Tehranda və Bakıda: –

ƏLİ KAMALİ

Qışda Tehranda da Bakıdakı kimi hava tez qaralır. Axşam toranlığında mərkəzi küçələrin birində Əli Kamaliyə zəng vurmaq üçün boş telefon köşkü axtarırdıq. Yenicə birini tapıb zəng vurmaq istəyirdik ki, mənə yardımçı olan Saleh Sidqi dəstəyi tələsik yerinə asıb səkinin ortasında dayandı. Qarşıdan gələn orta boylu, qalın eynəkli  birisinə bərkdən salam verib diqqətini özünə çəkdi. Görüşdülər.

Saleh Sidiqi məni göstərərək:

— Ağayi Kamali, sizə telefon açıb görüş üçün izin istəyəcəkdik. Dostum Əli Şamil Naxçıvandan gəlib. Jurnalistdir. Ədəbiyyat tariximizi, folklorumuzu öyrənir —dedi. Üzünün cizgilərindən, davranışından Kamalinin dalğın olduğunu, onun dediklərini tam anlamadığını duyan S.Sidiqi əlavə etdi: “Azərbaycan Cümhuriyyətindəndir, şurəvidir”.

Kamalinin nəinki üz cizgiləri, bütünlükdə bədəni birdən-birə hərəkətə gəldi. Bərk-bərk məni qucaqladı. İti-iti danışdı. Dediklərini tam anlaya bilmirdim. Qulağım hələ belə səsə, belə danışığa alışmamışdı. Taksi saxlatdı. Tehranın ən gözəl, mənzərəli guşələrindən olan quzey bölgəsinə sürdürdü. Salehlə mən sakitcə onu dinləyirdik. Ə. Kamalinin dediklərini yavaş-yavaş anlamağa başladım.

Taksi bir restoranın qarşısında dayandı. Şəhər ayağımız altında görünürdü. Qaranlıq qovuşmuş, işıqlar yandırılmışdı. Reklam işıqları Tehranı gündüz olduğundan dara gözəl göstərirdi. Keçib restoranda əyləşdik. Əli Kamalinin qəribəlikləri haqqında çox eşitdiyimdən onun bizi də’vətsiz restorana gətirməsi mənim üçün gözlənilməz olmadı.

Restoranda Ə. Kamali Savada 4—5 günlük işi olduğunu, səhər tezdən oraya gedəcəyini söylədi. Görüş üçün geri döndükdən sonra vaxt müəyyənləşdirməyi təklif etdi. Mən isə Tehranda həmin vaxtadək qala bilməyəcəyimi söylədim. O arxayınlıqla: — Viza müddətini istədiyiniz qədər artırarıq, — dedi.

Mən çoxlarından Tehrana vizasız gəldiyimi gizlədirdim. Qaçaqçılıqla gəldiyimdən xəbər tutub geri qaytaracaqlarından qorxurdum. Amma Ə.Kamali ilə ilk görüşümüz olsa da, ondan çəkinmədən pasportsuz gəldiyimi, sərhəd bölgəsindən  45 kilometr məsafədə hərəkət etməyə icazə verən vəsiqə ilə sərhədi keçdiyimi söylədim. O bərkdən gülərək:

— İran hökumətinin yollara düzdüyü yüzlərlə keşikçinin gözündən yayınıb Culfadan Tehrana gələn, burda da Əli Kamalini tapan üçün 5—10 gün yubanmaq o qədər də qorxulu olmaz —dedi.

İran İslam Respublikası ilə SSRİ arasında 1990-cı ildə sadələşdirilmiş gediş-gəliş haqqında anlaşma imzalayan mə’murlar ağlasığmaz əngəllər yaratmışdılar. Bu əngəllərdən ən başlıcası pul dəyişməmək idi. O taydan bu taya, bu taydan o taya keçməyə, orada bir ayadək qalmağa icazə versələr də, bir manat da olsun pul dəyişmirdilər. Adamlar Allah ümidinə qalmalıydılar.

Bu vəziyyət məşhur bir xalq məsəlini yada salır: “Anam bicdi, kündədən kəsir, atam da iki yeyib bir sayır”. Belə ki, sərhədi keçənlər hərə bir yolla özünə nəinki yol pulu, yemək və s. xərclik pulu əldə edir, hətta ailəsinə hədiyyələr, evinin tələbatı üçün lazım olan avadanlıqlar da alırdılar. Bir sözlə, hər iki hökumət sərhəd boyunda yaşayan həkimi də, müəllimi də, mühəndisi də və b. peşə sahiblərini də xırdavat satan alverçiyə çevirmişdi. Mənim isə əlimdən alver gəlmədiyindən ümidim qalmışdı o taydan Naxçıvana gələn, orada tanış olub dostlaşdığımız insanların yardımına.

Sərhəddə baş verənlər haqda Ə. Kamaliyə heç nə demədim. İşim çox olduğu üçün tez geri dönməli olduğumu bildirdim.

Qa­nun­la­ra hə­mi­şə say­ğı ilə ya­naş­mı­şam. Am­ma sev­gi güc gə­lən­də,  qa­nun­lar güc­süz olur. Duy­ğu ağ­lı da, qa­nu­nu da, qor­xu­nu da üs­tə­lə­yir. Təb­riz sev­gi­si, bir il ön­cə ora­da ta­nış ol­du­ğum in­san­lar­la gö­rüş­mək is­tə­yi, ­bir çox baş­qa­ a­zər­bay­can­lı ki­mi mə­nim də «qa­nu­nu poz­ma­ğı­ma» sə­bəb ol­muş­du. De­mək, qa­nu­nu po­zub Mə­rənddən Təb­ri­zə get­mi­şəm­sə, Təb­riz­dən Teh­ra­na da get­mək­ o­lar­mış.  İllərin Güney Azərbaycan  törətməsi olan in­san­la­ra 45 ki­lo­metrdən o ya­na get­mə­yi ya­saq­la­ma­ğın­ ö­zü də doğ­ru de­yil­miş. Doğ­ru ol­ma­yan qa­nun isə əməl edilməkdən çox pozulmağa yarayar məncə.

