üçün şeirlər yazmaqla yetərlənməyib, 1990-1994-cü illərdə qaqauzların ilk uşaq jurnalı “Kırlanqac”ın baş redaktoru olmuşdur.

Daim vətən və millət haqqında düşünən, xalqını öz haqqı uğrunda mübarizəyə səsləyən T. Zanet “Kim kabaatlı?” şeirində yazır:

Bu dünnedä

Ne biz diil mi insan?..

Neçin diliz hodul,

Ki uzak dedemiz

Devlet da kurmuş.

Duşman esnemiş,

“Memleket” şeirində də babalarına üz tutaraq deyir:

Memleket kaç diiştirdin

Bu erda, dedäm benim,

Ne kadar kahır çekdin...

Todur Zanet də xalq yaradıcılığından əsərlərində geniş istifadə edir. Buna görə də onun şeirlərini oxuyanda adamın yadına bayatılarımız düşür. Məsələn:

...Şu yaldızlı duygumu,

Yarım alsa uykumu.

Yıllar kıta dönmesä

Sevda-kısmat ölmesä.

Şair təbiətlə bir varlıq, insan kimi danışır, ona müraciət edir. Torpağa, suya, dağa, aya, ulduza, günə müraciət edən şair deyir:

Koy adımı benim günəş,

Da çin sabaalan geleyim.

Dan yerindän seftä ateş

Suradına bän serpeyim.

SSRİ Bessarabiyanı tutduqdan sonra oranın kənd təsərrüfatını kollektivləşmə, kolxoz quruculuğu adı altında dağıtmışdır. Müqavimət göstərənlər isə güllələnmiş, həbs edilmiş və sürgünə göndərilmişdir. Bölgəni aclıq bürümüş, yüzlərlə insan acından ölmüşdür. Qaqauzların bir qismi 1947-1948-ci illərdə Azərbaycana sürgün edildilərsə, bir qismi də aclıqdan yaxa qurtarmaq üçün buraya özləri gəlmişdir.

Uzun illər xalqın bu böyük faciəsi haqqında danışmaq yasaq idi. İlk dəfə Todur Zanet nəinki bu mövzuda danışdı, hətta onu ədəbi mövzuya çevirdi. Onun “Aaçlık kurbannarı” pyesi qaqauzların arasında böyük maraqla qarşılanmışdır. Yazıçı və şairlər, ictimaiyyət məsələni gündəmdə saxlamış, nəticədə aclıq qurbanlarına abidə qoyulmuşdur.

Todur Zanet isə bu mövzunu soyqırım kimi dəyərləndirirdi. Şair “Aclıq” şeirində yazır:

Yaamur yaayardı nerdä sä,

Salt diyil Bucaamızda.

Toprak olmuştu kırımsa,

Bitmişti su punarlarda.

“Toum için kaldı tenä.

Oncaz da az afet.

Uşaam, istemä sän imää,

İnan hiç yoktu bereket”.-

Ana düüler bir kuş gibi.

Nedän bu takaza?

Uşak işitmeer:

“Ver imää... İmää ver, mamu... ver imää...”

Bitti tenä, bitti tozak,

Bitti kabuk fidannarda

Aman, çirkin bu iş kurak,

Sündü cannar doz dolayda.

Kim söleycek:

Kaç insanı

Öpemedi yalpak ana?

Kim söleycek:

Kaç insanı başka hiç görmedi tarla?

Aala canım, aala...

(Çağdaş Gagauz Şiiri Antologiyası, 217)

Şairin bir çox şeirləri moldav, rumın, rus dillərində və qardaş türk xalqlarının ləhcələrində səsləndirilmişdir. O, J.Rasinin “Baezid”, E.Gherghitanın “Qaynana iki gəlinnən”, M.Baciyevin “Cüme ertesi azşamneen...” pyeslərini və onlarla şeiri ana dilinə çevirmişdir.

Qaqauzların milli oyanışı zamanı T.Zanetin “Vatan” şeirinə bəstəçi M.Koltsa musiqi yazaraq onu qaqauzların milli himninə çevirmək istəmişdir.

