Əli Şamil
AMEA Folklor İnstitutu
SÖZDƏ BİRİNCİLƏRDƏN OLAN AŞIQ QARANI
Özət: Qul Qaranı Axısqa-Çıldır aşıq məktəbinin ən istedadlı sənətkarlarından olub. 18-ci yüzilliyin sonları 19-ci yüzilliyin əvvəllərində yaşamış aşığın əsil adı, atasının adı, ustadı və şagirdləri haqqında bugünədək əlimizdə bilgi yoxdur. Xəstə Hasanın haqqında olan dastan-rəvayətdən birində və sənətkarın məşhur “Sözdə bir” divanisində Qul Qaranıdən söz açılır. Urfanı, Küfdadi, Usta Polad, Qara Zülalla çağdaş olduqları bilinir. Adının əvvəlindəki qul, təxəllüsündəki Qaranı sözləri, bizə gəlib çatan şeirləri onun islam dini və təsəvvüflə sıx bağlı olduğunu göstərir.
Açar sözlər: Qul Qaranı, Xəstə Hasan, Urfani, Usta Polad, Axısqa-Çıldır aşıq məktəbi.
Giriş
Müharibələr, sürgünlər yalnız şəhər və kəndləri xaraba qoymur, həm də insanların ölümünə, faciələrə, mədəniyyətlərin məhvinə səbəb olur. Qüdrətli Osmanlı dövləti 20-ci yüzilliyin əvvəllərində dünyanın güclü imperiyaları tərəfindən məhv edilsə də onun xarabalıqlarında qurulmuş gənc Türkiyə Cümhuriyyətinin dirçəlməsi bir çox Avropa dövlətləri kimi Rusiyanı da qorxuya salırdı.
Rusiyanın yerində qurulmuş SSRİ sözdə xalqların himayəçisi, azadlıq və sülh carçısı kimi özünü təqdim etsə də əslində imperiya siyasətini yeridirdi. Türkiyənin güclənməsi onun müstəmləkə boyunduruğu altında saxladığı xalqların azadlıq mübarizəsini gücləndirəcəyindən qorxuya düşərək cənub sərhədləri boyundakı türk xalqlarını ata-baba yurdlarından sürgün etməyə başladı. XX yüzilliyin 20-30-cu illərdə sürgünə ayrı-ayrı qruplar, bəzən bütöv kəndlər halında göndərilirdisə, İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda Qaraçaylar, Balkarlar, Axıska və Krım türkləri, eləcə də başqa xalqlar ellikcə sürgün edildilər. Folklorumuzu, adət-ənənələrimizi yaxşı bilən insanların bir çoxu müharibədə və sürgünlərdə öldüyündən bildiklərini də özləri ilə apardılar.
Bir tərəfdən də hökumətin vətən xaini kimi təbliğ etdiyi xalqların folklorunu toplamağa, nəşr etdirməyə heç bir araşdırıcı cəsarət etmədi. Rejimdə yumşalma başlayanda bu həvəsə düşənlərin də maddi imkanları yox idi ki, sürgün olunanların arxasınca Qazaxıstana, Qırğızıstana, Özbəkistana gedib folklor nümunələri toplasınlar və ya araşdırma aparsınlar.
Türkiyə araşdırıcıları isə başqa bir problemlə üzləşmişdilər. Cıldır-Kars-İgdir Azəri bölgəsi adlandırılaraq diqqətdən kənarda saxlanılırdı. Bu da səbəbsiz deyildi. Türküyə gündən-günə güclənən, hətta ondan məsafəcə çox-çox uzaqda olan Vyetnamı, Koreyanı, Kubanı və b. ölkələri təsir dairəsində saxlayan Rusiyanı qıcıqlandırmaq istəmirdi.
1.Qul Qaranınin ömür yolu ilə bağlı yazılanlar
Aşıqlarımızın çoxu kimi Qul Qaranı haqqında yazılı qaynağa rast gəlınmır. Onların ömür yolları xatirələr, rəvayətlər, haqlarında qoşulmuş dastan rəvayətlər, özlərindən sonra yaşamış sənətkarların şeirləri əsasənda yazlır.
