KUTADGU BİLİGİN AZERBAYCANDA TANITILMASINDA VE AVROPA METOTLARI İLE ARAŞTIRILMASINDA EMİN ABİDİN ROLU

Dr. Ali Şamil HÜSEYİNOĞLU*

Özet

Türklerin İslâmiyeti kabul etmesinden sonra yazılmış ilk eserlerden biri olan Kutadgu Bilig ne yazık ki, Azerbaycan aydınlarının dikketini gec çekmiştir. İstanbul Darwlfununu bitirmiş Emin Abid 1927. yılda tamamladığı Azerbaycan Türklerinin Edebiyatı Tarihi eserinde ve ondan bir kaç yıl sonra yayınlatdığı Hice vezninin tarihi, Türk halkları edebiyyatında manı növü ve Azerbaycan bayatılarının hüsusiyyet makalelerinde 11 yüzyılda yaşamış Yusuf Has Hacib (Balasangunlu Yusuf) ve onun eseri Kutadgu Bilig hakkında Azerbaycan okurlarına bilgi vermiştir.

Emin Abid Uygur alfabesi ve Uygur Türkçesiyle mesnevi tarzında yazılan eser, edebî değerinin yanı sıra oradakı hice vezinli şiirden de geniş söz açmıştır. Araşdırıcı heca vәzninin әn geniş yayılmış forması olan on birliyin formalaşması zamanını aydınlaşdırmağa çalışır ve Türklerin Batıya yürüşlerini, Arap ve Fars edebiyyatı ile yakından tanış olmalarını ve ondan behrelenmelerini göz önüne getirerek yazır: "Türk edebiyyatı yalnız mövzu (motiv) etibarı ile deyil, ümumi tehniki etibarı ilә de ayrı ve yabançı olan yeni bir edebiyyat qarşısında bulundu. Hica vezni gerek halkın mühtelif sinifleri ve gerek de aşiret aristokratı edebiyyatında yeganә vәzniyken Arapin aruzu üzerinde yeni bir şeir abidәsi yükselmege başladı". Buna nümunә olarak Yusif Has Acibin (Balasakunlunun) 1069-1970. yıllarda yazdığı 6500 beytli " Kutadgu Bilig"i gösterir"

Emin Abide göre bu gün Türk şiir türü gibi kullanılan mani hakkında Kutadgu Biligde bilgi var.

Anahtar Kelimeler: Emin Abid, Kutadgu Bilig, Yusif Has Acibin (Balasakunlu), Azerbaycan.

Giriş

Türk yazılı edebiyatının en eski ve muhteşem eseri Yusuf Has Hacib Balasagunlu’nun “Kudatgu bilig” sayılır. Araştırmacılar onu çoğu zaman dünya edebiyatında hümanizmin esasını koymuş eser olarak nitelendirirler.

 “Kudatgu bilig” eserini Azerbaycan Türkcesine çeviren, onu yayımlatan, 2004 yılında «Yusuf Balasağunlunun «Gutadğu Bilig» poemasında adlar (Azerbaycan dili ile mügayisede)» konulu tezi ile Ramiz Asker araştırmıştır: “ Menzume insan oğluna kut bulmanın, kutlu ve mutlu olmanın yollarını gösteren, ona en ülvi, en üstün meziyyet ve keyfiyyetler, erdem ve faziletler aşılayan, mükemmel insan tipi yaradan, insanı manevi kamilliğe, emeğe sesleyen, ona ilm ve bilgi öğreten, değerli akıl ve tavsiyeler, ibretli öğütler, tecürbi nasihatlar veren çok faydalı didaktik eser, insan ve cemiieyyet problemini araştıran, mutluluğu ancak milli devlet çerçivesinde arayan, insan, cemiyet ve devlet münasibetlerini tenzimlemek üsullarını göz önüne seren, dünya edebiyyatı tarihinde siyasetname türünde kaleme alınmış ilk eser” adlandırır (Asker Ramiz, 2016:4).

* Azerbaycan Milli İlimler Akademisi (AMEA) Folklor Enstitüsü Dış İlişkiler Bölümü Müdürü.

Prof.Dr. Ramiz Asker’in dediklerinin hepsini kabul etsek de “Kudatgu bilig”in ilk eser adlandırmasını kabul edemeyiz. Çünkü toplumun tefekkürü yüksek seviyede gelişmeden, şiir zevki şekillenmeden, dili cilalanmadan böylesine muhteşem bir eser çıkarmak mümkün değildir. “Kudatgu bilig” Türkçe’de daha önesinden böylesin güzel eserlerin yazıldığını göstermekte. Maalesef ki, onlar günümüze değin ulaşmamıştır. Bu yüzden de “Kudatgu bilig” eserini günümüze kadar gelmiş en muhteşem eserlerden sayabiliriz.

Orta çağ’da Türkçe bilenler “Kudatgu bilig”den çok faydalanmışlar. Kitabın Avrupa metotları ile öğrenilmesinin tarihi ise yakın dönemimize ait. Bu işe ilk başlayan Fransız Şarkiyatcı Pierre Amedee Jaubert (Jober) olur. O, 1925 yılında Jornal Asiati’nin 6. sayında “Kudatgu bilig” hakkında geniş bilgi verir.

Azerbaycan’da “Kudatgu bilig” biblografyasını hazırlayarak yayımlatan (Asker Ramiz, 2016) Prof.Dr. Ramiz Asker dünyada 20 dilde yazılmış 1540 kaynağın listesini verir. Onların arasında Azerbaycanlı araştırmacıların 32 kitap ve makalesi var ki, bunun da 16’sı Ramiz Asker’e ait. Maalesef ki, bu listede Emin Abid’in kitabının ve makalesinin adı geçmez.

Emin Abid’in 1930 yılında ”Azerbaycan’ı öğrenme yolu” dergisinin 4-5(9-10) sayılarında “Halk edebiyatı ve inceseneti” rubrikası altında “Türk halkları edebiyatında mani nevi ve Azerbaycan bayatılarının hüsusiyetleri (Beş bin bayatı-manı üzerinde yapılmış bir tetebönamedir)” adlı böyük bir makalesi yayınlanır. Derginin 9-42. Sayfalarını tutan makale dönem için çok cesaretli ve bilimsel açıdan da oldukça değerli idi. Araştırmacı bir nevi edebiyatşinaslarımıza ve halkbilimcilerimize yeni istikamet verir. Aslında Emin Abid “Kudatgu bilig”i araştırmağı amaçlamaz. Amaç hece vezninin tarihini araştırarken “Kudatgu bilig”den de örnekler verir. O, yazar: “O vakitler Türkler arasında mani adının heca veznile yazılmış kıtalara da verilip verilmediğini bu belgeden çıkarmak (istıhraç etmek) mümkün değil. Buna bakılacak olursa, Aruz veznile yazılmış kıte meni sayılmalı. Eğer bu ikinci şekli kabuledecek olursak bile, yine maninin eski mevkiğini aydınlaştırmak için belge değerini kaybetmez.

Yüzyılın eseri "Kudatku bilig" mütakib miladi on iki ve on üçüncü yüzyıllarda Türkçe rübailer yazıldığını son araştırmalar ortaya çıkarmıştır” (Emin Abid, 1930: 15, Emin Abid, 2007:193- 195).

Araştırmacı “Kudatgu bilig”in adını zikederken makalesinin etek yazısında aşağıdaki notu düşer: “Kudatgu bilig” hicri 462 tarihinde Balasagun nüfusundan Yusuf Hacib adlı bir şair tarafından Türkçe yazılmış bir eserdir”.

Aslında bu Azerbaycan basınında Yusuf Hacib Balasagunlu’yu tanıtmak açısından atılmış ilk adımlardan idi.

1969 yılında Almaatı yakınlığında yapılan arkeolojik kazı zamanı kurgandan bulunan ve “Altın giysili savaşcı”daki eşya üzerinde bir kaç sözden, Orhon-Yenisey-Turfan bölgesindeki çok sayıda mezar üzerindeki yazılardan soinra günümüze kadar gelmiş ve 11. Yüzyılda yazıya alınmış “Divan-i lüğet it-Türk” ve “Kudatgu bilig” en muhteşem eserlerdir. Bu eserler hem de kendilerine kadar yazılmış eser metinleri için de kilit rolunu oynar. Bu yüzden de Emin Abid 1927 yılında tamamladığı çok ciltli kitabı “Azerbaycan Türklerinin edebiyatı tarihi” kitabının birinci cildinde bu muhteşem eserlerden yararlanmıştır. Araştırmacı yazar: “Orhon abidelerindeki yazılar veznle nesr olduğu kibi rus müdeggiglerinden F.Korşın tedkiki sayesinde bunların içinde veznli menzumeler olduğu da anlaşılmışdır. Ondan naklen buraya iki nümune alıyoruz ki, yeddi hecalı veznlerdir:

Bilge kağan bitigin

Yolluğ tikin bitidim

 Bunce bargağ bad badzın

Özi Kağan atısı

Yolluğ tikin men ay

Artgı tört gün turun

Bitidim, badztım”. (Emin Abid, 1927: , sayı 3, Emin Abid, 2016:70,)

Emin Abid vezinli nezm derken sonralar hece vezni adlandırdığımız şiir şeklini kasteder. Heca vezni haakında değerli araştrıma yapmış E.Abid yazar: “... heca vezni meydana çıkarken evvelce onun kısa ahengler doğuran veznleri vücude gelmişdir. Bu veznler üç ile yeddi arasındadır. İlk defe gısa veznlerin vücude gelmesi pek tebii idi. Çünki çok besit bir derecede olan dil, birdenbire güc ve mürekkeb parçalı (duraklı) veznleri yaratamazdı.

Heca vezninin teşkilinden sonra tegib etdiyi tekamül hattı üzerinde vücude gelen veznlere nisbetle en çok yayılan şekli yeddi hecalı olur. Bu vezn asrlarca eski dastanlarla yaşadı, tekamül etdi ve iki türkü şekli aldı: birisi “durak”sız yeddi hecelı, ötekisi iki duraklı idi ki, bunun ilk parçası dört, ikinci parçası üç hecadan ibaretdi.

Yeddi hecalılar çok kullanılmakla beraber, altı hecalı veznlere de garışıg olarag işlemişdir. Mesela, yeddi hecalı veznlerde yazılan dastan gitelerinin dördüncü misrası altı hecalı olur; yahud eksine olarag altı hecalı veznle yazılan gitelerin dördüncü misrası yeddili olur. Meselen, “Divani-lüğat it-türk”in gösterdiyi eskitürk dastanlarından bir kıtasını buraya alıyoruz; altı heca ile dizilen bu kıtanın dördüncü mısrası yeddilidir:

Eğdi gızıl bayrag

Toğdı gara tebrag

Yetişü gelib uğrag

Toguşub anın keçitmez. (Açıldı gızıl bayrag, doğdu (yucaldı) gara toprag,

Yetişüb geldi uğrag, onunla toguşmağe başladıg) En eski dastanlardan bize galan nümuneler “Divani lüğat it-türk”in zebt etdigi dastan parçalarıdır(Emin Abid, 2016:69).

“Kudatgu biliy”in yazıldığı Kaşkar bölgesinde deyil Türk halglarının yaşadıkları her yerde edebiyatın etkisinden sözederken Emin Abid yazar: “Bizim elde etdigimiz neticeye göre bayatı tebiri kibi öleng, cır, türkü, eşule adları da manaca şergi demek olduğundan bunlarda diger türk halglarında maninin bestesine verilmiş ad kibi sayılmalıdır. Hele bir az aşağıda tedgig edecegimiz üzre bundan dogguz yüz sene evvele aid "Kudatgu bilik" meni adile dörtlemelerden behs etmesini de düşünecek olursak ve burada türk halklarının neşet etdigi ölkelerinde "Kudatku biliy"in yayıldığı saheler olduğunu hatırlasak, o vekt musigi yüzünden mühtelif adlar alan bu nevin - güfte etibarile - ümumi ve müşterik adını manı olarak gebul etmek icab eder. Zaman keçdikce bezi türk gebilelerinde manı adı unutulmuş, yerine musigi adı kayım olmuşdur.(Emin Abid, 1930:15, sayı 4-5(9-10) , Emin Abid 2016:199).

 19-20. yüzyıllarda araştırmacıların ekseri hece veznindeki şiir türlerine aruzun güçlü etkisinden sözederler. Emin Abid ise bu fikre katılmaz. Kaynaklara dayanarak yazmakta: “Mani-bayatının keçmişini işıklandırmag üçün bu vesige böyük bir giymeti havidir. "Kudatku bilik" sahibi mesnevi terzinde yazdığı eserinde, "bu sözü dinle, menidir" dedikden sonra meniyi, mesnevi şeklinde degil, gite şeklinde yazır, sonra tekrar mesneviye başlayır. Demek olur ki, daha "Kudatku bilik" zamanında türkler arasında meni adında nezm şekli olmuşdur ve bu meniler de yalnız tek gite halında tenzim edilmişdir”. Bu fikir hemin dövr üçün çoh cesaretli addım idi. Bele fikirlerie göre pantürkist adlandırılması, tegib ve teziglere maruz galması adi hal idi. .(Emin Abid, 1930:15, sayı 4-5(9-10) , Emin Abid 2016:199).

 Araşdırıcı yalnız mani türünden sözetmiş, onun eski Türk şiirinin bir şekli olduğunu yazmakla yetinmez. Eserlerinde goşmaya (koşma – aşık şiir şekli) da geniş yer verir. Goşmayı anlatırken ilk kaynakça olarak “Divan-i lüğet it-Türk” ve “Kudatgu bilig”e dayanarak yazmıştır: “Bu nümuneler kibi "Divan-i lüğatüt-türk"de görülen gite şeklindeki menzumelerin, o vektler hüsusi bir adla yad edilib haggında melumat bulunmadı. Bu kibi tek başına görülen gitelerin başka menzume parçası olduğuna aid ayrıca izahata tesadüf edilmedi. "Divan-i lüğat-üt-turk"de goşma menasına gelen koşuk tebirine tesadlüf edilir ki, bu da şeir, keside, recez menasında gösterilir. Bu hüsusda yalnız "Kutadgu bilik"de küçük bir geyd var. Yazılış tarihi etibarile "Divan-i lüğat üt-turk"le hemen bir zaman gösteren "Kutadgu bilik" feodal islam cemiyyetinin icabı olan aruz veznile mesnevi şeklinde yazılmışdır”.

Emin Abid “Yusuf Has Hacip Balasagunlunun “Kudatgu bilig” eserinden söz açarken yalnız öz fikir ve düşüncelerini söylemekle galmır. Meşhur araşdırıcıların da yazılarından istifade edir, onlardan nümüneler verir. Yazır: “Son zamanlar professor Samoyloviç "Kudatku bilik"de tesadüf edilen aruzli gitelere, daha o zamanlar meni adı verildigine nezer diggeti celb edir ve misal üçün bu parçayı gösterir:

Bu sözga baka görse meni bu söz

Eşit işga tutgil eya könglü töz

Er anda eri ol kamuğ nigga erk

Bolub kılğu yerde özin tutsa berk

Taki erda yekrak eran ol trur

Min arzu bolub bu özin tid sa terk.65

İzahı: Bu söze bakıb görsün bu söz menidir. Eşit ve işe tetbik et ey düz könüllü. Er onda erdir ki, özünü hamı yahşılığın üstünde hakim bulub mevkeyinde özünü berk duta. Bir de erler içinde en yahşı er odur ki, bir arzusu olduğu halda özünü uzak duta. (Emin Abid, 1930:15, sayı 4-5(9-10) , Emin Abid 2016:204).

 Orhon-Yenisey yazılarını, “Divan-i lüğet it-Türki”, “Kudatgu bilig”i araştırmaya celb eden Emin Abid’in vardığı kanı şöyle: “Oysa ki, diğer terefden türk edebiyyatı tarihi boyunca zamanımıza doğru geldikce halg edebiyyatı ile aristokrak edebiyyatı arasında daima garşılıglı tesri olduğunu görürüz. Bu tesir sayesinde olarak meni kelmesinin zaman ireliledikce mövge degişdirdigini iddia etmek olur. Evvelce, meni adı aruz vezninde yazılmış gitelere verilerek ondan da hica vezninde yazılmış gitelere keçdigi ehtimalı varid olduğu kibi, bunun eksi de hatire gelmekdedir. Her halda bu hüsusda geti olarag bir fikir söylemeye elimizdeki vesigeler müsayid olmamagla beraber meni kelmesinin türkce olmayışı bu tebirin de aruzle beraber türk edebiyyatına dahil olduğu fikrini hasil etmekdedir, yeni meni adının ilk defe aruzle yazılmış gitelere verildigini kebul etmek lazım gelir (Emin Abid, 1930:15, sayı 4-5(9-10) , Emin Abid 2016:205).

Sonuç

 1930’lu yıllarda başlayan represiyalar, Emin Abid’i ve klassik irsimizi, folklorumuzu araştıranların hapsedilmesi ve kurşuna dizilmesi bilime ağır darbe vurar. Uzun yıllar araştırmacılar bu konuları öğrenmekten zikretmekten çekinirler. 1970 yılından sonra ise konu yeniden dikkat çekmeye başlasa da ciddi araştırmalar yapılmaz. 1976 yılında ASE(Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasinin) birinci cildinde “Balasaguni Yusif Hass Hacib” makalesi (ASE, 1976:528) yayınlanır. Bu resmi dairelerin Yusuf Has Hacib Balasagunlu’nun üzerindeki yasağın yumuşadığını haber gösterir. Dersliklerde, dil tarihini anlatan makale ve kitaplarda da “Kudatgu bilig” hakkında bilgiler verilir.