Todur Zanet Azərbaycana sıx bağlı olan, buraya tez-tez gələn, hər gəlişində də radio-televiziyada, mətbuatda gen-bol çıxış edən, qaqauzlar haqqında daha çox bilgi verməyə çalışan şairlərdəndir. SSRİ Yazarlar Birliyinin üzvü olmuş, indi isə Moldova Yazarlar Birliyi və Türk Dünyası Yazarlar Birliyinin üzvüdür.

2010-cu ildə Bakıda Todur Zanetin “Ana dilim” adlı şeirlər kitabı (tərtib edən, qaqauzcadan uyğunlaşdıran və ön sözün müəllifi Ramiz Əskər) çapdan çıxmışdır.

Olqa Konistantin qızı Radova (Karanastas) (23.11.1958, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Konqaz kəndi). Kişinyov Dövlət Universitetinin iqtisadiyyat fakültəsini bitirən ədibin imzası mətbuatda 1987-ci ildə görünmüşdür.

“Güllər” şeirində O.Radova yazır:

Elimi qoydum ona

Ateş sarıldı bana:

Aucum çalı doldu,

Canıma sancı kondu... .

Bir kəndin kənarında “yapa yalnız” yaşayan qoca qarıya həsr etdiyi şeirində şair yazır:

O benzer yorqun aaca,

Karşı duran lüzqera.

Açıklı kırdı. Artık

Dalları onun kırık...

“İlkyaz türküsü” almanaxına ədibin yuxarıda haqqında söz açdığımız iki şeirindən əlavə “Çorbaciylan kedi”, “Kismetmi bu?” şeirləri və “Düüş” hekayəsi də daxil edilmişdir. Ədəbiyyata şeir və kiçik hekayələrlə gələn O.Radova son dövrlər qaqauzların ədəbiyyatının, tarixinin, dialektlərinin öyrənilməsinə səy göstərir.

3.4 Dördüncü dövr

Bu dövrə 1980-ci illərin sonlarına doğru yetişən, bugün yaşları 40-ı keçsə də, hələ ədəbiyyatda gənc sayılan yazıçı və şairləri daxil edirlər. Əslində bu yaş insanın dünyagörüşünün formalaşmasının başa çatdığı, ən məhsuldar, yüksək enerji ilə işlədiyi bir yaş dövrüdür. Peyğəmbərimiz Məhəmməd Əleyhissəlam bu yaş dövrünü insanın kamillik yaşına çatması kimi qiymətləndirir. Qaqauz ədəbiyyatşünasları dördüncü dövrə Andrey Koçancı (1953), Qenov Georgiy (1959), Lyubov Çimpoeş (1958), Petr Yalancı (1964-2004), Tanas Karaçoban (1965), Tina Sürma (1965) Tudora Arnaut (1970), Güllü Karanfil (1972) və b. yazıçıları daxil edirlər.

Lyubov Stepan qızı Çimpoeş (12.08.1958, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır-Lunqa rayonunun Tomay kəndi.) O, Kişinyov Dövlət Universitetini bitirdikdən sonra Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasında oxumuş, şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrasında qaqauz dastanlarının tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Araşdırmalarını uğurla başa vuraraq filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi almışdır.

1987-ci ildən Moldova Elmlər Akademiyasında işləyir, hazırda qaqauzologiya şöbəsinin müdiridir. Ədəbiyyata şeirlə gəlsə də, son dövrlər daha çox elmi araşdırmalarla məşğul olur. Onun qaqauz dastanlarını ümumtürk mədəniyyəti kontekstində öyrənmə cəhdi təqdirəlayiqdir. Bu yöndə bir kitabı (Çimpoeş, 1997) və bir neçə məqaləsi çap olunmuşdur. Uluslararası sempoziumlarda da bu mövzuda maraqlı məruzələr edir. Şeirlərini bir yerə toplayaraq, 2001-ci ildə “Duyğu başçesi” adı altında kitab kimi çap etdirmişdir. Aşağıda onun iki şeirindən parçalar veririk:

Var fasıl bir havezim,

Gül yapraa gibi olayım,

Soluu pakleer eşilik,

İsterim bän da faydalanayım,

Bu dünneyrin kahırını,

Olsa kalbimdän geçireyim,

Paklayıp diiştreyim,

Sevinmelää çevireyim,

Havazlik

Yamur, paalı musaafirim,

Sellamneerim günümü.