Qul Qaranı haqqında da ilk yazıya 1966-çı ildə Ankarada çap olunmuş “Kars Turizm ve Tanıtma Dernegi Yayınları” nın 5 sayında rast gəlirik. Orada Ardahan xalq şairlərindən söz açılarkən yazılıb: “1. Qaranı. Dəyirman köyü. 18 yüzyıl. Axıskalı Xasta Hasanın çağdaşı...3. Dursun Kaşifi. Dəyirman köyü. 1797-1865. İkraminin babası.”
Eyni kənddən olan iki çağdaş sənətkardan birinin dəqiq doğum və ölüm tarixi, oğlunun adı verilsə də Qaranınin yaşadığı zaman 18 yüzil yazılmaqla kifayətlənilib.
Türkiyədə Qul Qaranıyla bağlı araşdırmalara rast gəlmədik. Yalnız Aşıq Şenlik haqqında çap olunan kitablara Xəstə Hasanın “Yüzdə bir” divanisində adı çəkilib. (Erdener Aşık İslam,1960:18, Özbék Orhan,1969:10-11 Aşıkoğlu İsmail,1964, Arslan Enser, 1975:74). Ensar Aslan “Kars Turizm ve Tanıtma Dernegi Yayınları”nda çap olunana bir söz əlavə etməklə belə yazıb: “Garani, Kul Karani 18 yüzyılda yaşamış, Ardahanın Degirmen köyünden bir aşık”(Arslan Enser, 1975:411). Aşıq Şenlik şeirlərinin son və təkmil nəşirlərindən sayılan “Çıldırlı Aşıq Şenlik. Divanı(Hayatı, şiirleri, atışmaları ve hekayelerı) kitabda isə sənətkarın yüksək qiymətləndirdiyi aşıqların adları belə sıralanır: “ Azerbaycan sahasında Şemkirli Aşık Mirze, yeğeni Aşık Hüseyn, Gögçeli Aşık Elesger, havetli Hasta Hasan, Çöllü İsmayıl, Doğu Anadoluda Aşık Karani, Çildırlı Hoca İrfani, Molla Halis,......şiirlerinde öne cekmişler.”
Həmin kitaba yazdığı ön sözündə A.Barat Alptekin ilk dəfə Aşıq Nurunun doğum və ölüm tarixini müəyyənləşdirərək yazrı: “Nuri(Lebisli). 1811-1885-ci yölları arasında Gürcüstanın Ahıska vilayetinin Ahırkelek kazasının Lebis köyünde yaşamış olan Aşık Nuri Xasta Hasanın çırağıdır. Sazı ve sözü Xasta Hasandan ögrenmiştir. Çıldırlı Aşık Şenliyin saz ustadıdır.” (Çıldırlı Aşık Şenlik, 2006: 44)
Türkiyə araştırıcılarının əksəriyyəti Qul Qaranını Ardahanlı, bir az da dəqiqləşdirənlər Ardahanın Dəyirman köyünden hesab edirlər.
1980-ci illərdən Sovetlər Birliyində Həstə Hasan haqqında çap olunan yazılarda Qul Qaranı adı çəkilməyə başladı və ömür yolunun, yaradıcılığının öyrənilməsinin vacibliyi irəli sürüldü. (Hacıyev V., 1983: 12 aprel, Şamilov Ə.,1984:20 Mart, Şamilov Ə., 1986:1iyul) 1990-cı illərdən isə bu məsələyə diqqət artdı. Valeh Hacıyev büyük tirajla çap etdirdiyi “Folklorumuzun üfüqləri.(Azərbaycan-Gürcistan əlaqələri tarixindən) kitabında yazdı: “ Xəstə Hasan dövrünün görkəmli sənətkarları Qul Qaranı, Usta Polad, Ömər, İlfani, Sefili ilə deyişmiş, yüzlərlə ustadnamənin, divaninin, təcnisin və bir neçə destanın yaradıcısı kimi tanınmışdır” ( Hacıyev V., 1991:22) Müəllif 2005-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi “Gürcüstanda Türk xalq ədəbiyyatı ənənələri” kitabında da Qul Qaranı haqqında yuxarıda dediklərini təkrarlamışdır.(Hacılı Valeh, 2005:160-162)
Şurəddin Məmmədli Qarapapaq 2000-ci ildə çap etdirdiyi “Borçalı ədəbi mühütü” kitabında Xəstə Hasandan söz açarkən sənətkarın “Qərənəyə şagirdlik edib, Xəstə Qasımı özünə ustad sayıb” ifadəsilə kifayətlənmişdirsə(Qarapapaq Şurəddin Məmmədli, 2000:112) 2004-cü ildə “çap etdirdiyi “Borçalı-Ahıska-Kars ortaq ədəbi arealı” kitabında Qul Qaranıya fəsil ayırıb.(Qarapapaq Şurəddin Məmmədli, 2004:25-30). Bu Qul Qaranı haqqında gördüyümüz ilk məqalədir.
