Ceyhun Hacıbəyli

Türk Dünyasının Məşhurları-48

Azərbaycanın görkəmli ictimai xadim, dilçi, tarixçi, jurnalist, tərcüməçi, diplomat və ömrünün sonunadək Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə aparmış Ceyhun Hacıbəylinin ömür yolu və yaradıcılığı...Əli Şamil

Göndərmə 02.02.2012 12:16:14 UTC

Güncəlləmə 02.02.2012 12:16:14 UTC

www.trtazerbaycan.com

http://www.trt.net.tr/trtworld/az/newsDetail.aspx?HaberKodu=8585f2bd-fe9f-44be-b237-ec99c7efe97e

Ceyhun Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyov 1891-cı il fevralın 3-də keçmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Məşhur bəstəkar və publisist Üzeyir bəy Haçıbəylinin kiçik qardaşı olan Ceyhun bəyin də ömrü kemşəkeşli, yaradıcılığı çoxsahəli olmuşdur.

Şuşada iki illik Rus-tatar məktəbində oxuyanda şağirdlərin əksəriyyətinin xristian olduğunu, onların da müsəlman uşaqlarına yuxarıdan açağç baxtıqlarını, hər addımda alçaltmağa çalışdıqlarını görür. Onlardan daha ağıllı, savadlı və çəsur olduğunu göstərmək üçün dərslərini yaxşı oxumaqla kifayətlənmir, qarşısına məqsəd qoyur ki, mütləq ali təhsil alsın.

Rus-tatar məktəbini bitirdikdən sonra Bakıya gəlib təhsilini davam etdirən gənc Ceyhun bəy bir ara qardaşı Üzeyir bəylə birlikdə Əli bəy Hüseynzadənin rəhbəri olduğu “Səadət” məktəbində müəllimlik də edir. Yaradıcılığa felyetla başlayan gənc müəllifin "Proqres" qəzetinin 1907-ci il 6 və 7-ci saylarında "Daqestanskiy" imzası ilə çap etdirdiyi "Pristav Ağa" felyetonu bəyənilsə də sonralar o felyotan yazmağa maraq göstərmir.

1908-ci ilin yanvarın 12(25) Bakıda “Leyli və Məcnin” operası tamaşaya qoyulur. Liberettosu və müsiqisi böyük qardaşı Üzeyri bəyin olan Doğunun ilk operasının səhnə üçün hazırlanmasında 17 yaşlı Ceyhun bəy xüsusi fəallıq göstərir. O, həm də İbn Səlam və Nofəl rollarını oynayır. Həvəskar aktyorun səsi və oyunu haqqında mətbuatda xoş sözlər yazılsa da bunlar Ceyhun bəyi şirnikləndirib teatra bağlaya bilmir.

Ceyhun bey Hacıbəyli təhsilini artırmaq üçün 1909-cu ildə Sank-Peterburq yola düşür. O zaman Rusiyanın paytaxtı olan Sank-Peterburqda ən nüfuzlu Universitetin hüquq fakültəsinə qəbul olsa da orada çox oxumur.

Milyonçu Murtuza Muxtarovun ayırdığı vəsaitlə təhsil alan Ceyhun bey Parisə yola düşür və orada Sarbonn Universitetinə daxil olur. Təhsil illərində bədii yaradıçılıqla da məşğul olan Ceyhun bəy 1909-cu ildə Turgenevin «Pulsuzluq» komediyasını dilimizə tərcümə edir, 1910-1915-ci illərdə Bakıda rus dilində nəşr edilən “Kaspi” və “Baku” qəzetlərinə məqalələr göndərir. O, Azərbaycan mətbuatına yazmaqla kifayətlənmir Batı Avropa oxucularına Azərbaycan mədəniyyəti haqqında bilgi vermək üçün “Revyü de Monde Müzülman” jurnalının 1910-cu il aprel sayında fransız dilində məqalə çap etdiriri.

1910-cu ildə yazdığı "Hacı Kərim" povesti isə 1911-ci ildə Bakıda kitab şəklində nəşr olunur.