Uzun vakıt beklettin

Sana hasret insanınıı...

Yamur, palı musaafirim

(Çimpoeş L., 2005: 262-263)

Petr Trifon oğlu Yalancı (1964, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Taraklı rayonunun Kıpçak kəndi-2002). Şeirlərini yerli qəzetlərdə rusca və qaqauz türkcəsində çap etdirməklə ədəbiyyata gələn Petr Yalancı 1994-cü ildən çap olunan “Qaqauzun səsi” qəzetinə redaktorluq etmişdir. İlk şeirlər kitabı “Süünməz yıldızlar”ı 1995-ci ildə Kişinyovda latın qrafikalı yeni qaqauz əlifbası ilə nəşr etdirmişdir. Nə yazıq ki, istedadına böyük ümidlər bəslənilən bu insanı əcəl vaxtsız aramızdan aparmışdır.

Şair “Ana dilim” şeirində yazır:

Paalı ana dilim

Girdi canıma sessiz

Urää verdi ilinnik,

Sevinçlää-bitkinsizlik.

Ana dilsiz diil insan

Onu läzım korumaa.

Ana dilnän biz tamanız,

Bunu olur annamaa!

“Türk halkına” şeirində isə deyir:

Türklüü severim-biz kardaşız:

Hepimizidä bir ecel,

Biz, bezbelli, peydalanmışız

Bir amurdan hem bir gecä.

Halkıma geridä qalmışız

Yaşamakta, işit kardaş!

Kardaşsız necä yalnızız,

Ko ensesin birlää savaş!

Petr Yalancı lirik şeirləri ilə də qaqauz oxucularına özünü sevdirə bilmişdir. Onun şeirlərinə bəstəkarlar mahnı qoşmadan da gənclər nəğmə kimi oxuyurlar. Şair lirik şeirlərinin birində deyir:

Sana, yarım, türkü çalerem,

Kızğın ederem canını.

Tenini canıma dayerım,

Severim herbir saçını.

Şair böyük maraq və həvəslə Bakıya gəlmişdi. Burada rastlaşdığı nöqsanlar onu hövsələdən çıxarır, əsəbiləşdirirdi. Bunun səbəbini də belə izah edirdi: “Başqa yerlərdə də bu nöqsanlar, çatışmazlıqlar var. Amma Azərbaycanda bunların olmasını mən istəmirəm. Hamımız buraya ümid yerimiz, göz dikdiyimiz yer, sabahımıza yol göstərən mayak kimi baxırıq”.

Tina Petrov qızı Sürme (1965, indiki Ukrayna Respublikası Odessa vilayəti Bolqrad rayonunun Kurcu kəndi). Pedaqoji məktəbi bitirdikdən sonra Komrat Dövlət Universitetinə daxil olmuş, yeniyetməlik çağlarından şeir yazmağa başlamışdır. Yaradıcılığında lirik şeirlər və uşaqları təlim-tərbiyəyə, elmə həvəsləndirən əsərlər çoxluq təşkil edir. Aldığı pedaqoji təhsil ona uşaq dünyasını anlamağa kömək etdiyi kimi, uşaqlara təsir göstərə bilmə yollarını tapmaqda da yardımçı olur. Əsərlərinin əksəriyyəti qaqauz türkcəsində nəşr edilən qəzet və jurnallarda çap olunmuşdur. İlk şeir kitabı 1996-cı ildə “Kır çiçeği” adı ilə çıxmışdır. Çapa hazırladığı iki şeir kitabı da vardır.

Çağdaş qaqauz şairləri arasında istedadı ilə seçilən Tina Sürmeli hansı mövzuda, hansı təbəqə üçün yazmasından asılı olmayaraq milli düşüncəni həmişə öndə saxlayır. “Türklər bizə qardaş” şeirində yazır:

Sölardı dädular bizim –

Türklär bizä kardaş!

İnanmeenm, ani buluştuk-

Gözlerimdän aker yaş.