Əli Ka­ma­li haq­qın­da Teh­ran­da­kı ta­nış­la­rım çox bil­gi ver­miş­di­lər. Əs­lin­də­ on­la­rın söy­lə­dik­lə­ri mə­nə həd­siz şi­şir­dil­miş gö­rü­nür­dü. Öz göz­lə­rim­lə gör­mək ma­ra­ğı mə­ni bu gö­rü­şə ­çə­kir­di. Gö­rüş qəf­lə­tən baş tut­sa da, elə bir çaş­qın­lıq ya­rat­ma­dı. U­zun il­lə­rin ta­nış­la­rı ki­mi qız­ğın söh­bət­ e­dir­dik, bə’zən söh­bə­ti­miz mü­ba­hi­sə­yə çev­ri­lir­di. Adam­lar sey­rəl­miş­di. Xid­mət­çi­lər içə­ri­də ya­vaş-ya­vaş sə­li­qə-səh­man ya­ra­dır­dı­lar. Bu­nu du­yan ada­mın qar­şı­mız­da­kı xö­rək qa­lıq­la­rı­na ­ba­xıb: «Bil­səy­dim, bu dad­lı­lıq­da xö­rək­lər qa­ba­ğı­mız­da ­qa­lıb so­yu­ya­caq, heç si­zi bu­ra­ya gə­tir­məz­dim. Ofi­sə apa­rıb hə­rə­mi­zə bir sən­d­vic alar­dım1.  Həm ucuz ba­şa gə­lər­di, həm də söh­bəti­mi­zi sə­nəd­lər­ ü­zə­rin­də qu­rardıq». — de­di. Mən də «hə, bu heç pis­ ol­maz­dı» — de­yə ­za­ra­fat­la ca­vab ver­dim. Bu söz onu elə bil tər­pət­di. Cəld aya­ğa dur­du, si­fa­riş ver­di­yi ko­fe­ni gə­ti­rən qar­so­nun pod­no­su­na pul ata­raq «özü­nüz içər­si­niz» de­di. On-on be­şə də­qi­qə son­ra biz Əli ­Kə­ma­li­nin ofi­sin­də idik.

Sa­vad­lı­ ol­du­ğu­nu, Teh­ran Uni­ver­si­te­ti­nin hü­quq fa­kül­tə­si­ni bi­ti­rib və­kil iş­lə­di­yi­ni bi­lir­dim. Onu ­da bi­lir­dim ki, Teh­ra­nın nü­fuz­lu və­kil­lə­rin­dən­dir. I də­rə­cə­li əd­liy­yə və­ki­li­dir. Həm də ­xey­riy­yə­çi­dir. Xü­su­sən ya­ra­dı­cı zi­ya­lı­la­ra çox əl tu­tur, dar­da qa­lan­la­rı­na  yar­dım edir. Am­ma iş ye­ri­ni be­lə tə­səv­vü­rü­mə gə­tir­mir­dim. Ba­kı­da gör­dü­yüm on-on beş stol və stul qo­yul­muş, hər sto­lun­ ar­xa­sın­da bir nə­fər əy­ləş­miş otaq­la­rı ­tə­səv­vür edir­dim. Ə.Ka­ma­li­nin ofi­si isə bir ne­çə otaq­dan iba­rət idi. Yum­şaq me­bel­lə­ri, sə­li­qə-səh­ma­nı ilk ba­xış­dan mən­də xoş ov­qat ya­rat­dı. Ya­ra­dı­cı­lıq ota­ğı ge­niş bir sa­lon idi. Zən­gin ki­tab­xa­na­sı ­var­dı. Ota­ğın sol kün­cün­də ya­zı sto­lu, or­ta­da isə ge­niş bir miz var­dı. Mi­zin üs­tün­də qov­luq­lar və üst-üs­tə qa­lan­mış əl­yaz­ma­lar var­dı. Di­var bo­yu di­van və kres­lo­la­rın ya­nı­na qo­yul­muş ba­la­ca stol­lar, stol­la­rın üzə­rin­də­ki kül­qa­bı və qəndqa­bı­la­rı ­bu­ra­da tez-tez top­lan­tı­lar ol­du­ğun­dan so­raq ve­rir­di.

Növ­bə­ti dis­kus­si­ya­nın­ iş­ti­rak­çı­sı, gö­rü­nür, biz idik. Res­to­ran­da baş­la­dı­ğı­mız mü­ba­hi­sə­ o­fis­də ­da­vam edir­di. Sa­leh Si­di­qi ­hər­dən söh­bə­tə ­qa­rış­sa ­da, mü­ba­hi­sə­miz qı­zı­şan­da o sa­kit­cə «ge­ri çə­ki­lir­di».

Əli Ka­ma­li­nin Ti­lim­xa­nın do­daq­dəy­məz cı­ğa­lı təc­ni­si ol­ma­sı haq­qın­da fik­ri­lə heç cür ra­zı­la­şa bil­mir­dim. Bu da sə­bəb­siz de­yil­di. Azər­bay­can ədə­biy­yat ta­ri­xi ilə ­bir az ta­nış idim. Xü­su­sən də aşıq ya­ra­dı­cı­lı­ğı haq­qın­da araş­dır­ma­la­rı diq­qət­lə iz­lə­miş­dim. Bi­rin­ci­si, Ti­lim­xan ad­lı şa­i­rə rast gəl­mə­miş­dim. Mən heç, bəs bi­zim məş­hur ədə­biy­yat­şü­nas bil­gin­lə­ri­miz? Ömür­lə­ri­ni bu yol­da qoy­muş, dok­tor­luq yaz­mış, pro­fes­sor, aka­de­mik ol­muş, ne­çə-ne­çə ki­tab yaz­mış araş­dı­rı­cı­la­rı­mız var ki, Ti­lim­xan ad­lı­ is­te’dad­lı bir şa­ir ol­say­dı, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ya­nın­dan sü­kut­la ­keç­məz­di­lər. De­mək, Ti­lim­xan zə­if, mə­həl­li bir şa­ir­dir.

İkin­ci­si, folklor­şü­nas bil­gin­lə­ri­miz, aka­de­mik­lə­ri­miz bir fi­kir­də­di­lər ki, do­daq­dəy­mə­zin ya­ra­dı­cı­sı Aşıq Ələs­gər­dir. De­mək, Ti­lim­xan ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da do­daq­dəy­məz təc­ni­sə ­rast gə­li­rik­sə, on­da Ti­lim­xan Aşıq Ələs­gər­dən son­ra ya­şa­yıb.

O, danışdıqca ilhamlanır, şe’rlər söyləyirdi. Bu şe’rlərin əksəriyyəti mənə doğma və tanış gəlirdi. Mənə tanış olan hansı aşığın, hansı şairin olduğunu xatırlamağa çalışırdım.

Əli Kamali isə oxuyurdu:

Səhər Mən Mehrini gördüm,

Göz üstündə qaş dolanır.

Aşiqini məst eləmiş,

Ləbləri meyxoş dolanır.

... Əyninə geyib  mavini,

Yıxırdı  könlüm evini,

Ovçu itirir ovunu,

Bu dağı dörd-beş dolanır.

Azərbaycandan uzaqda olduğuma heyfsilənirəm. Əlimin altında kitablar olsa tutuşdurar, şerin kimin olduğunu müəyyənləşdirərdim. Amma elə şerlər də vardı ki, onu ilk dəfə eşitdiyimi təsdiq edirdim. Dodaqdəyməz, özü də dodaqdəyməz cığalı təcnis məsələsində heç cür geri çəkilmək istəmirdim. Ə.Kamali isə Tilimxanın dodaqdəyməz cığalı təcnisini oxuyurdu:

Qanlı tirin çəkər qanlı sadaxdan.

Ha istər ki, didələri ağlada.

Ağla gözlər, ağla da!

Həsrət çəkər ağlada

Səyyad oluf çıx dağa

Ərqəlini ağlada.

Nahax yerə ağlayırsan ey cavan,

Ər odur ki, ərkanda bir ağlada.