1916-cı ildə vətəninə qayıdan Ceyhun bəy ixtisas sahəsinə, yəni hüquq sahəsinə o qədər meyl etmir, fəal yaradıcılaqla məşğul olur, “Proqress”, “İrşad”, “Tərəqqi” qəzetlərinə məqalələr yazır. Bu həmin illər idi ki, nəhəng Rusiyanı bir xaos bürümüşdü. “Avropa jandarmı” adlandırılan ölkə Birinci Dünay Savaşında uduzmağa doğru gedirdi. Əsarət altında qalan xalqların ayıq-sayıq aydınları da yaranmış durumdan istifadə edərək müstəqil dövlətlərini qurmağı palnlayırdı. Üzeyr bəy və Ceyhun bəy Hacıbəyli qardaşları da bu hərəkatın öncüllərindən idilər.

1917-ci ildə "İttihad", sonralar "Müsəlman milli komitəsinin əxbarı" qəzetlərinin redaktorlu etmiş, "Kaspi", "Proqres", "Bakı", "Azərbaycan" və b. qəzetlərdə onlarla publisistik məqalə, hekayə dərc etdmiş Ceyhun bəy 1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra hökümətin rəsmi orqanları sayılan"Azərbaycan" qəzetinə qardşı Üzeyir bəylə birgə, "Azerbaydjan" qəzetiniə isə Şəfi bəy Rüstəmbəyovla birgə redaktorluq edir. Lakin onun redaktorluq fəaliyyəti o qədər də uzun sürmür. Çünki yeni yaranmış dövlət üçün redaktorluqdan da vacib vəzifə ortaya çıxır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1919-cu ilin əvvəlində Paris sülh konfransına nümayəndə heyətinin göndərməli olur. Nümayəndə heyətinin tərkibinə müşavir kimi “Azərbaycan” qəzetinin redaktoru C. Hacıbəyli də daxil edilir. Onlar çətin və ağır bir yol keçirlər. Nümayəndə heyətinin üzvü Əhməd bəy Ağaoğlunu yolda İngilislər həbs edərək Ağ Dənizdəki Malta adasına göndərirlər. Bu beynəlxalq normalara zidd olsa da qalib İngilislərə heç kim heç nə deyə bilmir. Hətta onlar diplamatik toxunulmazlığı olan insan həbs edəndə də.

Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Parisə gəlib çıxa bilir. C. Hacıbəyli əvvəllər beş il Parisdə yaşadığına və təhsil aldığına görə ədəbi-siyasi mühitlə, elmi dairələrlə tanış idi. O, diplomatik fəaliyyətlə yanaşı fəal təbliğatçılığa da girişir. Qısa bir müddətdə, yəni 1919-cu ildə “İlk müsəlman dövləti Azərbaycan” adlı kitabını və Erməni-Rus yalanlarını ifşa edən, erməni-rus silahlı dəstələrinin 1918-ci ildə Bakıda, Şamaxıda, Kürdəmirdə və Xaçmazda və b. bölgələrdə müsəlmanları kütləvi qırmalarını sənədlərlə əks etdirən məqaləsini “Revyü de Monde Müzülman” jurnalında nəşr etdirir Azərbaycan Xalq Cümuriyyətini tanıdır.

Lakin Rusiyanın beynəlxalq qanunlara məhəl qoymayaraq yenidən, yəni 1920-ci ilin aprelin 27-dən 28-ə keçən gecə Azərbaycanı işğal etməsi 23 ayılq dövlətin süqutuna gətirib çıxarır. Paris Sülh Konfransına gedənlər mühacirətdə yaşamaq zorunda qalırlar. Onlar mühacirətdə olsalar da, çətin vəziyyətdə yaşasalar da Azərbaycanın azadlıq mübarizəsindən bir addım da olsa geri çəkilmirlər. Bu mübarizə mühacirlər arasında ziddiyətsiz keçmir. Ceyhun bəy Haçıbəyli də bu qarşıdurmada tərəfsiz qalmır.

O, siyasi mübarizəni davam etdirməklə yanaşı Parisdə Azərbaycan mədəniyyətinin təbliği yönündə qızğın fəaliyyət göstərir. Ü. Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettasını fransız dilinə tərcümə edərək 1925-ci ilin iyun ayının 4-də Parisin «Femins» teatrında tamaşaya qoyulmasına nail olur. 1926-cı ildə “Revyü de Monde Müzülman” jurnalının 3-cü sayında çap etdirdiyi “Azərbaycan teatrı” adlı məqaləsində fransız oxucularına Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlını tanıdır. Məşhur fransız şərqşünasları A. Beniqsen və Ş. Lemerse Kelkejenin1964 ildə Parisdə fransız dilində nəşr etdirdikləri “Rusiyada 1920 – ci ilə qədər çıxan müsəlman mərbuatının tarixi” əsərindən məlum olur ki, Azərbaycan mətbuatına dair fəslin hazırlanmasında C. Hacıbəyli də iştirak etmişdir.

