ali-shamil - Elincede kalakurma, şehersalma, suvarma ve ciftcilik kültürü

Ali Şamil Hüseyin oğlu
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü
Bakı- Azerbaycan.

ELİNCÉDÉ KALAKURMA, ŞÉHÉRSALMA,

SUVARMA VÉ CİFTCİLİK KÜLTÜRÜ

Özét

Elinsékala Azérbaycana baglı Naxçıvan Özerk Cumhuriyétinin Culfa rayonunda (ilçésindé) eyniadlı çayın sağ sahilindéki dağın üzérindé yerléşir. Asogik (928-1019), Stepanos Orbelian (1258-1304), Nésévi (13 yuzyil), Şéraf éd-din Eli Yézdi (15 yüzil), Ispan elçisi Ryun Honzales de-Klavixo (15 yuzil ), Evliya Célébi (17 yuzil) ve b. bu kaladan söz açmışlar. Emir Teymurun şöhrétiné kölgé salmak üçün Sovetlér donémindé kalanın tarihini öyrénilmésindén çok 1387-1399-sü illérdé mühasirédé kalmasına dikkét yetirilmişdir.

Célairilér sığındığı kalanın uzun illér yenik düşmémésiné sébébi Emir Teymurun basarıksızlığı deyil burada Türk kültüründéki şéhérsalma, suvarma, ciftçilik, memarlık gélénéyindén basarıkla istifadé edilmési olmuşdur. Hém dé strateji çéhétdén daha éhémiyyétli böyük kala şéhérlérin alınmasına dikkét yetirildiyindén buraya Teymur o kédér dé öném vermémişdir.

Çağdaş tehniki imkanlar vé havadan çékilmiş fotoşékillér dé kala kurmak üçün Elincé dağının seçilmésinin daha doğru olduğunu tésdikléyir. Kalanın çevrésindéki dağlardakı müdafié kurğuları uzunmüddétli müdafié olunmağa imkan yaratmışdır. Elinsékala öyrénilérkén nédénsé çevrésindéki müdafié kurğularına dikkétdén kénarda kalmışdır.

Bildirimizdé Elincékala ilé ilgili aşağıdakılara dikkét yetirmişik.

1. Elincékalanın coğrafi mövkeyi-landşaftı, hava ahınları, su ehtiyatları vé s.

2. Ilanlıdağ, Berdik gözétçi vé mudafié kurğuları, elécé dé Babék, Şapur, Nahçivan vé b. kalalarla Elincékalanın ilişgisi.

3. Kalanın su téhsizatı: kéhrizlér, yağiş, kar sularını toplpmak üçün kayalari çaparak hovuzlar düzéldilmési vé onlarin düşméndén gizlédilmé yolları.

4. Kuru vé sért iklim şéraitindé, suvarma mümkü olmayan kayalıklarda havadaki buharın şehé dönmésindén yararlanarak üzüm becérilmési.

5. Kışda yağan kardan kayalıklardakı mağaralara yiğılmasından yararlanarak soyuducu kimi istifadé edilmési.

Anahtar kélimélér: Elinsé kalası, Emir Teymur, Türk kalasalma kültürü, tébii ehtiyatlardan istifadé.

Giriş.

Elinsé kalasının ézémétindén, alınmazlığından söz açanların fikirléri bir-biriné yahındır. Onlar kütlévi néşr olan Azérbaysan Sovet Ensiklopediyasında belé ümumiléşdirilib: «Elinsékala, Elinsé, Alansik, Alınsakala – Azérbaysanda kala. Nahçıvan MSSR-in Culfa rayonunda Elinsé çayının sağ sahilindé sıldırım dağ silsilésindédir. Elinsékalanın adı ehtimal ki, «Alansik» («meydança», «kiçik meydan», «alan» - kédim türk dilindé «düzénlik», «meydan») sözündéndir. Bu, kalanın yerléşdiyi sahénin kiçik meydançaya bénzémési ilé élakédardır. Elinsékalanın tikilmé tarihi müéyyénléşdirilmémişdir. Bézi tédkikatçılar Elinsékalanın orta ésré aid olduğunu ehtimal edirlér. «Kitabi-Dédé Korkud» dastanında möhkém istehkam kimi tésvir olunr. Elinsékala hakkında tarihçilérdén Asoğik (928-1019), Stepanos Orbelian (1258-1304), Nésévi (17 ésr), Şéraf éd-din Eli Yézdi (15 ésr), İspaniya séfiri Klaviho (15 ésr) türk séyyahı Evliya Çélébi vé b. mélumat vermişlér. Elinsékalada arheoloji kazıntılar zamanı çoklu sahsı kab parçası, sikké vé s. tapılmışdır. Elinskalada yuharıya doğru pillé-pillé müdafié divarları, kala yolunda isé keşikçi méntékéléri, bürslér, séngérlér olmuşdur. Elinsékalada kala réislérinin vé feodalların bişmiş kérpisdén tikilmiş binalarının harabalıkları kalır. «Şahtahtı» adlanan bu sahédé 600 süvarini yerléşdirmék mümkün idi. Kalada yeddiyédék hovuz kazılmış vé onları yağış suyu ilé doldurmak üçün hüsusi kaydada arhlar (şırımlar) çékilmişdi.