Bənd başa çatan kimi mən özümü saxlaya bilməyib:

—Ağayi Kamali, cığanın üçüncü misrasında dodaq dəydi. “Səyyad olub çıx dağa” misrasında “b” səsi var. —dedim.

— Sizləri bilmirəm, amma bizim ləhcədə çox vaxt “b” səsi “f” ilə əvəzlənir. Bakıda çap olunan aşıq kitablarında da buna çox rast gəlmişəm, —dedi və şerin ardını oxumağa başladı.

Səyyad gəzər şikarının dağıynan,

Lala ağlar zari giryan dağıynan,

Aşıq deyər dağıynan,

Qar əlləşir dağıynan,

Eşqini çəkənlərin,

Ciyərində dağıynan.

Aşıq deyər: həsrətiynən, dağıynan,

Aç zülfünü sinən üstə ağla da.

Sənin dərdi dilin sinədə qaldı,

Oxların sancıldı sinədə qaldı.

Aşıq sinədə qaldı.

Narlar sinədə qaldı.

Tülək tərlan şikarı

Kəhlik sinədə qaldı.

Həyəttək saçların sinədə qaldı,

Hazır ol sən! Nagah səni ağlada.

Gər cərrahsan əlac eylə ağ yara,

Ey ilahi, azar gəlsin əğyara.

Əsir olduq əqyara,

Gedək üzü ağ yara,

Eşqini çəkəninin,

Ciyəridir ağ yara.

Ər gərəkdi qara qılıc, ağ yara,

Çala, kəsə ciyərini ağlada.

Aşıq sərdə nə sevdadı, nə qaldı?!

Dilə saldın kəhlik sinədə qaldı.

Aşıq deyər nə qaldı,

Hüsnün tək ay nə qaldı,

Atsan oxun qan eylər,

Çilləsində nə qaldı?!

Əcəl  gəldi yaxındı, nə qaldı,

Tellixanı dələ, keçə ağladı.

— Ağyi Kamali, son misrada Tilimxan deyil, Tellixan işlədilir —dedikdə Ə.Kamali:

— O mənim də diqqətimi cəlb edib. Bir şerində deyil, çox şerində “Tellixan” deyiminə rast gəlmişəm. Görünür şairin ləqəbi türkcə “tel” sözündəndi. Ona görə də “Tellixan” da işlədib, —dedi.

Kamalinin bu cür izahı məni qane etməsə də Tilimxan, Telimxan, Tellixan üzərində xeyli düşünməli oldum. Çığalı dodaqdəyməzin çox bitkin olması mənim şübhələrimi daha da artırırdı. Odur ki: “Ağayi Kamali, bu çox bitkin şerdi. İlk qələm təcrübəsinə oxşamır. Başqa dodaqdəyməz də varmı? —deyə xəbər aldım. O isə mənim sualımın arxasındakı şübhəni duymadan uşaq sadəlövhlüyü ilə: — Var! —dedi və əlavə etdi: —Hələ çığası altı misradan olan dodaqdəyməzi də var. Qoy onlardan birini də oxuyum, gör xoşuna gəlirmi:

Ərkani cəngaha ayaq qoyannar

Gərəkdi hər yetəni axsada.

Aşıq deyər axsa da

Ağ geyərdi ağ sada.

Əğyar sənə rəvadır,

Didəynən qan axsa da.

Ayağına daş dəysin

Yeri-yeri axsa da.

Seyrana çıxanda istignaynan,

İnanında şatır gərək ağsada.

Mən isə bütün bunları dinləsəm də müxtəlif bəhanələr gətirirdim. Tilimxanın dodaqdəyməz qoşmasının ola biləcəyinə şübhə edirdim.

Əli Kamali qovluqları gözdən keçirərək birini açır. Oradan bir sənəd (bəlgə) çıxarıb farscadan tərcümə edir: “Hicri 1244-də — miladi 1818/19-cu illərdə Tilimxanın sağ olduğunu bu torpaq alqı-satqısı sənədi təsdiqləyir”—deyir. Şerlər üzərində apardığı araşdırmalar və soyundan qalanların yaşının tutuşdurmasından Ə.Kamali Tilimxanın təxminən 1742/43-cü ildə doğulduğu və 1834/35-ci ildə öldüyü qənaətinə gətirir.

Ə.Kamalinin oxuduğu şerlər içərisində bəzi misralar da diqqətimi çəkdi. Tilimxan tez-tez türk, türkman olduğunu deyir. Məs:

Ölkəmiz əraqdı, şəhrimiz Sava

Mərəzqan çayınnan götürdüm hava

Aşiqlər dərdinə eylərəm dəva,

Mən təbibəm Hündüstandan gəlmişəm.

Bilməyənnər bilsin mən Tilimxanam,

Bilənlər bilsin, gövhəri Kanam

Sakini Mərağa, əsli Türkmanam

Gəzə-gəzə bu cahannan gəlmişəm.

və yaxud:

Türki Tilimə bərabər degildir.

Cəm olsalar tamamən yaranlar.

və yaxud:

Türkmən Tilim, belə qəmdən quruma,

Var getginən İstanbula, Uruma,

Tor qurmuşdum tərlan gələ toruma

Tərlan şikarı da sar olub mənə.

Tilimxan zamanında, istər ondan öncə, istər sonra yaşamış şair və aşıqlarımızın misralarında doğulduqları yer-yurdun adına bol-bol rast gəlsək də milliyyətini bildirən ifadələrə demək olar, rast gəlinmir. Bu baxımdan Tilimxan diqqətçəkərdir.

Söhbət zamanı Əli Kamali tez-tez tərtib etdiyi Tilimxan “Divan”ını əlinə alır, oradan parçalar oxuyurdu. Bə’zən söz-sözü çəkir,  Tilimxandan Xəstə Qasımın, Abbas Tufarqanlının, Kərəmin, Qurbanın Ko­roğ­lu», «Də­dəm Qor­qud» das­tan­la­rı­nın da­i­rə­sin­də da­vam edir. Ye­ni-ye­ni şair ad­la­rı, dastan ­ ad­la­rı­ e­şi­di­rəm. Əli ­Ka­ma­li də hər də­fə əli­ni atıb mi­zin üs­tün­də­ki qov­luq­lar­dan ya bir şer, ya da bir sə­nəd­dən par­ça oxu­yur.

Şerlə­rin dil və üs­lu­bu ­mə­ni hey­rət­lən­di­rir. Ra­bi­tə­nin zə­if ol­du­ğu, de­mək olar, hər xa­nın öz məm­lə­kə­ti­ni ay­rı­ca döv­lə­tə çe­vir­di­yi ­bir dövrdə bir-bi­rin­dən min ki­lo­metrlər­lə uzaq­da ya­şa­mış şa­ir­lə­rin şerlə­ri­nin di­li, üs­lu­bu, hət­ta möv­zu­su bir-bi­ri­nə ne­cə ya­xın­dır!..