Sevinmeliktän Kurcu uçer havada,

En paalı musaafirlär

Onun topraanda.

Bizä siz nasıl saadıç,

Paalı dostlarımız,

Sizä oynaycez karşı,

-Hiç yorulmaycez.

Te neredä haliz yortu,

Birerdä kardaşlar toplu,

Kol-kola tutunuk

Oyneerlar horu büük.

Bu misralar qaqauz şairlərinin əksəriyyətində olduğu kimi, Tina Sürmenin də böyük müstəmləkəçilərin millətini “əridəcəyi” qorxusunu ifadə edir. Onlar bundan qurtarmağın yolunu da soydaşları, qardaşları ilə yaxınlaşmaqda, eyni dilin və mədəniyyətin daşıyıcısı olduqları xalqlarla sıx birlikdə görürlər.

Tanas (Afanasi) Dmitri oğlu Karaçoban (21.08.1965, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Beşalma kəndi). Tanas Karaçobanın əsas işi heykəltəraşlıqdır. Görünür, bədii yazılarını az-az və gec-gec oxucu mühakiməsinə verdiyindən onun adını bu dövrün ədibləri ilə birgə çəkirlər.

İkinci dövr ədibləri qaqauz ədəbiyyatına fəlsəfə, mistik mövzular gətirdilər. Onlardan sonra gələnlər də həmin mövzuları daha da dərinləşdirdilər. Şairlər həyatdan aldıqları duyğuları içlərindəki ruhlar aləminin mühakiməsinə verməyə, oradan gəldikləri nəticələri oxucu ilə bölüşməyə başladılar. Bu, Tanas Karaçobanın da yaradıcılığında özünü göstərir. T.Karaçoban sərbəst şeirlərindən birində fikirlərini oxucuya belə çatdırır:

Te “sud” gider,

Te su serperlar

Bitti..

Yalın iki oldu...

Birisini, ya, bak

Gömerlär

İkincisi kendi sündü.

(“Sabaa yıldızı”, 2001:51)

Tudora (Fedora) İvan qızı Arnaut (6.09.1970, indiki Ukrayna Respublikası Odessa vilayəti Bolqrad rayonunun Dmitirovka kəndi). Doğulduğu kənddə orta məktəbdə oxuyarkən qaqauz araşdırıcılarla birgə ekspedisiyalara gedərək folklor və etnoqrafik materiallar toplaması onun dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir. İlk şeirlərini də orta məktəbdə oxuyarkən, yəni 1986-cı ildə “Lıteratura şi Arta”da çap etdirmişdir. 1988-ci ildə qaqauzlar arasından seçilib Azərbaycanda təhsil almağa göndərilən iki gəncdən biri olmuşdur. Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin Türk bölümündə oxuyarkən ictimai işlərdə fəallıq göstərməsi ilə yanaşı, qəzet və jurnallarda, radio-televiziyada, toplantılarda etdiyi çıxışlarla qaqauzları yaxından tanıtmağa çalışmışdır. Qaqauz türkcəsində yeni çap olunan “Ana sözü” qəzetinə Azərbaycanda abunə yazılanların sayının qaqauzların sayından çox olmasında Tudora Arnautun kənd-kənd gəzərək abunə kampaniyası aparmasının da rolu az olmamışdır (Şamilov, 1989: aprel)

İlk şeirlərini vətənində və Azərbaycanda çap etdirən şairə qaqauz ədəbiyyatına gətirdiyi yeniliklərlə də diqqəti özünə çəkmişdir. Qaqauz ədəbiyyatına hoyrat, qoşma, tapşırma, dodaqdəyməz və b. janr və şəkillərin gəlməsi onun adı ilə bağlıdır.

O, təqlidçilik yolunu tutmamış, hər bir yeniliyə yaradıcı yanaşmağa çalışmışdır. Onun yazmış olduğu “Çağrı”, “Can ses eder, o kız sana aşık” dodaqdəyməzi dediklərimizə gözəl nümunə ola bilər. Azərbaycanda dodaqdəyməz, adətən, təcnis janrında yazılır və mövzusu da dərin psixoloji, didaktik, fəlsəfi yönlü olur. Tudora Arnaut isə sentimental, incə yumorlu bir dodaqdəyməz yazmaqla janra da, mövzuya da yenilik gətirmiş oldu.

