Ali Şamil Hüseyin oğlu,
 Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi  Folklor Enstitüsü
 Uluslar arası İlişkiler Bölümünün başkanı

VEYSEL'İN AZERBAYCAN'DAKİ YANKILARI

 Özet.  Sovyetler Birliği sınırlarını demir perdelerle kapatsa da dili, kültürü, soyu aynı olan halklar arasında bağları tam kese bilmemişti. Azerbaycan Türkleri yasaklara bakmayarak gizlinde de olsa Türkiye şair, yazar ve aşıklarının eserlerini hatırlayıp gençlere öğretirdiler. Radyo ötürücülerinin güçlenmesi tekçe Azerbaycan'da değil Kafkasya’da Türkler ve Türk dilini bilen Lezgilerin, Avarların, Gürcülerin, Ermenilerin vb. halkların da Türkiye radyolarını dinlemesini hızlandırdı.

Azerbaycan'da Aşık Veysel tanınmasında radyo yayınlarının rolü büyük olmuştur. Yayını hazırlayanların aşığın ömür yoluna dikkati artırmış, onun kor olmasına bakmayarak şölenlerde, atışmalarda kalıp çıkmasını vurgulamışlar. Aşığın sevilmesinde gözlerinin kör oluşu, orijinal ezgileri, isabetli konuları işlemesi ve bunları özlü şekilde yansıtmasının bunda şüphesiz büyük rolü olmuştur.

 Çok cepheli bir şahsiyet olan Veysel gözleri kor olsa da şiirlerinde pek çok konuyu dile getirmiştir. Sanat cephesinde de onun dili kullanmasına, özlü ifadelerine, orijinal söyleyişlerine değindik. 20. yüzyılda dilin temizlenmesinden uzak kalan, geleneğe bağlı olan Aşık Veyselin Şiileri Azerbaycan'da Türkiye’dekinden az sevilmemiştir.    

 1894 yılı da Sivas’ın Şarkışla ilçesinin Sivralan köyünden doğan Âşık Veysel, Şatıroğulları sülâlesindendir. Araştırıcılara göre dedeleri Karsdandır.

 Sovyetler Birliğinin yasaklarına bakmayarak 1980 yıllardan Azerbaycan matbuatında Aşık Veysel’in hakkında yazılar görünmeye, şiirleri yayımlanmağa başladı. Bu işte Mehmet Aslanın hizmetleri oldukça büyüktür. 6 milyonluk nüfuzu olan Azerbaycan'da onun “Erzurum’un gediğine varanda” kitabı 100 bin tirajla yayınlandı ve en okunaklı kitaba çevrildi. Bu kitabin bir bölümünde Aşık Veysel’den konuşuluyordu. Yunus Emer ve Aşık Veysel’in şiirlerinin bir küçük kitap gibi Bakıda yayımlanması onun Azerbaycan'da öğrenilmesi ve tebliğinin yeni devrinin başlangıcını  koydu. 

Bildiride Aşık Veysel’in Azerbaycan'da öğrenilmesi ve yankılarından söz açılıyor.

Anahtar kelimeler:Aşık edebiyatı, Aşık Veysel, Türkiye Azerbaycan alakaları, Mehmet Aslan.

Giriş

Hece vezninin tarihini araştıran Emin Abid Orhun yazıtlarından başlayarak Mahmud Kaşkarinin “Divani Lüğetü-it Türk” eserinden, Yusuf Hacib Balasunglunun “Kudatku Bilik” eserinden   günümüze dek şu türün keçdiği yolu incelemiştir. Başlangıçtan 20 yüzyıla dek Azerbaycan, Anadolu, Türkmenistan sahasında yaşamış yazarların ve aşıkların hece türünde yazdıkları şiirler ister dil, ister konu bakımından bir-birinde net farklaşmamıştır.(Abid Emin, 1927) Kırımda doğmuş Aşık Ömerin, Anadoluda doğmuş Karacoglanın, Dadaloğlunun, Ahıskada doğmuş Hasta Hasanın şiirleri Azerbaycan'da nasıl sevile-sevile okunmuştuysa, Şimdiki İran İslam Cumhuriyetine bağlı Duharhanda doğmuş Aşık Abbas, Tikmetaşda doğmuş Hasta Kasım, şimdiki Ermenistan Cumhuriyetinin Göyçe mahalında doğmuş Aşık Alı, Aşık Elesger vb. da aynı sevgiyle Anadolu’da okunmuştur.

Siyasi nedenlerden Sovyetler Birliği esarette sakladığı Türk halklarının kendi soy-köklerinden  ayırtmak için Türkiye ile alakaları kesti. Türk halklarının tarihini, kültürünü araştıranları, milletin aydınlarını ya kurşuna dizdi, ya da Sibirya’daki ceza evlerine, sürgünlere gönderdi. Hakikatleri söylemek yasaklandı. Türkiye hakkında iyi söz söylemek Sovyet düşmanlığı gibi değerlendirildi.