Mə­nim tə­səv­vü­rüm­də Azər­bay­can Qəz­vin­dən, Zən­can­dan qu­zey­də yer­lə­şir. Am­ma Mər­kə­zi və Gü­ney İran­da, yəni Hə­mə­dan, Qum, Sa­va, Şi­raz, İs­fa­han­ ət­ra­fın­da ya­şa­yan Qaş­qay, Xa­lac, Şah­se­vən ad­lan­dır­dı­ğı­mız el­lər­də ya­şa­mış şa­ir­lə­rin şerlə­ri­ni mü­a­sir­lə­ri M.P.Va­qi­fin, M.V.Vi­da­di­nin, Q.B.Za­ki­rin, B.B.Şa­ki­rin, Aşıq Alı­nın, Aşıq Ələs­gə­rin, hət­ta axır­kə­lək­li (mes­xe­ti) Xas­ta Ha­sa­nın şerlə­rin­dən seç­mək ol­mur.

Əli Ka­ma­li da­nış­dıq­ca, şerlər­dən par­ça­lar oxu­duq­ca göz­lə­rim qar­şı­sın­da ta­mam baş­qa mən­zə­rə açı­lır. Ə­də­biy­ya­tı­mı­zın be­lə zən­gin­li­yi­nə nə qə­dər se­vi­ni­rəm­sə, vax­tın­da top­la­nıb araş­dı­rıl­ma­ma­sı­na o qə­dər tə­əs­süf­lə­ni­rəm. Yal­nız Ti­lim­xa­nın 10 bey­tə ya­xın şeri­ni çünglər­dən, aşıq­lar­dan top­la­yıb. Bir şerin izi ilə bəzən yüz ki­lo­metrdən çox yo­lu­ a­yaq­la ­və ya­ at­la, eş­şək­lə ­ge­dib. Top­la­dı­ğı şerlər­də 5 mi­nə ya­xın ci­na­sın iza­hı­nı ve­rib. “Di­van”da iş­lə­di­lən 5 mi­nə ya­xın  ərəb, fars söz­lə­ri­nin tər­cü­mə­si­ni də əla­və edib. Hə­lə bu az­mış ki­mi, nəs­tə­liq xət­ti­lə gö­zəl yaz­ma­ğı ba­ca­ran xət­tat­la­ra pul ve­rib «Di­va­n»ı kö­çürtdü­rüb.

Ədə­biy­ya­tı­mı­zın­ öy­rə­nil­mə­sin­də gös­tər­di­yi fə­da­kar­lı­ğı Əli bə­y be­lə izah et­di:

— Uşaq­lıq­dan po­e­zi­ya ­hə­vəs­ka­rı idim, özüm də şer ya­zı­ram. Uni­ver­si­tet­də oxu­du­ğum il­lər­də mə­ni ­bir fi­kir na­ra­hat edir­di. Ti­lim­xan ki­mi bir şa­i­ri ­ni­yə ta­nı­mır­lar? Onun əsər­lə­ri ­ni­yə top­la­nıb çap olun­ma­yıb? Uni­ver­si­te­ti bi­ti­rən­dən son­ra ix­ti­sa­sım ol­ma­sa da, bu işə gi­riş­dim. Ti­lim­xa­nın şerlə­ri­ni top­la­yıb nəşr et­dir­mək is­tə­dim. Ədə­biy­yat bi­li­ci­lə­ri­nə rəy ver­dim. Məlum­ ol­du ki, Ti­lim­xa­nın əsər­lə­ri ki­mi top­la­dı­ğım şerlə­rin içə­ri­sin­də nə­in­ki Xəs­tə Qa­sı­mın, Ab­bas Tu­far­qan­lı­nın, hət­ta Mol­la Pə­nah Va­qi­fin də şerlə­ri var­mış. Yan­lış­lı­ğa yol ver­mə­mək üçün or­ta­ İ­ran­da, Qaş­qay­lar ara­sın­da söy­lə­ni­lən das­tan­la­rı, şerlə­ri top­la­yıb araş­dır­ma­ğa gi­riş­dim. Də­rin­lik­lə­rə get­dik­cə hey­rət mə­ni bü­rü­dü. Yı­ğıb-yı­ğış­dı­rıb bir tə­rə­fə  çı­xa­ra da bil­mi­rəm. Bu iş­lə­ri gör­mə­yə bir nə­fər, iki nə­fər bəs elə­məz; 50-60 adam da ge­cə-gün­düz iş­lə­sə az­dır.

Əli Ka­ma­li 25 il­də top­la­dı­ğı Ti­lim­xan “Di­van»ını üç ki­tab şək­lin­də çap et­di­rə­cə­yi­ni söy­lə­di. He­ca vəz­ni­nin müx­tə­lif janrla­rın­da, az bir qis­mi də əruz­da­ o­lan şe’rlər san­ki Mol­la Pə­nah Va­qif­lə Mah­tum­qu­lu Fə­ra­qi ara­sın­da ­bir kör­pü­dür. Sa­va­nın Ma­ra­ğa (Qə­ra­ğan bəx­şi. Ə.Ka­ma­li də hə­min bəx­şin — ra­yo­nun Bən­də­mir kən­din­dən­dir) kən­din­də­ a­na­dan ol­muş Ti­lim­xan elə hə­min kənddə ­də dəfn e­dil­miş­dir. Li­rik şe’rlə­ri də na­kam sev­gi­li­si — öz əmi­si qı­zı ­Meh­ri xa­nı­ma həsr edi­lib. Ə.Ka­ma­li Türkman Mah­mud və b. bir ne­çə şa­i­rin də Ti­lim­xan so­yun­dan ol­du­ğu­nu söy­lə­di.

Mi­zin üs­tün­də­ki ­qov­luq­la­rın bir ne­çə­si­ni göz­dən ke­çi­ri­rəm. Ma­ki­na­dan çı­xa­rıl­ıb üzə­rin­də son dü­zə­liş­lər apa­rıl­mış “Qə­rib və Şah­sə­nəm” 187 sə­hi­fə, “Ta­har Mir­zə” 103 sə­h., “Həm­rah” 83 səh., “Səy­yad ilə Sə­a­dət” 90 sə­h., “Şah­ İs­ma­yıl” 161 sə­h., “Mə­həm­məd və Pə­ri”, 89 sə­h., “Əs­li və Kə­rəm” 167 səh., “Vər­qa və Gül­şa” 113 sə­hi­fə­dir. Bu­ra­da­kı ən bö­yük qov­luq­la­rın bi­rin­də də “Ko­roğ­lu” das­ta­nı­nın əl­yaz­ma­la­rı var­dır. “Əsə­d bəy”, “Sə­lim və Şəm­si”, “Si­ya­mək və Sü­sən”, “Fəğ­fur bəy”, “Xos­rov və Sə­nəm”, “Bəh­mə­ni-Ku­çek”, “Şi­ri­ni Bir­çək”, “Həs­rət” və baş­qa das­tan­lar da var­dı ki, on­lar  mə­nə ta­nış de­yil­di.

Əli Ka­ma­li­nin özü­nün söy­lə­di­yi­nə gö­rə, mi­zin üs­tün­də­ki qov­luq­lar­da və sə­li­qə ilə üst-üs­tə qa­lan­mış və­rəq­lər­də 100-ə ya­xın das­tan və ­şerləri var­dı. Ək­sə­riy­yə­ti türkcə­ o­lan bu­ ə­sər­lər Hə­mə­dan, Qum, Sa­va, Şi­raz, hət­ta ­bəzi­lə­ri Xo­ra­san ət­ra­fın­da ya­şa­yan türklər­dən top­lan­mış­dı.

