|
Ali Şamil Hüseyinoğlu
(Azerbaycan Milli Blimler
Akademisi Folklor Enstitutusu,
Bakı-Azerbaycan)
RUHNAMEDEN “KOROĞLU” DASTANINA YENİ BAKIŞ
Neinki Türkler arasında, hatta Türklerle konşu olan halklarda da Koroğlu dastanı genış yayılmışdır. Dastanla ilgili aparılan araşdırmaların sayı da oldukca çokdur. Araştırıcılar onu farklı yönlerden ögrenmeğe çalışılmışdı. Kimi Koroğlunu Yunan mitolojisindeki Heraklos’la, kimi Homerin Tarih eserindeki Korogullar’ı ile, kimi miladi yeddinci yüzyılda Çin hükmdarlarına karşı ayaklanmış küdretli serkerde An Lu Şan’la, kimi orta yüzilliklerdeki Celalıların ayaklanmaları ile ve b. alakalandırmışlar. Kaynakları sıralasak böyük bir kitab alınar. Amma bu araştırmaları bitmş hesab etmek olmaz. Son yıllarda Bakıda yayınlanan Koroğlu dastanının iki nushasında ve yayına hazırlanan Ali Kamali arşivindeki nushada olan melzemeler araştırıcıları yeniden konuya dönmege zorlayır.
Şöyle geniş alanı kapsayan ve sevilen dastanın dünyada yayılması, onun Avropa metodları ile araştırılması dastanı yaratan ve yaşatan halkın oğullarının adıyla degil, polonyalı-leh şair, tercümeçi, araştırıcı Aleksandr Hodzkonun adıyla bağlıdır. Rusiya Missionerler Cemiyyeti terefınden tercümeçi kibi İrana gönderilmiş Aleksandr Hodzko İranın Raşt, Gilan kentlerinde Rusiyanın konsulu olarken Aşık Sadıkdan “Koroğlu” dastanını toplamışdır. O, dastanın düzyazısını-nesrle olan hisselerini Farscaya çevirse de şiirlerini söylendigi kibi-Türkce kaleme almışdır.(Koroğlu,1997:4)
Şu Aleksandr Hodzkonun folklor toplamakda ilk işi deyildi, 1830. yılda Héştérhan nogaylarından olan Elibéy Şarapovdan “Edige” dastanını toplamış, onun yardımı ilé dastanının düzyazısını-nésr hissésini Farscaya çevirmişdir. (Poslovii, 1990:39)
Aleksandr Hodzko Londona gitdikde her iki Türk dastanını 1842’dé İngilisceye çevirtdirek yayınlatmışdır. Şununla da o, dastanlarımızın Avropada yayılmasının ve araştılılmasının özülünü koymuşdur.
“Koroğlu” dastanı az bir zamanda Fransiz, Alman ve Rus dillerine tercüme idilerek yayımlanmışdır. Aleksandr Hodzko folklor metninin posportlaştırılmasına önem vererek dastanın Hacı Mirze İskenderin istegiyle Aşık Sadık adı ile tanınan Sadık beyin söyledigini, metni Mirze Abdulvahab yazıya aldıgını, Mirze İskenderin nökerleri ve kullukçuları Mirze Mehdi Gilani, Hezretkulu bey ve Yakub bey ise şu işe şahitlik etdiklerini gösterir. Metnin yazıya alınmasını hicri tarihile 1250’de Çerşenbe günü Rebbül Evvel ayının 15’de oldugu gösterilir. Şu da miadi tarihile 1832. demekdir.( Koroğlu,1997:6)
Araştırıcıların fikrince Hacı Mirze İskender Aleksandr Hodzkonun Şarklısayak yazılışıdır(Azerbaycan, 2003:156). Hakikatan da Doğuda Aleksandr adı hemişe İskender kibi yazıldığı hamıya aydındır.