Uzun yılların yasaklarına bakmayarak Türklük ruhunu öldürmek, kişilerin kalbinden Türkiye sevgisini çıkarmak mümkün olmadı. Türkiye’den kitap, dergi, gazete getirilmesi yasaklansa da radyo  yayınları yasakların üzerinden öterek  Türkiye hakikatlerini Sovyetler Birliğine de yaydı. Sovyetler Birliğinde yaşayanlar yasaklardan sonra Türkiye’de yaranan kültürle, edebiyatlar bir taraftan radyo vasıtasıyla haber tutturdular. Kendi sınırlarını dıştan gelen enformasyona kapatan Sovyetler Birliği Türkiye’de komünizm tebligatı aparmak  için Türk Cumhuriyetlerindeki kültür, edebiyat sahasında çalışan kişilerden yararlanıyordu. Onlar Türkiye’ye Sovyetler Birliğinin hususi görevlisi gibi gitseler de geri döndükte arkadaşlarına, akrabalarına hakikatleri konuşuyordular. Şu da ağızdan-ağıza keçerek hızla yayılıyordu.

Böylece Sovyetler Birliğinin yasaklarından sonra sanat meydanına atılan Aşık Veyselin hakkında Azerbaycanlılar harbe tutmuş oluyorlardı. Aşık Veyselin şiir dili de  Azerbaycan Türkçe’sinden o kadar da farklaşmıyordu. Öyle bil 50 yılın ayrılığı Aşık Veyselin şiir dilinden yan keçmişti.     

Sovyetler Birliği eski çağlarını yaşaya bilmiyordu. Önceki yasaklar devam getirmiyordu. Kişiler yasakları aşarak kendi isteklerini okurculara çattırmaya  çaba gösteriyorlardı. Böyle kişilerden biri de yazar-araştırıçı  Memmed Aslan idi.                  

1.Memmed Aslan kimdir?

Mehmed Aslan(Mehmed Muhtar oğlu Aslanov) 1939 yılında Kelbecer ilçesinin Laçın köyünde doğmuş. 1957-1962 yıllarda Bakıda Azerbaycan Pedagoji(Eğitim) Enstitüsünün Filoloji (Dil ve edebiyat) fakültesini bitirdikten sonra Kelbecerin Yanşak, İstisu köylerinde, Kelbecer kasabasında öğretmenlik yapmıştır. Gençliğinde şiirleri basında yayınlanmaktan çok  aşıklar tarafından toplantı ve şölenlerde okunmuştur. Bu da onu halk muhabbeti kazandırmıştır.

Onu ilçede yayınlanan “Yenilik” gazetesinde çalışmaya davet etmişler. 1970 yılda Bakıya gelerek burada yayınlanan “Azerbaycan gençleri”, “ Edebiyat ve İncesenet”, “Danışır Bakı”  gazetelerinde, “Ulduz”, “Azerbaycan Tebieti” dergilerinde, “Yazıçı” yayın evinde çalışmıştır. İlk şiiri 1960 yılda “Azerbaycan müellimi” gazetesinde yayınlanan Memmed Aslanını “Dağ yüreği” adlı ilk kitabı 1969 Bakıdaki “Genclik” yayın evinde basılmıştır. Çoklu kitapları basılan, radyo ve televizyonda  program sunan şairin ana konusu Türk dünyası olmuştur.  1980 yılda Özbek Türkü Zülfiyenin “Toprağa secde” ve Kazak Türkü Gadir Murzalıyevin “Bu bağda bulbuller ötür” şiir kitapları Bakıda basılmıştır. Bu kitaplardaki şiirlerin çoğunu Azerbaycan Türk’çesine  aktaran Memmed Aslan olmuştur.(Ahmedov T., 1995: 291)

2.Türk halk  şiirinden seçmeler

Memmed Aslan 1980 yılda “Türk halk şiirinden” seçmeler kitabını bastırdı. Kitaba Yunus Emrenin 8, Karacaoğlanın 19, Aşık Veyselin 17, Aşık Şenliyin 6, Dadaloğlunun, Hüzurunun her birinin  4, Pir Sultan Abdalın 5, Aşık Ömerin, Ruhseti, Aşık Emrah ve Cevherinin her birinin 3, Ökzüz Dedenin ve Kayğusuz Abdalın her birinin 2, Zülalı, Kuloğlu, İrfaninin, Kul Hümmet  vb. her birinden 1 şiir, elece de Halk türküler dahil edilmişdir. Tertipçi şiirlerini verdiği kişiler hakkında ufak bilgi de vermişdir.