Ge­cə­nin ne­cə keç­di­yi­ni bil­mə­miş­dik. Ə.Ka­ma­li sa­a­ta bax­ma­say­dı yə­qin söh­bə­ti­miz hə­lə ­çox da­vam edə­cək­di. Ha­va qa­ran­lıq ol­sa da, sə­hər açıl­mış­dı. Ə.Ka­ma­li­ni Sa­va­ya yo­la sa­lıb gö­rə­cə­yi­miz baş­qa iş­lə­rin ar­xa­sın­ca yol­lan­dıq.

1991-ci­ i­lin no­yab­rın­da uzun bir qış ge­cə­si­ni Əli Kə­ma­li ilə po­e­zi­ya­dan, ədə­biy­yat­dan, ta­rix­dən da­nı­şa-da­nı­şa ­be­lə­cə yo­la sal­dıq.

...Ara­zı o ta­ya ke­çən ki­mi ­Teh­ra­na can atır­dım. (Ye­nə də 45 ki­lo­metrlik sər­həd zo­la­ğı­nı keç­mə­mək qa­da­ğa­sı qa­ra bir daş ki­mi yo­lu kəs­miş­di). Ta­nış­la­rın yar­dı­mı ilə “qa­ra da­şın” ət­ra­fın­dan ke­çib Teh­ra­na ­çat­dıq. Gör­mək is­tə­di­yim iş çox idi. On­lar­dan ən va­cib­lə­ri Sət­tar­xa­nın qı­zı ilə gö­rü­şüb te­le­vi­zi­ya­ ü­çün mü­sa­hi­bə al­maq, Sər­da­ri Mil­li­nin Şah Əb­dü­lə­zim­də­ki tap­daq­lar al­tı­na atıl­mış qəb­ri­ni, xalq qəh­rə­ma­nı və in­qi­lab mü­ca­hid­lə­ri­nin öl­dü­rül­mə­si­nə rəh­bər­lik et­miş Yef­rem xa­nın “Ata­bəy par­kı”nın 60-70 ad­dım­lı­ğın­da qo­yul­muş büs­tü­nü len­tə çəkmək, Ə.Ka­ma­li­dən Ti­lim­xan haq­qın­da əla­və bil­gi­lər və ­şa­i­rin şerlə­rin­dən ör­nəklər gö­tü­rüb­ Azər­bay­can­da çap et­dir­mək və b. idi.

Ka­me­ra apar­ma­ğa­ İ­ra­nın göm­rük iş­çi­lə­ri qə­ti ica­zə ver­mə­dik­lə­ri ki­mi, çə­ki­liş­ a­par­ma­ğa da po­lis və mə’mur­la­rın ma­ne ola­ca­ğı­nı bi­lir­dim. Am­ma ar­zu­nu re­al­laş­dır­maq məq­sə­di­lə sə­fə­rə çıx­mış­dım. Teh­ran­da dostlar­la yüz öl­çüb biç­dik­dən son­ra qə­ti qə­ra­ra gəl­dik: “Bu ki­li­din aça­rı Əli Ka­ma­lidə­dir!”

Ye­nə də 1993-cü­ il yan­va­rın 12-də Əli Ka­ma­li ilə ön­cə­dən şərtləş­mə­dən (bu­na vaxt yox idi) ofi­sin­də gö­rüş­dük. İlk gö­rü­şü­müz­də ol­du­ğu ki­mi, iş gü­nü­nün so­nu idi. Ha­va qa­ral­mış­dı, şə­hə­rin rek­lam­la­rı müş­tə­ri ça­ğı­rır­dı.

Bi­zi Əli Ka­ma­li­nin özü qar­şı­la­dı. Otaq­da iki nə­fər idi­lər. Gə­li­şi­miz on­la­rın söh­bə­ti­nin möv­zu­su­nu də­yiş­di. Biz­lə­ri bir-bi­ri­mi­zə ­təq­dim et­di. Mil­liy­yət­cə fars olan, sa­va­dlı və­ki­lin Ə.Ka­ma­li­nin sə­mi­mi dostla­rın­dan ol­du­ğu­nu­ ö­yən­dik. Təx­mi­nən bir il­ üç ay ön­cə baş­la­dı­ğı­mız söh­bə­ti da­vam et­dir­dik.

Əli Ka­ma­li: — Mə­nim türk tə­əs­süb­keş­li­yim­dən be­lə da­nış­dı­ğı­mı gü­man edər­si­niz. Yax­şı olar siz su­al­la­rı­nı­zı ve­rin, mən tər­cü­mə­çi­lik­ e­də­cə­yəm, — de­yə dos­tu­nu da söh­bə­tə qoş­du.

Biz Sa­va ət­ra­fın­da­kı kəndlə­rin sa­yı, kəndlər­də ya­şa­yan əha­li­nin məş­ğu­liy­yə­ti, mil­li tər­ki­bi və s. ilə ma­raq­lan­dıq­da o gü­lə­rək: — Bun­lar çə­tin su­al­lar ol­du, bu su­al­la­ra Əli Ka­ma­li­nin özü ca­vab ve­rə bi­lər, — de­yə­rək söh­bə­ti Ə.Ka­ma­li­yə tə­rəf yö­nəltdi.

— Yax­şı, on­da sən qo­naq­la­rı­mı­za Mər­kə­zi Sa­va şə­hə­ri olan Əraq os­ta­nın­da ne­çə fars kən­di­nin ol­du­ğu­nu və o kəndlə­rin ad­la­rı­nı söy­lə, — de­yə Ə.Ka­ma­li ye­ni­dən dos­tu­nu söh­bə­tə qoş­maq is­tə­di. O isə 5-6 kənddə farsla­rın ya­şa­dı­ğı­nı söy­lə­sə də, cə­mi 4 kən­din adı­nı çə­kə ­bil­di. Və­ziy­yə­tin be­lə­ a­lın­dı­ğı­nı gö­rən Ə.Ka­ma­li dos­tu­nun kö­mə­yi­nə ­gəl­di. Əraq os­ta­nın­da əs­rin­ əv­vəl­lə­rin­də 700-ə ya­xın kənd ol­du­ğu­nu, ur­ba­ni­za­si­ya nə­ti­cə­sin­də bu­ra­da cə­mi 450-ə ya­xın kənd qaldığını, in­qi­lab­dan son­ra (1979-cu il İran İs­lam İn­qi­la­bı nə­zər­də tu­tu­lur — Ə.Ş.) Cə­fə­ra­bad bəx­şi­nin Qum os­ta­nı­na ve­ril­di­yi­ni, bu yer­lər­də ya­şa­yan­la­rın cıl­xa türk ol­du­ğu­nu, on bir kənddə farslar ya­şa­dı­ğı­nı söy­lə­di ­və farslar ya­şa­yan kəndlə­rin ad­la­rı­nı say­dı.