1930-cu ildə “Azərbaycan mətbuat tarixi”, 1933-də “Qarabağ dialekti və folkloru” kitablarını fransiz dilində nəşr etdirən Ceyhun bəy Hacıbəyli mühacirlərin fransız dilində nəşr etdirdikləri “Qafqaz” jurnalına redaktorluq edir.

İkinci Dünya Savaşı başlayanda Ceyhun bəyin içtimai-siyasi fəaliyyəti artır. O və məsləkdaşları faşizmi ilə barışmasalar da yaranmış vəziyyətdən istifadə edib xalqlarının azadlığına nail olmağa çalışırlar. Zorla savaşa cəlb edilərək cəbhədə əsir düşənlərin durumunu yaxşılaşdırmaq üçün Almaniyanın yüksək rütbəli məmurları ilə danışığa girir, onları inandırırlar ki, əsir düşmüş müsəlmanlarla yumşaq davranmaq onlara həm xeyir gətirər, həm də Doğu xalqları arasında nüfüzlarını artırar.

Lakin onların arzusu baş tutmur. Müttəfiqlərin qələbəsi Ceyhun bəy və dostlarını vəziyyətini çətinləşdirir. Necə deyərlər ölümlə üzbəüz qalırlar. Fransa, Böyük Britaniya, ABŞ müttəfiqləri olan SSRİ-yə qarşı gələşəkdə onlardan istifadə etmək üçün Ceyhunbəyləri Sovetlərə vermir.

Savaşdan az sonra müttəfiqlər arasında dünyanın bölüşdürülməsində problemlər yaranır. Onla açıq savaşa girməsələ də məhəlli savaşlardan da əl götürmürlər. Üstəlik ideoloji qarşıdurma da getdikcə dərinləşir. Sonralar bu qarşıdurma “soyuq savaş” adlandırılır.

Parisdə yaşayan Ceyhun bəy Hacıbəyli "La Revul du Mond Müsulman", "La Fiqaro" kimi mətbu orqanlarla əməkdaşlıq edir, "La Revul des Deux Mende" adlı jurnalda çalışır, S. Ə. Nəbati, M. F. Axundov, M. Ə. Sabir, A.S.Divanbəyoğlu, Həsən bəy Zərdabi, Ə. B. Haqverdiyev, N. B. Vəzirov, İ. Qaspirinski, Tofiq Fİkrət, Abdulla Tukay və b. haqqında da məqalələr yazır.

"Azadlıq" radiostansiyasının fəaliyətində yaxından iştirak edən, Münxendəki "SSRİ-ni Öyrənən Universitetin" müxbir üzvü seçilən Ceyhun bəyin1959-cu ildə "İslam əleyhinə" kampaniya və onun Azərbaycanda metodları" adlı iri həcmli araşdırması çap etilir. Bu onun son iri həcmi kitabı olur.

Münxendə Azərbaycan türkcəsində çıxan "Azərbaycan" jurnalına redaktorluq edən, fransız araştırıcılarına Rusiyadakı Azərbaycan mətbuatı haqqında bilgi verən C.Hacıbəyli mühacirətdə yaşadığı bütün dövrdə əqidə və amalından dönməmiş, son nəfəsinədək Sovet imperiyası ilə ideoloji mübarizə aparmışdır.

Böyük vətənpərvər, həyatını Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyinə həsr etmiş Ceyhun Hacıbəylinin ürəyi 1962-ci ildə dayanır. Onu Parisdə müsəlman qəbristanlığı adlandırılan Sen-Klu qəbiristanlığında dəfn edirlər.

C.Hacıbəylinin şəxsi arxivini uzun illərdən sonr YUNESKO – nun keçmiş əməkdaşı Ramiz Abutalıbov böyük çətinliklərlə də olsa Azərbaycana gətirilməsinə nail olur. Həmin sənədlər hazırda Salman Mümtaz adına Respublika Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində qorunur.