Memmed Aslan Aşık Veyselden söz açarken Türkiyeli araştırıcı Mahmud Sabahdan yararlanımış ve onu kaynak kişi gibi göstermıştir. Memmed Aslan yazır: “AşıkVeysel Türk halk poeziyasının һele ki, sonunçu azman senetkarı sayılan, çismi, nefesi çanlı Türk danışık dilinin kendi yüksek poetik imkanlarından yoğrulmuş müdrik  aşıkdır, ağız edebiyatının evezsiz şairidir.

…“1894 yılda gelmiş dünyamıza. Annesi Gülizar baçı Sivralan köyünün Ayıpınar (Ayı bulağı) yaylasına, koyun sağmağa gederken yoldaça doğmuş Veyseli. İyice hanımmış Gülizar baçı. Köbeyini bele kendi eli ile kesmiş Veyselin. Bir beze bukmüş, sonra yüyüre- yüyüre köye kayıtmış...»   (Maһmud Sabaһ).

Veysel yeddi yaşına giren ilde Sivasda öletli bir çiçek hasteliyi maһalı burüyür. Veysel de bu amansız düşmenden yaka kurtara bilmir, sol gözünü itirir. Sonra sağ gözüne perde enir, amma işığı seçe bilirmiş... Bir gün inek sağanda atası onun yanına gelerken uşag şıkkıltıya geri dönünçe böyürdeki bu dalın parçası kafleten işıksızan gözüne batır. Veyselin dünyasını һemişelik garaldır...

«Çıraklığını» Çamşıklı Ali ağadan alıb. 39 yaşına kader ançak ustalardan çalıp çağırıp, kendi sözünü demeye һeyalanıp, çekinip. Neһayet, «Türkiyenin eһyasi һezreti gazi»  misrası ile  başlanan  ilk şiirini Atatürke söylemiş, get gede memleketde meşһurlaşıb, diller ezberi olmuşdur. Derdini, sevgisini, kalbinin göz yaşlarını Korgud Dededen yadikar kalan sirli seһirli sazla bölüşmuşdür. Bu ulu aşığın ölmez poeziyası uzun bir zaman erzinde Türkün, Türk sosyal kuruluşunun, söün esil manasında, һessas barometri olmuşdur.

Keşmekeşli һayat һekayesi var: ilk arvadı altı aylık bir kız uşağını da Veyselin üstüne atıb getmiş, aşığı amansız işkençeler mengene gibi sıkmışdır. Sonra yeniden evlendirmişler. İki oğlu ve bir gızı olmuşdur.(Türk Halk…, 1980:47)

Şu tanıtmada Memmed Aslan Aşık Veyselin 1894 yılında doğduğunu, 1973 yılında öldüyünü yazır.

Kitap Azerbaycan'da ne çok okunan bir kitapa çevriliyor. Bunda yararlanan Memmed Aslan Sovyet bürokratisinin engellerını arkada burakarak “Yunus İmre, Aşık Veysel. İki Zirve” kitabını yayınlada biliyor. Kıtaba Yunus Emrenin 60, Aşık Veyselin 58 şiirini dahil ediyor. 35 bin sayda yayınlanan kitap az zamanda kendine çoksayda okuçu toplaya biliyor.

3. Bahtiyar Vahabzade Aşık Veysel hakkında

Kitaba Azerbaycan'da millet severliği ile seçilmiş Bahtıyar Vahapzade “İki zirve karşısında düşünceler” başlıklı önsöz yazır. Yunus Emre ile Aşık Veyseli Bahtıyar Vahabzade böyle karşılaştırıyor: “Yunus İmreden 700 yıl sonra Türk halkının bağrından Aşık Veysel nalesi fışkırdı. XX yüzyıllık de Aşık Veysel dili ile Yunus İmre yeniden danışmağa başladı. Bu yeni dünyanın yeni Yunusu idi:

Dalgın dalgın seyreyledim âlemi.

İrenkler ne, çiçekler ne, koku ne?

Bir arama yaptım kendi kafamı.

Görünen ne, gösteren ne, görgü ne?

Her çiçekte,    һer boyada,    һer seste, һer nefeste, һer duyulanda, һer duyduranda, һer yolda, һer yorğuda, һer söyleyende ve һer söyletende mana aktaran ve bütün bu düşüncelerinde yarananın ve yaratanın, başlanğıc ve sonun sırrını izleyen bu halk ozanı kendinin ulu selefi Yunus İmre tefekkürü ile konuşmurdu mı? Bütün bunlar Yunusta gördüğümüz һakiket aktarışı değildir mi?