Eldégizlér dövründé mühüm hérbi istehkam olan Elinsékaladan hökmdar ailésinin sığınasak yeri kimi istifadé olunurdu. Nahçıvan hakimi Zahidé hatunun ikamétgahı vé Eldégizlérin hézinési Elinsékalada yerléşirdi. 1125-si ildé Harézmşah Célaléddin Azérbaysana hüsumu zamanı Eldégéz hökmdarı Özbék Elinsékalaya sığınmış vé burada döyüşlérin birindé öldürülmüşdür. Elinsékala 13-sü ésrdé Elhanilérin, 14-sü ésrdé Célairilérin hakimiyyéti altında olmuşdur. 1386-sı ildé Teymur Elinsékalaya hüsum etmişdi. Elinsékala étrafında Teymurilérlé Célairilér arasında şiddétli vuruşmalar baş vermişdi. Elinsékalanın mühasirési Teymurun oğlu Miranşaha tapşırılmışdı. Kalanın müdafésiné Célairi émiri Altun başçılık edirdi. Célairilér dövlétinin hézinési dé Elinsékalada gizlédilmişdi. Azérbaysanın vé Gürsüstanın bézi feodal hakimléri dé Elinsékala müdafiéçilériné kömék edirdilér. 1399-ildé Teymurilér üçünsü défé Elinsékalaya hüsum etdilér. Teymurun hüsumu éréfésindé aralarında yaranmın ihtilafa göré Célairi sultanı Ehmédin oğlu Tahir növbéti hérbi séférdén kayıdan Altunu kalaya burahmadı. Bézi émirlér vé döyüşçülér Tahirdén üz döndérib kalanı térk etdilér. Véziyyétin ağırlığını görén Tahir hézinésini yığışdırıb Bağdada kaçdı. Belé bir şéraitdé mükavimété rast gélméyén Teymurun koşunları Elinsékalaya dahil oldu».(ASE, 1980, IV:182)

Uzun illér Azérbaysanlı tarihçilér, yazıçı vé şairléri dé Rusiya vé Avropa ideoloklarının tésiri altında kalanın tarihini öyrénmékdén çok Elinsékalanın Teymuriléré karşı müéyyén fasilélérlé (1387-1399) mükavimét göstérmésiné daha çok dikkét yetirmişlér. Bunda da mékséd küdrétli Emir Teymuru kiçiltmék olmuşdur. Yéni méğlubedilméz Teymur Elinsé kimi kiçik bir kalanı ala bilmémişdir. Eslindé Elinsékala né kédér möhkém müdafié kurğusu olsa da oranı Teymur ordularının tuta bilmémési inandırısı deyil. Bu kiçik müdafié kalasına Emir Teymurun dikkét yerirmésiné o kédér dé ehtiyas yok idi. O, daha böyük vé daha mühümmü kalaları, şéhérléri turmağı karşısına mékséd koymuşdu.

Déniz séviyyésindén 1640 metir yükséklikdé yerléşén (Salamzadé E.B., Mémmédzadé K.M.1985:90) Elinsékalanın çevrésindéki kébristanlıklar vé türbélér, hanagahlar bu yerlérin uzun illér abad yaşayış méskéni olduğundan hébér verir. Çevrédé nisbérén abad kalan abidélérdén én ünlüsü çayın sol sahilindéki hanégahdır. Yerli éhalinin «Şıhın kébri», «Şeyh Horasani» adlandırdığı hanagéh kompleksi son onilliklérdé şifahi vé yazılı tébliğat nétisésindé hürufizmin banisi Şébahéddin Fézlullah Tébrizi Astrabadi Néiminin (1339/40-1393/94) kébirüstü abidési kimi tanıdılmağa çalışılsa da bunu tésdikléyén bélgéyé rast gélinmémişdi. Hanagahın içérisindéki iki mérmér séndukédé-kébirüstü daşdakı yazıları ohuyan araşdırısı Méşédihanım Nemét bu kitabélérin Kazı Mésidéddin kızı Hon Bikéyénin(1444-1445), vé böyük sufi şeyhi Hası Lélé Malikénin(1494-1495) olduğunu yazır. Yahınlıkda harabalığı kalan pirdé kalmış kébirdaşındakı yazı isé burada Karakoyunlu hökümdarı Cahanşahın(1435-1467) zamanında şéhid olmuş sérkérdé Seyyid Ehmédin névési Emirhanın burada défn olunduğundan hébér verir (Nemét,1992:49-53).