Avropa’da ve Amerika’da tekrar-tekrar yayınlanan kitablardan araştırıcılar yararlansalar da Parisde saklanan orjinalda dikket yetirmemişdiler. Çünki Aleksandr Hodzko dastanı yayınlatsa da yıllarla araştırıcılarımız elyazmanın nerede olduğundan xebersizdiler. Birleşmiş Milletler’in Medeniyyet Meseleleri Şöbesinde (UNESKO) çalışan soydaşımız Ramiz Abutalıbov’un teşebbüsü ve Paris Milli Kitabxanasının işçisi Jak Karoyan’ın yardımıyla duzyazısı-yurtyerı Farsca, şiirleri Türkce olan, arab alibasıyla yazıya alınmış dastanın elyazması Azerbaycan’a getirildi. Elyazma Parisde saklandğından 1997’de Bakıda kiril alifbasıyla yayımlanan kitab Paris nüshası adlandırıldı. (Koroğlu, 1997:3) Şu nüsha böyle başlayır:
“Koroğlunun esl-nesebi Teke-Türkmannandı. Onun atasının adı Mirze Sarraf, öz adı ise Rövşen idi. O zamanlar Mirze Sarraf Türküstan şahı Sultan Murad’ın baş ilhıçısıydı. Türküstan padşahının ne ki ilhısı vardı, hamısı Mirze’nin elinde idi. Bir gün ilhıçılardan biri Mirze’ye haber getirdi ki, Ceyhun çayından bir at çıkıb iki madyana basıb, sonra kayıdıb suya girib” (Koroğlu, 1997:11).
Babasını Meşed’de defn eden Rövşen Azerbaycan’a gelmek isterken Horasan vilayetinde eşkiya Deli Hasan’la karşılaşır. Onu yendikden sonra birlikde Kaflan gedigini aşıb Azerbaycan’da Göycebel’de kendilerine yurt kururlar. Onların gelişinden Azerbaycan hakiminin rahatsız olduğunu görüb Rum iline doğru hereket edirler.
“Koroğlu” dastanının Rusların da dikketini çekmişdir. Rus şarkiyyatçısı Şopen 1856’da Aleksandr Xodzkonun Avropada bastırdığı “Koroğlu” dastanını Rus diline çevirerek “Kafkas” gazetesinde yayına hazırlayanda ona ön söz de yazıb.O, ön sözde yazır: “Asiyada ve ümumiyyetle Şark ölkelerinde ele bir yer tapılmaz ki, Koroğlunun şöhreti oraya gedib çıxmasın. Onun adını hatta Bessarabiya ve Moldaviyada da eşitmek mümkündür. Göresen bu Koroğlunun döyüşkenliginden başka onun müeyyen bir tarihde ifa etdigi önemli rolun sübutundan savayı ne ola biler? Her halda Koroğlunun Asyadakı şöhreti Homerin Yunanıstandakı şöhreti kadar azamatlidir”(Sadıkov,1986:50)
Avroasiyada ikinci öyle dastan tapmak olmaz ki, “Koroğlu” kadar geniş yayılmış olsun. Şunun sebebini Azerbaycan Türklerinden olan, Rus şarkiyyatçısı Mirze Kazım bey böyle anlatır: “Halklar Koroğlunun zülme karşı adalatli mübarizesinde kendi arzularını gördükleri için onu kendi etnik hüsusiyyetleri ile uyğunlaşdırmağa çalışmışlar”(Hakki, 2003:28).
Dastanın İngilisceden Ruscaya çevrilerek Kafkas gazetesinde yayımlatmaları Kafkas Türklerinin de dikketini konuya çekmiş ve kendi kültürlerine sahib çıkmağa çalişmışlar. 1889’da Mirze Velizade şimdiki Gürcüstan Cumhuriyetine bağlı Kosalar köyünden yaşayan aşıkdan “Koroğlu” dastanının parçalarını toplayarak SMOMPK toplusunda yayınlatmışdır.(Velizade,1989:121-126)
“Koroğlu” dastanının eski elyazmalarından biri de Tebriz nüshasıdır. 19 yüyılda Tebrizde anonym katib terefinden yazıya alınan, sonra Tbilisiye getirilen dastan yıllarla araştırıcıların dıkketınden kanarda kalmışdır. Şu elyazma hakkında ilk defe Gürcü araştırıcısı Lia Çalaidzenin doktoro tezinde bilgi vermişdir. Azerbaycanlı araştırıcı Dilare Aliyeva yazır: “..Men hele 1958’de Azerbaycan-Gürcü adabi alakalarine hesr olunmuş kitabımda söz açmış, bu mövzuya ayrıca makale de hesr etmişdim. Sonralar Halık Koroğlu Koroğlu’nun hemin elyazmanın geniş tesvirini vermişdir...”(Koroğlu, 2005:3)
Gürcüstan Bilimler Akademisinin K.Kekelidze adına Elyazmalar Enstitutusunda saklanan şu nüsha hakkında araşdırıcıların 50 yıldan çokdur bilgisi olsa da basılması 2005’de baş tutdu. Arab alifbasında yazılmış, 28 meclisten, 384 varak-yaprakdan, yanı 768 sehifeden oluşan şu nüsha şimdiyedek yayımlanan Koroğlu dastanının en böyügüdür. Araştırıcı Dilare Aliyeva bu nüshanı 1980 yıllardan yayına hazırlamağa başlasa da 1990’de trafik kazasından ölmesi dastanın yayınlanmasını yubatdı. Dilare hanımın başladığı işi Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Enstitusunun araştırıcısı Elnare Tofik kızı bitirdi ve Bakıda latın alifbasıyla yayınlatdı.( Koroğlu, 2005).