Araşdırıcı məqaləsində yeni qaynaqlardan istifadə etmiş, Qul Qaranı haqqında daha geniş bilgi vermişdir. Əsasən, özünün topladıgı materiallardan və S.Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində Ziyəddin Əfəndiyevin fondunda saxlanan “Cüng-bayaz”dan(fond 533. saxlama vahidi 63, 64) istifadə etmişdir.
Araşdırıcı bu fikırdədir ki, sənətkar Üveysilik-Qərənilik təriqətinə bağlı olduğuna görə təxəllüsünü Qərəni götürüb. Topladığı bilgilərdən bu qənaətə gəlir ki, “Qaranı Axıska tərəfdə doğulmuş, orada və Borçalıda məşhurlaşmışdır... Borçalının Bəylər kəndində olub, 19-cu yüzilliyin birinci yarısında yaşayıb” Müəllif Borçalının Qoşçulu kəndində yaşayan Qəhraman Ömər oğlu Süleymanovun dediyi: “Aşıq Qul Qaranı Borçalı mahalımızın Bəylər kəndindəndir” fikri üzərində ciddi dayanmır. Amma yazır: “Qul Qərənini şeirləri indi də Borçalıda elin hafizəsində yaşayır və bu da onun Borçalıyla bağlılığı faktının müəyyən anlamda dəstəklənməsinə kömək edir”. (Qarapapaq Şurəddin Məmmədli, 2004:25).
Onun bir az tərəddüdlə söylədiyi fikrələ razılaşırıq. Çünki aşıq gəzərgi bir insan olub. Qaranıni də Borçalıya gəlməsi, məclislər aparması, müəyyən müddət burada qalması mümkündür. Amma onun Bəylər kəndindən olmasını sübutlayan elə bir dəlil yoxdur. Aşığın yaşadığı dövür bizdən çox da uzaqda deyil. Çağdaşımız olan yaşlı nəsil onun oğul-uşağını xatırlayardı. Şurəddin Məmmədli Qarapapağın məqaləsinin ətək yazısındakı “Borçalının Bəylər, Saraçlı, Kosalı, Qaraçalar kəndlərində Qərənizadə soyadı indi də qalmaqdadır” fikri hələ həmin nəsillərin Qul Qaranıyla bağlı olduğunu sübutlayan dəlil deyil. Olsa olsa bu soyadı oxşarlığıdır.
Şurəddin Məmmədli Qarapapaq Qul Qaranı haqqında dəyərli bilgilər verir. Lakin bəzi yerlərdə qaynaq göstərməməsi özündə sonrakı araşdırıcıları çətin vəziyyətdə qoyur. O yazır: “İndiyə qədər bilginlər(Ənsər Aslan, Əflatun Saraçlı, Əsəd Əliyev, Məmməd Sarvan, Tinatin Məmmədova və başqaları) Qul Qaranının yalnız adını çəkməklə, onu Borçalı ədəbi mühitinin qüdrətli nümayəndələrindən birini təqdim etməklə yetərləniblər, məlumat azlığı səbəbindən onun barəsində geniş danışa bilməyiblər”. (Qarapapaq Şurəddin Məmmədli, 2004:25). Bilinmir ki, yuxarıda adı çəkilən araşdırıcılar hansı yazılarında Qul Qaranınin adını çəkiblər.