Kalanın enli, usa divarları vé bürsléri olmayıb. Burada ésasén tébiétin yaratdıklarından-sıldırım kayalardan, çayın yaratdığı yarğandan vé s. Baçarıkla istifadé edilib. Elinsékaladan yahınlıkdakı dağ vé tépélérin arhası görınmür. Orada gizlénmiş düşmén kısa zamanda özünü kalaya çatdıra bilérdi. Bu da kalanın müdafiéçilérini çétin véziyyétdé koyardı. Demék, düşménin géldiyindén hébér tutmak vé müdafiéyé hazırlaşmak üçün başka bir yerdé müşahidé méntékésinin olması vasib idi. Ahtarışlarımız kalanın çevrésindéki üç dağda- İlanlıda, Berdikdé vé Kalaboynuda gözétlémé kurğularının olduğunu tésdiklédi. Müéyyénléşdirdik ki, onlardan yalnız sizli müşahidé yerléri kimi istifadé edilméyib. Bu kurğular hém dé Elinsékalanın yardımçı kurğuları rolunu oynayıblar.

Bés bu müşahidé méntékéléri nesé kurulmuşdur?

Kalanın coğrafi mövkeyi

Nahçıvanın iklimi kuru, sért vé déyişkéndir. Uzun sürén yay aylarında havanın tempiratru 45-50 déréséyé yüksélirsé, yışda sıfırın altında 30-35 déréséyédék enir. Yayada gündüz havalar né kédér isti keçsé dé gesélér sérin olur. Buna sébéb kuzeydéki zirvéléri 4000 metiré çatan dağlardan sérin havanın Araz vadisinédék ahmasıdır. Hava istiléşdiksé daşlar kızır vé çaylardan buharlanan suyu özüné çékir. Zéngézur dağlarından Araza doğru ahan kiçik çayların suyu vadilérdéki ékinléri vé bağ-bağçanı çétinliklé suvarır. Bölgédé düzénliklér kifayét kédér olsa da keçişdé onun çok az hissési suvarılırmış. Suvarılan sahélér ésasén çaylar boyundaymış.

Bölgédé meşé örtüyü az olduğundan vé başka yanasak növlér-daşkömür, torf, neft, kaz vé s. olmadığından insanlar heyvanların peyinlérini kurutmakla ondan yanasak kimi istifadé edirmişlér. Havalar şahtalı keçdiyindén vé yanasak az olduğundan insanlar kışa payızdan hazırlaşarmışlar. Payızda bir neçé çuvalın unundan lavaş bişirmék, davar vé ya karamal késérék kovurma hazırlamak, mühtélif meyvélér kurudarak sahlamak, şaftalı, armud kimi meyvélérin içérisiné ézilmiş séviz, şékér tozu vé ya bal katmakla kurudub sahlamak gélénéyi bu gün dé yaşamakdadır.

Bu yerlérdé hava kuru olduğundan téndirdé bişirilén lavaş uzun müddét né keyfiyyétini itirir, né dé dadını déyişir. Hétta altı aydan çok sahlandıkda belé isténilén vaht ona azaçık ilık su sépméklé tézé çörék kimi sufréyé vermék olur. Uzun müddét kalan kovurmadan mühtélif horéklérin bişirilmésindé istifadé etméklé yanaşı, donmuş halda lavaşla da yemék olur. Burada heç bir soyudusudan, élavé kurğularda istifadé etmédén dé evlérdé, zirzémilérdé kuru meyvéni uzun müddét sahlanılır. Cévizin şékér tozu, yahud balla karışığını şaftalı vé ya armudun ovulmuş içérisindé kurutmakla hazırlanan alana én kaloarili kida sayılır. Çétin şéraitdé bir alana bir insanın günlük norması sayılır.

Kida normal şéraitdé sahlandıkda uzun müddét kalır. Buna göré dé önsédén kifayét kédér kida ehtiyatı toplandıkda kala uzun müddét mühasirédé kalsa da dışdan kida gétirméyé ehtiyas duyulmurdu.

Elinsé dağı vulkan ménşéli sért kayadan ibirétdir. En usa noktési déniz séviyyésindén 1811 metr yükséklikdédir.( Şamilov Eli,1984, 179 (13916):4). Buna göré dé kalaya çevrédéki çaydan vé bulaklardan su kéméri çékmék vé onu yer altında, torpakda gizlétmék imkansızdır. Su yalnın yerli imkanlar hesabına ödénilmé bilérdi.

