CAHANGİR BƏY KAZIMBƏYLİ

Türk Dünyasının Məşhurları-20

Azərbaycanda bolşevik işğalına qarşı ilk və mütəşəkkil üsyanın rəhbərlərindən Cahangir bəy Kazimbəylinin ömür yolu...Əli Şamil

Göndərmə 16.06.2011 10:29:04 UTC

Güncəlləmə 16.06.2011 10:29:04 UTC

www.trtazerbaycan.com

http://www.trt.net.tr/trtworld/az/newsDetail.aspx?HaberKodu=de3276bc-9e51-42d1-8707-21531940c2e2

Azərbaycan ikinci dəfə müstəqilliyini elan etdikdən sonra hər il 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təşkilinin ildönümü təntənə ilə qeyd edilir. Təəssüf ki, 1920-ci ilin mayında baş vermiş üsyan yada salınmır, azadlıq uğrunda mübarizə aparanların fəaliyyəti gərəyincə tanıdılmır.

1920-ci ilin aprelində Rusya sosializ quruculuğu adı altında Azərbaycanı yenidən işəal etdi. Bolşeviklər işğal etdikləri ölkənin vətəndaşlarının şərəf və ləyaqətini alçaltdığını görən bir qrup hərbiçi və mülki şəxs silahlı üsyana başladı. Bü üsyanı palanlaşdıran və ona rəhbərlik edən millət qəhrəmanlarından biri də alay komandiri, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli idi.

Cahangir bəy Əli bəy oğlu Kazımbəyli 1888-ci ildə Gəncə şəhərində anadan oldu. İlk təhsilini mollaxana adlandırılan məhəllə məktəbində aldı. Valideyinləri Rus dilini öyrənməsi, Avropa tipli məktəblərdə təhsil alması üçün onu Gəncə şəhər gimnaziyasında oxumağa göndərdilər. Rusiyanın hökumət dairələrinin təşkil etdiyi bu məktəblər müstəmləkəçilər üçün yerli xalqlardan kadrlar hazırlamaq məqsədi daşısa da, orada təhsil alanlar sırasında çoxsaylı vətənpərvər və millətsevərlər də yetişdi.

Cahangir bəy də belə vətənsevər və millətpərvərlərdən biri idi. O, Gəncə gimnaziyasını bitirdikdən sonra təhsilini Peterburqdakı hərbi məktəbdə davam etdirdi. Hərbi məktəbi uğurla başa vurduqdan sonra Rus ordusunda hərbi xidmətə başladı. Cəsarəti, yüksək nizam-intizamı, hərbi biliklərə dərindən yiyələnməsi ilə seçildiyinə görə sürətlə hərbi rütbələri artırdı.

Cahangir bəy Kazimbəyli 26 yaşında Rus ordusunun gənc zabiti kimi Birinci Dünya Savaşına qatıldı.

Birincı Dünya Savaşı Rusiyanın yalnız məğlubiyyəti ilə başa çatmadı. Nəhəng imperiya parçalandı. Əsarət altında olan xalqların böyük əksəriyyəti müvəqqəti də olsa, öz müstəqil dövlətlərini qurduqlarını elan etdilər. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduğu elan ediləndə 32 yaşlı Cahangir Kazımbəyli də vətənə dönərək ordu quruculuğunda fəal iştirak etdi.

Yeni qurulmuş dövlətin ordsunu qurmaq o qədər də asan deyildi. Zabit heyətinin əksəriyyəti vaxtilə Rusiya ordusunda xidmət etdiklərindən oradakı ənənələri yaşadır, Rusiyaya bağlılıqlarından əl götürmək istəmir, necə deyərlər, çox vaxt keçmiş günlərin həsrətilə yaşayırdılar.

Cahangir Kazımbəyli açıq-aydın görürdü ki, zabit heyətinin Rusiyaya meyilliliyi əsgərlərə və gənc zabitlərə mənfi təsir göstərir. Odur ki, orduda nizam-intizama ciddi diqqət yetirməklə yanaşı, əsgər və zabitlər arasında ideoloji iş aparır, millətsevər və vətənpərvər hərbiçilərin sayının artmasına xüsusi diqqət yetirirdi.