Yaxud araşdırıcı Qul Qaranınin təxəllüs götürməsindən söz açarkən aşağıdakı şeiri verir:
Ərş üzündə pərvaz edən buludlar,
Gözlərim oxşatdı ay ağa səni.
Hər qətrəsi tutar bir əzim mələk,
Əmirsiz qoymazlar ay ağa səni.
Müşkül olsa həkim atar nəx andan,
Qorxum yoxdur nə sultandan, nə xandan,
Mələkülmövt bir gün tutar taxandan,
Qoymaz ki, qalxasan ayağa səni.
Cəhd eylə, Qərani, qıl beş vaxtını,
Günahkar olarsan, tərk et taxtını,
Soyarlar əynindən tacı-taxtını,
Yuyarlar, bükərlər ay aga səni.
Araştırıcı bu şerin də haradan alındığını göstərməyib. Kiçik qüsurlarına baxmayaraq məqalə Qul Qaranı haqqında ilk məqalə kimi olduqca dəyərlidir.
2. Xəstə Hasan Qul Qaranı haqqında
Xəstə Hasanın yükcək sənətkarlıqla söylədiyi “Sözdə bir” divanisinin əlimizdə olan nüsxələrinin hamısında Qul Qaranınin adı çəkilir. Aşağıda Türkiyənin Kars ilinin(vilayətinin) Kümbətli (Ladıkars) kəndindən olan Aşıq İslam Ərdənərdən topladığımız nümunəni veririk:
Abi-çeşmim göllərində sona da bir, qaz da bir.
Süsən-sünbül, mor mənəvşə, bülbül ötər yazda bir.
Vaqif dərdən xəbərdardı Gövhərin qiyməti yox.
Qul Qaranı, Qara Zülal, Aşıq Ömər sözdə bir.
Bu misralardan aydın görünür ki, Qul Qaranı Vaqif, Gövhəri, Aşıq Ömər, Qara Zülal kimi söz ustası sayılır. Aşiq İsgəndər Ağbabalı və Murtuza Tursunovdan (Namazov) topladıgımız nüsxələrdə isə son misra “Qul Qaranı qərəz eylər, Aşıq Ömər sözdə bir“ kimidir. Fərqin yaranmasını aydınlaşdırmaq üşün mütləq Xəstə Hasanın Qul Qaranı ilə deyişməsindən söz açan dastan rəvayəti gözdən keçirmək lazımdır.
1. Xəstə Hasan və Qaranının deyişməsindən bəhs edən dastan-rəvayət
Bir gecəlik məclis üçün hazırlanmış dastan-rəvayətin əlimizdə dörd nüxəsi var. Onlardan biri Məhəmməd Hüseyinqulu oğlundan, ikincisi Aşıq İsgəndər Ağbabalıdan, üçüncüsü Aşıq Murtazadan, dördüncüsü Aşıq İlyas Dadaşovdan toplayıb.Birinci nüsxəni araşdırıcı Elxan Məmmədli babasından toplayıb və AMEA Folklor İnstitutunun Arxivində 1996-cı ilin ekspedisya materialları sirasında 100-cü qovluqda saxlanılır. Sonrakı üc variant isə şəxsi arxivimizdə və AMEA Folklor İnstitunun Arxivində müxtəlif illərin ekspedisya materialları arasındadır.
Gözdən keçirdiyimiz dörd variantın sujetləri arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Hadisələr Nağı bəyin evində baş verir. Aşıq Murtaza və Aşıq İsgəndər Ağbabalı Naği bəyin Qarzaxlı, Məhəmməd Hüseynqulu oğlu isə Sarıqamışlı olduğunu söyləyib.
Aşıq deyimələrinin ənənəvi qəlibləri əsasında qurulmuş dastan-rəvayətin qısa məzmunu belədir:
Qaranı Qarzaxlı Nağı bəyin aşığıdır. Nağı bəy təzə gətirdiyi gəlininə tərif dedirtmək istəyir. Bəyin xanımı gəlini bəzəyib məclisə gətirir. Qaranı gəlinə baxıb aşağıdakı tərifi deyir:
Başına döndüyüm, qurvan olduğum
Yoxdu sənin kimi, yaxası Gülgəz.