 Ele bil Aşık Veyselin çocuk  yaşlarından gözlerini ittirmesi de kendi üstadının һakiki çırağı olmak da ona yardım etmişti, Yunus «gözsüz beni kim görür?, «Caһil meni göre bilmez” deyende ona ağıl, marifet ve mana gözü ile bakmağı    tavsiye ederdi. Gözlerini ittiren Aşık Veysel taleyin    ona verdiyi bu cezanın bedelini dünyaya sade gözle değil, mana ve һikmet gözü ile bakmakta buldu.    Yunus «dünyaya һikmet gözü ile bak» demişti, cismani gözden maһrum olan Veysel onsuz da dünyaya manevi gözle, һikmet gözü ile bakmağa mecbur idi. O baktı ve   gördü... Veyselin dünyaya verdiyi:

Şekilsiz, gölgesiz canlar nefesler,

Duyulan ne ,duyuran ne, duygu ne?

Gelen ne, giden ne, yol ne yolcu ne?

suallerine Yunus da ve onun gibi ulu şairlerin çoğu da cevap tapa bilmemişti, Veysel de tapa bilmedi. Amma bu cevapsızlığın kendi başka türlü cevap idi.... Buna göre de Veysel «һekikate geden iz belli değil», «Kendi sabrımla teskin ettim kendimi» deye cevapı derk olunmazlıkta  bulur.

Bitmez bu dünyanın kuru davası

Çekil VEYSEL bir kûşe-yi vahdete(152)

«Kuşeyi vaһdete» ise koca Şarkın Celaleddin Rumi, Yunus İmre, İmadeddin Nesimi, Şems Tebrizi gibi bir çok mütefekkirlerinin son sığınacak yeri idi. Onlar dünyaya vaһdet gözü ile bakır, bu felsefi mektep de kendilerini teskin ediyordular.

Gönüle delidir demiştik baştan.

Üşümez borandan, ıslanmaz yaştan

Boğulmaz denizden, yanmaz ataştan

Ateşi kor közü kendinden olur(Kaya Doğan, 2004:298)

Borandan üşümeyen, sudan ıslanmayan, ateşten yanmayan bu deli gönül, һakiket yolunun yolcusu olduğundan ateşi ve közü de kendindendir. Ona göre ki, bu gönül bilmece dünyaya kendi içinden bakır. Ona göre ki, esil govğa muhtelif yol ve tarikatlarla dolu olan dünyada değil, dünyaya mana gözü ile bakan aşığın gözü içindedir. Ona göre ki, aşığın «men»inden içeride başka bir «men» de var.

Yüz-yüze dayanan bu «men»ler bir birini tasdik değil, inkar ediyor. Bu «men»ler yüz-yüze dayanıp biri diğerine diş gıcırdır: Bu «men»lerin bir birinin inkarında insan duygularının tamlığını ve tabiatın vaһdetini görürüz.

Dertsiz âşık diyar diyar dolanmaz

Gezdirir kavgası kendinden olur(Kaya Doğan, 2004:298)

Bütün bu ince noktalarda Veysel nece de Yunuslaşır.

Türk halk şiirinin bu iki büyük dağı başka-başka esirlerde dayansalar da fikren ne geder yakındırlar. Odur ki, Yunus zirvesinden Veysel, Veysel zirvesinden Yunus görünür. 

Bütün bunlarla beraber Veysel һer һalda kendi çağının evladı idi. O, umumi noktalarda  dünyaya kendi gözü ile bakır, zamanesi ile sesleşir. Bu caһetten Veysel şiirinde һayatın nefesi daһa boldur. O kendi büyük üstadı gibi umumi insanlığı, necabeti bütün milletlere şaml ediyor, insanlık adından danışır:

İnsanlık dışında yapılan işler

Bütün milletlere dert olur gider

Aşık Veysel dünyadaki һaksızlıklardan ve «fisgü füçur»dan uzaklaşmanın yegane çaresini toprağa bağlanmakta, insanı uçaltan zaһmata sarılmakta görüyor. Aşığa göre toprak bütün dertlerin dermanıdır. Çünkü o sahavetlidir. Ona «bir çerdik verirsen, o sene dört bostan veren». Buna göre de insan üçün topraktan sadık dost yoktur:

Karnın yardım kazmayınan belinen

Yüzün yırttım tırnağınan elinen

Yine beni karşıladı gülünen

Benim sadık yârim kara topraktır .(Kaya Doğan, 2004: 286)

Bütün bu «pisliklerin» mukabilinde toprak һemişe iyilik ediyor, insani giyindirir, yedirir, içirir, erseye çattırır.