Dos­tu gü­lə­rək: — Ağa­yi Ka­ma­li, bi­zim ba­şı­mız pul qa­zan­ma­ğa qa­rı­şıb. Sağ ol ki, bun­la­rı də­qiq­li­yi ilə bi­lir­sən. Bi­zim də üzü­müz qo­naq­la­rın ya­nın­da ­qa­ra ol­mur — de­di.

O çox bö­yük məm­nu­niy­yət­lə Ti­lim­xa­nın şerlə­ri­nin su­rə­ti­ni çı­xa­rıb ver­di. 

Özünü saxlaya bilməyib bəzilərini yenə də bərkdən oxudu:

Bu gün mən Mehrini gördüm

Ağ üstündə teli piç-piç1

Dedim: Mehri, mən təşnəyəm

Verdi ləbin, dedi: iç-iç!

Dedim: kəmmehr olma zalım

Dedi: budur mənim halım

Dedim: bəs kimə yalvarım?

Dedi: beş-o dördü, üç-üç.2

Dedim: qurbanam qaşiyə.

Xub yanmışam atəşiyə.

Otur dolanım başiyə.

Dedi: hərfin demə3 puç-puç.

Şer  Qazi Bürhanəddinin, Nəsiminin “dedim-dedi”sini xatırladırdı. Kamali isə Tilimxanın ərəb əlifbasının imkanlarından istifadə edib nöqtəli, nöqtəsiz şerlər yazdığını söyləyir, ondan nümunələr oxuyurdu. Ərəb əlifbasında hərflərin az qala yarısının ya üstündə, ya altında nöqtə olur. Şer yazarkən əlifbada olan hərflərin nöqtəli olanından istifadə etməmək, yaxud yalnız nöqtə olanlarını seçmək olduqca çətin bir işdi. Tilimxan isə belə çətinliyə qatlaşıb.

Eyni cür səslənən və başqa məna verən sözlərdən istifadə etməklə şer qoşmaq sahəsində də Tilimxan böyük hünər göstərib. Buna aşağıdakı nümunəni göstərmək məncə yetər:

Gül başımdan, gül ağlımı gül aldı.

Gül qaşların, gül gözlərin, gül üzün.

Gül təklifi, gül bizlərə, gül etmə.

Gül gedin siz, gülşənindən gül üzün.

Gül seyr edin, gül bağlardan gül dərin,

Gül bülbüllər, gül bəkləyib, gül dərin,

Gül eşqidir, gül dərmanı gül dərin,

Gül qəvvaslar gül dəryada gül üzün.

Ümumiyyətlə beş bəndli şerdə şair “gül” sözünü  ayrı-ayrı anlamda 60 dəfə işlədib.

İran Res­pub­li­ka­sı­nın müx­tə­lif gu­şə­lə­rin­də ya­şa­yan zi­ya­lı­la­rın bir qru­pu­nu top­la­yıb Mə­ra­ğa­ya — Ti­lim­xa­nın qəb­ri­nə zi­ya­rə­tə apar­maq adı ilə ­təş­kil et­di­yi qu­rul­tay­dan söh­bət aç­dı. Hə­min sə­fər za­ma­nı çə­kil­miş 6 sa­at­lıq vi­deo len­ti ver­di ­ki mə­nim üçün ma­raq­lı olan his­sə­lə­ri kö­çür­düm.

Hə­min ge­cə­ni də Ə.Ka­ma­li­nin ofi­sin­də dostlar­la bir­gə ədə­biy­yat ta­ri­xi­miz­dən, İ­ran­da ya­şa­yan türk el­lə­rin­dən, on­la­rın et­noq­ra­fi­ya­sın­dan, folklo­run­dan söh­bət­də ke­çir­dik. Əli Ka­ma­li­ni İran­da ya­şa­yan türklər haq­qın­da ­bil­gi­nin az ol­ma­sı əsəb­ləş­di­rir­di. Qız­ğın­lıq­la de­yir­di:—İran türklə­ri de­yən­də­, o də­qi­qə Azər­bay­ca­nı nə­zər­də ­tu­tur­su­nuz. Or­da türklə­rin heç üç­də bi­ri ya­şa­mır. Sa­va, Hə­mə­dan, Qəz­vin, Eb­her, Es­te­ra­bad, Sun­qur, Gör­ve­yi-Kür­düs­tan, Əraq, Ho­meyn, Qum, Teh­ran ya­xın­lı­ğın­da­kı Şəh­ri­yar, Ya­rım­şəhr, Boç­nurd, Qo­ğan, Dər­gəz, Səb­zə­var, Es­fe­rayn, Rəf­sən­can, Gir­man — bu Gir­man os­ta­nı de­yil, Bu­şehrdə, Ya­suc­da, Ko­ku­le­də, Gir­man­da, Yəzddə və b. də türklər ya­şa­yır. Qa­lı­qay türklə­ri bir ne­çə ra­yo­nu əha­tə edir. Lap say­la­rı­nı da de­yə bi­lə­rəm. Cü­na­ğan kən­din­də 20 min nə­fər, Sa­man­da 18 min nə­fər, Be­nə­bərddə 8 min nə­fər, Şəhrkad­da 15 min nə­fər, Se­fid­daş­da 10 min nə­fər, Toğ­nək­də 5 min nə­fər, Mər­ği-Mə­lik­də 5 min nə­fər türk ya­şa­yır. Ye­nə sa­yım­mı?

Biz ra­zı­lı­ğı­mı­zı bil­dir­dik­dən son­ra Əli ­Ka­ma­li sa­kit­ləş­di.

Sə­hər isə mil­liy­yət­cə fars olan bir­ o­pe­ra­to­ru bi­zə qoş­du. Bəzi məs­lə­hət­lər ver­di. Eh­ti­yat­lı ol­ma­ğı tap­şır­dı.

Bö­yük hə­vəs və ma­raq­la, e­lə bir qa­n­qa­ra­çı­lıq ya­ran­ma­dan is­tə­di­yi­mi­zi re­al­laş­dır­dıq. Bir gün son­ra lent ar­tıq mə­nim çan­tam­da idi. Ra­hat­ca ge­ri dö­nə bi­lər­dim. Bü­tün xərclə­ri isə Əli Ka­ma­li çək­miş­di. O, ya­xın vaxtlar­da Ba­kı­ya gə­lə­cə­yi­ni, dok­tor­luq ya­za­ca­ğı­nı, Ti­lim­xan “Di­van”ını çap et­di­rə­cə­yi­ni söy­lə­di.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da 1993-cü ilin­ i­yun qi­ya­mın­dan son­ra İra­na ge­də bil­mə­dim. Bir ne­çə ­də­fə te­le­fon­la ­da­nı­şıb onu Ba­kı­ya də’vət et­səm də, “müt­ləq gə­lə­cəm” ca­va­bı­nı al­dım. Bir da­ha ­gö­rüş­mək qis­mə­ti isə 1995-ci ilin oktyab­rın­da ol­du. Rza Bə­ra­hə­ni, Sa­va­lan, Hə­mid Məm­məd­za­də, Qu­lam­hü­seyn Bəy­di­li və Əziz Möh­sü­nü ilə bir­gə ­Ba­kı­da Ca­vad Hey’ətin ana­dan ol­ma­sı­nın 70 il­li­yi­nə həsr edil­miş yu­bi­ley­də iş­ti­rak­ et­mə­yə gəl­miş­di. On­la­rı evə qo­naq də’vət et­mək is­tə­di­yi­mi bil­dir­dik­də ərklə: — “Sə­nin­ ə­və­zi­nə mən bun­la­ra Teh­ran­da gö­zəl qo­naq­lıq ve­rə­rəm. Be­lə şey­lə­rə vaxt itir­mə­yə dəy­məz. Sa­kit bir gu­şə tap, bir az ürə­yi­mi­zi bo­şal­daq” — de­di.