Alışıb oduna büryan olduğum,
Olarmı sənintək həvəsi Gülgəz.
Can qurban eylərəm o uca boya,
Gözəllik yaraşır qamətə, soya,
Bəzəkli-düzəkli aparam toya,
Yoxdur sənin təki sonası Gülgəz.
Qaranıyam oxumadım hecəmi,
Yuxum gəlmir, yatammıram gecəmi,
Çox gəzdim dünyanı, Azərbaycanı,
Öldürür qaşların qarası Gülgəz.
(Ağbabalı İsgəndərin variantı)
Aşıq Murtazanın və Aşıq İlyas Dadaşovun söylədiyi şeir də Ağbabalı İsgəndərdən toplanmış variantla məzmunca eyni olsa da misralarda, deyimlərdə bir az fərq var. Hər iki şeir Gülgəz rədifi ilə bitir. Dastanda deyilir ki, şeir Nağı bəyin xoşuna gəlmir. O qədər hirslənir ki, hətta Qaranını öldürmək istəyir. Lakin dostları, məsləhətçiləri buna imkan vermirlər. Deyirlər ki, aşığı öldürsən deyəcəklər: “Nağı bəy bir aşığı da saxlaya bilmədi deyə öldürdü. Elə bir aşıq tapaq ki, deyişəndə onu bağlasın. Bu Qaranıya ölümdən ağır zərbə olar”.
Şerii diqqətlə gözdən keçirdikdə burada elə bir qəbahətli misraya rast gəlmirik. Toylarda gəlinlərə, qızlara aşıqlarımızın əksəriyyəti belə təriflər deyib.
Burada nəsə bir anlaşılmazlıq, məntiqsizlik özünü göstərir. Elxan Məmmədlinin babası Məhəmməd Hüseynqulu oğlundan topladığı variantdakı gözəlin tərifi məsələyə aydınlıq gətirir.
Gəl görüm, gəlişin nerdən, çeşmi siyah, nöycavan,
Həsrətəm didarına, çəkirəm ah nöycavan,
Nə müddətdir yolçusuyam, gözlərəm yollarını,
Axşamlar zarı qıllam, taki sabah nöycavan.
Bad əsdi, gül üzündən qalxdı niqab, ey nigar,
Dağıldı könlüm qübarı, hüsnünə qıldım nəzər,
Məni edib, məbus yaradıb, camalın pərvərdigar,
Saxlasın cümlə bəladan cəni Allah nöycavan.
Qaranını mehman eylə otağına sazınan,
Üz sürtüb qədəmlərini bus edim peşvaznan.
Soyunub alsan qoynuna aşığı min nazınan,
Açılaydı üstümüzə taki sabah nöycavan.
Bu şeirin son misralarının Nağı bəyi və məclisdəkiləri əsəbiləşdirəcəyi, aşıqdan narazı salacağı normal görünür. Ehtimal etmək olar ki, Qul Qaranı Gülgəzin tərifinə iki şeir söyləmişdi. İkinci şeirdə açıq-saçıq, intim misralar olduğuna görə onu qadınlar-qızlar, uşaqlar olan məclislərdə söyləməmişlər. Beləcə bəzi aşıqların repertuarından çıxsa da yaşlı nəslin yaddaşında qalmışdır.
Aşıq Murtaza variantında Qaranı qarşılaşdırmaq üçün Urfanini, Küfdadını və Usta Poladı dəvət etmək istəyirlər. Lakin onlar Qarzaxdan uzaqda olduğuna gətirtmək vaxt aparır. Bu zaman eşidirlər ki, Xavet kəndində danaçılıq edən bir yeniyetməyə haqdan vergi verilib. Onu gətirtməyi planlaşdırırlar. Yeniyetmə Qul Qaranı kimi bir aşıqla deyişməyə ehtiyat edəcəyini bilirlər. Buna görə də öncədən Nağı bəyin çağırdığını söyləyirlər.