1920-ci ilin əvvəllərində onu 3-cü Şəki süvari alayının komandiri təyin etdilər. Lakin Cahangir Kazımbəylinin arzularının gerçəkləşdirməsinə 1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etməsi əngəl oldu. Cahangir Kazımbəyli hörmət və ehtiram göstərdiyi yüksək rütbəli hərbçilərə və hakimiyyəti təhvil vermiş siyasi xadimlərə, hökumət rəhbərlərinə qarşı içində bir etiraz baş qaldırdı. Sovet ordusunun əsgər və zabitlərinin Bakıda və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində insanların heysiyyətini alçaltması, evlərə girərək özbaşınalıqlar etməsi, xüsusən, əsilzadələrə qarşı kobud rəftarı, zorakılıqları onu daha da coşdurdu.

Bolşeviklərin hərbi komissar təyin etdikləri Çingiz İldırım telefonla Cahangir bəy Kazımbəyliyə Gürcüstan cəbhəsinə komandir təyin edildiyini və təcili Qazağa getməsini əmir etdi. O, əmri yerinə yetirərək Qazağa gəldi. Burada hərbi birləşmələri Gürcüstana qarşı savaşa səfərbər etməli olduğu günlərdə də bolşeviklərin ikiüzlü siyasətinin şahidi oldu.

Anadoluya, Antanta qüvvələrinə qarşı döyüşən Mustafa Kamala köməyə getməli olan bolşevik əsgəri birliklərinin Azərbaycanda talançılıqla məşğul olduğunu, milli hökumət zamanı rəhbər vəzifə tutanların həbs edildiyini, təqiblərə məruz qaldıqlarını gördü. Bolşeviklər mayın 12-də Gürcüstana qarşı savaşda Göyçay alayının birinci taburunu önə verdilər. Poylu körpüsü uğrunda döyüşdə taburun əsgər və zabitlərinin üçdə ikisi məhv edildi. Bütün bunlar Cahangir bəyin bolşeviklərə nifrətini artırdı.

Cahangir Kazımbəylinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun təchizat rəisi, general-mayor Məhəmməd Mirzə Qacarın, 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinskinin, süvari diviziyasının komandiri, general-mayor Teymur bəy Novruzovun, Qaçaq Qəmbərin, Sarı Ələkbərin, Qaçaq Qasımalı və b. fikir birliyi əməli işə çevrildi. Hərbçi Hüseyinqulu xan Xoyskinin qızı və Cahangir bəyin xanımı olan Valiyyə də atası və əri ilə birlikdə üsyanda fəal iştirak etdi.

1920-ci il mayın 27-də Gəncədə hərbçilərlə partizan dəstələrinin birgə fəaliyyəti Rus işğalından rahatsız olan xalqın sevincinə səbəb oldu. Üsyançılar Qarabağda yerləşmiş hərbi hissələrlə birləşərək, Gürcüstan Ordusu ilə birlikdə Qafqazı bolşeviklərdən təmizləməyi qarşılarına məqsəd qoydular. Gəncə üsyançıları Rus əsgəri birliklərini mühasirəyə alaraq tərksilah etdilər.

Lakin Qarabağdakı və Azərbaycanın başqa bölgələrindəki hərbi birliklərlə, xalq kütlələri ilə, eləcə də Gürcüstan hökümətilə sıx əlaqə quraraq birgə hərkət edə bilmədilər.

Gəncə üsyanını yatırmaq üçün bolşeviklər bütün qüvvələri səfərbərliyə aldı. Sovet hərbi qüvvələri ilə yanaşı, Azərbaycandan da sosialist və kommunistlərdən təşkil edilmiş silahlı dəstələr də Gəncəyə göndərildi. Həmid Sultanovun rəbərliyi ilə fövqəladə komissiya yaradıldı. Üsyanın ilk günlərində bitərəf mövqe tutan Gəncəbasarda yaşayan erməni silahlıları da fəallaşaraq basqınlar təşkil etdi, müsəlmanların evlərə girərək soyğunçuluq, zorakılıq, qarışıqlıq yaratdılar.

Cahangir Kazımbəyli və məsləkdaşları şərəf, ləyaqət uğrunda şərəflə vuruşsalar da, qarşı tərəf bunların heç birinə əməl etmədi, qarşılarına kim gəldi güllələdi, zorakılıq etdi, necə deyərlər, xalqın gözünü qorxutmaq üçün cinsindən, yaşından asılı olmayaraq müsəlmanları kütlləvi cəzalandırdılar.

Sovet və erməni silahlı dəstələrinin zorakılığından canlarını qurtarmaq istəyən yüzlərlə qadın, uşaq və qoca isə şəhəri tərk etmək istəyərkən sel sularına qərq oldu.