Onun qə­ri­bə­lik­lə­rin­dən xə­bər­dar ol­du­ğu­ma gö­rə eti­raz et­mə­dim. Bi­lir­dim ki, Ba­kı­ya gə­lən­də qaç­qın­la­ra pay­la­maq üçün öz pu­lu ilə xey­li ye­yim və ge­yim alıb gə­ti­rib. As­ta­ra göm­rük mən­tə­qə­sin­də isə ona bil­di­rib­lər ki, yar­dı­mı ­yal­nız Qı­zıl Aypa­ra cəmiyyəti apa­ran­da ­göm­rük ver­gi­sin­dən azad edir­lər. O­nun apar­dı­ğı ­mal­lar­ ü­çün müt­ləq göm­rük ver­gi­si ödən­mə­li­dir. Yol­daş­la­rın­dan tək­lif edən olub ki, yar­dı­mı göm­rük­də qo­yub Ba­kı­ya get­sin­lər, ora­da yük­sək rüt­bə­li döv­lət məmur­la­rı­na xə­bər ver­sin­lər, on­la­rın va­si­tə­si­lə göm­rük­dən ke­çir­sin­lər. Söh­bə­tin be­lə get­di­yi­ni gö­rən göm­rük­ iş­çi­lə­rin­dən bi­ri­si “ca­nı­ya­nan­lıq­la” tək­lif edib ki, bir az rüş­vət ver­sə, yar­dı­mın ke­çi­ril­mə­si­nə kö­mək edər. Bu həm də­ u­cuz ba­şa gə­lər. Bu­nu eşi­dən Əli ta­mam qı­zıb göm­rük iş­çi­si­ni də, sə­fər yol­da­şı­nı da­ a­cı­la­ya­raq: “Döv­lə­tə rü­sum­da nə­zər­də tu­tul­du­ğun­dan üç­qat çox ödə­mək la­zım gəl­sə də, o­nu edə­cəm. Am­ma nə rüş­vət ve­rə­cəm, nə də gə­tir­dik­lə­ri­mi göm­rük­də qo­yub ge­də­cəm”— de­miş­di.

Oktyab­rın 11-də ­mən­zi­lim­də Ə.Ka­ma­li ilə sə­hə­rə qə­dər söh­bət­ et­dik. Tez-tez ça­şa­raq de­yir­di: “Nə vax­ta­dək biz şa­ir, şer, na­ğıl və s. de­yə­cə­yik? Sa­va türklə­ri xə­ləc­lə­rin, av­şar­la­rın, al­po­ut­lu­la­rın, qa­ra­qo­yun­lu­la­rın, ağ­qo­yun­lu­la­rın adət-ənənə­lə­ri­ni, şi­və­lə­ri­ni bu gün də qo­ru­yub sax­la­yır­lar. Ni­yə siz azər­bay­can­lı­lar, tür­ki­yə­li­lər  — yəni, öz ana dil­lə­rin­də mək­təb­lər, ra­dio, te­le­vi­zi­ya, qə­zet və jur­nal­la­rı olan türklər bi­zim ki­mi şerə-yır, şa­i­rə-yır­çı, na­ğı­la-söy­ləc de­mə­yə­si­niz? Ni­yə?!”

Sə­hər tez­dən ra­di­o­ya ­get­dik. Xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı ­re­dak­si­ya­sı­nın si­fa­ri­şi ilə Or­ta İran türklə­ri, on­la­rın folklo­ru, to­po­nim­lə­ri ­və s. haq­qın­da ge­niş bir mü­sa­hi­bə al­dım. (Son­ra o ­mü­sa­hi­bə əsa­sın­da da “Qo­naq el­dən gə­lər” ve­ri­li­şi­nin­ i­ki nöm­rə­si­ni ­ha­zır­la­dım.) Səs­yaz­ma ota­ğın­dan çı­xan ki­mi Ə.Ka­ma­li­ni ra­di­o­nun Gü­ney Azər­bay­can, ədə­bi-dram, xə­bər­lər və b. re­dak­si­ya­la­rı­nın əmək­daş­la­rı “ya­xa­la­dı­lar”. Ə.Ka­ma­li heç bi­ri­nə yox—de­yib, qəl­bi­ni qır­ma­dı. Jur­na­listlə­rin bi­ri­nin Ba­kı haq­qın­da su­a­lı­na çox yığ­cam şə­kil­də “İn­şa­al­lah ye­tiş­sək, Ba­kı mən­tə­qə­nin Pə­ri­si olar!” — de­yə ca­vab ver­di.

Ca­vad Heyətin yu­bi­ley təd­bi­ri­nə az qal­mış­dı ge­ci­kək. Çox yor­ğun ol­du­ğun­dan heç çı­xış da edə bil­mə­di. Am­ma bu­na tə­əs­süf­lən­mə­di, tez-tez “Ba­kı ­mə­ni məst et­di!” “Ba­kı tə­səv­vür et­di­yim­dən də gö­zəl­miş!” — de­yir­di. Teh­ra­na ge­dən ki­mi iş­lə­ri­ni səh­ma­na sa­lıb ge­ri dö­nə­cə­yi­ni söy­lə­yir­di. Xü­su­sən xa­nı­mı­nı gə­ti­rib Ba­kı mu­zey­lə­ri­ni gös­tə­rə­cə­yi­ni vur­ğu­la­yır­dı. Ar­zu­la­rı çox idi. Ba­kı­ya dön­mək, dok­tor­luq mü­da­fiə et­mək, Ti­lim­xan “Di­van”ını, elə­cə də ­top­la­yıb nəş­rə ha­zır­la­dı­ğı baş­qa əsər­lə­ri çap et­dir­mək is­tə­yir­di. Gö­zü­müz yol­da qal­dı. Ə.Ka­ma­li­nin Ba­kı­ya gə­li­şi bu-gün sa­ba­ha qal­dı. Hər də­fə zəng vu­ran­da ­ya­xın gün­lər­də gə­lə­cə­yi­ni söy­lə­yir­di. Av­qus­tun 2-də Təb­riz­dən gə­lən bir te­le­fon zən­gi­ ü­mid­lə­ri­mi­zi pu­ça çı­xar­dı. Əh­məd Hey­də­roğ­lu acı-acı Ə.Ka­ma­li­nin dün­ya­dan köç­dü­yü­nü, Teh­ran­da­kı “Be­hiş­ti-Zəh­ra” qəb­ris­tan­lı­ğın­da tor­pa­ğa tap­şı­rıl­dı­ğı­nı ­bil­dir­di. Bir ne­çə sa­at son­ra “Azad­lıq” ra­di­o­su da hə­min xə­bə­ri yay­dı.