Yeniyetmə Hasan Nağı bəyin yanına gələndə məclis qurulduğunu görür. Həmin vaxt bəyin göstərişi ilə Qaranı gizlənir. Bəy ona haqdan vergi verildiyinin doğru, yalan olduğuyla bağlı suallar verir. Hasan söylənənlərin doğru olduğunu deyir. Nağı bəy deyir ki, doğrudursa onda məclisdəkilər üçün çalıb-oxusun.
Xəstə Hasan çalıb-oxumağa başlayır. Aşıq Murtuzanın və Aşıq İsgəndər Ağbabalının, Aşıq İlyas Dadaşovun söylədikləri variantda Xəstə Həsən müxtəlif məzmunda 3 şeir deyir ki, bunlar Məhəmməd Hüseynqulu oğlu variantında yoxdur. Dastan rəvayətin əsasını, özəyini təşkil edən Qul Qaranıyla Xəstə Hasanın deyişməsidir. Hər dörd variantda və Aşıq İslam Ərdənərin bizə göndərdiyi “Qara hey!” rədifli deyişmələr, misra, ifadə fərqlərini nəzərə almasaq eynidir. Buna görə də onlardan Aşıq İslam Ərdənərin söylədiyi “Qara hey!” cığalı təcnisini, Aşıq İsgəndər Ağbabalının söylədiyi “Bax” divanisini, Məhəmməd Hüseynqulu oğlunun söylədiyi “Ver xəbər” divanisini təqdim edirik:
Qul Qaranı:
Əlif-bey içində, hərf arasında,
Bir xət gördüm, çəkilibdi qara hey!
Əziziyəm, qara hey!
Qış gəldi bax, qara hey.
Qaradan boyax olmaz,
Boyanıbdı qara, hey!
Namərd seyraqubun bafası olmaz,
Dolanar dünyanı üzü qara hey!
Xəstə Hasan:
Aləm bilir bu dünya da beş gündü,
Mən bilirəm beşini də qara hey!
Əziziyəm qara, hey!
Oxu dərsin qara, hey!
Əzəlindən kim çalıb,
Ağ üstündən qara hey?!
Sağlıq xəbərimi yara versələr,
Dost sevinər, düşmən geyər qara hey!
Qul Qaranı:
Üstümüzdə kərəm kanı bir dura.
Dəvət eylə, dostun minsin bir dura.
Əziziyəm bir dura.
Bir yeriyə, bir dura.
Sərraf odur dür seçə.
Qiymət vura bir dura.
Əliyyən Mürtəza mindi bir dura.
Qabağında sarvanıydı Qara hey!
Xəstə Hasan:
Xəstə düşdüm, döşək üstə dər saldım.
Cəfa çəkdim dünya üçün dər saldım.
Əziziyəm dərs aldım.
Eşiyinə dər saldım.
Eşitdim seyraqub gəlir.
Onun üçün dər saldım.
Əqli kamil ustadımdan dərs aldım.
Oxumuşam əlif, əbcət, qara hey!
Qul Qaranı:
Haqq əmr etdi inli-cinni yaransın.
Əyyub sağlığında gördü yarasın.
Əziziyəm yarı sin.
Yarı mimdi, yarı sin.
Cismimi ataş aldı.
Qırağında yar, isin.
Qaranı der: Şavatçıyam, ya Rəsul.
Cünahkarlar gələr üzü qara hey!
Xəstə Hasan:
Bizlərdə qaydadı yara deməzlər.
Yarın sirrin əğyara deməzlər.
Əzizyəm yara deməzlər.
Yarı yara deməzlər.
Axır həsrət ölərəm.
Dərdi yara deməzlər.
Xəstənin dərdini yara deməzlər.
Görər məzarımı, geyər qara hey!
(Aşıq İslam Ərdənər variantı)
Qul Qaranı:
Ey könül, oyan qəflətən, ol dəmi-dövrana bax.
Hər sabah tezdən ərşə çəkilən ol karvana bax.
Dəryada mah, yerdə murğu, hamı onun əmrindədi.
Dünya heç kəsə qalmadı, hanı, Süleymana bax.
Xəstə Hasan:
Bizi yoxdan var eyləyən ol Tanrı sübhana bax.