XX-ci yüzildə Azərbaycan tarıxinə şərəflə yazılan Gəncə üsyanı iyunun 5-də məğlub oldu. Bolşeviklər yüzlərlə insanı güllələdilər və həbs etdilər. Hətta üsyanla heç bir bağlılığı olmayan Qazax seminariyasının müdiri, görkəmli pedaqoq və ədəbiyyat tarixçisi Firudin bəy Köçərlini də Gəncəyə gətirilərək güllələdilər.

Gəncə üsyanı yatırıldıqdan sonra Gürcüstana gedən Cahangir bəy bolşevik işğalından sonra oranı da tərk emək məcburiyyətində qaldı. İstanbula gedərək bir il ayrılıqdan sonra qayınatası Hüseynqulu xan Xoyskini və ailə üzvlərini tapdı.

Rusiya işğalından azad olaraq müstəqil dövlətini qurmuş Polşa höküməti 1922-ci ilin əvvəlində Cahangir bəy Kazımbəylini, qaynatası Hüseynqulu xan Xoyskini və b. Azərbaycan hərbçilərini orduda xidmət etməyə dəvət etdi. Onlar bu dəvəti məmuniyyətlə qəbul etdilər.

Polşa ordusunda da şərəflə xidmət edən Cahangir bəy 1939-cu ildə İkinci Dünya Savaşında faşist Almaniyasına qarşı döyüşdə yaralandı və əsir düşdü. Qəribə bir təsadüf onun həyatını xilas etdi. Gəncəbasardakı alman koloniyası Yelendrofdan olan Emil Qut Cahangir bəylə rastlaşdı. Uşaqlıq dostlarının görüşü onun əsirlikdən xilas olmasına şərait yaratdı.

Cahangir bəy Alman Sovet savaşında yalnız Azərbaycandan olan əsgər və zabitlərin deyil, türk və müsəlman əsirlərinin də labüd ölümdən xilas edilməsində böyük işlər gördü. 1943-cü ildə Berlində Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının təşkilinə nail oldular. Elə həmin il Ceyhun Hacıbəyli, Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli-Düdəbginski və b. məsləkdaşları ilə birlikdə Avropada “Milli Birlik Məclisi”ni qurdular.

Xaricdə yaşayan azərbaycanlıları bir bir yerə toplamağa, birgə antisovet təbliğatı aparmağa çalışan, Müstəqil Azərbaycan ideyasını yaşadan “Milli Birlik Məclisi” daim Sovet kəşfiyyat orqanlarının diqqətində olmuşdur. İkinci Dünya Savaşı başa çatdıqda Sovet xüsusi xidmət orqanları, eləcə də müttəfiq orduların xüsusi xidmət orqanları Cahangir bəy və məsləkdaşlarını həbs etməyə çalışdılar.

Misir kralı Fərruxun şəxsi köməyi sayəsində Cahangir bəy ailəsiylə Romada yaşamaq hüququ qazandı. Türkiyə hökuməti təzyiqlərdən qorxduğu üçün ona sığınmaq istəyən mühacirləri və hərbi əsirləri Sovetlərə təhvil verdi. Bu da onların işgəncələrə məruz qalmalarına və öldürülməsinə yol açırdı. 1947-ci ildə Cahangir bəyin xanımı Valiyyə 12 azərbaycanlı hərbçini Türkiyədən Romaya apararkən təyyarə Afina yaxınlığında şübhəli bir şəkildə qəzaya uğradı. Təyyarədəkilərin hamısı həlak oldu.

"Azadlıq" radiosunun Azərbaycan şöbəsinin yaradıcılarından olan Cahangir bəy Kazımbəyli 1954-cü ilin sonunda Münxendə bu radio ilə Dünya Azərbaycanlılarını mübarizəyə səslədi, Sovetlərin çökəcəyini söylədi.

Peşəkar hərbçi olmasına baxmayaraq, müntəzəm Parisdə və Berlində nəşr olunan "Azərbaycan" məcmuələrinə məqalələr yazan Cahangir bəyi mühacirət dövrünü və Gəncə üsyanını ən yaxşı işıqlandıran tarixçi saymaq olar.

Sovet kəşfiyyatının qurduğu plan ilə 1955-ci ilin yazında Berlinə dəvət edilən Cahangir bəy Kazımbəyli orada öldürüldü. Cahangir bəy Kazımbəyli və məsləkdaşları nə qədər təqib və təzyiqlərlə üzləşsələr də, öldürülsələr də onların ideyalarını məhv etmək mümkün olmadı. Azərbaycan yenidən azadlığına qovuşdu!