Ə.Ka­ma­li­yə son bor­cu­nu ve­rən­lər — dəf­nin­də iş­ti­rak edən­lər ara­sın­da ol­ma­dı­ğı­ma ya­nıb-ya­xıl­dım. El­mi-tex­ni­ki tə­rəq­qi nə­ti­cə­sin­də in­sa­nın bir gü­nə dün­ya­nın bu ba­şın­dan o ­bi­ri ba­şı­na uça ­bil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, biz onun hüz­rü­nə ye­tiş­ə bilmədik... Yal­nız Teh­ra­nın Xam­nə­li­lər məs­ci­din­də mər­hu­mun qır­xı qeyd edi­lən gün sentyab­rın 12-də ora­ya ­çat­dıq. Bəl­kə də biz o tay­da rəh­mə­tə ge­tmiş qar­da­şı­mı­zın ya­nı­na ge­dən­ ilk nü­ma­yən­də hey’əti­ i­dik.

Kamali peşə yoldaşı və dostu Qanenin ölümünə həsr etdiyi şerində yazır: “Ədliyyə vəkili gərək ayaq üstə ölə”. Yəni, iş başında, qocalmadan, xəstələnib yorğan döşəyə düşmədən ölə. Vəkili haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı vuruşan bir cəngavər kimi təsvir edir. Özü də şerində dediyi kimi ayaq üstə öldü. Yasına gedən nümayəndə heyətində Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasını, konfederasiyanın sədr müavini Kazım Teymurlu Yazıçılar Birliyini Hamlet Qoca, Qarabağ Qaçqınlarına Yardım Komitəsini Komitənin sədri Dilsuz Musayev, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Folklor Elmi Metodik Mərkəzini və Azərbaycan Ensiklopediyasını mən təmsil edirdim. Ə. Kamali anasını Bəndəmir kəndində dəfn etdirib. Qəbir daşı üzərində yazdırıb:

Dərd içində bir dürdanə yatıbdır.

Mövc içində bir xoşsona yatıbdır.

Sözün düzü  mələk  insan cildində.

Burda bir mehriban ana yatıbdı.

Anasına Tehranda təşkil etdiyi yas mərasimində isə toplaşanlara deyib: “Xahiş edirəm bu məclisdə anamın mənə öyrətdiyi dildə danışasınız”.

Ə.Ka­ma­li­nin ölü­mü­nün yed­din­ci ­gü­nü Teh­ran­da ­qeyd edi­lən­də ­Ba­kı­da Ni­za­mi adı­na Ədə­biy­yat İnsti­tu­tun­da da qeyd edil­miş­di. Biz Teh­ran­da olan­da­ i­sə Ba­kı­nın kü­çə­lə­ri­nə Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi, Azər­bay­can EA Ni­za­mi adı­na Ədə­biy­yat İnsti­tu­tu, Qa­ra­ba­ğa Xalq Yar­dı­mı Ko­mi­tə­si (Teh­ra­na ­yas­da iş­ti­rak­ et­mə­yə ­get­miş nü­ma­yən­də heyəti də ad­la­rı çə­ki­lən təş­ki­lat­la­rı təm­sil edir­di.) adından vurulmuş bir bildiri insanları Əli Ka­ma­li­yə həsr olun­muş Xa­ti­rə ge­cə­si­nə dəvət edir­di. Ge­cə 1996-cı il sentyab­rın 12-də sa­at 15.00-da Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin Na­tə­van­ a­dı­na klu­bun­da ke­çi­ri­lir­di.

Sentyab­rın 13-də Qə­ra­ğan bəx­şi­nin (ra­yo­nunun — Ə.Ş.) Bən­də­mir kən­din­də — Ə.Ka­ma­li­nin do­ğul­du­ğu kənddə ol­duq. Bu­ra­da da qırx mə­ra­si­mi ke­çi­rir­di­lər. Ət­raf kənd və şə­hər­lər­dən axın-axın in­san­lar mənə­vi borcla­rı­nı ver­mə­yə gə­lir­di­lər. Ba­kı­dan gəl­di­yi­mi­zi bil­dik­də ki­mi bi­zə Ə.Ka­ma­li­nin öz pu­lu ilə çək­dir­dir­mə­yə baş­la­dı­ğı 42 ki­lo­metr uzun­lu­ğun­da, 45 metr enin­də şos­se yo­lu gös­tər­mə­yə (Hə­mə­da­na ge­dən qə­dim kar­van yo­lu­nun əsa­sın­da çə­ki­lən bu yol Bən­də­mir və Qa­ra­ğan bəx­şi­nin 10-a ­ya­xın kən­di­ni ­bir-bi­ri­lə bir­ləş­di­rir. Də­rə­lər­dən dağ­lar­dan keç­di­yi­nə gö­rə ne­çə yer­də kör­pü tik­mək la­zım gə­lib. Hə­mə­dan Zən­can yo­lu­nu 50 ki­lo­metr qı­sal­da­caq bu şo­se­ ön­cə­ki ­yol­dan fərqli ola­raq, səh­ra­dan de­yil, ya­şıl­lıq­lar qoy­nun­dan çay və bu­laq­la­rın ya­xın­lı­ğın­dan keç­di­yi­nə ­gö­rə yol­çu­lar­da xoş ov­qat ya­ra­da­caq), ki­mi Ka­ma­li­nin tik­dir­di­yi mək­təb bi­na­la­rın­dan söz aç­ma­ğa, ki­mi də onun hər il şa­girdlə­rə ne­cə ­ge­yim al­ma­sın­dan, bay­ram pa­yı ­ver­mə­sin­dən da­nış­ma­ğa ça­lı­şır­dı.

Onun xey­riy­yə­çi­lik iş­lə­ri­ni, ic­ti­mai fə­a­liy­yə­ti­ni (Teh­ran­da ya­ra­dı­lan Qa­ra­bağ Mü­səl­man­la­rı­na Yar­dım Cə­miy­yə­ti­nin sədrlə­rin­dən bi­ri idi), və­kil ki­mi gör­dü­yü iş­lə­ri, ədə­biy­yat sa­hə­sin­də­ki xid­mət­lə­ri­ni, lap adi bir­ in­san ki­mi şə­hə­rə gəl­miş xəs­tə ­kəndli­si­ni hə­ki­mə apar­maq­dan tut­muş, baş­qa ­mə­i­şət qay­ğı­la­rı­na qal­ma­sı ki­mi xır­da say­dı­ğı­mız iş­lə­ri­ni göz önü­nə gə­tir­dik­cə hey­rət­lən­mə­mək ol­mur.

52 il­lik bir ömr də Əli Ka­ma­li bu qə­dər işi ne­cə ­gö­rə bi­lib?!

26.09.1996

Çap olundu: Əli Şamil. Tanıdığım insanlar. I kitab. “Sumqayıt” nəşriyyatı, 2000, səh. 98-110