Abı, ataş, xaki, baddan xəlq olan insana bax.
Adəmi sakin eylədi cənnəti irizvana.
Onların qəsdi-qərəzi ol ləin şeytana bax.
Qul Qaranı:
İbrahim ki, İsmayılı apardı Ərəfətə.
Dedi: Ata, qolum bağla, sallam səni əzyətə.
Xışmla bıçağı çəkdi ol Həcərül Əsfətə.
Kim göndərdi, kim gətirdi ol qoçu qurbana bax!
Xəstə Hasan:
Hax taladan nida gəldi, «İncil» endi İsaya,
«Zabur» Davuda verildi, abu «Tövrat» Musaya.
Məhəmməd durdu qıvlaya, Məryəm girdi kilisaya.
Məhəmmədin hümmətinə oxunan Qurana bax!
(Aşıq İsgəndər Ağbabalı variantı)
Qul Qaranı:
Bizi yoxdan var eyləyən ol sübhandan ver xəbər.
Səkkiz cənnət əzizi o kimlərdən ver xəbər.
O kimdi hüllə biçir insanın sifətinə?
Doqquz bağa su bağlayan o bağbmndan ver xəbər.
Xəstə Hasan:
Bizi yoxdan var eyləyən ol sübhandan al xəbər.
Səkkiz cənnət əzizi o kimlərdən al xəbər.
İdrisdir hüllə biçir insanın sifətinə.
Doqquz bağa su bağlayan o bağmandan al xəbər.
Qul Qaranı:
Dinlərdən hansı əzizdi, mən tutmuşam adını?
Əngiddə kimlər gördü Əzrayılın cəngini?
O kim idi, iki yol gördü ana rəhnini?
Məkanı bu məkanın bil, o bir cannan ver xəbər?
Xəstə Hasan:
Məhəmmədin dini əzizdi, mən tutmuşam o dini.
Qabil öldürdü Habili gördü Əzrailin zəhmini.
Həzrət Yunus iki yol gördü ana rəhnini.
Məkanı ümman məkanı, ol cannan al xəbər.
Qul Qaranı:
Qaranı ana ilə buldu bir-birini.
O kimiydi kəndi əliynən kəndi kəsdi sərini?
O kim idi atasız gəldi dünyaya, əmdi ana şirini?
O ki nədən xəlq olubdu ol divandan ver xəbər?
Xəstə Hasan:
Xəstə Hasan ana ilə buldu bir-birini.
Əzraildir kəndi əliynən kəndi kəsər sərini.
Həzrət İsa atasız gəldi, əmdi ana şirini.
O ki, nurdan xəlq olunub ol divandan ol xəbər.
(Məhəmməd Hüseynqulu oğlu variantı)
Qul Qaranının dediklərinə cavab verdikdən sonra Nağı bəy Xəstə Hasana təklif edir ki, indi də o desin. Xasta Hasan “İçnidə” rədifli bağlamanı deyir. Qul Qaranı bağlamanı aça bilmir. Xasta Hasanın söylədiyi bağlama Məhəmməd Hüseyniqulu oğlu variantında yoxdur. Onun söylədiyi nisbətən yığcamdır və Qul Qaranının söylədiyi bağlamaları Xəstə Hasanın açmasıyla bitir.
Qalan üç variantda fərqlər azdır. Aşıq Murtaza variantının sonunda Qul Qaranı Nağı bəydən xahiş edir ki, Xəstə Hasanı ona iki günlük qonaq versin. Qul Qaranı uşağı, yəni Xəstə Hasanı incitdiyinə görə onun xəcalətindən çıxsın, könlünü alsın. “Nağı bəy dedi: “Yox olmaz, çünki insan oğlu çiy süd əmmiş”. Qaranı dedi: “Bəqim gətir əl kağızı yazem, mənim buna ziyanım olmaz”. Nağı bəy dedi: “Onda olar, yaz. Əgər buna bir şey olsa sənin kökünü kəsərəm vallah!”