Şu nüshanın Paris nüshasiyle okşarlığı çokdur.
İranın Save bölgesınde döğulmuş ve Tehranda avokatlık yapmış Ali Kamalinın(1943-1996) topladığı ve terefimizden yayina hazırlanan “Koroğlu” dastanı da oldkca dıkketıcekendır. Buradakı 8 meclis Aşık Aliekber Kurbanıden banta alınıb, 6 meclisi ise İslam Efşar Halaci ve b. yazıya alarak Ali Kamaliye veribler. Aşık Aliekber Kurbani’den banta alınmış nüshede Koroğlu Eyvaz’ı Türkmen elinden getirir. Aşık konuya aydınlık getirmek için Türkmensahra’nın tesvirini verir. Ali Kamali’nin kimden topladığını bilmediyimiz, pasportlaşdırmadığı bir variantda Eyvaz qessabın değil, Türkmenistan’da Kaşkay ilbeyinin oğludur (Şamil, 2002:4, 117). Ali Kamali arşivindeki Koroglu dastanında yalnız Koroglu ve Ayvaz degil delilerin de çokusu Türkmendir. Yayın için hazırladığımız şu nushada Koroglunun soyu ile ilgili faktlar da dikketiçekendir. Böyle ki, İslam Efşar Halacinin yazıya aldığı nushadakı “Dastanı- Koroğlu ve Nigar” meclisinde öyünde konak kaldığı karı Koroğluya degir:
Yedigin boynuna almaz,
Heş kim böyle kılınc çalmaz,
Emisi Şabandan kalmaz,
Bir utanmaz vardır üzü.
Zöre diyer baxsın süze,
Ebes konak oldu bize,
Dedesı milehor Mirze,
Kırat üsse çıkdı gözü.
“Koroğlunun Türkmen seferi” meclisinde degilir:
Yalan sözünden utanmaz,
Yedügün boynuna almaz,
Emisi Şabannan kalmaz,
Hiç yokdur utanan üzü.
Men kurbanam ala göze,
Heşm eyleyib bakdı bize,
Atasıdı Hace Mirze,
Kırat üste çıkdı gözü.
Koroğludur Roşan hanay,
Menim bu cismimde canay,
Keys kızı Selbidir anay,
Kırat vurub sındı dizi.
Yenı yayına hazırlanan variantda Arap Reyhan, Mustafa beg ve onların Koroğlu ve Eyvazla akrabalıklarıyla ilgili maraklı faktlar var. Bütün bunlar onu gömsterir ki, Sovet döneminden önce yazıya alınmış variantlarda ve 20. Yüzyılda İrandan yazıya alınmış variantda Koroğlu ve delileri Turkmen kibi tanıtılır.
Azerbaycan’da Veli Huluflu, Hümmet Alizade, Memmedhüseyin Tehmasib, Azad Nebiyev’in yayınlatdığı dastanlarda Koroğlu Eyvaz’ı Türkmenistan’dan ve ya Teke Türkmenden getirir. Eyvaz’ın babası da qessab Alıdır. İran’da yayınlanan ve Ali Kamali’nin Aşık Alekber Kurbani’den topladığı nushalarda da böyledir.