Böylelikle, real manada götürülen toprak kendi iyilik kudreti ile ilaһilleştirilir, toprakla zaһmetin birliğinden insan saadeti yaranmış olur. Buna göre de toprak onun gadir kıymetini bilen insanın sadık dostudur, Hem de ona göre ki, yer yüzünde başına bin bela gelen insan yalnız toprağın koynunda dinlene bilir. Bu noktada de Veysel büyük üstadının sesine ses verir.

Türk halk şiirinin bu iki ulu dağından sızan çeşmelerin bullur suyundan bir kaç damlanı Gurbani, Alı, Elesger gibi uca dağlar yetiştiren sanatsever, kadir bilen halkımıza çattırmağı kendimize borç bildik.(Vahabzade, 1982:6-8)

Aslında bu kitaplar ve kitaplara yazılmış önsözler, izahlar Sovyetler Birliğinde komünist düşünce sistemine, Türk aleyhtarlığı ruhunda büyümüş ve terbiye olunmuşlara  savaş açmak demek idi.

    4. İki zirveden Erzurum’un gediğine varanda  

Memmed Aslan gittikçe bilgilerini artırıyor, önceki yanlışlıklarının düzeltiyordu. Böyle ki, “Türk halk şiirinden seçmeler” kitabında  Aşık Veyselin 1894 yılında doğup 1973 yılında öldüğünü yazıyorduysa  “İki zirve” kitabında şunu 1894-1971 gibi gösteriyor. Aşık Veyselin araştırıcısı ve kitabını bastıran  Dr. Doğan Kaya yazır: “21 Mart 1973 günü bir Nevruz sabahına doğru saat 3.30’da vefat eder. Ölmeden önce Çobandere’ye defnedilmesi vasiyetinde bulunur.(Kaya Doğan, 2004:25)

 Memmed Aslan “İki zirve” kitabında Aşık Veyseli böyle tanıtıyor:

“Dost-dost diye nicesine sarıldım,

Benim sadık yârim kara topraktır.

Beyhude dolandım, boşa yoruldum.

Benim sadık yârim kara topraktır.

Toprak beşerin ortag anasıdır. Buna göredirmi eli gelem tutan, ilһamı şiir ustünde köklenen һer kes bu mukaddes ananı terennüme çalışır. Belke de һeç bir aşık Veysel Şatıroğlu geder onun nazını çekmemiş, onun ululuğunu sazının seһrli pıçıltılarına kata bilmemişdnr. Niye bele?—Belke de aşıgın kendi de buna etraflı cavap vere bilmezdi. Ana toprağın minbir busatına, çemenie-çiçeyie һasret kaldığına göremi?! Ahı elimiz çatmayanlar bizim için mukaddes olur. Hesret sazda, sözde   daһa tez sızıltı    koparıyor.

Karnın yardım kazmayınan belinen

Yüzün yırttım tırnağınan elinen

Yine beni karşıladı gülünen

Benim sadık yârim kara topraktır

Onu dünyaya getiren annaya çok erken һesret kalan bu başıbelalı aşık toprak annamıza da ömrü boyu elidışkarı kalmışdır. Toprağa tez-tez tapınmak, bütün varlığın cövһeri gibi mükeddesleşdirip en uca zirvede ona secde etmek Aşık Veysel poezyasının göy kurşağı gibi göze çarpan sanat mayasıdır.(Aslan M., 1982:79)

Aşık Veyselın hayat hikayesini anlatan Memmed Aslan sonda yazır: “Türk halk şiirinda onun kendi senet biçimn, kendi yeri apaydın körünüyor. Yunus İmre—kövreklik, insanlığa, һakka, edalete çağırış; Garacaoğlan—halk ruһunun dadlı tebessümü, vüsal һesreti, һiçran gözertisi demekdirse, Aşık Veysel bu halk sanatinin iti keseri, ictimai derdlerini gören gözüdür.

Saz Aşık Veysel elinde naraһat dünyamızın en etibarlı lengeri idi: caһanın durumunu, çevresindeki һaksızlıkları, insan oğlunun azan, kati-reһm olan vicdanını bu ünlü ozan onun vasitasile görürdü. Aşığın elece gözleri görmürdü, kalbinden dünyaya onlarla marak gözü bakırdı. Bir gün en küdretli göz һekimleri yığılıb onun mayıflığına çare düşünürler. Büyük bir ümidle yarğı için aşıkdan razılık almak isteyirler. Dünyanın isti-soyuğunu iyice dadmış Aşık Veysel  derһal  geti  itirazını   bildirir:

— Ben galbimin evinde bütün kurğu-busatı yerli-yerinde olan möһteşem bir dünya yaratmışam,—deyir.— Gözümü açarsınız, korhuram o güzel dünyamdan eser elamet görmeyem. İstemirom! Kendi dahili dünyamla beni raһat burakın...