Elinséçayın vadisindéki hava ahını isé burada sağlam bir iklim yaradır.

Ilanlıdağ, Berdik gözétçi vé mudafié kurğuları, Babék,

Şapur, Nahçivan vé b. kalalarla élaké

Elinsé kalasının küzey-doğusundakı Berdik dağının zirvésindé divar kalıkları var. Dağ yamasındakı keçidlérdéki daş yığınları, elésé gé zirvédéki divar kalıkları burada müşahidéçilérin vé kiçik müdafié déstélérinin yerléşdiyinndé hébér verir. Canibéy 1356-sı ildé Nahçıvanı tutarak Çobanilér sülalésindén olan Eşréfi öldürür vé Elinsé kalasındakı hézinésini élé keçirir. O, Azérbaysanı térk edéndé oğlu Berdibéyi buraya hakim téyin edir. Berdibéy dé Elinsé kalasını vé étraf kalaları, müdafié kurğularını möhkémléndirir (Mémmédov,1977:91). Görünür çayın sol sahilindé Elinsékalanın küzey-doğusundakı dağ üzérindéki müşahidé méntékési Berdibéyin émri ilé tikilib vé ya ésaslı témir olunub. Buna göré dé onun adıyla çağrılmışdır. Sonralar müşahidé méntékési uçub dağılsa da dağ Berdibéyin adını koaruyub sahlamışdır.

Elinséçay üzérindé 1980-si illérdé su anbarı tikilérkén Kalaboynu dağı çok heyif ki, bütövlükdé partladıldı. Orada vahtında arheoloju kazıntılar, araştırmalar aparılmadığından maddi médéniyyét nümunéléri tamamilé méhv oldu. (Şamilov E.,1983, 57 (6091):3)

Elinsé kalasının çevrésindéki én möhtéşém müşahidé méntékési İlanlıdağda yerléşib. İlanlıdağ déniz séviyyésindén 2300 metr yüksékdédir. Yéni zirvési bölgédé o kédér dé usa olmayan dağlardandır. Nahçıvanı Déréléyéz vé Zéngézur dağ silsiléléri ilé çevréléndiyindén burada bir çok zirvélé 3500 metrdén yüksékdédir. Déréléyéz silsilésindé én yüksék zirvé 3120 metr olan Kükü dağıdırsa, Zéngézur silsilésindé Kapısık dağı 3904 metr, Yağlıdéré 3827 metr, Sarıdéré 3814 metr, Dévéboynu 3560 metrdir. Belé usa zirvélérin olmasına bahmayarak İlanlıdağ bölgésinin rémziné, embleminé çevrilib. Vulkan püskürmési nétisésindé yaranmış İlanlıdağ étrafında dağ vé tépélérdén ézéméti vé möhtéşémliyi ilé seçilir. O, dağdan çok néhéng bir kayanı hatırladır vé bölgénin çok yerindén dé seçilir.

Dağın zirvésiné dörd sığır kalhır. Bunlardan biri vé én çétini dağın batısından – Kırna, Bénényér kéndléri téréfdén kalhır. Yuharılara kalhdıksa daş-kum sürüşmési artır. Buna göré hémin sémtdén kalhmak olduksa korhuludur. Cığır boyunda elé bir tikili, müdafié kurğusu kalığı kalmayıb.

İkinsi sığır köhné Hoşkeşin kéndindén kalhır. Nisbété rahatdır. İki yerdé divar kalığı var. Bunlardan biri lap yükséklikdéki dağıntıya nisbétén az méruz kalıb.

Üçünsü sığır dağın güneyindén – Kal kéndindén başlayır, Anabat adlanan kénd harabalığndan keçérék, dağın téhminén 1500-1700 metr yüksékliyindé doğudan téréfindén- Şurutdan gélén sığırla birléşir.