Senin canın yanêr ateş

Sizdä sensiz tek ses

Çiçeklerä sener kaşın

Neriye gitdi kızkardaşın?

Elde kaldı sarı çiçek

Ah-çekersin, gelecek

Gecenin yarısı, kışın

Nereye gitdi kızkardaşın?

Genä kış geçer, geler yaz

Cancazısa sıktı ayaz,

Ak yayer kara saçın

Nereye gitdi kızkardaşın?

Karardı açık tenın

Kär çalılar yakêr seni

Kıskançlıktan aker yaşın

Nereye gitdi kızkardaşın?

Al yanaanı serın çizer

Sancılar kanına dalêr

Ah, aldattı sanki acın

Gelin gider kızkardaşın.

(Arnaut T., 1994:61-62)

Universiteti Bakıda bitirdikdən sonra Türkiyəyə gedən, orada işləyən və təhsilini davam etdirən gənc şair elmi mühitə qatılır, simpoziumlarda fəal iştirak etməklə qaqauz ədəbiyyatını təbliğ etməyə, tanıtmağa çalışır. Onun ilk şeirlər kitabı da Türkiyədə çap olunur (Arnaut, 1995).

Azərbaycan, Türkiyə və İraqda yaşayan türklərin ədəbiyyatında var olan hoyrat janrına Tudoranın qələmində də rast gəlirik:

Kazayak

Çeşmə dolu Kazayak.

Yarimin sofrasında

Beni bekler kaz ayak.

M.H.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasının təsiri ilə T.Arnautun yazdığı misralar Azərbaycan oxucusu üçün də maraq doğura bilər:

Heyder baba,

uzakdayım bu saat

aktı yola gözlerim

peetin benimçin kanat.

...Heyder baba

duydum korku illeri,

çaardım halkı koruyalım-

biz koruduk evleri.

Affetmez gidenleri

Nasıl günä bakalım

Ah! Azerbaycan Türkleri?

Türk xalqlarının ilk ədəbi janrlarından olan dördlükləri bilgin kimi araşdıraraq namizədlik dissertasiyası yazan şair poeziyasında onların formasından yararlanmaqla qalmamış, yeni qəliblərdə mani-bayatı formasında da şeirlər yazmışdır. İlk dördlük-bayatı “abab”, sonrakılar isə bbba, ccca, ddda qafiyə quruluşuna malikdir. Bu janrı o, qaqauz ədəbiyyatında “Sessiz dialog” şeirində işlətmişdir.

Qaqauzlar sayca az olmalarına baxmayaraq, Türk dünyasında baş verənləri diqqətlə izləyir, buna öz münasibətlərini bildirirlər. Bu baxımdan T.Arnautun da Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatını özündə əks etdirən şeirləri çoxdur. Bakıda kükrəyən meydan, silahsız, əliyalın yaşıdlarının özlərini Sovet tanklarının qarşısına atması, Rus-Sovet döyüşçülərinin qəddarlıqla insanları qan içində boğması, ucqar bir kənddən şəhərə gəlmiş, içərisində Sovet dövlətinə, kommunizm ideyalarına böyük sevgi olan gəncə sarsıdıcı təsir etmişdir.

O, Bakıda gözləri qarşısında baş verən 20 yanvar 1990-ci il hadisələrindən bir neçə gün sonra yazmışdır:

Unutmaa isterem o günü,

kan gölcük-gölcük,

karanfillerin kokusunu,

kimin beterine öldük.

Şair hələ 1990-cı ildə o qanlı hadisəni unutmaq istədiyini yazır. Lakin zaman keçir, o isə unuda bilmir. Sağalmaz yara kimi daim ürəyində qövr edir. Buna görə də illər ötsə də, dönə-dönə həmin mövzuya qayıdır. 20 yanvar hadisələrindən az qala 10 il sonra yazdığı “Azərbaycan deyəndə” şeiri dediklərimizə nümunə ola bilər: