Məhəmməd Əli Rəsulzadənin Yaponiyaya məktubu və Gültəkinin bir şeiri

http://525.az/site/?name=xeber&news_id=69249

http://www.anl.az/down/meqale/525/2016/dekabr/518139.htm

Ədəbiyyat
Oxunub: 513 dəfə
           

08.12.16   16:52

Bu il mayın 10-da professor Cəmil Həsənlidən bir məktub aldım. O yazırdı: 

"Əli bəy, salam. "Yani Yapon Moxbire" jurnalını Yaponiya-dakı tatarlar buraxıblar, Jur-nalın 1933-də  nəşr edilən 6-7-ci sayında Gültəkin imzası ilə bir Azərbaycan şairinin şeiri çıxıb. Yəqin ki, bu, Əmin Abiddir. Hər halda baxmağın yaxşı olar. Hörmətlə, Cəmil."

Şeiri həyəcanla gözdən keçir-dim. Professor yanılmamışdı. Həqiqətən də şeir Əmin Abidin idi. Bu şeri mən də Əmin Abidin kitabına (Gültəkin-Əmin Abid. "Buzlu cehennem", "Günəş" nəşriyyatı, 1999, səh. 42) daxil etmişdim. Xeyirxah bir insanın xərci ilə nəşr etdirdiyimiz bu kitabın sayı cəmi 500 olduğundan çoxları belə bir kitabın varlığından xəbərsiz olmuşdu.

Əmin Abidi 40 yaşı tamam olmasına 12 gün qalmış, yəni 1938-ci ilin oktyabrın 21-də, gecə saat 21.30 da KQB cəlladları güllələmişlər. Təzyiq və təqiblər altında qısa bir ömür sürsə də, vətəni və milləti üçün dəyərli işlər görə bilmişdi.

Əmin Abid təzyiq və təqiblərlə yeniyetməliyində üzləşmişdir. Hələ 13 yaşında ikən, yəni 1911-ci ildə qardaşı, şair, naşir, araşdırmaçı Əliabbas Müznibə görə  evlərində axtarış aparılır. Həmin illərdə "Abid", "Abid Mütəllibzadə" imzaları ilə şeirlər və hekayələr yazaraq nəşr etdirməyə başlamışdı. Yazılarında hökumət əleyhinə elə bir ciddi etiraz, üsyana çağrış olmadığına görə çar jandarması ona diqqət yetirmir. Amma böyük qardaşının nəşr etdiyi "Hilal" və "Şihabi-sağıb" jurnallarını bağlayır, əmlakını müsadirə edir, Əliabbas Müznibi isə həbsxanaya göndərir. Bu cəza ilə də kifayətlənməyən çar jandarması şairin Sibirə ömürlük sürgün olunması haqqında məhkəmənin hökm çıxarmasına nail olur.

Lakin Əliabbas Müznibin ömürlük sürgünü heç üç il çəkmədi. 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsinin 300 illiyi münasibətilə verilmiş əfvdən (aministiya) yararlanan şair vətənə qayıdır.

Onun naşirlik hüququ da əlindən alındığından qardaşı Əbülfəzin adına satirik "Babai-əmir" və ictimai, elmi, publisistik "Dirilik" jurnallarını nəşrə başlayır. "Babai-əmir" jurnalınadək mətbuatda maarifçi, öyüd-nəsihətverici şeir və hekayələr nəşr etdirən Abid Mütəllibzadə böyük qardaşının təsiri ilə "Babai-əmir"də  "Qozqurab", "Qozqurab bəy" imzaları ilə satirik şeirlər yazmağa başlayır. Cəmiyyətdəki nöqsanları, sərxoşluğa aludəliyi, öz millətinə yüxarıdan aşağı baxanları, cəhalətdən əl götürməyənləri, nadanlığını qəhrəmanlıq bilənləri, peşəsinə sevgi bəsləməyənləri tənqid edən gənc şair bəzən də  onları adları və soyadları ilə yazır. Məsələn, "Babai-əmir" jurnalının 1915-ci il 27 may tarixli sayında yazır:

- Tanıyırsanmı onu?

- Kimdir?

- Axundov Əli bəy!

-Bay, xəta eləmisən! Rusdur bu ay, Kəblə Qulam!

-Yox, degil rus!

- Bəs o rusca danışır, a kişi!

-Bu, müəllim Əlidir, qəm yemə, ay Kəblə Səlam!"

Bakıdakı 3-cü Aleksandr Oğlan Gimnaziyasını bitirən Abid Mütəllibzadə bir müddət qardaşına nəşriyyat işlərində kömək edir, dövrü mətbuatda məqalələr, hekayələr, şeirlər çap etdirir. Onun şeirlərində müstəmləkəçiliyə, imperi-alizmə, zülmə qarşı bir hayqırıq var. İsmayıl bəy Qaspıralıya, Əbdülhəq Hamidə, qardaşı Müznibə, Bakıda qərib ölən türklərin qəbirləri üstündə milli zabitlərimizə yazdığı şeir-lərində bir yumşaqlıq, kədər var. İstər özünün şeir və hekayələri, istərsə də rus dilindən tərcümələri çoşğun bir vətənpərvər, Turançı yetişdiyindən xəbər verir.

Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra İstanbulda təhsil almağa gedən Əmin Abid baş verən dəyişiklərin təsiri ilə coşğun və üsyankar bir siyası şairə çevrilir. Azərbaycan mühacirlərinin nəşr etdiyi jurnallarda fəal iştirak edir. "Yeni Kafkasiya" jurnalının poeziya şöbəsinin müdiri olur. Əhməd Cəfəroğlu "Azərbaycan ədəbiyyatında İstiqlal  mücadiləsinin izləri" məqaləsində Ə.Abidin gizli -Gültəkin imzası ilə nəşr edilən şeirləri haqqında yazır: "Gültəkin bəyin şeirlərinin qüvvət və gücü, deyə bilərəm ki, siyasi mətbuatımızdan daha çox rəğbət görə bilmişdi. Ən yaxşı bəzi şeirləri bəstələnib İstanbul əhalisi arasında bu gün  də tərənnüm edilməkdədir".

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə şeirlərini əzbərlədiyi və böyük həvəslə söylədiyi Ə.Abid haqqında "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində yazır: "Millətin parlaq gələcəyinə böyük ümidlər bağlayaraq hürriyyətə susamış, mübarizə həyəcanının gərginliyini daşıyan bu igidlərin əsil qəhrəmanlığı ilə bizi  həqiqi mənada tanış edən şeir bolşevik senzurasından azad olaraq mühacirətdə nəşr edilən Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Bu ədəbiyyatda,

İstiqlal, o yaşayan millətin qəlbində can

İstiqlal, o səadət, həyat, zəfər, şərəf, şan.

İstiqlal, o sönməyən  müəbbəd bir məşalə

Könüllərdə tutuşur, gözlərdə sönsə belə!

deyən, Gültəkin adını daşıyan alovlu şairin yazıları xüsusi yer tutur. Gültəkinin şeirlərində biz həqiqi, milli-inqilab mübarizəsinin nəşidələrini  görürük".

Əmin Abidin Türkiyədə oxuduğu illərdə yazdığı şeirlərin əksəriyyəti 1928-ci ildə İstanbulun Orxaniyyə mətbəəsində ərəb qrafikası ilə "Milli Azərbaycan nəşriyyatı" seriyasından buraxılan səkkizinci kitaba- "İstiqlal  uğrunda" ya daxil edilmişdir. Kitaba Kamal imzalı müəllif geniş müqəddimə yazıb. Tərtibçi, şeirləri haradan aldığı, müəlliflərin şəxsiyyətləri haqqında heç bir bilgi verməyib. Ön sözdə və "İnqilab nəğmələri" məqaləsində Gültəkinin yaradıcılığına geniş yer ayrılıb. Şeirlər doqquz bölümdə verilib. Altı bölümün hər birinin başlanğıcında Gültəkinin şeirlərindən alınmış bənd və misralar var. Şeirlər yazarlara görə deyil, mövzuya görə qruplaşdırılıb. Kitabda Gültəkinin 20, Əhməd Cavadın 9, Sənanın 6, Azərizadənin 2, Məsud Səfvətin 2, Ə.Yusifin, İsmayıl Zühutinin, Usta Əlinin, Gülsərənin, H.Həmidzadənin, Nafiə Şükrünün hərəsinin 1 şeri var. 2 şeirin altına "... xanım",  bir şerin altına "B" imzası, üç şeirin altına isə üç nöqtə və ya * * * işarəsi qoyulub.

Mirzə Bala Məmmədzadə isə kitabda Gültəkin imzası ilə gedən şeirləri latın əlifbasına çevirərək 1948-ci ildə  İstanbuldakı Kayabal-Göresin mətbəəsində "Gültekin. "Buzlu cehennem" adıyla broşur kimi nəşr etdirib.  Ön sözdə isə yazıb: "Azərbaycan türkünün milliyet, hürriyet ve istiklal uğrunda kızıl emperyalizmine karşı kanlı savaşını şiir vadisinde temsil eden mücahitlerden muhacirette yetişenlerin başında Gültekin gelir. Gültekinin hüriyyet ve istiklal haykıran şiirleri 1923-1928 yıllarında İstanbulda  Resulzade Mehmet Emin bey tarafından neşr olunan "Yeni Kafkasya" mecmuasında çıkmıştır. Bazıları daha o zamanlar, rus empryalizmi ile çarpışan esir milletler tarafından kendi dillerine tercüme edilmiş ve bir örnek alınmış bu şiirler, milli Azerbaycan neşriyatının sekizincisi olmak üzere, 1928 de İstanbulda çıkan  "İstiklal uğrunda" adlı şiirler mecmuasında toplanmıştır".

40 ilə yaxın ömür sürmüş bir vətənpərvər şair və alimimizin ömür yolunu, yaradıcılığını araşdırsam da,  onun hansı şeirlərinin "esir milletler tarafından kendi dillerine tercüme edil" diyini, hansı şeirlərinin "bəstələnib İstanbul əhalisi arasında" oxunduğunu hələ də müəyyənləşdirə bilməmişəm. Buna görə də professor C.Həsənlinin göndərdiyi fotokopya mənim üçün çox gözlənilməz oldu. Ərəb əlifbası ilə nəşr olunan, köhnə və solğun olan mətni mənim dəqiq oxumağım çətin idi. Odur ki, mətni Xəzər Universitetinin müəllimi Zivər Hüseynovaya verdim ki, dəqiq oxusun. Çox sağ olsun ki, olduqca diqqətlə oxumağa səy edib hər iki mətni mənə göndərdi.

"Yani Yapon möxbire" jurnalının 1933-də  nəşr edilən 6-7-ci sayındakı yazı (səh. 12) Məhəmməd Əli Rəsulzadənin aşağıdakı kiçik məktubu ilə başlayır: “Pək möhtərəm əfəndim! "Yani Yapon möxbire" məcmuəsini aldıq. Təşəkkürlər edəriz. Uzaq Şərqdə çıxan bu ərqədaş (arkadaş) məcmuənin feyzli olmasını Ulu Tanrıdan diləriz. Məcmuənizi bundan sonra Varşava adresilə "İstiqlal" qəzetəsinin baş mühərriri Əmin bəyə göndərilməsini rica edəriz. Səmimi qardaşlıq salamlarımızı ərz edərək sizlərə səadət və müvəffəqiyyətlər diləriz.

Məhəmməd Əli Rəsulzadə".

"Yani Yapon möxbire" jurnalı 1931-ci ildə Tokioda "Yapon möxbiri" adı ilə nəşrə başlamışdır. Bir il sonra isə adını dəyişmişdir. 14 il ərzində jurnalın 50 sayı işıq üzü görmüşdür. Müttəfiqlərin 1945-ci ildə Yaponiyanı darmadağın etməsi, ilk dəfə burada atom bombasını tətbiq etmələri nəticəsində jurnal da fəaliyyətini dayandırmışdır. Azərbaycanlı İbrahim Qasımovun işini davam etdirən, Yaponiyada islam dinini yayan Qabdrəşit (Azərbaycanda, Türkiyədə, Rusiyada və b. ölkələrdə adətən onun adı Aburaşid kimi yazılır-Ə.Ş.) İbrahimovun rəhbərliyi ilə 1909-cu ildə ilk məscid tikilmişdir.

Burada bir müsəlman dini icması formalaşdırılmışdır. Yaponiyada tatar dilində mətbuatın nəşrində də  Qabdrəşit İbrahimovun əməyi böyük olmuşdur. Əslində "Yani Yapon möxbire" jurnalı tatarların mətbuat orqanı kimi deyil, mühacirətdəki türk xalqlarının jurnalı kimi fəaliyyət göstərirdi. Buna görə jurnal Azərbaycanda gedən hadisələri də işiqlandırır, azərbaycanlı mühacirlərlə sıx əlaqə saxlamağa çalışırdı. Lakin o dövrün poçt və əlaqənin səviyyəsi onlara istəklərini həyata keçirməyə imkan vermirdi.

Jurnal Məhəmməd Əli  Rəsulzadənin məktubundan sonra aşağıdakı mətni verib: "Əmin bəy (söhbət Məhəmməd Əmindən gedir-Ə.Ş.) Rəsulzadə Qafqaziya müsəlman istiqlalçılarının məşhur yolbaşçılarından olub, Azərbaycan istiqlal davasını tərvic edici "İstiqlal" qəzetəsini təhrir və nəşr etməkdədür. Məzkur məktub ilə bərabər Azərbaycan nəşriyyatından 8-ci san (saylı) şeirlər məcmuəsi nam (adlı) 166 səhifəlik "İstiqlal uğrunda" yazılmış bir kitabcıq idarəmizə gəldi.

Kitabı əldə etdiyimizdə mündəricəsinin gözəl milli və məfkurəvi şeirlərdən ibarət bulub toquz (doqquz) türlü mövzuda yazılmışdur. 1) "Bayrağı təsis" mövzusunda: "Bayrağım ölməz, ölürsə əgər, torpağın altına keçər ölkələr" deyə başlayıb Turan, Türkistan, Azərbaycan bayraqlarına dair gözəl şeirlər (verilib). 2) "İstiklal məfkurəsi" mövzusundan:"İstiqlal usanmayan bir məşələ, göylərdə tutuşur gözlərdə sönsə belə" deyə başlanğan (başlayan) gözəl şeirlər (var). 3) "Vatan sevgisi" mövzusundan: "İlni suyu və sağnu" (elini sev və sayği duy) haqqında, 4) "Türk kardeşliği" mövzusundan: Turançılıq və Türkçülük haqqında. 5) "Qəhrəman mücahidlərə" mövzusunda: İstiqlal şəhidləri və istiqlal yolları haqqında, 6) "Şanlı istiqlal mücadiləsi" mövsuzunda; "Bismillah", "Qalaq", "Bən", "Azəri oğlu", "Qoruq", "Moskva", "Çeka",  "Azəri qommunistinə (kommunistinə)," "Qızıl rus şairinə", "Canavar", "Qommunizim dühasına" sərlövhələri ilə qayət gözəl şeirlər (vardır). 7) "Rumizi (rəmzi) parçalar", "Mücadilə şarkıları" və 9)  "Milli cihad cəzbələri"  mövzularında yazılmış çox mənası ilə təqdir və alqışlamağa layiq gözəl şeirlər yazılmışdur. Azəri qardaşlarımızın bu növ mətbuatı Türk-Tatar-İdil-Ural mühacirlərinə gözəl bir nümunə və rəhbərdür. Bu qaryədə yazılmış doqquz mövzu istiqlal və millət haqqında anlağan (anlayan) mühacirlərimizə can azığı bulub alar (onlar) tərəfindən cürlənüb (ədəbi dilimizdə işlənməyən bu söz İran türkləri arasında ən işlək sözdür.Sahmana salınıb mənasındadır-Ə.Ş.) qalovi ilə milli tariximizin qiymətli xəzinəsi olacaqdur. Biz bu məcmuəmizdə vəqt-vəqt (zaman-zaman) məzkur şeirlər məcmuəsindən birər qitəsin nəşr edəcəkmiz (edəcəyik). Və bu sanda Gültəkin imzası ilə yazılmış bir şeirni basımız (dərc edirik)."

"Yani Yapon möxbire" jurnalı  yuxarıdakı təqdimatdan sonra, 14-15-ci səhifəsində Gültəkinin (Əmin Abidin) aşağıdakı şeirini verib.

AZƏRİ QOMMUNİSTİNƏ

Düşün hər addımda getdiyin yolu
Zavallı babamın ey nankor oğlu!
Öylə bir yabancı yerdə qaldın ki,
Gözlərdə nə qədər sən alçaldın ki,
Sənə qardaş demək istərsə dilim,
Bənə töhmət edər millətim, elim...
Hanı kəndi qanın, bənlik hanı?
Arqadaş olduğun düşməni tanı.
Bin fikrə, hiyləyə aldandın yetər,
Çıx cahana kəndin, kəndini göstər!
Düşün, yaşa ancaq kəndi qafan ilə.
Aləv söndürülməz qılıncla, qanla.
Əlinin qanını artıq get, yaka,
Qardaş yurdu olsun qurduğun  "Çeka"
Sən nəsən, nəçisən, kimin oğlusan?..
Bir çin fəlsəfəsinin adi qulusan...
İnsan öldürərək insanlıq satan
Nə söylərsən, bütün yalandır, yalan.
İnsanlıq bək dərin, geniş bir ova
Görmək için gögdə qurmalı yuva.
Anlamaq istərsən, iştə yol açıq,
Millət denilən şahikaya çıx!
Bu yüksək təpədən görülür əlbət
Böyük bəşəriyyət denilən Cənnət!..

Gültəkin
Ərzurum 1926

Təəssüf ki, jurnalın başqa sayları əlimizdə olmadığından sonrakı saylarda hansı şeirlərini nəşr etdirdiklərini müəyyənləşdirə bilmədik. Yaponiyada nəşr olunan jurnalın "milli tariximizin qiymətli xəzinəsi olacaq" kimi dəyərləndirdiyi şeir toplusunu heyif ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı lazımınca dəyərləndirməyib.

Qarşısına ümumtürk mətbuatı rolunu oynamağı bir vəzifə kimi qoymuş "Yani Yapon möxbire" jurnalı ola bilməz ki, Azərbaycanla bağlı bir məqalə, bir şeir verməklə kifayətlənsin. Jurnalın bütün saylarının gözdən keçirilməsinə, Azərbaycan haqqında yazıların təbliğinə ehtiyac var. Düşünürəm ki, "Yani Yapon möxbire" jurnalında dərc olunmuş bu kiçik məqalə yeni araşdırmalara da yol aça bilər.

03.12.2016
Əli ŞAMİL