Dördünsü sığır dağın doğusundan – Şurut kéndi téréfdén başlayır vé yuharılarda Anabatdan gélén sığırla birléşirdi. En çok işlék olan bu sığırın yahınlığında bir bulak var. Adına Nisébéyim bulağı deyirdilér. Bu yerléré yahından béléd olmayan bulağı tapma bilméz. Çünki bulağın karşısında kayanı çapıb kiçik hovuz düzéldiblér. Daşların arasından ahan su bu hovuza ahır. Elé ölçülüb-biçilib ki, hovuz dolub-daşmadığından étrafdan dikkéti sélb etmir. Kéribé dadı olan bu bulağın suyunun étraf kéndlérin sakinléri mükéddés sayır vé meyvé ağaslarına tırtıl daraşanda lal-dinméz, arhalarna bahmadan gedib Nisébéyim bulağından su gétirir vé ağaslara çiléyirlér. Bununla da ağaslar héstélikdén kurtarır.(Şamil E., 1998, 3:54)

Kırna vé Şurut téréfdén gélén sığırlar birléşdiyi yerdé divar hörgüsünün kalıkları var. Ümumiyyétlé buradan dağın zirvésiné doğru iréliléyéndé 7 divar-hasarla karşılaşırsan. Dağ yamasındakı daşların üst-üsté koymakla hörülmüş divarda bérkidisi méhlul kimi gil, éhéng, palçık vé s. istifadé edilmémişdir. Cığırın sağ téréfi 300-500 metrlik sért kaylardır. Kayalarda bitki örtüyü gözé çarpımır. Yalnız kuş yuvaları dikkéti sélb edir.

Dağın zirvésindén başlayb yamasına doğru uzandıksa enlénén déré geniş, üstü açık bir déhlizi hatırladır. Divar kimi sért kayalarla éhatélénmiş dérénin yatağı mühtélif ölçülü daş vé çınkıldan ibarétdir. Yuharıdan kiçik daşın belé hérékété gétirilmési déré-déhlizdé néhéng daş-kum selinin yaranmasına sébéb olur. Bu uçkundan sağ çıhmak imkansızdır.

Kırna vé Şurut téréfdén gélén sığırların birléşdiyi yerdén 500-600 metr yuharıdakı divar nisbétén sağlam kalıb. Sağda, kuzeydé divarın içi téréfindé 10-12 kvadratmetrlik yaşayış binalarının kalıkları var. Güman ki, bunlar müdafiéçilérin «ménzil kérargahı» olmuşdur. Kuzeydé vé mérkézdé divar-hasar bir katdırsa, güneydé üçkatdır. Orada yaşayış binası kalıkları yokdur. Güneydén kuzeyé uzanan divar-hasar düzdür.

İkinsi divar birinsidén téhminén 300-600 addım yuharıdadır. Kövsvari hörülmüşdür vé 50-60 metr uzunluğundadır. İstér içéri, istérsé dé çöl téréfindé başka tikili kalıkları yokdur. Bundan sonra bir-birindén 50-100 metr aralıda tikilmiş divarların usalığı bézi yerlérdé 12-15 metré çatır. Déré getdiksé daraldığına göré divarların uzunluğu da azalır. Divar-hasarlar arasında mésafé yuharı kalhdıksa azalarak 50-70 metr olur. Cığır boyunsa tikilmiş divarlarda bir insanınn keçé biléséyi kapı-keçid koyulub. Cığırlarla at, eşşék, dévé vé başka yük heyvanlarının hérékéti mümkün deyil. (Şamil E., 1998, 3:55)

Cığır boyudakı hasarların tikintisindé kayalardan kopub tökülén daşlardan istifadé edildiyindén onların olçüsü vé çékisi mühtélifdir. Çékisi bélké dé, bir tondan çok olan daşları üst-üsté koyularak divar hörülmési siklopik kalaları hatırladır. Siklopik kala kalıklarına Şérur rayonundakı Oğlankalada (ASE, 1983, VII:322, Salamzadé E.B., Mémmédzadé K.M.1985:87) da rast géninir.

İlandağın zivésindé iki haça arasında kül tébékési var. Dağın bitki örtüyü yoksuldur. Yalnız Hoşkeşin téréfdé yamasda seyrék ardıs kolları gözé déyir. Görünür, tonkal kalamak, işaré vermék üçün ardıs ağaslarının budaklarını kırılıb yandırılırmış.

Osak yerindé külün kalınlığı iki metdén çokdur. Kül içérisindéz sahsı kalııklar vardır. Buradan tapılan sahsı kabların içérisindé yanmış méhsulların izléri kalır. Azérbaysan MEA Arheologiya vé Etnokrafiya İnstitutunun émékdaşı, tarih elmléri doktoru İlyas Babayevin fikrinsé bunlar orta yüzillikléré aiddir.

İlandağın zirvésindén Elinsékala aydın görünür. Apardığımız müşahidélérdén İlandağıda gözétçi méntékési olduğu kénaétiné géldik. Buranı 50-100 döyüşçünün koruması mümkün olduğu halda onların uzun zaman burada yaşaması imkansızdır. Çınkü onları su vé kida ilé témin etméyé şérait yokdur. Görünür, burada kiçik gözétçi déstési sahlanılırmış. Gözétçi déstésinin korunması üçün hazırlanmış bu yerlérdé gizlénmiş éskérlér hém dé kéşfiyyat aparır, düşménin küvvélérini öyrénir, lazım géléndé arhadan hüsuma kesméklé karışıklık yaradırlarmış.