Bəli Qur Qaranı Xəstə Hasanı apardı davata, hamısı yedilər işdilər... Nağı bəy bir yaxşı atı Xasta Hasana peşkaş verdi”
Bu sonluqda məğlub qalibdən düşmən kimi deyil, dostcasına ayrılır.
Sonuc
Gözdən keçirdiyimiz dastan-rəvayətlərdə və yazılı qaynaqlardan aşağıdakı nəticəyə gəlirik:
1. Qul Qaranı Türkiyədəki Ardahan qəsəbəsi yaxınlığındakı Dəyirman köyündəndir.
2. Aşığın əlimizdə olan 3 qoşma və 3 bağlamasından aydın görünür ki, ustad sənətkar olmuş, elə buna görə də bölgənin ən secilən aşığı kimi Nağı bəy onu yanında saxlamışdır.
3. Şeirlərinin təsəvvüfələ sıx bağlılığı, adındakı qul və Qaranı sözləri onun təriqətlə bağlı olduğnu söyləməyə əsas verir.
4. Qul Qaranı, Urfanı(əsil adı Sülüyman), Usta Polad Xəsta Hasandan yaşda böyük olsalar da bir bölgənin sənətkarlarıdır və çağdaşdırlar.
5. Aşıq Şenlik 1853-1914-cü, Aşıq Nuru 1811-1885-ci, Xəstə Həsən 1760-1840-ci illərdə yaşayıblar. Bu hesabla Qul Qaranı da Xəstə Hasandan 20 yaşdan çox büyük olmalıdır. Demək Qaranının doğum tarıxı 1740-cı illərdən sonralara düşür.
6. Xəstə Hasan Qul Qaranı ilə deyişib. Bu mövzudakı dastan-rəvayət isə sonradan, özü də Xəstə Həsənin şagirdləri tərəfindən formalaşdırılıb. Buna görə də Xəstə hasanın “Birdir, bir” divanisindəki “Qul Qaranı, Qara Zülal, Aşıq Ömər sözdə bir” misrası dastan sujetinin təsirilə “Qul Qaranı qərəz eylər, Aşığ Ömər sözdə bir“ şəklinə salınıb. Beləliklə aşıqların şerlərinin qorunub günümüzədək gəlib çatmasında böyük rolu olmuş “Qul Qaranıynan Xəstə Hasanın deyişməsi” dastan-rəvayər həm də Qara Zülal kimi aşığımızın unudulmasına, Qul Qaranı kimi ustadın qərəzkar kimi tanınmasına şərait yaradıb.
7. Şeir və rəvayətlər isə onu göstərir ki, Xəstə Hasan Qul Qaranının ya şagirdli olub, ya da ondan güclü təsirlənib.
Qaynaqlar
1. Aslan Enser.(1975, 1993), Çıldırlı Aşık Şenlik. Hayatı, şiirléri vé hikayéléri. (İncélémé-métin-sözlük), Ankara.
2. Aşıkoğlu İsmail.(1964) , Aşık Şenlik, “Koban” yayınları, İzmir.
3. Çıldırlı Aşık Şenlik. (2006). Divanı.(Hayatı, şiirlerı, atışmaları ve hikayeleri), Hazırlayanlar: A.Barat Alptekin, M.Nizamettin Coşkun, Ankara.
4. Erdener Aşık İslam.(1960), Aşık Şenlik divanı, “Bugün” matbaası, Kars.
5. Hacılar Valeh. (2005), Gürcistanda Türk xalk ədəbiyyatı ənənənləri. «Səda» nəşriyyatı, Bakı.
10. Kars ili.(1966), Çıldır, Ardahan, Hanak, Posof. I sayı. Özél say. Kars Turizm vé Tanıtma dérnéği yayınları. Sayı 5, Ankara.
13. Şamil Ali.( 2006), Aşiq Ürfaninin ömür yolu və şeirləri. ”Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə». IV Uluslararası Folklor Konfransının materialları. AMEA Follkor İnstitutu, Bakı, 1-3 noyabr, s.85-91.
Çap olunub: Sözdə birincilərdən olan aşiq Qarani. “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” V Uluslararası Folklor Konfransının materialları. (17-19 Oktyabr 2007-ci il), Bakı, 2007 səh.152-158.
|