Aşık Veysel doyumsuz sanatkardır. O ele çeşmedir ki, içdikçe içmek istiyirsen”. (Aslan M., 1982:82)

Memmed Aslan tertip ve aktarmasıyla 1980 yılda “Türk halk  şiirinden seçmeler” ve 1982 yılda  “Yunus İmre, Aşık Veysel. İki zirve(Şiirler) kitapları bastırmakla yanı sıra gazetelerde, dergilerde, radiyo ve televizyonda Aşık Veyselle ilgili yayınlar hazırlayır, makaleler yazıyor. Bunlar onu yeni aktarışlara yönetiyor. Sonda istegine çatıyor.  19 Ağustos- 30 Eylül 1983 yıldında Türkiyede olan Memmed Aslan geri döndükden sonra  1985 yılda “İşık” yayın evinde “Erzurumun gediyine varanda.” kitabını bastırdı. 20 bin basılan bu kıtab büyük ilgi çekdı ve yazarına şöhret getirdi. 1980 yıllarda Azerbaycanda en çok okunan kitablar sırasında “Erzurumun gediyine varanda…” ön sırada idi.  Azerbacan  yazarlarından Mehdi Hüseyin, Elçın vb. Türkiye hakkında gezi notlarını yazmışdır. Maalısef onların hiç biri Memmed Aslanın “Eruzurumun gediyine varanda…” kıtabı kadar okucu ilgisi çekmemişdir. Bunun en önemli sebebi Memmed Aslanın gezi notlarındakı duyğusallık idi. Şuna göre de kitap tekrar basıldı. Bu kıtabda da Memmmed Aslan Aşık Veyselin  köyüne gedişine büyük yer ayırıyor.

Yazar Aşık Veyseli ve onun yaşadığı bölgeni okucuya böyle anlatır: “ Bu da Sivas. Türkiyenin bu vilayetine yolumuz Erzuruma doğru olduğu üçün gelmemişik. Türkiyeye gelişimde ziyaretine gedeceyim toprak onsuz da Sivas idi. Pir Sultan Abdalın vetenidir. Sivas XX esrde neһenk AşıkVeyseli yetiren toprakdı.

Yolda İbraһim Bozyel adamlardan daһa Şarkışlanıp yolunu kendige cür soruşur:

—AşıkVeyselin kendine һardan gedilir?

Heç kes de çiyin çekmir. Ahı, eslinde, Şarkışla deyilende AşıkVeysel düşünülür. Her kes derһal İbraһimin sorğusuna çavap verir.

Yolla ihtiyar bir kişi gelir. Eli belinde, üzü gaya parçası gibi çopur-çopur, alnı geniş, çene bir geder ireli. Eynen AşıkVeyseldir.

İbraһimin de dikketini çekib o koca.

—Bu aşık sağmış ki, ağabeyim!

AşıkVeyselin kendi sözüdür: «Gün gelecek, һamımız gara torpağa gireceyiz. Üç günlük ömür bu. Bu üç günde darilmağa deyermi?» Üç günlük dünya deyibdir ömre AşıkVeysel. Ele bele söһbetlerinde de, bir çok şiirlerinde de ömre «üç gündür» deyir Aşık Veysel. Elbette, bu «üç gün» insanın fiziki ömrünün zaman ölçüsüdür. Aşık Veyselii menevi ömrü, uğrunda 60 il hidmet etdiyi halkının fiziki ve menevi ömru uzunluğundadır.

Veyselin şeklini eks etmiş, sanki onun kiyafesine burünmüş ihtiyardan aralanandan bir kadar sonra görürüz ki, karşıdakı yokuşda yol sanki tıkanıp. İnsan elinden terpenesi deyil.(Aslan M., 1985:179)

Yabançı müsafirler yolda zor durumda kalsa da Aşık Veysel mühebbeti onları yollarına devam etmege sesleyir. Yazar şunları böyle anlatır:... “Şarkışlaya karanlık kovuşanda çatırık. Sivralan köyü buradan 40 kilemetr mesafede yerleşir. İnden sonra nasıl gederik, nasıl çatarık? Gecenin yarısı kimin darvazasını döyerik?

—Kismetden artık yemek olmur, — deye İbraһime müraciet edirem. — Bu arzumuzu buküp goyduk bir tarafa. Aşığın ruһu bizden incimez...

İbraһim kendine mahsus şekilde yerinde gurcalanıb eliynen һavada bir kövs cızır. Fikir vermişem, bu kövsün  gödekliyi,  uzunluğu  İbraһimin katiyyetinin ölçüsüdür.

—Ne danışırsan, ağabeyim? Nece olsa gedip taparık. Onsuz da gece maşın sürmekden hoşum gelir.