Dağın zirvési ikidir. Haça zirvélér arasında da tikinti kalıkları vardı. Aydın havada zirvédén bahdıkda 40-50 kilometr batıdakı Şahtahtı, Karabağlar kéndléri, Nahçıvandakı Gaurkala,doğuda Ordubad şéhérinin étrafı, güneydé Mérénddén Elémdar-Gérgéré gélén yol aydın seçilir. (Şamil E., 1998, 3:54)

İlandağın zirvésindé éyléşméklé bir günlük mésafédé hérékét edén koşunu, karvanı görmék mümkündür. Buradan hém dé Kalaboynu, Berdik, Babék kalası kimi yahın mésafélér deyil, Çalhankala, Şapurkala, Camalkala kimi uzak mésafédéki kalalarda yandırılan osağın tüstüsü vé işığı aydın görünür. Bu da kalaları kéfil hüsumlardan koruyur, müdafiéni téşkil etméyé şérait yaradır.

Kalanın su téhsizatı vé onun düşméndén

gizlédilmé üsulları

Elinsékala kompleksi üç hissédén ibarét olmuşdur. Dağın doğusunda iki yamas arasında déréni hatırladın érazidé yerléşén hisséni kala-şéhér adlandırmak olar. Burada yaşayış vé ibadét binaları, bazar vé s. kalıkları var. Bunlardan méssid binası témir edildiyindén günümüzédék sağlam kalmışdır. Ondan bir az aralıda isé silah düzéldilén yer olduğu güman edilén bina da nisbétén sağlamdır.(Şamilov E., 1984, 179 (13916):4) Kala-şéhérin iki darvazası olmuşdur.

Birinsi ésas darvaza doğuda-çay yatağından yuharıda, ikinsi darvaza isé kala-şéhérlé Şahtahtı adlanan hissénin arasında olmuşdur. Yamas boyu aşağıdan yuharıya doğru uzanan kala divarları sért kayalarla tamamlanır. Yamaslardakı divarlarda kapı vé bürs yerléri yokdur. Şéhér-kalanı bu günédék mövsud olan kéhriz su ilé témin edirmiş. Bölgédéki kéhrizlérin kuyuları şakuli kazılıb. Burada isé kéhriz kuyuları şakuli deyil téhminén 45 dérésélik busak altında maili kazılıb. Burada yalnız sürüné sürüné hérékét etmék mümkündür. Aşağıya doğru süründükdé üç défé sért döngé ilé rastlaşılır. Bu kéhriz kuyularından daha çok kurd yuvalarını hatırladır. Hér bir kuyunun ağzında bini kalıkları var. Yer altında kéhrizlér bir-birilé birléşdirilérék téhminén 2 kilometlik kisik bir çay yataıı yaradılmışdır. Havalar kuru olduğundan vé kuyular daşlıkda kazıldığından yüz illér keçmésiné bahmayarak kéhriz kuyuları kuzulayıb uçmayıb. Yamasdan aşağıya doğru yer altı ilé ahan su kala-şéhérin mérkézi meydanında üzé çıhırmüş. ( Şamilov E., 1980, 10 sentyabr)

Bir néférin sürüné-sürüné giré bildiyi, dönméyé, geriyé kayıtmağa imkanı olmayan bu kuyularda yalnız yeraltı su ahına çardıkda dönmék vé imékléyé-imékléyé yerimék mümkündür. Yerin altında, suyun kayadan sızan yerindé éyilé-éyilé hérékét etmék mümkündür vé bura geniş olduğundan 4-5 néfér yerléşé bilir. Su damsıllayan kayaya éréb élifbası ilé «Allah» sözü yazılıb.(Şamilov E., 1980, 10 sentyabr)

Görünür, kéhriz kuyularını evin içindén ona göré kazıblar ki, şéhér mühasirédé olanda bayıra çıhmadan sudan istifadé etmék mümkün olsun. Kala-şéhér alındıkda buradan yeraltı yol kimi istifadé edérék düşméné kéfil zérbélér vurarak kaçıb gizlénmék mümkün imiş.

Dağın üstündéki yamasda salınmış Şahtahtı adlanan yerdé dé kırmızı kérpisdén vé kaya daşlarından tikimiş bina kalıkları var. Şahtahtının üç darvazası olub. Onlardan biri kala-şéhérdén, ikinsisi dağın batı yamasından gélén sığırın üzérindé, üçünsü isé Kazançı téréfdén gélén sığırın üzérind. Şahtahtı sért vé usa kayaların üzérindé salındığından burada hasara o kédér dé ehtiyas olmamışdı. Yalnız keçidlér hasarlanarak kapılar koyulmuşdur.