Azerbaycan’da “Gabusname”, “Kelile ve Dimine” ve b. eserler çevrilse de Türkdilli eserler hakkında hala korkarak yazarlar. Sovyetler dağıldıkta Birliyi dağılandan, Azerbaycan bağımsızlığına kavuşduktan sonra Kamil Veliyev (Nerimanoğlu) ve Ramiz Asker “Kudatgu bilig”in filolojik çevirisini yayınlatırlar (Veliyev Kamil, Asker Ramiz, 1994).

Onlardan bir kaç sene sonra Halil Rza Ulutürk eserin poetik çevirisini yayımlatır (1998). Böylece Yusuf Has Hacib Balasagunlu’nun muhteşem eseri yeniden gündeme gelir, tekrar yayınları ortaya çıkar. Ayrı-ayrı araştırmacılar, eserler ve yazarları hakkında makaleler yazmış, radyo televizyon programları, belgeseller çekmişler. Onların işerisinde Ramiz Asker özellikle seçilir. Çünki kısa zaman içinde bu muhteşem eser ve yazarı hakkında yirmiye yakın makale yazarak (Asker Ramiz, 2016) Azerbaycan’da, Türkiye’de, Kazakistan’da yayımlatır, bilimsel çalıştaylarda oldukça değerli bildiriler sunar.

Böylece Azerbaycan’da Emin Abid ile küçük açılan yol Ramiz Asker tarafından genişletilir. Yusuf Has Hacib Balasagunlu dersliklerde, mönografilerde geniş şekilde propoke edilmeye başlar.

Gaynaglar

1. ASE. (1976). Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakı.

 2. Asker Ramiz.(2003). Kutadgu bilig, Bakı, “Elm” neşriyyatı, 320 s.

3. Asker Ramiz. (2016). Kudadgu bilig biblografiyası, (TÜRKSOY kütüphanesi serisi-27), Bakü, 292 s.

4. Balasağunlu Yusif. Gutadğu bilig. Bakı, Azerneşr, 1994, 492 s 65 P. Rodloff. Das Kudatko bilik. Thcil, II, s. 296-297.

5. Emin Abid. Heca vezninin tarihi (Edebiyyat teoriyası haggında). “Maarif işçisi” jurnalı, 1927, sayı 3(23), s.50-55, sayı 4,s.58-61, sayı 6-7, s.45-62.

 6. Emin Abid. Türk el edebiyyatına elmi bir bahış.( Oğuzname. Prof. Samoyloviçe) “Dan yıldızı” jurnalı, 1929, say.5(29),s.30-32, say.8(32),s.28-29.

7. Emin Abid. Eşiret dövründeki Azerbaycan edebiyyatına dair vesigeler. ”Azerbaycanı öyrenme yolu” jurnalı, 1930, say.3(8), s.48-52.

 8. Emin Abid. Türk halgları edebiyyatında mani nevi ve Azerbaycan bayatılarının hüsusiyyetleri. ”Azerbaycanı öyrenme yolu” jurnalı, 1930, say.4-5(9-10), s.9-42.

9. Emin Abid.(2007). Seçilmiş eserleri, Şerg-Gerb neşriyyatı, Bakı.

10. Emin Abid.(2016). Azerbaycan türklerinin edebiyyatı tarihi, (Tertibçiler ve ön söz müellifleri:fil.ü.e.d. prof. Bedirhan Ehmedov ve Eli Şamil), “Elm ve tehsil” neşriyyatı, Bakı, seh. 240.

 11. Hüseyinoğlu Ali Şamil.(2002). Ümumtürk edebiyatı araşdırıcı: Emin Abid. “Bilig” (Ankara) dergisi, yaz, sayı 22, seh. 169-184.

12. Şamilov Eli. (1986).Emin Abid bayatılarımız haggında. “Elm ve heyat” jurnalı, sayı 11, seh.26-27.

13. Veliyev Kamil, Asker Ramiz. (1994). Balasagunlu Yusif “Kudatgu biliy Hoşbehtliye aparan elm”, Azerneşr, Bakı.

 14. Veliyev Kamil, Asker Ramiz. (1994). Balasagunlu Yusif “Kudatgu biliy Hoşbehtliye aparan elm”, (tekrar neşr) Avrasiyaya-Press, Bakı.

Çap olundu: “Kutadgu bilig”in Azerbaycanda tanıtılmasında ve Avropa metotlari ile araştırılmasında Emin Abidin rolu, Türk Halklarının Türkçe İlk Yazılı Eserleri Uluslararası Sempozyumu, Түрк Элдеринин Жазуу Түрүндөгү Алгачкы Чыгармалары Эл Аралык Симпозиуму, 02-03 Ekim 2018 /Karakol/ Kirgizistan, Bildiri Kitabi, seh. 150-156.