Burasını hatirhoşluğu için deyir İbraһim. Bir defe hatırlatmışam ki, yuhuculun biridir. Yatmamışdan kirpikleri çok gerginlikle gapanır.

Karşımıza orta boylu, tökme bir kişi çıkır. Gedeceyimiz yerin yolunu soruşuruk: kişi derһal kayğı gösterir.

—Bu karanlıkda naşı adam çetin ki, o kader dönümden-dönkeden gedib Sivralanı tapa biler. Deyesen, maşınınızda yeriniz var. Ben size beledçilik ede bilerem.

İlyas Duman, Şarkışla ilk okul (ibtidai mekteb teһsili) müdiridir. Aşık Veyselle vahtile şirin bir dostlug edib. Senetkarın ömrünün Bütün ağrı acılarını kendi bilir. (Aslan M., 1985:181

Sivrialanı gezdikden, kişilerle konuşdukdan sonra yazar aşığı böyle anlatıyor okucusuna: “Aşık Veysel seneti, Aşık Veysel şehsiyyeti sanki bir bilmeceni hatırladır. Yazı-pozu körmeyesen, kendin de bu kadar zeһinli olasan, dünya һadiselerini bu kadar kamillikle kavrayasan. Aşık Veysel kendi-kendini yetişdiren seһirli bir düһa idi. O, halkın kendiydi. Topraktan öyrenib. Dünyanı kitabsız bilendir.

Her yıl Mart ayının 21’de Şarkışlada ve Sivrialanda Aşık Veyseli anma festivalı keçirilir. Mühtelif vilayetlerden buraya Aşık Veysel һeyranları akışır. Bizim beledçimiz İlyas Duman bu festivalın cefasını çekenlerdendir. Bahtımız onu bize tuş getirib. Bu kırk kilemetr yolu onun Aşık Veyselle bağlı söһbetlerini dinleye-dinleye gelmişik.

Sivralan aynan bizim kırk yıl mnceki dağ köylerine benzeyir. Sokaklarında çamurdan, lığamadan keçmek çetindir. Araba da zorla bu sokakiardan adlaya bilir.

Kaç darvazadan soruşandan sonra Aşık Veyselin oğlu Ahmedii evini tapırık. Deyirler, gündüz burda olup. Akşam Şarkışlaya kayıdıb. Orada balaca bir dükanı var. Ticaretle ailesini dolandırır.

Aşığın yaşadığı ev muze һalına getirilib. Elbette, seligeli-saһmanlı muze deyil. Her һalda aşığın özel eşyalarının itib-batmaması için, onun metbuat işığına çıkan şiirlerinin bir yerde cemlenmesi için bu da büyük tedbirdir. Buranın bir bakıcısı olsaydı, һeç olmasa bir selige- saһman yaratardı. Aşığın şöһretine, aşığın nefesine ayna tutmuş kaç adda gazete ve dergi lazımsız bir şey gibi bir küncde üst-üste atılıb. Bir aile kayğısı, bir goһum-akraba isteyi buradakı eksponatları görümlü-bakımlı bir veziyyete getire biler.

Divardan bir tütek de asılıb. Bizimle yanaşı dayanan gözleri darı boyda olan kıvrak Süleyman kişi tüteyi gösterip aşıktan söz salır. — Aşık Veysel benim yaşıdımdır. İlk önce musikiye merağı bu tütekde yüze çıkdı. Bakıb gördügunüz tütegi cavanlığında çok һeyecanla çalardı. Sonralar saz tüteyi sıkışdırıb. Aşık kendini sazda tapıb. Könlünü, һissini, onunla sıkallayıb.

Sen potek misallı, Veysel de arı,

Ünleşib beraber yapardıg balı.

Men bir insan oğlu, sen bir tut dalı,

Men atamı, sen ustanı unutma.

Saz çalanda dil de iş görür — söz tokuyur. Tütekde bu ikili istedada meydan kalmır. Veysel ona göre tütekden ayrılıb. Ancak hatırlayırlar ki, һerden gizli sirlerini ancak tuteyin yanğısı ile söndürmeye çalışarmış. Muzein kapısını Aһmedin kürekeni açır. Bir eksponat һakkında, bir şekil һakkında izaһat vermekden uzak adamdır.

1970 yıllar Aşık Veysel senetinin en şöһretli çağıdır. Hüsusile sesini, sazını, çalğısını vala köçürmek üstünde studiyalar bir biriyle yarışırdı. Amma bunun üçün aşığa para vermek meselesi busbütün unudulmuşdu. Bu sebebden o, İstambula gelir

… En unudulmazı budur ki, aşığı sazı ile birke mezara salladılar. .(Aslan M., 1985:188-192)

Yazarın bu duyğusal yol notlarına Azerbaycan okucusu büyük mahabbetle yanaşıyor. Kitap elden-ele gezıyor. Aşık Veysel Azerbaycan okucusunun sevımlisine çevriliyor.