Şahtahtı kiçik sahéni éhaté etdiyindén vé kaya üzérindé olduğundan burada kéhriz, kuyu kazarak su éldé etmék imkansız olmuşdur. Görünür buraya dins vahtlarda su tuluklarla kala-şéhérdén daşınırmış. Bununla yanaşı kayalar çapılarak hovuzlar yaradılmışdır. Daşlar üzérindé açılmış şırımlıarla yağış-kar suları hovuzlara ahıdılırmış.

Kalaş-şéhér alındıkda belé kénar adam kéhriz kuyusunun ağzını tapsa, hétta ora ilé heyli iréli sürüünsé belé bunun su kuyusu olduğunu bilmézmiş. Kalanın müdafiéçilér isé Şahtahtına çékildikdé belé gesélér kayalardan kéndirlé enérék kala-şéhéré gélér, gizlisé evlérdéki kéhriz kuyularına duşérék tuluklarını su ilé doldurumakla yanaşı buradan yeraltı yol kimi istifadé edib bir evdén başakasına keçméklé düşméné téléfat verérék geri kayıdırlarmış.( Şamilov E., 1984, 179 (13916): 4)

Şahtahtının küzeyindé kayanın üzérindé kiçik bir meydança var. Buraya kalhmak üçün kayada çapılarak ayak koymağa yerlér açılıb. Ayak yerléri olmasına bahmayarak yuharıdakıların yardımı olmadan oraya kalhmak çétindir. 20-30 néférin dayana biléséyi bu yer görünün kalanın én téhlükésiz guşésiymiş. Yağış-kar sularını toplamak üçün burada da kaya çapılarak kiçik bir hovuz düzéldilibdir.

Elinsékalaya batıdan kalhan sığırır başlanğısında kiçik bir tépé var. Yuharıdan bahanda tépénin üstü böyük bir rombu hatırladır. Görünür kalanı mühasiréyé alanlar da özlérini gesé baskınlarından, kéfil hüsumlardan korumak üçün tépénin başını çaparak orada dinlénmé yeri düzéltmiş vé étrafını da hasarlamışlar.

Havadaki buharın şehé dönmésindén istifadé edilmési

Bölgédé ékinéyararlı torpaklar kaladakıları yeméklé témin edésék kédér deyildir. Kidanın böyük kismi kénardan gétirilirmiş. Buna bahmayarak yerli resurslardan da maksimum istifadé edilirmiş. Uzunmüddétli mühasiréléré alışmış insanlar dinslik vahtı-mühasiré halkası zéifléyéndé lavaş, kovurma bişirméklé yanaşı meyvé kurusu da tédarük edirlérmiş. Üzümçülük bu yerlérdé geniş inkişaf etdiyindén ondan béhméz, kişmiş,mövüz hazırlayıb kış tédarükü görérlérmiş.

En çétin şéraitdé belé üzüm ténékléri besérérilirmiş. Su çıharılması mümkün olmayan kayalıklarda ékilmiş ténéklérin étrafına kayalardan kopan daşları üst-üsté yığarlırmış. Gündüz hava isti olduğundan daşlar kızarak havadakı rutubéti özüné çékér, gesé sérindüşéndé isé daşlar soyuduğundan onlardakı némişliyi séhéré yahın şehé çevrilérék ténéklérin dibini isladarmış. Bu da üzüm kollarının méhsul vermési üçün kifayét edérmiş. Maraklıdır ki, bu sür besérilén üzüm kolları suvarılan sahélérdékindén az héstéliyé tutulur, méhsuldarlığı sabit olur vé meyvésinin şékérliliyi dé yüksékdir.( Şamilov E., 1984, 179 (13916):4)

Kışda yağan karı külék kayaların arasına sovurub toparladığından Berdik vé Elinsé dağlarının zirvéindé deyil, yamaslarındakı kiçik mağaralarda kar iyun ayının sonlarına kimi kalır.( Şamilov E., 1984, 179 (13916):4) Kalada yaşayanlar étrafdakı karı kürüyérék hémin yerléré toplamakla bu tébii soyudusunun ehtiyatlarını artırırmışlar.

Nahçıvanda kara istotun besérildiyiné dair kaynaklar heç bir bilgi vermir. Bu bitkiyé yabanı halda da bölgédé kast gélinmir. Kaynaklarda kara istiotun véténi Hindistan olduğu göstérilir. Son onilliklérédék Elinskaladakı méssiddén azasık aşağda bir istiot kolu da vardı.(Şamilov E.,1989, 25 avkust) Bu kalanın Hindistan, Pakistan vé b. ölkélérlé élakésindén vé burada istot begérildiyindén hébér verirdi.