Maalisev devletler arasındagı durum ve demir perdeler Koroğlu dastanını gereyince araştırılmasını engellemişdir. Dastanla ilgili araştırmalar bölgesel yönden olmuşdur. Azerbaycanda, Türkmenistanda, Turkiyede, İranda ve b. ölkelerde yayınlanmış kitab ve makalelerde araştırıcılar Koroğlunun mehz onların bölgesinde yaşadığını isbatlamğa çalışırdılar. Buna dastanın iyice toplanıb yayınlanmaması da imkan vermemiodir.
Son yıllarda yayımlanan nüshaları diqqetle inceledikde görünür ki, Oğuzların keçib geldikleri yol Koroğlu dastanında eyniyle tekrarlanır. Harezm’dan başlanan yol Horasan’dan, Azerbaycan’dan keçerek Urfa, Diyarbekir, Van, Erzurum, İstanbul, Malatya, Süleymaniye ve b. ve b. bölgelerini çevreleyir. Şu da Türkmenbaşının “Ruhname”sinde ireli sürülen strateji hatta uyğundur.
Araştırıcılarımız “Koroğlu” dastanının son yıllarda basılmış nüshalarını da göz önüne sererek inceleseler görecekler ki, Ozuzların Türkmen adlandırıldıkdan sonra yartdıklar en böyuk adabi abidelerden biri “Koroğlu” dastanıdır. Türkmenler nereye gitmişlerse şu möhteşem abideni de kendilerile daşımış, yaşatmış, konşu halklara ögretmekle dünya kültürünr hizmet etmişler.
Kaynak ve notlar:
1. Abbasov, Elçin: Azerbaycan şifahi halk edebbiyyatına dair tedkikler. “Seda” neşriyatı, Bakı,2003
2.Hakki,Behruz: Koroğlu tarihi mifoloji gerçeklik. “Nurlan” neşriyyatı, Bakı 2003.
3.Koroğlu:Toplayanı: Hümmet Alizade. “Azerneşr” neşrıyyatı, Bakı 1941.
4.Koroğlu: Tertib edeni: M.H. Tehmasib. Azerbaycan EA neşrıyyatı, Bakı 1956.
5.Koroğlu: Yayına hazırlayan Karrıyev B.A. “Nauka” neşriyatı, Moskva 1983.
6.Koroğlu (Paris nüshesi): Yayına hazırlayanı ve ön sözü İsrafılAbbaslı, “Ozan” neşrıyyatı, Bakı 1997.
7.Koroğlu (Vali Huluflu neşri): Yayına hazırlayanı ve ön sözü Azad Nabıyev. “Elim” neşrıyyatı, Bakı 1999.
8.Koroglu: Yayına hazırlayan Elnare Tofik kızı. “Seda” neşrıyyatı, Bakı 2005.
9.Poslovii i pokovorki narodov Karaçaevo-Çerkesii(Ata sözü ve degimler): Sostaviteli:R.A.K. Ormabaeva, M.İ.Mijaev, S.U.Çikatueva,A.İ.-M.Sikaliev. Çerkessk 1990.
10.Adabiyyat ve incesenet. 17 dekabr1986, “Koroğlu dastanı Jorj Sandın” sayı,50. (Sadıkov M)
11.Şamil, Ali: “Koroğlu eposunun variantları Ali Kamalı arşivinde”. Dede Korkut (Bakı 2002) sayı, 4.
12.Şamil, Ali: “Ali Kamalı arşivindeki Koroğlu eposunun variantlarında metinşünaslık meseleleri”. Ortak Türk keçmişinden ortak Türk geleceyine III Uluslararası Folklor Konfransının (13-16 Kasım 2005) materialları, (Bakı 2005).
13.Velizade, Mirze: Kaçak Koroğlu hakkında efsane. SMOMPK(Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey i plemen Kavkaza-Kavkaz halkları ve onların yaşadıkları bölgelerin tesvir eden senedlerşn toplusu), 9 kitab (Tibilisi 1989)
Çap olunub: Müqəddəs Ruhnamədə Koroğlu. Müqəddəs «Ruhnamə» və dünyanın ruhu genişliyi. (Halklara ılml maslahatın nutuklarının qısqaca beyanı, Ruhname -2006-ncı yılın sentyabr ayının 12-13-i), Aşgabat, 2006, səh. 174(Türkməncə), səh.449(İngiliscə), səh.681(Rusca).
|