Sonuç

Memmed Aslanın çabası kendi etkisini gösteri. Az zamanda Aşık Veysel Azerbaycan'da ünlü bir kişiye cevrildi. Azerbaycan aşıkları onun şiirlerini neinki toplantılarda, şölenlerde, hatta radyo ve televizyon yayınlarında okumaya başladı. Şairler ve aşıklar Aşık Veyselden etkılendıler. Böylerde eski çağlara doğru bir dönşü başladı. Aşık Veyseli de Azerbaycan aşıkları Yunus Emre, Gurbani, Abbas Tufarkanlı, Karacaoğlan, Hasta Kasım, Dadaloğlu, Aşık Emrah, Hasta Hasan, Aşık Ömer, İrfani, Aşık Şenlik, Aşık Alı, Aşık Hüseyin Şemkirli, Aşık Elesger vb. bir sırada kabul etdiler.

Azrbaycan araştırıcılarının da Aşık Veysele dikkati 1980 yıllardan artdı. Memmed Aslan yeni bir merhelenin başlanğıcını koymuş oldu. 

Kaynaklar

1.      Abid Emin.(1927). Hece vezninin tarihi(Edebiyat nazariyesi), Maarif işçisi dergisi, sayı

2.      Ahmedov Teymur.(1995). Azerbaycan yazıcıları(Ansiklopedik malumat kitabı), Bakı.

3.      Aslan Memmed.(1985). Erzurum’un gediğine varanda(Seyahat çizgileri, yol düşünceleri), “İşık” neşriyatı, Bakı.

4.      Kaya Doğan(2004). Aşık Veysel, Sivas.

5.      Türk halk  şiirinden seçmeler.(1980).(Tertibçi ve çeviren Memmed Aslan). “Genclik” neşriyatı, Bakı.

6.      Yunus İmre, Aşık Veysel.(1982). İki zirve(Şiirler) (Tertibçi ve çeviren Memmed Aslan)., “Yazıçı” neşriyatı, Bakı.

7.      Vahabzade Bahtiyar.(1982). İki zirve karşısında düşünceler, Yunus İmre, Aşık Veysel.(1982). İki zirve(Şiirler) (Tertibçi ve çeviren Memmed Aslan)., “Yazıçı” neşriyatı, Bakı.

Ali Huseyin Shamil
Azerbaijan National Scientific Academy
Institute of Folklore, Department of International Relations
Baku, Azerbaijan

 ASHUQ VEYSEL IN AZERBAIJAN

            The wide capacity in the radio transmission of Turkey gave way to the spread of the audience not only in Azerbaijan but also among the turks and other peoples who could speak turkic such as Lazgis, Avars, Georgians and Armenians in the Caucasus. Radio transmissions played an important role in Ashuq Veysel’s popularization in Azerbaijan. The people involved in the preparations of these radio programs payed deep attention to the life of the ashuq by strengthening his victory during the competition between the ashuqs in the feasts despite his blindness. The love to him came from his original melodies, felicitous topics and their genuine reflection and his physical defect.

            Veysel with his many-sided personality touched upon different issues in his poems. While talking about his artistic talent we touched upon his use of language, genuine phrases and original sayings. The poems by Ashuq Veysel that were out of language purification and loyal to traditions were loved as much in Azerbaijan as in Turkey.

            Ashuq Veysel belonging to Shatiroghullari dynasty was born in the village Sivralan in Sharkishla district in Sivas in 1894. Reseraches claim his root to belong to Kars.

            Despite Soviet bans Azerbaijani press welcomed the articles concerning Ashuq Veysel’s life and creativity since 1980s. Mehmet Aslan’s activities are noteworthy in this regard. His book

“Erzurum’un gediğine varanda” (Reaching to the notch of Erzurum) was published in 100 thousand editions in Azerbaijan which had 6 million population becoming bestseller. One of the chapters of the book talked about Ashuq Veysel. The new period in learning and propogating Ashuq Veysel in Azerbaijan started with the publishing of the book where poems by Yunus Emre and Ashuq Veysel were reflected.

The paper deals with the Ashuq Veysel’s popularization in Azerbaijan and his songs.

 Key words: Ashuq literature, Ashuq Veysel, Turkish-Azerbaijani relations, Mehmet Aslan

Çap olundu: Veysel’in Azerbaycan’daki yankıları. Cumhuriyet dönemınde Sivas(Sempozyum bildirileri 23-30 Ekim 2008, Sivas 1000 temel eser N 12), Sivas, 2009, seh.353-366.