Sonus

Elinsékala Türk kültürünün bir çok özélliklérinin koruyub günümüzédék gétirmiş médéniyyét abidélérimizdéndir. Oranın daha geniş araşdırılmasına ehtiyas var. Araşdırısılar Elinsékalanın orta yüzilliklérdé salındığını yazırlar. Hanağı kéndinin güneydé, Elinsé çayın sol sahilindéki bir tépé Kaskalan adllanır. 1980-si illérdé yol çékilérkén buradan heyli maddi-médéniyyét nümuénléri tapılmıışdır. Kaskalan tépési açık-aydın kassların adını özündé yaşadır. Bu da Oğuzlardan onsé burada kassların yaşadığına bir délil ola bilér.

Kaynaklar

1. ASE (Azérbaysan Sovet Ensiklopediyası), (1980) IV sild, Bakı.

2. ASE (Azérbaysan Sovet Ensiklopediyası), (1983), VII sild, Bakı.

3. Mémmédov Rauf. (1977) Nahçıvan şéhérinin tarihi oçerki. «Elm» néşriyyatı, Bakı.

4. Nemét, Méşédihanım. (1992) Azérbaysan pirléri. Bakı.

5. Salamzadé E.B., Mémmédzadé K.M. (1985) Azérbaysan Memarlığının Nahçıvan méktébi abidéléri. «Elm» néşiriyyatı, Bakı.

6. Şamil Eli. (1998) Elinsénin «gözü» İlanlıdağ. “Kobustan” jurnalı, sayı 3.

7. Şamilov Eli.(1980) Elinsénin géns tédkikatçıları. «Azérbaysan müéllimi» gazetai, 10 sentiyabr.

8. Şamilov Eli.(1983) Kalaboynu partlayış éréfésindé. “Sovet kéndiı” gazetai, 17 may.

9. Şamilov Eli.(1984) Eyilmézlik timsalı Elinsé. “Sovet Nahçıvanı” gazetai, 31 iyul.

10. Şamilov Eli.(1989) Hanağada istot kolu. «Kommunist» gazetai, 25 avkust

Ali Shamil Huseynoglu
Scientific worker of Folklore Institute within
Azerbaijan National Academy of Sciences

Town-Building, Irrigation system, Agriculture in Alinja Fortress and its’ strengthening.

Abstract:

Alinja Fortress occupies the right bank of the same name river in Julfa region of Nakhchyvan Autonomous Republic, Azerbaijan. It is situated in mountainous area. The name of fortress have been mentioned by Asogik (928-1019), Stepanos Orbelian (1258-1304), Nesevi (13^th century), Sherafeddin Ali Yezdi (15^th century), Spain envoy Ryun Honzales de-Klavikho (15^th century), Evliya Chelebi (17^th century) and others. During Soviet Union period with the purpose of casting a shadow to the glory of Amir Teymur the encirclement of fortress in 1387-1399 was in the spotlight instead of its’ investigation. The reason of invincibility of the fortress for many years, where Jelairids took shelter, was the skillfully utilization of town-building, irrigation, agriculture and architecture skills by Turks, but not the inability of Amir Teymur. Besides it the seizure of Alinja Fortress was not so important for Amir Teymur as the occupation of more strategic big towns. Contemporary technical possibilities and photos taken from above, affirm that the Alinja Mountain is the very place where fortress should have been constructed. Defense installations on the mountains within the limits of fortress gave opportunity for a long-term defends. For some reason or other during investigations in Alinja Fortress defense installations remained beyond attention.

In our work we paid attention to following:

The geographic situation, landscape, influx of air, water reserves etc.
Links of Alinja Fortress with Ilanlydagh Mountain, Berdik sentry and defense installations, Babek, Shapur, Nakhchyvan and other fortresses as well.
Water supply of Fortress: underground water-supplies, ponds, for gathering of rain and snow water, slashed in rocks and ways of keeping them from enemy.
In drought and firm climate growing of grapes, in rocky places where irrigation was impossible, using evaporation transformed into dew.
Utilization of snow, gathering in the caves on mountains, as a refrigerator.

Key words: Alinja Fortress, Amir Teymur, Nakhchyvan, Ilanlydagh, Fortress constraction habits of Turks, utilization of natural resources.

Çap olunmayib. VI Uluslararası Türk Kültür Kongresi. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Ankara, 2005, 21-26 Kasim, mövzu: Alince’de kalekurma, şehersalma,suvarma ve ciftcilik kültürü.